od zarania medycyny. Od staro˝ytnoÊci po poczàtek XX wie-ku wierzono, ˝e umys∏ mo˝e mieç wp∏yw na przebieg choro-by i wiara ta by∏a nieodzownym elementem terapii. Po od-kryciu antybiotyków ustali∏ si´ nowy poglàd: w przypadkuchorób o pod∏o˝u zakaênym lub zapalnym nale˝y jedynie wy-eliminowaç obcy organizm lub inny czynnik chorobotwórczy.W pogoni za nowymi skutecznymi antybiotykami i innymi le-kami powszechnie ignorowano fakt, ˝e odpowiedê organizmumo˝e decydowaç o podatnoÊci na chorob´ i jej przebiegu.

Jak na ironi´, badania nad chorobami zakaênymi i zapal-nymi najpierw przyczyni∏y si´ do odrzucenia przez medycy-n´ XX wieku poglàdu o wp∏ywie umys∏u na choroby soma-tyczne, a tymczasem obecne prace na tym samym polu – naszei wspó∏pracowników z National Institutes of Health – dowio-d∏y czegoÊ wr´cz przeciwnego. Dzi´ki nowym techni-kom molekularnym i farmakologicznym zidentyfiko-waliÊmy zawi∏e szlaki mi´dzy uk∏adem odpor-noÊciowym a mózgiem, zapewniajàce nieprze-rwanà i szybkà wzajemnà komunikacj´. Zwiàz-ki chemiczne wytwarzane przez komórki uk∏a-du odpornoÊciowego wp∏ywajà na mózg, ten zaÊw odpowiedzi wysy∏a sygna∏y chemiczne dzia∏a-jàce na ten uk∏ad. Te same zwiàzki decydujà rów-nie˝ o zachowaniu i odpowiedzi na stres. Prze-rwanie tej komunikacji w jakikolwiek sposób,wskutek wad wrodzonych, leków, substancjitoksycznych czy chirurgicznie, zaostrza prze-bieg chorób zakaênych, zapalnych, autoim-

munizacyjnych oraz zwiàzanych z zaburzeniami nastroju,przed którymi uk∏ady te majà nas chroniç.

Odkrycia te sà niezwykle wa˝ne w praktyce klinicznej. Byçmo˝e dzi´ki nim b´dzie mo˝liwe rozszerzenie stosowaniaokreÊlonych terapii – na przyk∏ad leki podawane w choro-bach uk∏adu nerwowego okaza∏y si´ skuteczne w schorze-niach uk∏adu odpornoÊciowego i na odwrót. Sprzyjajà rów-nie˝ ugruntowaniu przekonania (wcià˝ lekcewa˝onego wpewnych kr´gach medycznych), ˝e stan umys∏u mo˝e wp∏y-waç na odpornoÊç i szybkoÊç powrotu do zdrowia w przy-padku chorób zakaênych czy zapalnych.

W sytuacjach zagro˝enia mózg uruchamia mechanizmyobronne, podobnie jak uk∏ad odpornoÊciowy w zetkni´ciu zpatogenami i obcymi czàsteczkami. Te dwa systemy decydu-

jà o utrzymaniu równowagi wewnàtrzustrojowej zwa-nej homeostazà. W procesie tym uczestniczy znacz-

na cz´Êç komórek ludzkiego organizmu.Kiedy homeostaza zostaje zachwiana lub jest

zagro˝ona, w∏àcza si´ ca∏y szereg odpowiedzina poziomie molekularnym, komórkowym ibehawioralnym. Próbujà temu przeciwdzia-∏aç, swoiÊcie lub nieswoiÊcie (gdy poziom za-gro˝enia przekroczy pewien próg) reagujàcna intruzów bàdê konkretny stres. Odpowiedê

nabyta mo˝e sama staç si´ stresorem i spowo-dowaç chorob´. Dopiero zaczynamy rozu-mieç zale˝noÊci mi´dzy mózgiem a uk∏ademodpornoÊciowym: jak wzajemnie na siebie

Stan umys∏u ma ogromny wp∏ywna funkcjonowanie uk∏adu odpornoÊciowego,

a tym samym tak˝e na nasze zdrowie

Umys∏Esther M. Sternberg i Philip W. Gold

Przekonanie o znaczàcej roli umys∏u w schorzeniach somatycznych istnieje

94 ÂWIAT NAUKI Zaktualizowane z The Mysteries of the Mind – wydania specjalnego Scientific American z 1997 roku

ODPOWIEDè IMMUNOLOGICZNAmo˝e byç regulowana na poziomiekomórkowym przez hormony stresu.

a choroba

STRES A UK¸AD ODPORNOÂCIOWY

ODPOWIEDè NA STRESNerwy ∏àczà mózg

z ka˝dym narzàdem i tkankà. W zaskakujàcych

lub zagra˝ajàcych ˝yciu sytuacjach aktywujà

odpowiedê mózgu na stres, uwalniajàc hormon pobudzajàcy procesy fizjologiczne i sterujàcy

uk∏adem odpornoÊciowym. Podstawowymi elementami

tej odpowiedzi sà: podwzgórze, miejsce sinawe oraz przysadka,

a tak˝e uk∏ad nerwowy wspó∏czulny i nadnercza.

ODPOWIEDè IMMUNOLOGICZNAUk∏ad odpornoÊciowy dzia∏a jak zdecentralizowana sieç,

odpowiadajàca automatycznie na wszystko, co atakuje nasz

organizm. Komórki uk∏adu odpornoÊciowego, powstajàce

w szpiku kostnym, w´z∏ach ch∏onnych, Êledzionie oraz grasicy,

porozumiewajà si´ za pomocà niskoczàsteczkowych bia∏ek.

Te chemiczne przekaêniki mogà równie˝ wysy∏aç sygna∏y

do mózgu za poÊrednictwem krwi lub nerwów, na przyk∏ad

przez nerw b∏´dny do jàdra pasma samotnego.

Podwzgórze

Przysadka

Miejsce sinawe

Jàdro pasma samotnego

Pieƒ mózgu

W´ze∏ ch∏onny

Grasica

Nerw b∏´dny

Szpik kostny

Wàtroba

Nadnercze

Âledziona

Nerka

RO

BER

TO O

STI

oddzia∏ujà i dlaczego zaburzenia tychinterakcji mogà byç przyczynà schorzeƒ.

W odpowiedzi na stres dochodzi doaktywacji procesów fizjologicznych izmian w zachowaniu. Gdy na przyk∏adznajdujemy si´ w sytuacji zagra˝ajàcej˝yciu, nasz organizm wykazuje wzmo˝o-nà gotowoÊç do walki bàdê ucieczki, na-tomiast os∏abieniu ulegajà apetyt, po-p´d seksualny czy sennoÊç, które mo-g∏yby zmniejszyç szanse na prze˝ycie.

Jednak reakcje te muszà byç regulowa-ne, aby nie by∏y zbyt silne lub za s∏abe;w przeciwnym razie dochodzi do zabu-rzeƒ w czuwaniu, myÊleniu lub reago-waniu na bodêce.

Zadaniem uk∏adu odpornoÊciowegojest ochrona przed patogenami orazniszczenie tych, które dosta∏y si´ do wn´-trza organizmu. Neutralizuje on rów-nie˝ potencjalnie niebezpieczne toksy-ny, umo˝liwia napraw´ uszkodzonychlub zu˝ytych tkanek oraz niszczy chorekomórki. Jego odpowiedê jest na tylesilna, ˝e wymaga sta∏ej kontroli. Gdy tazawodzi, koƒczy si´ to chorobami auto-immunizacyjnymi i zapalnymi lub niedo-borami odpornoÊci.

Uk∏ad odpornoÊciowy oraz oÊrodko-wy uk∏ad nerwowy na pierwszy rzut okasprawiajà wra˝enie zupe∏nie inaczej zor-ganizowanych. Mózg porównuje si´ docentrum dowodzenia, które wysy∏a i od-biera sygna∏y elektryczne biegnàce usta-lonymi szlakami podobnymi do siecitelefonicznej. Uk∏ad odpornoÊciowy jestnatomiast zdecentralizowany, a jego na-rzàdy (Êledziona, w´z∏y ch∏onne, grasicai szpik kostny) znajdujà si´ w ró˝nychmiejscach organizmu. Wed∏ug klasycz-nego poglàdu, uk∏ad odpornoÊciowy ko-

munikuje si´ za pomocà uwalnianych dokrwiobiegu komórek, które docierajàcdo nowych miejsc, dostarczajà informa-cji lub pe∏nià inne funkcje.

OÊrodkowy uk∏ad nerwowy i uk∏ad od-pornoÊciowy wykorzystujà jednak znacz-ne podobieƒstwo w sposobie odbierania,odczytywania i integrowania poszczegól-nych sygna∏ów oraz w strukturze przy-stosowanej do wype∏niania swych zadaƒ.W obydwu mo˝na wyró˝niç elementy

zwane sensorami, które odbierajà infor-macje ze Êrodowiska zewn´trznego i ró˝-nych cz´Êci cia∏a, oraz wykonawcze, któ-re odpowiednio na nie reagujà.

Wzajemna komunikacjaOBYDWA UK¸ADY komunikujà si´ tak˝e zapomocà chemicznych mediatorów. Sy-gna∏y elektryczne docierajàce do zakoƒ-czeƒ nerwowych sà przekszta∏cane w sy-napsach w sygna∏y chemiczne. Che-miczne przekaêniki wytwarzane przezkomórki uk∏adu odpornoÊciowego po-rozumiewajà si´ nie tylko z innymi jegoelementami, ale równie˝ z mózgiem inerwami. Zwiàzki uwalniane przez neu-rony mogà byç sygna∏ami dla komórekodpornoÊciowych. Hormony wydziela-ne w ró˝nych miejscach organizmu do-cierajà z krwià do mózgu, który tak˝e jeprodukuje. W rzeczywistoÊci jest onprawdopodobnie najbardziej wydajnymgruczo∏em endokrynowym, wytwarza-jàcym wiele hormonów dzia∏ajàcych za-równo na mózg, jak i na inne narzàdy.

Kluczowym hormonem, wspólnymdla oÊrodkowego uk∏adu nerwowego iuk∏adu odpornoÊciowego, jest kortyko-liberyna (CRH – corticotropin-releasinghormone) wydzielana w podwzgórzu i

innych regionach mózgu i ∏àczàca stresz odpowiedzià immunologicznà. Pod-wzgórze uwalnia CRH do naczyƒ krwio-noÊnych transportujàcych jà do przed-niego p∏ata przysadki. Hormon tenstymuluje go do wydzielania adrenokor-tykotropiny (ACTH), która pobudza ko-r´ nadnerczy do produkcji kortyzolu,najlepiej znanego hormonu stresu.

Kortyzol to hormon steroidowy, któryzwi´ksza cz´stoÊç i intensywnoÊç skur-

czów serca, uwra˝liwia naczynia krwio-noÊne na dzia∏anie noradrenaliny (hor-monu zbli˝onego do adrenaliny) iwp∏ywa na wiele funkcji metabolicznych– dzia∏ania te pomagajà organizmowiradziç sobie w sytuacjach stresowych.Ponadto kortyzol jest silnym czynnikiemimmunoregulujàcym i przeciwzapal-nym, zapobiegajàcym w istotny sposóbrozwini´ciu si´ zbyt silnej reakcji uk∏a-du odpornoÊciowego, która mog∏abyzniszczyç tkanki. Co wi´cej, hamujeuwalnianie CRH przez podwzgórze –kontrolujàc ten rodzaj reakcji na stres.W ten sposób CRH i kortyzol bezpoÊred-nio ∏àczà oba typy odpowiedzi organi-zmu na stres: immunologicznà i stero-wanà przez mózg.

Neurony podwzgórza wytwarzajàceCRH majà zakoƒczenia w pniu mózgu,gdzie pomagajà w regulacji uk∏adu wspó∏-czulnego. Docierajà tak˝e do innego ob-szaru pnia mózgu, zwanego miejscem si-nawym. Uk∏ad nerwowy wspó∏czulny,który podczas stresu mobilizuje organizmdo dzia∏ania, unerwia równie˝ narzàdyuk∏adu odpornoÊciowego, takie jak gra-sica, w´z∏y ch∏onne i Êledziona, a tak˝euczestniczy w kontrolowaniu odpowie-dzi zapalnej na poziomie ca∏ego organi-zmu. Stymulacja miejsca sinawego obja-wia si´ pobudzeniem, strachem i wzmoc-nionà czujnoÊcià.

Byç mo˝e w pobudzeniu zachowaƒobronnych jeszcze wi´kszà rol´ odgry-wa cia∏o migda∏owate, w którym nast´pu-je ocena sygna∏ów docierajàcych z regio-nów czuciowych mózgu. Neuronywydzielajàce CRH w Êrodkowym jàdrzecia∏a migda∏owatego majà zakoƒczenia wpodwzgórzu, miejscu sinawym i innychcz´Êciach pnia mózgu i sà celem dla prze-

96 ÂWIAT NAUKI TAJEMNICZY UMYS¸

ESTHER M. STERNBERG i PHILIP W. GOLD prowadzà w National Institute of Mental Health(NIMH) badania nad stresem i uk∏adem odpornoÊciowym. Sternberg kieruje sekcjà zajmujà-cà si´ neuroendokrynoimmunologià i zachowaniem oraz prowadzi Integrative Neural Immu-ne Program. Gold jest szefem oddzia∏u klinicznej neuroendokrynologii. Sternberg ukoƒczy∏astudia medyczne w McGill University. Dzi´ki jej pracy dotyczàcej mechanizmów i podstawmolekularnych komunikacji neuro-immunologicznej doceniono rol´ interakcji mi´dzy umy-s∏em a cia∏em. Jest tak˝e autorkà ksià˝ki The Balance Within: The Science Connecting He-alth and Emotions (Równowaga wewn´trzna: nauka ∏àczàca zdrowie i uczucia) wydanej w2000 roku. Gold ukoƒczy∏ medycyn´ w Duke University i Harvard University. Wraz z zespo-∏em wykaza∏, ˝e hormon uwalniajàcy kortykotropin´ (CRH) i hormony z nim zwiàzane pe∏niàrol´ w patofizjologii depresji oraz majà wp∏yw na dzia∏anie leków przeciwdepresyjnych.

OAU

TORA

CH

Odpowiedê nabyta mo˝e sama staç si´ czynnikiem stresu i spowodowaç chorob´.

kaêników uwalnianych przez komórkiuk∏adu odpornoÊciowego podczas odpo-wiedzi immunologicznej. Wskutek ichaktywacji sygna∏y z uk∏adu odporno-Êciowego nie tylko aktywujà t´ odpowiedêza poÊrednictwem kortyzolu, ale równie˝pobudzajà zachowania zwiàzane z proce-sem zdrowienia. Neurony wydzielajàceCRH majà równie˝ po∏àczenia z regio-nami podwzgórza, które regulujà przyj-mowanie pokarmów i zachowania roz-rodcze. Tak˝e inne elementy uk∏aduhormonalnego i nerwowego – takie jaktarczyca, hormony wzrostu i ˝eƒskiehormony p∏ciowe oraz szlaki wspó∏czul-nordzeniowe (po∏àczenia uk∏adu wspó∏-czulnego i rdzenia kr´gowego) – wp∏y-wajà na interakcje mi´dzy mózgiem auk∏adem odpornoÊciowym.

Sygna∏y uk∏adu odpornoÊciowegoODPOWIEDè IMMUNOLOGICZNA jest dosko-na∏à, precyzyjnie sterowanà kaskadàzdarzeƒ na poziomie komórkowym,ukierunkowanà na eliminowanie z or-ganizmu obcych substancji, bakterii iwirusów. Jednym z g∏ównych odkryçwspó∏czesnej immunologii jest fakt, ˝ebia∏e cia∏ka krwi produkujà bia∏ka ni-skoczàsteczkowe, poÊrednio koordynu-jàce reakcje innych elementów uk∏aduodpornoÊciowego na patogeny.

Na przyk∏ad interleukina 1 (IL-1) jestwytwarzana przez krwinki bia∏e pew-nego rodzaju zwane monocytami lubmakrofagami. Stymuluje ona inny ro-dzaj bia∏ych cia∏ek krwi – limfocyty – doprodukcji interleukiny 2 (IL-2), a ta zkolei pobudza je do przekszta∏cenia si´w dojrza∏e komórki odpornoÊciowe.Cz´Êç dojrza∏ych limfocytów zwanychkomórkami plazmatycznymi produku-je przeciwcia∏a, które walczà z zaka˝e-niami, podczas gdy inne – limfocyty cy-totoksyczne – zabijajà wirusy bezpo-Êrednio.1 Inne interleukiny poÊredniczàw aktywacji komórek bioràcych udzia∏w reakcjach alergicznych.

Interleukiny nazwano zgodnie z przy-pisywanà im pierwotnie funkcjà: komu-nikacja mi´dzy (inter-) bia∏ymi krwinka-mi (leukins), ale pe∏nià one równie˝ rol´sygna∏ów chemicznych mi´dzy komór-kami uk∏adu odpornoÊciowego a ko-mórkami wielu innych rodzajów i na-rzàdami, na przyk∏ad cz´Êciami mózgu.Cytokiny to czàsteczki biologicznie ak-tywne, których u˝ywajà rozmaite komór-ki do porozumiewania si´ ze sobà. Ka˝-da cytokina jest czàsteczkà okreÊlonego

bia∏ka kodowanego przez oddzielny gen,która oddzia∏uje na dany typ komórek.Cytokina mo˝e zarówno stymulowaç, jaki hamowaç odpowiedê, w zale˝noÊci odobecnoÊci innych cytokin lub czynnikóworaz od stanu aktywnoÊci metabolicz-nej. Ta plastycznoÊç pozwala uk∏adowiodpornoÊciowemu na podj´cie odpo-wiednich dzia∏aƒ w celu stabilizacji da-nego Êrodowiska komórkowego oraz za-pewnienia homeostazy.

Cytokiny uk∏adu odpornoÊciowego mo-gà na ró˝ne sposoby wysy∏aç sygna∏ydo mózgu. „Bariera krew-mózg” chronioÊrodkowy uk∏ad nerwowy przed poten-cjalnie niebezpiecznymi czàsteczkami,jakie dosta∏y si´ do krwiobiegu. W raziestanu zapalnego czy choroby bariera tastaje si´ bardziej przepuszczalna i cyto-kiny mogà trafiç do mózgu wraz z krà-˝àcymi we krwi substancjami od˝ywczy-mi. Ale sà i takie cytokiny, które zawszez ∏atwoÊcià przenikajà przez nieszczelne

obszary w barierze krew-mózg.2 Cytoki-ny nie muszà jednak nawet przekraczaçbariery krew-mózg, aby spe∏niç swe za-danie. Mogà przy∏àczaç si´ do swoich re-ceptorów w wyÊció∏ce naczyƒ krwiono-Ênych w mózgu i pobudzaç produkcj´wtórnych przekaêników chemicznych wtkance mózgowej otaczajàcej naczyniakrwionoÊne.

Cytokiny mogà równie˝ przesy∏aç sy-gna∏y do mózgu nerwami, na przyk∏adnerwem b∏´dnym, który unerwia serce,˝o∏àdek, jelito cienkie i inne narzàdy ja-my brzusznej. Wstrzykni´cie do niej IL--1 pobudza jàdro pasma samotnego,g∏ówny rejon pnia mózgu, odpowiedzial-ny za odbiór sygna∏ów czuciowych ztrzewi. Przeci´cie nerwu b∏´dnego ha-muje aktywacj´ tego jàdra przez IL-1.Przesy∏anie sygna∏ów wzd∏u˝ w∏ókiennerwowych to najszybszy sposób – rz´-du milisekund – przekazywania sygna-∏ów do mózgu.

WYDANIE SPECJALNE ÂWIAT NAUKI 97

OÂ HPA – oddzia∏ywanie mi´dzy podwzgórzem, przysadkà i nadnerczami – jest g∏ównym sk∏adnikiem odpowiedzi neuroendokrynowej mózgu na stres. Pobudzone podwzgórze wydzielahormon uwalniajàcy kortykotropin´ (CRH) do przysadkowych naczyƒ wrotnych, które dostarczajà krew do przedniego p∏ata przysadki. CRH stymuluje jà (czerwone strza∏ki wskazujàszlaki pobudzenia) do wydzielania adrenokortykotropiny (ACTH) do krwiobiegu. ACTH, dzia∏ajàc na gruczo∏ nadnerczowy, powoduje uwalnianie kortyzolu, typowego hormonu stresu,który pobudza organizm w sytuacji stresowej. Ale kortyzol moduluje równie˝ odpowiedê na stres (niebieskie strza∏ki ukazujà dzia∏anie hamujàce), blokujàc wydzielanie CRH przez podwzgórze. B´dàc silnym immunoregulatorem, dzia∏a równie˝ na ró˝ne elementy uk∏adu odpornoÊciowego, by zapobiec nadmiernej reakcji oraz uszkodzeniu zdrowych komórek i tkanek. R

OB

ERTO

OST

I

SYSTEM ODPOWIEDZI NA STRES

ACTH

KORTYZOL

CRH

Podwzgórze

Przysadka

Nadnercze

Pieƒ mózgu

Rdzeƒ

Do uk∏adu odpornoÊciowego

Jego aktywacja za pomocà cytokin zobwodowych cz´Êci cia∏a wyzwala za-chowania zwiàzane z odpowiedzià nastres, takie jak niepokój czy reakcja uni-kowa, które pozwalajà uniknàç kom-plikacji, zanim organizm ca∏kowicie niewyzdrowieje. Ka˝dy, kto zapad∏ kiedyÊ wletarg i prze˝ywa∏ nadmiernà sennoÊçw chorobie, rozpozna to jako zespó∏„chorobowy”. RzeczywiÊcie, chorzy naAIDS czy raka, którzy podczas terapiiotrzymujà cytokiny, mogà mieç objawydepresji, a nawet sk∏onnoÊci samobój-cze. Mo˝na temu zapobiec, podajàc le-ki przeciwdepresyjne.

Neurony i inne komórki mózgu rów-nie˝ wytwarzajà cytokiny. Decydujà oneo wzroÊcie lub apoptozie (programowa-

nej Êmierci) komórki nerwowej, steru-jà tak˝e wydzielaniem CRH. Niektórzytwierdzà, ˝e cytokiny wytwarzane w mó-zgu osób zdrowych mogà odpowiadaçza objawy depresji. Najlepiej poznanodotychczas w mózgu sieç interleukiny1 – odkryto wszystkie sk∏adniki tegouk∏adu, ∏àcznie z receptorami oraz na-turalnym antagonistà, który wià˝e si´ zreceptorem IL-1, nie aktywujàc go. Lo-kalizacje takiego obwodu cytokinowe-go na poziomie anatomicznym i komór-kowym sà szczegó∏owo opisywane.Wiedza ta zaowocuje stworzeniem le-ków, mogàcych zablokowaç lub wzmoc-niç dzia∏anie takich sieci i regulowa-nych przez nie funkcji.

Nadmierne iloÊci cytokin w mózgu mo-gà byç toksyczne dla neuronów. U my-szy modyfikowanych genetycznie wsta-wienie genu kodujàcego zwi´kszonàprodukcj´ cytokin daje efekty neurotok-syczne. Pewne objawy neurologiczne uchorych na AIDS tak˝e mogà byç spo-wodowane nadmiernà ekspresjà pew-nych cytokin w mózgu. Wykryto u nichwysoki poziom IL-1 i innych cytokin, sku-pionych wokó∏ olbrzymich makrofagównaciekajàcych mózg. Jednak czynniki im-munologiczne nie zawsze muszà byçszkodliwe dla neuronów. Swoiste akty-wowane limfocyty T pe∏nià wa˝nà rol´w zapobieganiu Êmierci uszkodzonychkomórek nerwowych. Odkrycie to dajeszans´ na nowe metody leczenia i zapo-

biegania parali˝owi spowodowanemuuszkodzeniem rdzenia kr´gowego.

Ka˝de zak∏ócenie komunikacji mi´-dzy mózgiem a uk∏adem odpornoÊcio-wym zwi´ksza podatnoÊç na chorobyzapalne i cz´sto prowadzi do powik∏aƒ.Na przyk∏ad u zwierzàt, u których ∏àcz-noÊç ta zosta∏a przerwana (wskutek za-biegu chirurgicznego lub farmakologicz-nie), znacznie wzrasta ÊmiertelnoÊç zpowodu powik∏aƒ po przebytych cho-robach zapalnych i zakaênych.

PodatnoÊç na choroby zapalne, b´dà-cà skutkiem genetycznie uwarunkowa-nego upoÊledzenia odpowiedzi na stres,mo˝na zaobserwowaç u zwierzàt ró˝-nych gatunków: szczurów, myszy, kur,a tak˝e, choç w tym przypadku dowo-

dy sà poÊrednie, u ludzi. Na przyk∏adszczury szczepu Lewis wykazujà wro-dzonà sk∏onnoÊç do zapadania na wie-le chorób zapalnych z powodu powa˝ne-go upoÊledzenia osi podwzgórzowo--przysadkowo-nadnerczowej (HPA – hy-pothalamic-pituitary-adrenal axis), coznacznie zmniejsza u nich wydzielanieCRH w odpowiedzi na stres. Dla odmia-ny, nadpobudliwa oÊ HPA u szczurówszczepu Fisher zapewnia im wysokà od-pornoÊç na choroby zapalne.

Dowodów na zwiàzek mi´dzy upoÊle-dzonà odpowiedzià na stres a podatno-Êcià na te choroby dostarczajà doÊwiad-czenia farmakologiczne i chirurgicz-ne. Podawanie leku blokujàcego recep-tory kortyzolu wzmaga chorob´ zapalnào pod∏o˝u autoimmunizacyjnym.Wstrzykni´cie ma∏ej dawki kortyzolupodatnym na schorzenia szczuromwzmacnia ich odpornoÊç na zapalenie.Mocnych dowodów dostarczajà zabiegichirurgiczne: usuni´cie przysadki lubnadnerczy szczurom odpornym nachoroby zapalne powoduje, ˝e sà bar-dzo wra˝liwe, oraz doÊwiadczenia, wktórych przeszczep tkanki podwzgórzaszczura odpornego na chorob´ do mó-zgu osobnika podatnego wzmacnia od-pornoÊç tego ostatniego na zapalenietkanek obwodowych.

Z powy˝szych badaƒ wynika, ˝e za-k∏ócenie odpowiedzi mózgu na streswzmaga reakcj´ organizmu na proces

zapalny, zaÊ jej przywrócenie zmniejszawra˝liwoÊç na zapalenie. A zatem prze-rwanie ∏àcznoÊci mi´dzy mózgiem auk∏adem odpornoÊciowym przez czynni-ki zapalne, toksyczne czy zakaêne mo˝ezaburzyç odpowiedê prozapalnà uk∏a-du odpornoÊciowego.

CRH i depresjaCHOå ROL¢ odpowiedzi na stres w choro-bach zapalnych u ludzi trudno udowod-niç, przybywa dowodów, ˝e wiele scho-rzeƒ to efekt zak∏óceƒ funkcjonowaniaosi HPA i mniejszego wydzielania CRH,co skutkuje nadreaktywnoÊcià uk∏adu od-pornoÊciowego. Co wi´cej, chorzy z zabu-rzeniem nastroju zwanym depresjà aty-powà majà os∏abionà odpowiedê na stres

i upoÊledzone wytwarzanie CRH. Wzwiàzku z tym odczuwajà zm´czenie,nadmiernà sennoÊç i majà ∏aknienie, ato prowadzi do oty∏oÊci.

Pacjenci z innymi schorzeniami cha-rakteryzujàcymi si´ ospa∏oÊcià i zm´-czeniem, jak zespó∏ przewlek∏ego zm´-czenia, fibromyalgia czy chorobaafektywna sezonowa (SAD – seasonalaffective disorder), wykazujà objawy za-równo depresji, jak i nadpobudliwoÊciuk∏adu odpornoÊciowego. Osoba cier-piàca na zespó∏ chronicznego przem´-czenia odczuwa bez widocznej przyczy-ny nadmiernà ospa∏oÊç lub zm´czenietrwajàce szeÊç miesi´cy i d∏u˝ej oraz mapodwy˝szonà temperatur´, bóle stawówi mi´Êni, objawy alergiczne oraz wy˝-szy poziom przeciwcia∏ przeciwko ró˝-nym antygenom wirusowym (∏àcznie zwirusem Epsteina-Barra).

Chorzy na fibromyalgi´ cierpià na bó-le mi´Êni, stawów oraz zaburzenia snu,objawy zbli˝one do wczesnej, ∏agodnejpostaci reumatoidalnego zapalenia sta-wów. Obydwu schorzeniom towarzyszàobjawy przem´czenia, podobnie jak watypowej depresji. SAD, zazwyczaj wy-st´pujàcy zimà, charakteryzuje si´ ospa-∏oÊcià, uczuciem zm´czenia, zwi´kszo-nym ∏aknieniem i sennoÊcià, czylisymptomami podobnymi jak w depre-sji atypowej.

Niedobór CRH mo˝e prowadziç doospa∏oÊci chorych z zespo∏em przewle-

98 ÂWIAT NAUKI TAJEMNICZY UMYS¸

Odpowiedê immunologiczna jest ukierunkowana na eliminowane z organizmu obcych substancji.

k∏ego zm´czenia. Wstrzykni´cie tym pa-cjentom CRH powoduje spóênione is∏absze wydzielanie ACTH przez oÊ HPA.Taka sama odpowiedê wyst´puje rów-nie˝ u chorych z uszkodzonym pod-wzgórzem lub majàcych guz. Objawyprzem´czenia i nadmierna odpowiedêimmunologiczna sà równie˝ zwiàzanez niedoborem kortyzolu, towarzyszàcymzbyt niskiemu poziomowi CRH. Poziomhormonów i odpowiedê u chorych z ze-spo∏ami zm´czenia sugeruje, ˝e dosz∏odo upoÊledzenia funkcjonowania osiHPA, a tym samym do obni˝enia pro-dukcji CRH i kortyzolu oraz wzmo˝o-nej reaktywnoÊci uk∏adu odpornoÊcio-wego. Obserwacje te Êwiadczà, ˝eschorzenia objawiajàce si´ przewlek∏ymzm´czeniem i nadreaktywnoÊcià uk∏a-du odpornoÊciowego mo˝na prawdopo-dobnie leczyç Êrodkami naÊladujàcymidzia∏anie CRH w mózgu.

Przeciwnie, klasyczna forma depre-sji, melancholia, nie jest w rzeczywisto-Êci stanem braku aktywnoÊci i st∏umie-nia myÊli oraz uczuç, a raczej objawiasi´ jako z∏o˝ony stan l´kowy. W melan-cholii niepokój dotyczy g∏ównie w∏asnejosoby. Chorzy czujà si´ os∏abieni i upo-Êledzeni, cz´sto nie wierzà w dobrà przy-sz∏oÊç. Stany pobudzenia l´kowego utych ludzi przejawiajà si´ nadmiernàwra˝liwoÊcià.

Melancholicy majà równie˝ zmienneusposobienie, wskazujàce na stan pobu-dzenia fizjologicznego. Cierpià zazwy-czaj na bezsennoÊç (najcz´Êciej przed-wczeÊnie si´ budzà), a tak˝e obserwujesi´ u nich brak ∏aknienia, pop´du seksu-lanego i miesiàczkowania. Jednà z naj-cz´Êciej opisywanych nieprawid∏owoÊciu osób cierpiàcych na melancholi´ jestnadmierne wydzielanie kortyzolu.

Przebadano wielu pacjentów z powa˝-nà depresjà, aby stwierdziç, czy nad-mierny poziom tego hormonu towarzy-szàcy depresji koreluje z os∏abionàodpowiedzià immunologicznà. Niektó-rzy wykryli zwiàzek mi´dzy wy˝szympoziomem kortyzolu a immunosupre-sjà, inni nie. Poniewa˝ depresja mo˝ebyç spowodowana wieloma psychiczny-mi i biochemicznymi przyczynami, tyl-ko u cz´Êci chorych wyst´puje upoÊle-dzenie odpornoÊci.

Nadmierne wydzielanie kortyzolu umelancholików jest przewa˝nie wynikiemnadprodukcji CRH, spowodowanej de-fektem w podwzgórzu lub powy˝ej tegorejonu mózgu. Dlatego kliniczne i bioche-

miczne objawy melancholii odzwiercie-dlajà uogólnionà odpowiedê na stres, któ-ra wymkn´∏a si´ spod kontroli i pozosta-∏a zablokowana w pozycji „w∏àczonej”.

Dzia∏anie trójcyklicznych leków prze-ciwdepresyjnych Êwiadczy, ˝e melan-cholia ma zwiàzek z przewlek∏à odpo-wiedzià na stres. Regularne podawanieszczurom imipraminy, leku z grupy trój-cyklicznych antydepresantów, znaczà-co zmniejsza poziom prekursora CRHw podwzgórzu. Imipramina podawanaprzez dwa miesiàce osobom zdrowym,z normalnym poziomem kortyzolu, stop-niowo zmniejsza wydzielanie CRH orazinne funkcje osi HPA, co wskazuje naistotnà rol´ imipraminy w obni˝eniuwa˝nych sk∏adowych odpowiedzi nastres.

Depresja ma równie˝ zwiàzek z cho-robami zapalnymi. U oko∏o 20% pacjen-tów z reumatoidalnym zapaleniem sta-wów stwierdza si´ jej kliniczne objawy.Kwestionariusz wykorzystywany cz´stoprzez lekarzy w diagnozowaniu depre-sji zawiera kilkanaÊcie pytaƒ, na którechorzy z zapaleniem stawów prawie za-wsze odpowiadajà twierdzàco.

W przesz∏oÊci stres zwiàzany z cho-robà zapalnà uznawano za spraw´ dru-gorz´dnà w porównaniu z przewlek∏ymbólem i upoÊledzeniem spowodowanymschorzeniem. Ostatnie odkrycie wspól-nego pod∏o˝a uk∏adu odpornoÊciowegoi odpowiedzi na stres byç mo˝e wyja-Êni, dlaczego chory bywa podatny i nachorob´ zapalnà, i na depresj´. Zabu-rzenia hormonalne, b´dàce przyczynà

WYDANIE SPECJALNE ÂWIAT NAUKI 99

MÓZG I UK¸AD ODPORNOÂCIOWY mogà si´ zarówno wzajemnie stymulowaç (czerwone strza∏ki),jak i blokowaç (niebieskie strza∏ki). Komórki uk∏adu odpornoÊciowego produkujà cytokiny (sygna∏ychemiczne), które pobudzajà podwzgórze za poÊrednictwem krwiobiegu lub nerwów rozrzuconychpo ca∏ym ciele. Hormon CRH, wytwarzany w podwzgórzu, aktywuje oÊ HPA. Uwalnianie kortyzoluucisza uk∏ad odpornoÊciowy. CRH, dzia∏ajàc na pieƒ mózgu, stymuluje uk∏ad nerwowy wspó∏czulny, który unerwia narzàdy limfatyczne (elementy uk∏adu odpornoÊciowego) i reguluje odpowiedê zapalnà w organizmie. Przerwanie tej ∏àcznoÊci w jakikolwiek sposób prowadzi do powik∏aƒ immunologicznych i zwi´kszenia podatnoÊci na choroby.

RO

BER

TO O

STI

INTERAKCJE MÓZGU I UK¸ADU ODPORNOÂCIOWEGO

ACTH

Cyt

okin

y

CRH

Podwzgórze

Miejsce sinawe

Narzàdy limfatyczne

Uk∏ad nerwowywspó∏czulny

Nerw b∏´dny

Jàdro pasmasamotnego

Nadnercze

Komórki uk∏aduodpornoÊciowego

Przysadka

Kor

tyzo

l

Kort

yzol

zarówno choroby pochodzenia zapalne-go, jak i depresji, mogà doprowadziç doka˝dej choroby w zale˝noÊci od tego,czy czynnik stresogenny ma charakterprozapalny, czy psychologiczny. To t∏u-maczy∏oby, dlaczego narastanie i cofaniesi´ depresji u pacjentów z reumatoidal-nym zapaleniem stawów nie zawsze ko-reluje z jego rozwojem.

Przekonanie, ˝e stres pogarsza prze-bieg choroby o pod∏o˝u zapalnym, a re-laksacja i usuni´cie jego przyczyn ∏ago-dzi objawy schorzenia, rzeczywiÊciemo˝e znaleêç potwierdzenie. Zale˝no-Êci mi´dzy stresem, uk∏adem odporno-Êciowym i odpowiedzià hormonalnà mo-

gà pomóc w wyjaÊnieniu, jak Êwiadomepróby opanowania stresu wp∏ywajà naodpowiedê immunologicznà.

Czynniki genetyczneNIE WIADOMO, jaka cz´Êç odpowiedzi nastres jest determinowana genetycznie, ajaka kontrolowana Êwiadomie. Próg, po-wy˝ej którego wyst´puje jej inicjacja, jestdo pewnego stopnia uwarunkowany ge-netycznie. Ponadto o ró˝nicach w tej re-aktywnoÊci decydujà tak˝e czynniki od-dzia∏ujàce na wczesnych etapach rozwojui uczenia si´, wa˝ny jest równie˝ wp∏ywpóêniejszych doÊwiadczeƒ. Wydarzeniebardzo stresujàce dla jednej osoby mo˝ebyç znacznie mniej denerwujàce dla ko-goÊ innego, w zale˝noÊci od jego sk∏onno-Êci genetycznej do reakcji hormonalnejoraz wczeÊniejszych przejÊç. Stopieƒ, wjakim stres mo˝e wp∏ynàç na poczàtekchoroby i jej rozwój, b´dzie wi´c zale˝a∏nie tylko od intensywnoÊci i czasu dzia-∏ania czynnika stresogennego, ale tak˝eod wyuczonej zdolnoÊci danej osoby dopostrzegania wydarzenia jako stresujà-cego oraz od progu pobudzenia systemureagowania na stres.

Stres psychologiczny mo˝e decydowaço podatnoÊci na choroby zakaêne. Pozna-nie mechanizmów regulacji uk∏adu od-pornoÊciowego przez neuroendokryno-wy system reagowania na stres pozwolizrozumieç jego rol´ w tych schorzeniach.Hormony stresu uwalniane z mózgu, kor-tyzol uwalniany z nadnerczy oraz neu-roprzekaêniki uwalniane z zakoƒczeƒ

nerwowych (noradrenalina i adrenalina)wspólnie modyfikujà zdolnoÊç komórekuk∏adu odpornoÊciowego do zwalczaniachorobotwórczych drobnoustrojów i ob-cych czàsteczek.

Istniejà dowody, ˝e stres ma wp∏ywna odpowiedê uk∏adu odpornoÊciowe-go cz∏owieka wobec bakterii i wirusów.W badaniach z udzia∏em ochotników,którym podawano standardowà dawk´wirusa powodujàcego przezi´bienie (ry-nowirusa), osoby zestresowane wytwa-rza∏y wi´cej jego czàstek i wydzielinyni˝ w grupie kontrolnej. Studenci me-dycyny otrzymujàcy szczepionk´ prze-ciwko wirusowemu zapaleniu wàtroby

w okresie sesji egzaminacyjnej nie wy-kszta∏cali pe∏nej odpornoÊci przeciwkowirusowi. (Takie badania majà istotneimplikacje dla zdrowia publicznego.) Uosób szczepionych w okresie, gdy sà na-ra˝one na stres, istnieje mniejsze praw-dopodobieƒstwo wytworzenia chronià-cego poziomu przeciwcia∏. Przewlek∏ystres wyd∏u˝a równie˝ gojenie si´ ran.

Z nowych badaƒ wynika, ˝e w st´˝e-niach fizjologicznych oraz pod wp∏ywempewnych czynników hormon stresu, kor-tyzol, dzia∏a nie tylko immunosupresyj-nie, lecz tak˝e mo˝e wzmagaç pewneaspekty funkcjonowania uk∏adu odpor-noÊciowego. Co wi´cej, ka˝dy elementodpowiedzi na stres jest regulowany nie-zale˝nie od rodzaju czynnika stresogen-nego. Ten swoisty rodzaj odpowiedzi nastres wyjaÊnia, w jaki sposób ró˝ne jegorodzaje i stopnie wp∏ywajà na chorob´.Dlatego gdy przewlek∏y stres ma dzia∏a-nie g∏ównie immunosupresyjne, stres oostrym przebiegu mo˝e wzmagaç komór-kowà odpowiedê immunologicznà i naprzyk∏ad reakcje alergiczne skóry o cha-rakterze zapalenia kontaktowego. Ponad-to badania na zwierz´tach Êwiadczà, ˝eczynnik stresogenny o charakterze socjal-nym ma inny wp∏yw na zaka˝enie ró˝ny-mi wirusami, takimi jak wirus opryszcz-ki czy grypy, ni˝ czynnik fizyczny.

Badania na zwierz´tach dostarczajàdalszych dowodów dotyczàcych wp∏ywustresu na przebieg chorób wirusowych,bakteryjnych oraz wstrzàsu septycznego.U myszy zaka˝onych grypà stres nie tyl-

ko pogarsza przebieg choroby, ale tak˝ejest niekorzystny dla osi HPA i uk∏adunerwowego wspó∏czulnego. Mechanizmyneuroendokrynowe mog∏yby pe∏niç po-dobnà rol´ w zaka˝eniach innymi wiru-sami, ∏àcznie z HIV, oraz pomóc w zrozu-mieniu obserwacji klinicznych, z którychwynika, ˝e stres mo˝e pogorszyç prze-bieg AIDS. Stres, za poÊrednictwem kor-tyzolu, zwi´ksza wra˝liwoÊç myszy na za-ka˝enie mykobakteriami, powodujàcymigruêlic´. Wykazano, ˝e nienaruszona oÊHPA chroni szczury przed Êmiertelnymwstrzàsem septycznym w wyniku zaka-˝enia bakteriami salmonelli. Nowe po-dejÊcie do interakcji odpowiedzi immuno-

logicznej z odpowiedzià na stres mo˝eokazaç si´ przydatne w wyjaÊnieniu za-gadkowej obserwacji, ˝e klasyczne psy-chologiczne warunkowanie odpowiedzi uzwierzàt mo˝e wp∏ywaç na ich odpo-wiedê immunologicznà. Na przyk∏ad wswoich pracach na myszach i szczurachRobert Ader i Nicholas Cohen z Univer-sity of Rochester podawali wod´ s∏odzo-nà sacharynà ze Êrodkiem immunosupre-syjnym. W efekcie podawanie samejsacharyny przynosi∏o póêniej podobnyefekt immunosupresyjny.

Stres spo∏ecznySTRES ma nie tylko aspekt osobisty, alerównie˝ spo∏eczny. Sytuacje spo∏ecznemogà zarówno zwi´kszaç, jak i zmniej-szaç stres psychologiczny oraz wp∏ywaçna naszà odpowiedê hormonalnà na tenstan, prowadzàc w rezultacie do zmia-ny odpowiedzi immunologicznej. Dla-tego doÊwiadczane przez nas stresy psy-chospo∏eczne wp∏ywajà na naszàpodatnoÊç na choroby zakaêne i zapal-ne oraz na przebieg tych i innych cho-rób. Na przyk∏ad samotnoÊç jest zwiàza-na ze schematem odpowiedzi na strestypu „zagro˝enie”, co objawia si´ wy-dzieleniem adrenaliny i podwy˝szonymciÊnieniem krwi, a çwiczenia fizyczne –z odpowiedzià o charakterze „wyzwa-nia”, co skutkuje du˝ym przep∏ywemkrwi i zwi´kszeniem pojemnoÊci wyrzu-towej serca. Z badaƒ wynika, ˝e osobynara˝one na przewlek∏e stresy o cha-rakterze socjalnym d∏u˝ej ni˝ dwa mie-

100 ÂWIAT NAUKI TAJEMNICZY UMYS¸

Stresy psychologiczne i psychospo∏eczne mogàdecydowaç o podatnoÊci na choroby zakaêne.

siàce majà zwi´kszonà podatnoÊç naprzezi´bienia.

Poza tym odpowiedê immunologicz-na u osób d∏ugo opiekujàcych si´ chory-mi, na przyk∏ad bliskimi cierpiàcymina chorob´ Alzheimera, jest s∏absza. Wprzypadku rozpadu ma∏˝eƒstwa os∏abio-na jest odpowiedê immunologiczna ma∏-˝onka, którego dotyka wi´kszy stres i po-czucie bezradnoÊci. Ma on równie˝podwy˝szony poziom hormonów stresu.

Natomiast pozytywne, wspierajàceotoczenie grup spo∏ecznych czy psycho-terapeutycznych mo˝e wzmocniç odpo-wiedê immunologicznà i odpornoÊç nachoroby, nawet na raka. Z pewnych da-nych wynika, ˝e kobiety z rakiem pier-si, które majà silne wsparcie, ˝yjà d∏u˝ejni˝ chore, którym go brak.

Dawniej wiele przewlek∏ych choróbleczono, zalecajàc pobyty w górskich sa-natoriach czy kàpiele w goràcych êró-d∏ach. Wiedza dotyczàca zale˝noÊci mi´-dzy mózgiem a uk∏adem odpornoÊcio-wym pozwala w niektórych przypad-kach wyjaÊniç skutecznoÊç tego typuterapii. Przerwanie tych sieci po∏àczeƒto przyczyna zwi´kszonej podatnoÊci nachoroby i gorszego ich przebiegu. Od-budowanie owego systemu komunika-cji czy to za pomocà zwiàzków farmako-logicznych, czy wskutek relaksacyjnych

masa˝y wodnych mo˝e byç pierwszymkrokiem do wyzdrowienia.

Wyniki ostatnich badaƒ wskazujà, ˝eleki dzia∏ajàce na psychik´ mogà byç sto-sowane w terapii niektórych chorób za-palnych, zaÊ wp∏ywajàce na uk∏ad od-pornoÊciowy – w leczeniu zaburzeƒpsychicznych. Coraz wi´cej danychÊwiadczy, ˝e postrzeganie siebie i innych,sposób radzenia sobie ze stresem orazpod∏o˝e genetyczne ogromnie oddzia∏ujàna uk∏ad odpornoÊciowy. A choroby spo-

wodowane przewlek∏ym zapaleniem ma-jà du˝y wp∏yw na zachowanie czy po-ziom l´ku. Podzia∏ chorób na somatycz-ne i psychiczne oraz tworzenie granicmi´dzy umys∏em a cia∏em nie majà za-tem naukowego uzasadnienia. n

Przypisy redakcji:1 Limfocyty cytotoksyczne zabijajà komórki zaka-˝one wirusem, produkujà te˝ substancje pobudza-jàce wewn´trzne mechanizmy przeciwwirusowe wkomórkach. 2 Takim miejscem jest na przyk∏ad narzàd naczy-niowy blaszki kraƒcowej, po∏o˝ony mi´dzy spo-id∏em przednim a wzgórzem.

WYDANIE SPECJALNE ÂWIAT NAUKI 101

SYGNA¸Y p∏ynàce z uk∏adu odpornoÊciowegodo mózgu za poÊrednictwem krwiobiegu

mogà oddzia∏ywaç bezpoÊrednio bàdê poÊrednio. Komórki odpornoÊciowe, takie jakmonocyty, rodzaj bia∏ych krwinek, produkujàchemiczny przekaênik zwany interleukinà -1

(IL-1), która normalnie nie przekracza barierykrew-mózg. Ale niektóre naczynia krwionoÊne

sà nieszczelnie po∏àczone, wskutek czegoczàsteczki IL-1 dostajà si´ do mózgu.

Tam mogà aktywowaç oÊ HPA i inne uk∏adynerwowe. IL-1 wià˝e si´ tak˝e z receptorami

na komórkach Êródb∏onka, wyÊcie∏ajàcychnaczynia krwionoÊne. W nast´pstwie tego en-

zymy zawarte w tych komórkach zaczynajàwytwarzaç tlenek azotu lub prostaglandyny,

które dostajà si´ bez przeszkód do mózgu,oddzia∏ujàc bezpoÊrednio na neurony.

LAU

RIE

GR

AC

E

Measuring Stress: A Guide for Health and Social Scientists. Red. Shel-don hen, Ronald C. Kessler i Lynn Underwood Gordon. Oxford Univer-sity Press, 1998.

Why Zebras Don’t Get Ulcers: An Updated Guide to Stress-Related Di-sease and Coping. Robert M. Sapolsky. W. H. Freeman and Company,1988.

The Cell Biology of the Blood-Brain Barrier. L. L. Rubin i J. M. Staddon;Annual Review of Neuroscience, tom 22, s. 11-28 1999.

The Biological Basis for Mind Body Interactions. Red. E. A. Mayer i C.B. Saper; Progress in Brain Research, tom 122. Elsevier Science, 2000.

The Autonomic Nervous System in Health and Disease. David S. Gold-stein. Marcel Dekker, 2001.

The Balance Within: The Science Connecting Health and Emotions. Es-ther M. Sternberg. Henry Holt and Company, 2000.

Science of Mind-Body: An Exploration of Integrative Mechanisms. Wi-deokaseta z konferencji, która odby∏a si´ w National Institutes of Health26-28 marca 2001 roku. Dost´pne pod adresem:http://videocast.nih.gov/PastEvents.asp?c+1&s+51.

Neuroendocrine Regulation of Immunity. Jeanette I. Webster, LeonardoTonelli i Esther M. Sternberg; Annual Review of Immunology, tom 20,s. 125-163, 2002.

Neural Immune Interactions in Health and Disease. Esther M. Stern-berg i J. I. Webster; Fundamental Immunology. Wyd. 5. Red. WilliamE. Paul. Lippincott Williams & Wilkins (wkrótce).

JEÂLI CHCESZ WIEDZIEå WI¢CEJ

NACZYNIE KRWIONOÂNE W MÓZGU

Limfocyt

IL-1

Monocyt

Komórkanerwowa

Tlenekazotu

Syntetazatlenku azotu

Receptordla IL-1

CyklooksygenazaProstaglandyny

NieszczelnoÊç w barierze krew-mózg