Jan Sebastian Bach Twórczość

„Nie strumieniem, lecz morzem zwać się powinien”

powiedział o J. S. Bachu, L. van Beethoven.

W istocie, muzyka J.S. Bacha była „morzem”, do którego spłynęły rozmaite „strumienie” ówczesnejmuzyki. Bach komponował niemal we wszystkich gatunkach muzyki wokalno-instrumentalnej i instrumentalnej z wyjątkiem opery, być może dlatego, że wszędzie tam, gdzie pracował nie było na nią zapotrzebowania.

W dorobku kompozytorskim J.S. Bacha znalazły się:

Dzieła wokalno-instrumentalne Dzieła instrumentalne

kantaty /religijne i świeckie/, oratoria, pasje, msze, części mszalne, magnificat, motety, pieśni, arie, chorały wokalne.

chorały organowe, wariacje, preludia, fantazje, toccaty, inwencje,capriccia, kanony, fugi, sonaty, suity/partity/uwertury, tańce, koncerty

Cała twórczość J.S. Bacha miała charakter użytkowy i powstawała w ścisłym powiązaniu z zajmowanymi przez Bacha stanowiskami i wynikającym z nimi zapotrzebowaniem.

Katalog dzieł J.S. Bacha sporządzony zostały przez Wolfganga Schmiedera /niemieckiegomuzykologa/ i wydany w Lipsku w 1958 r.Utwory kompozytora posiadają sygnaturę BWV = Bach Werke Verzeichnis – (Tematyczno-Systematyczny) katalog wszystkich dzieł J.S. Bacha, po której następuje numer. Katalog ułożony jest gatunkami - po utworach wokalno-instrumentalnych następują instrumentalne. W ramach gatunków utwory uporządkowane są chronologicznie, np. Msza h-moll BWV 232.

Nieodłącznym elementem muzyki barokowej było basso continuo (bas ciągły), w skrócie b.c. Był to rodzaj akordowego akompaniamentu, który stanowił podstawę harmoniczną utworu. B.c. zapisywane było w kluczu basowym, nad którym umieszczano cyfry. Oznaczały one odległościinterwałowe pozostałych dźwięków – składników akordów.Akompaniament taki realizowały przede wszystkim instrumenty klawiszowe - organy bądź klawesyn(lub inny instrument, na którym można było grać akordowo: harfa, lira, lutnia, gitara albo cytra). Samą linię basową mogły wykonywać również takie instrumenty jak wiola da gamba, fagot,wiolonczela, puzon lub kontrabas.

TWÓRCZOŚĆ WOKALNO-INSTRUMENTALNA

W twórczości wokalno-instrumentalnej J.S. Bacha dominują utwory religijne. Większość z nich oparta została na śpiewach kościoła ewangelickiego nazywanych chorałem protestanckim, z którym kompozytor stykał się na co dzień jako organista i kantor. Ten rodzaj twórczości reprezentują: kantaty, oratoria, pasje, msze, części mszalne, magnificat, chóralnemotety i chorały wokalne.

KANTATY

Bach pisał kantaty niemal przez całe życie. W sumie napisał ich około 300, z czego zachowałosię ponad 200 utworów. Większość stanowią kantaty religijne pisane dla kościoła protestanckiego. Pierwsze kantaty napisał kompozytor już w Mühlhausen w 1707 roku, kolejne w Weimarze (1708-1717). W Lipsku (1723-1750) pisanie kantat należało do jego obowiązków. Na każdą niedzielę rokuliturgicznego oraz każde święto religijne Bach miał obowiązek skomponować nową kantatę orazprzygotować zespół do jej wykonania. Między innymi z tego właśnie powodu Bach wykorzystałtechnikę parodii tzn. przerabiania swoich wcześniejszych kantat, nadając im zawsze inne brzmienie. W oparciu o wcześniejsze kantaty tworzył również inne gatunki, np. oratorium.We wczesnych utworach Bach wykorzystywał teksty pochodzące z Biblii i chorału protestanckiego,(czyli protestanckich pieśni). W późniejszym czasie wykorzystywał również teksty poetyckieówczesnych poetów: S. Francka, E. Neumeistra, czy swojego przyjaciela Picandra.Kantaty religijne (tzw. chorałowe) zbudowane były z arii, recytatywów, partii chóralnych i chorałów.

Bach jest również autorem kantat świeckich. Pisał je na różne okazje np. uroczystości dworskiei miejskie. Powstały kantaty weselne, żałobne, także ku czci różnych osób lub wydarzeń. Za najdoskonalsze artystycznie uważa się: kantatę komiczną „O kawie”, „Kantatę myśliwską”,„Kantatę weselną”, „Kantatę chłopską”. W kantatach świeckich nie występowały chorały!

Bach jest autorem innych dzieł wokalno-instrumentalnych, które choć w tytule posiadają innenazwy gatunkowe w istocie są cyklami kantat, np. Magnificat lub oratorium.

ORATORIA

Bach napisał trzy oratoria, które są cyklami kantat.Oratorium na Boże Narodzenie obejmuje 6 wieloczęściowych utworów opowiadającycho wydarzeniach od narodzin Chrystusa do przybycia trzech mędrców. Utwory przeznaczone były do wykonywania przez kolejne trzy dni świąt Bożego Narodzenia: w Nowy Rok, niedzielę po NowymRoku i Trzech Króli. Prawie wszystkie części są przeróbkami wcześniejszych kantat świeckich,pisanych w Collegium Musicum w Lipsku.Oratorium na Wielkanoc opowiada o scenach przy pustym grobie Jezusa. Oratorium jest parodią(przeróbką) kantaty pasterskiej i składa się z 10 części.Oratorium na Wniebowstąpienie, podobnie jak poprzednie powstało z przerobionych kantatświeckich. Oratoria budową przypominają wprawdzie kantaty, jednak posiadają również partię ewangelisty(narratora) wykonującego recytatywy. Obecność partii ewangelisty jest charakterystyczna dla gatunkuoratorium.

PASJE

Bach jest twórcą dwóch arcydzieł: Pasji wg św. Jana i Pasji wg św. Mateusza /wg CarlaPhilippa Emanuela Bacha - syna J.S. Bacha - jego ojciec był autorem 5 pasji, inne źródła podają 4/.Pasja opisuje historię męki Pańskiej. Tekst stanowią wybrane wersety ewangelii uzupełnione poezjąreligijną i chorałami.

Pasja według św. Jana powstała w Lipsku w 1724 na zamówienie rady miejskiej. Tekst oparty jest na wersetach Ewangelii wg św. Jana i poezji religijnej B.H. Brockesa.

Pasja wg. św. Mateusza powstała również w Lipsku. Przeznaczona jest na 2 chóry, 8 solistów, 2 zespoły instrumentalne. Tekst stanowią fragmenty Ewangelii wg św. Mateusza i poezja Picandra. Pasję Mateuszową kompozytor uważał za jedno z najważniejszych swych dokonań, jednak historiadoceniła to potężne dzieło dopiero wiele lat po śmierci twórcy. Premiera pasji miała miejsce w WielkiPiątek w 1729 r, następnie przeleżała ona zapomniana przez 100 lat w archiwum, aż odkrył ją FeliksMendelssohn-Bartholdy i doprowadził do wykonania w 1829 w Berlinie.

MSZE

J.S. Bach napisał cztery krótkie msze (missa brevis). Prezentują one typ mszy luterańskich,złożonych z dwóch części: Kyrie (Panie zamiłuj się nad nami) i Gloria (Chwała na wysokości Bogu).Największe znaczenie ma jednak Wielka msza h-moll, uznana za najsłynniejszy cykl mszalny w dziejach historii muzyki. Dwie pierwsze części Kyrie i Gloria ofiarował Bach w roku 1733 Augustowi III, gdyż starał się o tytułnadwornego kompozytora (tytuł ten uzyskał dopiero w 1736 r.) Ostatecznie Bach uzupełnił mszę o pozostałe części cyklu i podzielił ją na następujące części:

1. Kyrie i Gloria,2. Credo (Wierzę w Boga Ojca) – obecne w mszach kościoła katolickiego, 3. Sanctus (Święty),4. Hosanna, Benedictus (Błogosławiony), Agnus Dei (Baranku Boży) i Dona Nobis Pacem (Obdarznas Pokojem)Poszczególne części powstawały w różnych okresach czasu: Sanctus już w 1724, zaś Credo dopieropod koniec życia w 1748 r. Poszczególne części, na wzór kantaty składają się z mniejszych odcinkówo różnej formie i obsadzie - arie, duety, chóry. Dzieło posiada również elementy koncertujące. Jednymz koncertujących instrumentów był corno da caccia (róg myśliwski).

TWÓRCZOŚĆ INSTRUMENTALNA

Ze względu na obsadę, twórczość instrumentalną J.S. Bacha można podzielić na:a) utwory na instrumenty klawiszowe - organowe, klawesynowe,b) utwory na instrumenty smyczkowe - skrzypce, wiolonczelę, wiolę da gamba,c) kompozycje na flet i utwory lutniowe,d) dzieła na zespół instrumentalny - kameralny, orkiestrę.

UTWORY NA INSTRUMENTY KLAWISZOWE

Twórczość na instrumenty klawiszowe – organy, klawesyn, klawikord /w czasach Bachaokreślane wspólnym terminem Klavier/, jest najobficiej reprezentowana w twórczości kompozytora.Odznacza się bogactwem form i gatunków. Tworzą ją: chorały organowe, wariacje, preludia, fantazje,toccaty, inwencje, kanony i fugi, sonaty, suity, partity, tańce, capriccia i koncerty.

CHORAŁY

Przez blisko 50 lat piastując różne posady kościelne, Bach opracowywał pieśni religijnekościoła protestanckiego tzw. chorały. Opracowania były bardzo zróżnicowane, od prostychharmonizacji melodii chorału o fakturze 4-głosowej, po bardziej skomplikowane układywykorzystujące technikę wariacyjną i koncertową. Na melodiach chorału oparte są: przygrywkichorałowe, fantazje chorałowe, partity chorałowe, fuga chorałowa. Melodia chorałowa jako tzw. cantus firmus najczęściej występuje w sopranie, ale czasami też pojawiasię w innych głosach lub zmienia swe położenie w trakcie utworu. Niekiedy była bogato zdobiona.

Dominującym typem opracowania chorału jest przygrywka chorałowa. Bach pozostawił 5 zbiorów z chorałami organowymi. Najpopularniejsze to:

- Orgelbüchlein (Książeczka organowa) - zawiera 45 chorałów, ułożonych według porządku niedziel i świąt,

- Klavierübung cz. III (Ćwiczenia na Klawikord) - obejmuje 21 chorałów, opartych na 6 podstawowych pieśniach z katechizmu Lutra,

- Wariacje kanoniczne na temat Vom Himmel hoch (Z nieba wysokiego), - chorały z rękopisu lipskiego zawiera kilkanaście chorałów oraz niedokończony utwór Przed Twój tron kroczę, uznawany za ostatni utwór Bacha.

DZIEŁA ORGANOWE

Twórczość organowa Bacha w znacznej mierze powstawała w Arnstadt i w Weimarze.Charakterystyczne są formy złożone z 2 części: 1 cz. to preludium, fantazja lub toccata, 2. cz. to fuga.

Passacaglia i fuga c-moll – jest szczytowym osiągnięciem Bacha w muzyce organowej.Passacaglia jest przykładem wariacji ostinatowych. Podstawę stanowi 8-taktowy temat, powtarzającysię w najniższym głosie, na którym rozwijają się kolejne wariacje w głosach wyższych.Z kolei najlepiej znanym utworem organowym Bacha jest Toccata i fuga d-moll.

Wariacje Goldbergowskie - to cykl 30 wariacji na temat arii, która pojawia się na początku i na końcu cyklu. Kolejne wariacje utrzymane są w różnych formach i fakturach. Są wśród nich

popularne barokowe tańce, np.: polonez, gigue, sarabanda, menuet, allemande, courante. Są też formyswobodne, jak fantazja, inwencja oraz formy ścisłe, jak kanony i fughetty, czyli małe fugi. W wariacjach jest 9 kanonów w interwałach od prymy do nony.(Tytuł dzieła pochodzi od nazwiska ucznia Jana Sebastiana – Johanna Gottlieba Goldberga,nadwornego klawesynisty hrabiego von Keyserlinga. Ponoć hrabia zamówił wariacje u Bacha, byGoldberg urozmaicał mu grą bezsenne noce).

FUGI

J.S. Bach doprowadził do mistrzostwa sztukę pisania fugi. Tworzył fugi instrumentalne,wokalne i wokalno-instrumentalne, które wchodziły w skład większych utworów: religijnych i świeckich. Pokaźną liczbę fug zawierają jego dzieła klawiszowe – organowe i klawesynowe.

Szczególne miejsce zajmuje dwutomowy zbiór Das wohltemperierte Klavier (Dobrzenastrojony instrument klawiszowy). Bach wykorzystuje tu tzw. strój równomiernie temperowany, co oznacza, że w unowocześnionych instrumentach klawiszowych oktawa podzielona została na 12równych części - półtonów, dzięki czemu można na nich grać we wszystkich tonacjach.Pierwszy tom tego dzieła powstał w Köthen (1722), drugi 22 lata później w Lipsku (1744). Każdyz tomów zawiera po 24 preludia z fugami ułożone chromatyczne tonacjami jednoimiennymi (1.C-dur,2. c-moll, 3.Cis-dur, 4. cis-moll, 5. D-dur itd.). Bach skomponował ten cykl „na użytek młodzieżypragnącej się uczyć, a szczególnie dla tych, którzy już są zaawansowani w nauce”.(Od XIX w. dzieło wykonywane jest na fortepianie, zyskało status „biblii pianistów”).

Inspiracją do skomponowania Musikalisches Opfer (Muzyczna Ofiara) była wizyta Bacha w 1748 r. na dworze króla pruskiego Fryderyka II. Król był dobrze wykształconym muzykiem. Grał na flecie i komponował. Poprosił Bacha o zaimprowizowanie fugi na temat zagranego przez siebietematu. Bach nie spełnił wówczas prośby króla i zaprezentował fugę na własny temat. Jednak popowrocie do Lipska postanowił zmierzyć się z tym zadaniem i w ten sposób powstał dedykowanywładcy cykl utworów - niezwykle skomplikowanych kanonów i fug, które określił dawną nazwąricercar.

Waszej Królewskiej Mości poświęcam niniejszym z najgłębszym oddaniem tę muzyczną ofiarę, którejnajszlachetniejsza część z najłaskawszej własnej ręki Waszej pochodzi. Z pełną czci radością wspominam

jeszcze szczególną łaskę królewską, gdy w czasie mej niedawnej bytności w Poczdamie raczył Wasza KrólewskaMość osobiście zagrać mi na klawesynie temat do fugi, najłaskawiej mnie przy tym zobowiązując, aby takową

w najwyższej obecności Waszej zaraz wykonał.

Die Kunst der Fuge (Sztuka Fugi) – to jedno z ostatnich dzieł Bacha. Składa się z 19 utworów– fug (15) i kanonów (4). Pracę nad tym dziełem Bach rozpoczął na rok przed śmiercią w 1749, a ukończenie dzieła przerwała śmierć kompozytora. W tych kilkunastu utworach kompozytorwykorzystał wszystkie istniejące środki techniki imitacyjnej, w bardzo skomplikowanychkombinacjach, różnorodnych formach i technikach. Wyjątkowość dzieła polega na oparciu wszystkichutworów na jednym temacie głównym i wykorzystaniu jednej tonacji – d-moll. Finałowa,niedokończona fuga posiada temat oparty na dźwiękach B-A-C-H.(Mimo dużego zainteresowania ze strony muzyków, krytyków i muzykologów, wydanie sprzedawałosię źle. Carl Philipp Emmanuel Bach rozprowadził zaledwie 30 egzemplarzy, co nawet nie pokryłokosztów druku. Zrezygnowany i zawiedziony, sprzedał ostatecznie oryginalne tablice miedziane zacenę złomu!).

W rękopisie utworu Bach nie określił żadnych instrumentów, które mają utwór wykonać, niezamieścił również wskazówek wykonawczych. Dlatego każdorazowe wykonanie może przybieraćróżne kształty, i tak też dzieje się we współczesnych interpretacjach bachowskiego dzieła, które możnawykonać na klawesynie, organach lub fortepianie, może zabrzmieć w wersji na kwartet smyczkowy,można wreszcie zinstrumentować go na rozmaite zestawy instrumentów barokowych zgodnie z praktyką wykonawczą tamtej epoki lub przeciwnie – brzmieniowo zupełnie nie przystającą do jejczasów, np. na kwartet saksofonowy. Podobnie rzecz ma się cyklem pt. Musikalisches Opfer.

Utwory na instrumenty klawiszowe w większości powstawały w celach dydaktycznych,ponieważ Bach, jako wybitny organista i pedagog pragnął przekazać swoim uczniom umiejętnościzarówno w zakresie techniki gry, jak i komponowania utworów. Do cyklów pedagogicznych, opróczwyżej opisanych, należą również: Inwencje dwugłosowe i trzygłosowe zwane przez BachaSinfoniami, Suity francuskie, Suity angielskie oraz Zeszyty muzyczne przeznaczone dla żony AnnyMagdaleny i najstarszego syna Wilhelma Friedemanna.

UTWORY NA INSTRUMENTY SMYCZKOWE

Bach, jako że sam grał na instrumentach smyczkowych, komponował również z myślą o skrzypkach i wiolonczelistach.

Za arcydzieło muzyki skrzypcowej uważa się zbiór 3 sonat i 3 partit na skrzypce solo. Sonatyzbudowane są z 4-części: wolna-szybka-wolna-szybka (na wzór włoskiej sonaty kościelnej), z koleipartity (inna nazwa suity) składają się z kilku części tanecznych. Nawet w utworach na instrumentsolo, w dodatku z natury melodyczny, Bach nie zrezygnował z „ukochanej” polifonii, pomimo żepolifoniczna gra na skrzypcach uznawana była za kłopotliwą i mało atrakcyjną dla słuchaczy, np. drugie części sonat przybierają każdorazowo formę fugi, a drugą Partitę d-moll zamyka słynnaCiaccona (chaconne) będąca uwieńczeniem historii barokowych (polifonicznych) wariacjiostinatowych. Imponujące rozmachem wariacje, których jest aż 64, rozwijają się w oparciu o prostyzaledwie 4-dźwiękowy motyw.

Odpowiednikiem skrzypcowych, solowych sonat i partit jest zbiór sześciu suit na wiolonczelęsolo. Pod względem budowy są to utwory złożone z 6 części o układzie:

1) Preludium2) Allemande3) Courante4) Sarabanda5) Menuet /I, II/; Bourrée /III, IV/; Gawot /V, VI/6) Gigue

DZIEŁA ZESPOŁOWE

Spuściznę utworów na zespoły instrumentalne tworzą: 4 suity /uwertury orkiestrowe/, 6 koncertów - Koncerty brandenburskie, koncerty solowe i wieloinstrumentalne, np.: na 2, 3 lub 4 instrumenty solowe i orkiestrę.

Suity orkiestrowe to wieloczęściowe kompozycje złożone z tańców głównie francuskich(courante, menuet, gawot, bourrée, passepied) i części nietanecznych (aria, rondo, utworycharakterystyczne, czyli takie, które posiadają własne nazwy, np. badinerie, czyli żart, z II Suityorkiestrowej h-moll, la réjouissance, tj. radość będąca zakończeniem IV Suity D-dur). Każdą suitępoprzedza uwertura. Skład orkiestry wykonującej te utwory każdorazowo jest inny, ale we wszystkich suitach kompozytor eksponuje brzmienie instrumentów dętych na tle smyczków i kotłów (suita III i IV).Najsłynniejszym fragmentem spośród wszystkich Bachowskich suit orkiestrowych jest smyczkowaaria z III Suity D-dur zwana powszechnie Arią na strunie g. Nazwana tak w XIX w. z uwagi na skrzypcową transkrypcję, w której aria Bacha rozbrzmiewa na najniższej strunie instrumentu.

Koncerty brandenburskie powstały w 1721 r. w Köthen. Bach skomponował 6 koncertów,przeznaczonych na kilka instrumentów. Koncerty uznawane są za arcydzieło XVIII-wiecznej muzykiinstrumentalnej. Po raz pierwszy wydano je drukiem 100 lat po śmierci kompozytora, a 23 lata późniejw 1873 r. biograf Bacha Philipp Spitta nazwał je Koncertami brandenburskimi. Tytuł ten zapewnezawdzięczają adresatowi koncertów, Bach dedykował je margrabiemu Christianowi LudwigowiBrandenburskiemu. Koncerty prezentują rozmaite typy koncertu barokowego. Niektóre mają formęconcerto grosso, gdzie orkiestrze (tutti) przeciwstawiona jest grupa solistów (concertino), innezbliżone są do koncertu solowego.Jako instrumenty solowe wykorzystał Bach między innymi: - rogi (waltornie) w I koncercie,- skrzypce w koncercie IV,- klawesyn w V.Forma koncertów oparta jest na typowym 3-cz. układzie /szybka-wolna-szybka/. Wyjątek stanowikoncert I, posiada cztery części i koncert III , w którym część 2 ogranicza się tylko do dwóchimprowizowanych akordów.

Twórczość koncertową stanowią ponadto koncerty solowe: skrzypcowe i klawesynowe,koncerty podwójne (skrzypcowy d-moll oraz na 2 klawesyny), potrójne (klawesynowe) i poczwórnyna 4 klawesyny będący de facto opracowaniem koncertu na czworo skrzypiec A. Vivaldiego. We wszystkich utworach instrumentom koncertującym towarzyszy orkiestra. Koncerty klawesynowepowstawały dla lipskiego Collegium Musicum.

Spuściznę koncertową dopełniają koncerty na klawesyn solo (bez towarzyszenia orkiestry, ok. 1708-17) oraz powstały w Lipsku Koncert włoski.

Wszechstronność Bacha budzi ogromny podziw. Ten sam człowiek z jednakowym powodze-niem potrafił komponować wzniosłą muzykę religijną i wirtuozowską pełną radości muzykę instru-mentalną. Tworząc swoje „dzieło” przyświecał mu nadrzędny cel: chwalenie Boga i wytchnienie dlaumysłu.

Nazywany „starą peruką” lipski kantor nie chciał wytyczać muzyce nowych dróg rozwoju, po-zostawiając to innym. Nie przeszkodziło to jednak, aby uznać go za jednego z najwybitniejszych twór-ców w dotychczasowej historii muzyki. Jego twórczość jest bowiem najdoskonalszym wyrazem i genialnym podsumowaniem wielowiekowej tradycji niemieckiej polifonii (wielogłosowość). Doceni-li ją twórcy muzyki począwszy od XIX w. /m.in. Mendelssohn, Chopin, Brahms/, a Ryszard Wagnerokrzyknął Bacha największym cudem w całej historii muzyki.