RECENZENTProf. dr hab. med. Janina Sokołowska-Pituchowa

PROJEKT OKŁADKIMarcin BruchnalskiNa okładce preparat anatomiczny ze zbiorów Muzeum Anatomii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium MedicumFot. Jacenty Urbaniak

OPRACOWANIE GRAFICZNE RYCINJacenty UrbaniakJerzy Walocha

© Copyright by Jerzy Walocha, Janusz Gorczyca& Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoWydanie I, Kraków 2013All rights reserved

Nowa edycja Anatomii Prawidłowej Człowieka jest kontynuacją i rozwinięciem poprzednich wydań serii podręczników pod redakcją prof. Andrzeja Skawiny. Wprowadzono niezbędne poprawki merytoryczne i całość wzbogacono o nomenklaturę anglojęzyczną.

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicz-nych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3583-2

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

Pamięci Profesora

dr. hab. med. Andrzeja Skawiny

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie do anatomii układu nerwowego ...................................................................................... 9Rozwój ośrodkowego układu nerwowego .................................................................................................. 23Ośrodkowy układ nerwowy – uwagi ogólne .............................................................................................. 29Rdzeń kręgowy....................................................................................................................................................... 31

Budowa zewnętrzna rdzenia kręgowego ............................................................................................. 34Budowa wewnętrzna rdzenia kręgowego ............................................................................................ 34Unaczynienie rdzenia kręgowego ........................................................................................................... 39Zestawienie dróg nerwowych rdzenia kręgowego ........................................................................... 44

Opony mózgowia .................................................................................................................................................. 47Opona miękka mózgowia .......................................................................................................................... 47Opona pajęcza mózgowia .......................................................................................................................... 47Opona twarda ................................................................................................................................................. 47Wypustki (fałdy) opony twardej ............................................................................................................... 48

Zatoki żylne opony twardej ............................................................................................................................... 49Górny zespół zatok ........................................................................................................................................ 49Dolny zespół zatok ........................................................................................................................................ 50Unaczynienie opony twardej .................................................................................................................... 51Unerwienie opony twardej ........................................................................................................................ 52

Unaczynienie mózgowia .................................................................................................................................... 53Krążenie oboczne oraz anatomiczne podstawy krążenia obocznego ....................................... 57Zestawienie unaczynienia poszczególnych części mózgowia ...................................................... 60Odpływ krwi żylnej z mózgowia ............................................................................................................. 64

Pień mózgu .............................................................................................................................................................. 67Budowa zewnętrzna pnia mózgu .................................................................................................................... 69

Rdzeń przedłużony ....................................................................................................................................... 69Most .................................................................................................................................................................... 72Śródmózgowie................................................................................................................................................ 73Budowa wewnętrzna pnia mózgu........................................................................................................... 74

Móżdżek.................................................................................................................................................................... 80Budowa wewnętrzna móżdżku ................................................................................................................ 81Podział fi logenetyczny móżdżku ............................................................................................................. 82Połączenia móżdżku ..................................................................................................................................... 83Czynności móżdżku ...................................................................................................................................... 84

Komora IV ................................................................................................................................................................. 85Śródmózgowie ....................................................................................................................................................... 86

Pokrywa śródmózgowia .............................................................................................................................. 87Nakrywka śródmózgowia ........................................................................................................................... 88Odnoga mózgu .............................................................................................................................................. 91

Międzymózgowie .................................................................................................................................................. 96Podwzgórze ..................................................................................................................................................... 97Wzgórze ............................................................................................................................................................ 99Zawzgórze ........................................................................................................................................................ 102Nadwzgórze ..................................................................................................................................................... 103Niskowzgórze .................................................................................................................................................. 104

8

Komora III ................................................................................................................................................................. 106Twór siatkowaty ..................................................................................................................................................... 108Miejsca wyjścia nerwów czaszkowych z mózgowia ................................................................................. 111Schemat lokalizacji jąder nerwów czaszkowych ....................................................................................... 112Kresomózgowie ..................................................................................................................................................... 114

Płat wyspowy – wyspa ................................................................................................................................. 118Płat czołowy ..................................................................................................................................................... 119Płat ciemieniowy ............................................................................................................................................ 119Płat skroniowy................................................................................................................................................. 120Płat potyliczny ................................................................................................................................................. 123Ośrodki kory mózgowej. Pola Brodmanna ........................................................................................... 124Lokalizacja czynnościowa w korze mózgu ........................................................................................... 125Istota szara kresomózgowia – jądra podstawne ................................................................................ 127Istota biała półkul mózgu ........................................................................................................................... 129

Torebka wewnętrzna ........................................................................................................................... 130Droga wzrokowa.................................................................................................................................................... 132Droga słuchowa ..................................................................................................................................................... 135Drogi projekcyjne ośrodkowego układu nerwowego – drogi zstępujące ....................................... 138

Drogi piramidowe.......................................................................................................................................... 138Układ pozapiramidowy ....................................................................................................................................... 142Drogi wstępujące (czuciowe) ............................................................................................................................ 144

Droga rdzeniowo-opuszkowo-wzgórzowo-korowa ......................................................................... 144Droga rdzeniowo-wzgórzowo-korowa .................................................................................................. 146Droga jądrowo-wzgórzowo-korowa....................................................................................................... 148

Drogi czucia głębokiego (proprioceptywnego) nieświadomego. Drogi rdzeniowo--móżdżkowe ............................................................................................................................................................ 150

Droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia ............................................................................................... 150Droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna ...................................................................................................... 150

Pęczki podłużne ..................................................................................................................................................... 152Pęczek podłużny grzbietowy .................................................................................................................... 152Pęczek podłużny przyśrodkowy ............................................................................................................... 152

Komora boczna ...................................................................................................................................................... 153Krążenie płynu mózgowo-rdzeniowego (Przestrzenie płynowe) ........................................................ 155Drogi odpływu płynu mózgowo-rdzeniowego ......................................................................................... 158Układ limbiczny (Broca 1878) ........................................................................................................................... 159Droga węchowa ..................................................................................................................................................... 163Droga równowagi ................................................................................................................................................. 165Droga smakowa ..................................................................................................................................................... 167Układ nerwowy autonomiczny ........................................................................................................................ 168

Ośrodki autonomicznego układu nerwowego ................................................................................... 168Ośrodki układu autonomicznego w rdzeniu kręgowym ................................................................. 168

Układ współczulny ................................................................................................................................................ 169Układ przywspółczulny ....................................................................................................................................... 171

Piśmiennictwo ..................................................................................................................................................... 173Spis rycin ................................................................................................................................................................ 175

WPROWADZENIE DO ANATOMII UKŁADU NERWOWEGO

Układ nerwowy jest najważniejszym układem integrującym funkcjonowanie tkanek i narządów człowieka. Jego złożona budowa warunkuje różne pod względem rodzaju podziały. Stąd też dla pełniejszego zrozumienia zagadnienia istnieje potrzeba całościo-wego spojrzenia na problem, zarówno od strony anatomii, fizjologii, jak i histologii.

W podziale anatomicznym (topograficznym) układ nerwowy dzielimy na:• układ nerwowy ośrodkowy (centralny);• układ nerwowy obwodowy.

W skład ośrodkowego układu nerwowego wchodzą struktury zawarte w jamie czaszki (mózgowie) oraz w kanale kręgowym (rdzeń kręgowy). W mózgowiu wyróżniamy mózg, pień mózgu i móżdżek. Mózg zbudowany jest z kresomózgowia parzystego (półkul mózgowych) i kresomózgowia nieparzystego. W pniu mózgu wyróżniamy:

– rdzeń przedłużony;– most;– śródmózgowie;– międzymózgowie (które czynnościowo należy do pnia mózgu, a rozwojowo do

mózgu).

Obwodowy układ nerwowy zbudowany jest z nerwów czaszkowych (12 par) (i zwią-zanych z nimi zwojów) oraz nerwów rdzeniowych (31 par) i struktur z nimi związanych:

– korzeni przednich i tylnych nerwów rdzeniowych;– gałęzi nerwów rdzeniowych;– splotów nerwowych (w tym: splotów nerwów rdzeniowych);– nerwów obwodowych;– zwojów.

Podział czynnościowy układu nerwowego polega na wydzieleniu dwóch odrębnych części, które sprawują kontrolę nad mięśniami szkieletowymi i są odpowiedzialne za doprowadzanie bodźców czuciowych z ekstero- i proprioreceptorów (układ nerwowy somatyczny) oraz kontrolę mięśniówki gładkiej (także mięsień sercowy) i wydzielanie gruczołów, a także doprowadzanie bodźców czuciowych z interoreceptorów (układ ner-wowy autonomiczny, inaczej wegetatywny). Układ nerwowy somatyczny przynajmniej częściowo podlega naszej woli, podczas gdy układ autonomiczny pracuje w zasadzie niezależnie. W układzie autonomicznym wyróżnia się dwie części, zwykle o przeciw-stawnym działaniu (na zasadzie „bata i lejców”): część współczulną (sympatyczną) i przywspółczulną (parasympatyczną).

10

Układ somatyczny ma dwie części (dwa układy):– czuciową; – ruchową.

Układ czuciowy zapewnia organizmowi stały dopływ informacji ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego.

W układzie czuciowym wyróżnia się:• receptory;• włókna (drogi) czuciowe;• ośrodki czuciowe:

a) korowe (między innymi korowy ośrodek czucia – pole 3,1,2 wg Brodmanna);b) podkorowe (wzgórze);c) jądra czuciowe (w pniu mózgu i rdzeniu kręgowym).

Układ ruchowy obejmuje:1) narząd ruchu: czynny – mięśnie bierny – kości i ich połączenia2) neuron ruchowy obwodowy, czyli dolny neuron ruchowy – komórki ruchowe

rogów przednich rdzenia kręgowego i komórki jąder ruchowych nerwów czaszkowych wraz z ich neurytami, które biegną w strukturach obwodowego układu nerwowego do efektorów;

3) neuron ruchowy ośrodkowy, czyli górny neuron ruchowy – komórki ruchowe pól ruchowych kory mózgu wraz z ich neurytami, które tworzą drogę piramidową (droga korowo-rdzeniowa i droga korowo-jądrowa);

4) układ pozapiramidowy;5) móżdżek;6) twór siatkowaty;7) ośrodki kojarzeniowe (scalające, asocjacyjne).

Podstawową jednostką strukturalną układu nerwowego jest komórka nerwo-wa (neuron). Jest ona zbudowana z ciała komórki (perikarionu) i wypustek, wśród których wyróżnia się wypustki prowadzące impuls do ciała komórki (dendryty) oraz wypustkę prowadzącą impuls od ciała komórki (neuryt, akson, włókno osiowe). Ogólnie wypustki określa się mianem włókien nerwowych. Istotny jest fakt, że przewodni-ctwo we włóknach nerwowych jest zawsze jednokierunkowe. Wyróżniamy komórki nerwowe pseudojednobiegunowe, dwubiegunowe (np. w siatkówce lub okolicy węcho-wej jamy nosowej) i wielobiegunowe. Bardzo rzadko u kręgowców występują neurony jednobiegunowe, które mogą posiadać tylko dendryt lub tylko neuryt.

PIŚMIENNICTWO

1. Aleksandrowicz R., Gielecki J., Gacek W.: Anatomia topograficzna. Przewodnik do ćwiczeń prosektoryjnych polsko-angielski. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1998.

2. Aleksandrowicz R., Gołąb B., Narkiewicz O.: Mianownictwo anatomiczne. PZWL, Warszawa 1989.

3. Aleksandrowicz R., Gielecki J., Gacek W.: Słownik mian anatomicznych łacińsko--polsko-angielski. PZWL, Warszawa 1997.

4. Bartel H.: Embriologia. PZWL, Warszawa 1999.5. Bidziński J.: Neurochirurgia. PZWL, Warszawa 1988.6. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. IV. Układ nerwowy ośrodkowy.

Pod red. W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa 1993.7. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. V. Układ nerwowy obwodowy.

Układ nerwowy autonomiczny. Powłoka wspólna. Narządy zmysłów. Pod red. W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa 1989.

8. Duus P.: Diagnostyka topograficzna w neurologii. PZWL, Warszawa 1989.9. Fix J.D.: Neuroanatomy. Williams & Wilkins. Baltimore, Philadelphia, Hong Kong,

London, Munich, Sydney, Tokyo 1995.10. Fix J.D., Dudek R.W.: Embryology. Williams & Wilkins. Baltimore, Philadelphia, Hong

Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo 1994.11. Gołąb B.K.: Anatomia czynnościowa ośrodkowego układu nerwowego. PZWL,

Warszawa 1990.12. Jakimowicz W.: Neurologia kliniczna w zarysie. PZWL, Warszawa 1987.13. Lippert H.: Anatomia. T. 1 i 2. Wydanie I polskie pod redakcją R. Aleksandrowicza.

Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 1998.14. Łasiński W.: Anatomia głowy dla stomatologów. PZWL, Warszawa 1993.15. Moore K.L., Persaud T.V.N.: The Developing Human. Clinically Oriented Embry-

ology. W.B. Saunders Company. Philadelphia, London, Toronto, Montreal, Sydney, Tokio 1998.

16. Mumenthaler M., Mattle H.: Neurologia. Urban & Partner, Wrocław 2001.17. Narkiewicz O., Moryś J.: Neuroanatomia czynnościowa i kliniczna. Wydawnictwo

Lekarskie PZWL, Warszawa 2001.18. Sadler T.W.: Medical embryology. Williams & Wilkins. Baltimore, Philadelphia, Hong

Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo 1990.19. Sokołowska-Pituchowa J.: Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa 1988.20. Urbanowicz Z.: Anatomia człowieka. Słownik encyklopedyczny. Wydawnictwo

Literackie, Lublin 2000. 21. Walecki J. (red.): Neuroradiologia. Upowszechnianie Nauki – Oświata „UN-O”, War-

szawa 2000.22. Whitemore I.: Terminologia Anatomica. IFAA, FCAT. Georg Thieme Verlag. Germany,

1998.23. Williams P.L., Warwick R., Dyson M., Bannister L.W.: Gray’s Anatomy. 27th edition.

Churchill Livingstone. Edinburgh, London, Melbourne and New York 1989.24. Woźniak W.: Anatomia człowieka. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław

2001.

SPIS RYCIN stronaRyc. 1. Typy komórek nerwowych: A – jednobiegunowa, B – pseudojednobiegunowa,

C – dwubiegunowa, D – wielobiegunowa ............................................................................... 11Ryc. 2. Schemat synapsy chemicznej: A – część presynaptyczna,

B – część postsynaptyczna, C – szczelina synaptyczna, M – mitochondria, PM – pęcherzyki z neuromediatorem ........................................................................................ 12

Ryc. 3. Schemat łuku odruchowego: A – receptor w mięśniu szkieletowym, B – dendryt komórki zwoju rdzeniowego (międzykręgowego), C – zwój rdzeniowy (międzykręgowy), D – neuryt zwoju, E – neuron pośredniczący, F – alfa-motoneuron rogu przedniego rdzenia kręgowego, G – płytka neuromotoryczna .............................................................................................................................. 14

Ryc. 4. Zasadnicze różnice w przekazie impulsu nerwowego w układzie autonomicznym i somatycznym: A – włókno przedzwojowe, B – włókno pozazwojowe, C – zwój rdzeniowy (międzykręgowy), D – alfa-motoneuron rogu przedniego rdzenia kręgowego, M – mięsień szkieletowy, N – naczynie krwionośne .................... 16

Ryc. 5. Schemat przebiegu włókien nerwowych w obwodowym układzie nerwowym: linią ciągłą – włókna ruchowe i włókna czuciowe, linią kreskowaną – włókna autonomiczne (sympatyczne) przedzwojowe, linią z kresek i kropek – włókna autonomiczne (sympatyczne) pozazwojowe. A – zwój rdzeniowy (międzykręgowy), B – alfa-motoneuron rogu przedniego rdzenia kręgowego, C – zwój przykręgowy (zwój pnia współczulnego), D – zwój przedkręgowy, E – nerw trzewny ............................................................................................................................... 18

Ryc. 6. Schemat rozmieszczenia jąder autonomicznych w rdzeniu kręgowym: ISPB – istota szara pośrednia boczna (zawierająca zarówno jądro pośrednio-boczne, jak i jądro pośrednio-przyśrodkowe). A – jądro pośrednio-boczne, B – jądro pośrednio--przyśrodkowe .................................................................................................................................... 20

Ryc. 7. Schemat podziału pierwotnych pęcherzyków mózgowych ............................................. 27Ryc. 8. Przekrój poziomy przez rdzeń kręgowy .................................................................................... 36Ryc. 9. Strefy Rexeda ...................................................................................................................................... 38Ryc. 10. Wzajemny stosunek rdzenia kręgowego i kręgosłupa ........................................................ 40Ryc. 11. Tętnice rdzeniowe w górnym odcinku części szyjnej rdzenia kręgowego ................... 42Ryc. 12. Unaczynienie tętnicze odcinka piersiowego rdzenia kręgowego ................................... 43Ryc. 13. Rozmieszczenie najważniejszych dróg wstępujących i zstępujących na przekroju

poprzecznym rdzenia kręgowego ............................................................................................... 46Ryc. 14. Zaopatrzenie tętnicze mózgowia na przekroju czołowym ................................................ 56Ryc. 15. Koło tętnicze mózgu (Willisa) ........................................................................................................ 58Ryc. 16. Unaczynienie korowe kresomózgowia: A – powierzchnia górno-boczna,

B – powierzchnia przyśrodkowa .................................................................................................. 63Ryc. 17. Koło żylne mózgu .............................................................................................................................. 66Ryc. 18. Pień mózgu – powierzchnia brzuszna ....................................................................................... 67Ryc. 19. Pień mózgu – powierzchnia grzbietowa ................................................................................... 71Ryc. 20. Móżdżek (widok od góry) ............................................................................................................... 81Ryc. 21. Śródmózgowie – przekrój czołowy ............................................................................................. 86Ryc. 22. Sklepienie ............................................................................................................................................. 115

176

Ryc. 23. Najważniejsze zakręty kresomózgowia: A – powierzchnia górno-boczna, B – powierzchnia przyśrodkowa, C – powierzchnia podstawna ...................................... 116

Ryc. 24. Bruzdy kresomózgowia: A – powierzchnia górno-boczna, B – powierzchnia przyśrodkowa, C – powierzchnia podstawna ......................................................................... 122

Ryc. 25. Najważniejsze ośrodki korowe: A – powierzchnia górno-boczna, B – powierzchnia przyśrodkowa ..................................................................................................................................... 126

Ryc. 26. Przekrój przez wyspę – jądra podstawne ................................................................................. 127Ryc. 27. Droga wzrokowa ................................................................................................................................ 133Ryc. 28. Droga słuchowa ................................................................................................................................. 136Ryc. 29. Droga korowo-rdzeniowa............................................................................................................... 140Ryc. 30. Droga korowo-jądrowa (korowo-opuszkowa) na przykładzie jądra ruchowego

nerwu twarzowego ........................................................................................................................... 141Ryc. 31. Droga rdzeniowo-opuszkowo-wzgórzowo-korowa ............................................................. 146Ryc. 32. Droga rdzeniowo-wzgórzowo-korowa ...................................................................................... 147Ryc. 33. Drogi rdzeniowo-móżdżkowe ...................................................................................................... 151Ryc. 34. Schemat połączeń komór mózgu: A – widok z boku, B – widok z góry ............................... 156Ryc. 35. Układ limbiczny – połączenia ........................................................................................................ 161Ryc. 36. Droga równowagi .............................................................................................................................. 166Ryc. 37. Schemat układu współczulnego .................................................................................................. 170Ryc. 38. Schemat układu przywspółczulnego ......................................................................................... 171

REDAKTORDorota Węgierska

KOREKTABarbara Rydzewska

SKŁAD I ŁAMANIEHanna Wiechecka

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83