C ES T U D I E S

P R A C E

OSWS

C e n t r e f o r E a s t e r n S t u d i e sOÂRODEK STUDIÓW WSCHODNICH

W a r s z a w a s t y c z e ƒ 2 0 0 5 / W a r s a w J a n u a r y 2 0 0 5

Prace OSW / CES Studies

Turcja – korytarz tranzytowy

dla surowców energetycznych do UE?

Turkey – an energy transit corridor

to the EU?

17n u m e r

nu

mb

er

© Copyright by OÊrodek Studiów Wschodnich

© Copyright by Centre for Eastern Studies

Redaktor serii / Series editor

Anna ¸abuszewska

Opracowanie graficzne / Graphic design

Dorota Nowacka

T∏umaczenie / Translation

Izabela Zygmunt

Wydawca / Publisher

OÊrodek Studiów Wschodnich

Centre for Eastern Studies

ul. Koszykowa 6 a

Warszawa / Warsaw, Poland

tel./phone + 48 /22/ 525 80 00

fax: +48 /22/ 525 80 40

Seria „Prace OSW” zawiera materia∏y analityczne

przygotowane w OÊrodku Studiów Wschodnich

The “CES Studies” series contains

analytical materials prepared at the Centre

for Eastern Studies

Materia∏y analityczne OSW mo˝na przeczytaç

na stronie www.osw.waw.pl

Tam równie˝ znaleêç mo˝na wi´cej informacji

o OÊrodku Studiów Wschodnich

The Centre’s analytical materials can be found

on the Internet at www. osw.waw.pl

More information about the Centre for Eastern

Studies is available at the same web address

ISSN 1642-4484

Spis treÊci / Contents

Turcja – korytarz tranzytowy dla surowców

energetycznych do UE? / 5

Agata ¸oskot

1. Tezy / 5

2. Strategia energetyczna Turcji / 5

3. Perspektywy dla tranzytu surowców przez Turcj´ / 8

Mapy / 15

Turkey – an energy transit corridor to the EU? / 19

Agata ¸oskot

1. Main points / 19

2. Energy strategy of Turkey / 19

3. Prospects of oil and gas transit via Turkey / 22

Maps / 29

Turcja – korytarz

tranzytowy dla surowców

energetycznych do UE?

Agata ¸oskot

1. Tezy

– Priorytetem polityki energetycznej Ankary jestuczynienie z terytorium Turcji wa˝nego kory-tarza tranzytu surowców energetycznych do UE.Turcja chce pe∏niç aktywnà rol´ w rozdzielaniu i sprzedawaniu transportowanych przez jej tery-torium surowców.

– Tranzyt i sprzeda˝ surowców – przede wszys-tkim gazu ziemnego – majà stanowiç wa˝neêród∏o dochodu dla Turcji, ale tak˝e narz´dzie bu-dowania jej pozycji w regionie i w Europie.

– Dla Brukseli przyj´cie takiej funkcji przez kan-dydujàcà do cz∏onkostwa w UE Turcj´ wydaje si´byç równie atrakcyjne jak dla samej Ankary.

– Realizacja strategii energetycznej Ankary za-le˝y od rozwoju sytuacji na wewnàtrztureckimrynku energetycznym.

– Mo˝liwoÊç realizacji strategii energetycznejAnkary zwiàzana jest te˝ z uwarunkowaniamizewn´trznymi. Zale˝y od:1. polityki eksportowej oraz sytuacji wewn´-trznej w krajach-producentach, w tym przedewszystkim od:a. Rosji i priorytetów jej polityki energetycznej;b. stabilnoÊci na Bliskim Wschodzie;2. polityki paƒstw-konsumentów, przede wszys-tkim UE;3. oraz polityki mocarstw aktywnych w regionie(USA).

2. Strategia energetyczna Turcji

Turcja z racji po∏o˝enia stanowi naturalny po-most mi´dzy Europà i Azjà; ten atut wykorzysty-wany by∏ od setek lat przez kupców z obu kon-tynentów. Od kilkunastu lat, szczególnie po roz-padzie ZSRR i ówczesnego modus vivendi w re-gionie, trwajà starania, aby odtworzyç i zwielo-krotniç przep∏yw towarów ze Wschodu na Za-chód. Du˝o s∏yszy si´ o restauracji idei tzw. Je-dwabnego Szlaku ∏àczàcego Azj´ Wschodnià/Chi-ny z Europà Zachodnià, przez terytorium m.in.postradzieckich republik Kaukazu i Azji Central-nej, wÊród których poczesne miejsce zajmowa∏yszlaki tranzytowe przez dzisiejszà Turcj´.

5T

urc

ja –

ko

ry

tar

z t

ran

zy

tow

y d

la s

uro

wc

ów

en

erg

ety

cz

ny

ch

do

UE

?

P r a c e O S W

Rozbudowa systemu transportowego ma szcze-gólne znaczenie w przypadku surowców energe-tycznych, których spo˝ycie i import w UE roÊnie,a których najwi´ksze zasoby ulokowane sà z da-leka od unijnych konsumentów. Naturalnymi(zewn´trznymi) êród∏ami surowców dla Europysà: Afryka Pó∏nocna, obszar postradziecki (Rosjai region Morza Kaspijskiego) i Bliski Wschód. W dwóch ostatnich regionach znajduje si´ ok.70% Êwiatowych zasobów ropy naftowej i gazuziemnego1 (patrz Mapa 1). JednoczeÊnie coraz bar-dziej odczuwalny jest niedostatek – szczególnie

w przypadku gazu ziemnego – wystarczajàcychpo∏àczeƒ eksportowych tych regionów z najwi´-kszymi konsumentami surowców.

W zwiàzku z bezpoÊrednim sàsiedztwem z bo-gatymi w rop´ i gaz obszarami, rosnàcym zapo-trzebowaniem Europy na surowce energetyczneoraz na dywersyfikacj´ szlaków transportowychpriorytetem polityki energetycznej Ankary w os-tatnich kilku latach jest uczynienie z terytoriumTurcji wa˝nego korytarza tranzytu surowcówenergetycznych do UE. Dla Brukseli przyj´cie

Tu

rcja

– k

or

yta

rz

tra

nz

yto

wy

dla

su

row

có

w e

ne

rge

tyc

zn

yc

h d

o U

E?

6

P r a c e O S W

mln t

Kazachstan

Turkmenistan

Azerbejd˝an

Iran

Irak

Egipt

Algieria

Rosja

zasoby potwierdzone

4 000,0

150,1

1 364,3

17 162,3

15 688,9

504,8

1 541,6

9 549,8

zasoby potencjalne

12 551,2

5 184,2

4 365,6

21 828,1

5 866,3

20 463,8

eksport obecny

40,0

2,8

10,4

94,6

71,3

9,6

40,3

188,4

eksport 2010

85,0

7,5

50,0

249,0

298,8

Dane za: Oil Information 2004, IEA, www.eia.doe.gov, agencje informacyjne

Tabela 1. Potencja∏ naftowy sàsiadów Turcji. 2002

mld m3

Kazachstan

Turkmenistan

Azerbejd˝an

Iran

Irak

Egipt

Algieria

Rosja

zasoby potwierdzone

1 910,3

2 009,3

849,0

26 602,0

3 113,0

1 754,6

4 528,0

47 544,0

zasoby potencjalne

2 498,9

7 496,9

990,5

4 245,0

3 396,0

5 150,6

eksport obecny

6,1

38,8

0,0

1,3

0,0

0,0

61,3

182,4

eksport 2010

36,0

93,4

14,2

10,0

10,0

Dane za: Natural Gas Information 2004, IEA, www.eia.doe.gov, agencje informacyjne

Tabela 2. Potencja∏ gazowy sàsiadów Turcji. 2002

1995

3,5

28,6

26,4

0,2

7,0

6,9

2000

2,8

30,3

28,9

0,6

14,9

14,4

2001

2,5

28,4

26,4

0,3

16,0

15,8

2002

2,4

30,1

28,2

0,4

17,6

17,1

2003

2,3

29,9

28,5

0,6

21,2

20,7

2010*

1,5

39,8

38,5

0,3

40,7

51,0

2020*

0,7

49,8

50,5

0,3

43

41

Dane za: Oil Information 2004, Natural Gas Information 2004, agencje informacyjne, obliczenia w∏asne* prognozy

Tabela 3. Produkcja, konsumpcja, import ropa i gaz przez Turcj´

produkcja ropy, mln t

konsumpcja ropy, mln t

import ropy, mln t

produkcja gazu, mld m3

konsumpcja gazu, mld m3

import gazu, mld m3

takiej funkcji przez kandydujàcà do cz∏onkostwaw UE – i w zwiàzku z tym dostosowujàcà si´gospodarczo (i politycznie) do norm i wymagaƒunijnych – Turcj´ wydaje si´ byç równie atrak-cyjne jak dla samej Ankary.

Turcja nie posiada znaczàcych zasobów w∏asnychw´glowodorów. Importuje ok. 95% konsumowa-nej ropy i 97% gazu. Ponad 70% importowanegow 2002 roku b∏´kitnego paliwa pochodzi z Rosji,w przypadku ropy nie by∏o tak jednostronnej za-le˝noÊci (importuje rop´ g∏ównie z Arabii Sau-dyjskiej, Iranu, Iraku, Syrii i Rosji).

JednoczeÊnie Turcja na prze∏omie lat 80. i 90.stan´∏a przed prognozà szybkiego wzrostu kon-sumpcji wewn´trznej noÊników energii (wed∏ugprognoz sprzed kryzysu w 2005 roku konsumpcjagazu mia∏a wynieÊç – 45 mld metrów szeÊcien-nych, a w 2010 – 53 mld metrów szeÊciennych2),co w przypadku braku okreÊlonych dzia∏aƒ mo-g∏o prowadziç do wzrostu zale˝noÊci od importuz jednego êród∏a (Federacja Rosyjska), a tak˝e do– zwiàzanych z niedostatkami infrastruktury i za-kontraktowanych iloÊci – okresowych niedobo-rów surowca. W zwiàzku z tym przedsi´wzi´toszereg kroków – z których najwa˝niejszymi by∏ozawarcie kontraktów na kupno gazu z Azerbej-d˝anem, Rosjà, Iranem, Algierià i Nigerià. Dzi´kipodpisanym umowom Turcja zapewnia∏a sobiestabilne i zró˝nicowane dostawy majàce zaspo-koiç rosnàcà konsumpcj´ wewn´trznà w ciàgunast´pnych dwóch dekad. Kryzys gospodarczy z 2001 roku doprowadzi∏ do spadku spo˝ycia

energii w kraju oraz przyczyni∏ si´ do korektyprognoz (konsumpcja gazu w 2005 roku – 25 mldmetrów szeÊciennych, w 2010 roku – 42 mldmetrów szeÊciennych3). Podj´to próby renego-cjacji cz´Êci z zawartych kontraktów (oraz rewizjiwarunków ich zawarcia tak jak w przypadku B∏´-kitnego Potoku – gazociàgu z Rosji do Turcji prze-biegajàcego po dnie Morza Czarnego), równoleglepojawi∏a si´ potrzeba jak najlepszego zagospoda-rowania zakontraktowanych na najbli˝sze latanadwy˝ek surowców energetycznych. W takiejsytuacji coraz wa˝niejsze stawa∏o si´ szybkieurzeczywistnienie idei korytarza tranzytowegoprzez Turcj´, który umo˝liwia∏by reeksport/sprzeda˝ nadwy˝ek do kontynentalnej Europy.

Obecnà strategi´ energetycznà Ankary okreÊli∏wi´c szereg czynników zewn´trznych, takich jak:po∏o˝enie geograficzne kraju, sytuacja geopoli-tyczna dooko∏a niego oraz czynniki wewnàtrz-tureckie – dà˝enie do cz∏onkostwa w UE, prog-nozowany wzrost popytu, zawarte kontrakty,kryzys gospodarczy. Najwa˝niejszymi punktami strategii na dziÊwydajà si´ byç:I. Uczynienie z Turcji korytarza tranzytowegodla surowców energetycznych ze Wschodu doUE. Przez Wschód rozumiany jest tutaj:A. obszar postradziecki – w obecnej retoryceAnkary pierwszorz´dne miejsce zajmuje regionMorza Kaspijskiego i projekty z nim zwiàzane, w które Turcja jest czynnie zaanga˝owana. Tegotypu retoryka dobrze wpisuje si´ w priorytetyUSA w regionie oraz polityk´ dywersyfikacji êró-

7T

urc

ja –

ko

ry

tar

z t

ran

zy

tow

y d

la s

uro

wc

ów

en

erg

ety

cz

ny

ch

do

UE

?

P r a c e O S W

Kontrakt z

Rosja – kontrakt transba∏kaƒski 1

Rosja – kontrakt transba∏kaƒski 2

Rosja – B∏´kitny Potok

Azerbejd˝an

Turkmenistan

Iran

Algieria (LNG)

Nigeria (LNG)

Umowa wst´pna z

Egipt

Irak

Suma

wielkoÊç importu, mld m3

6

8

16

6,6

16

10

4

1,2

4

10

81,8

data podpisania

1986 (uzupe∏nienie 1999)

1998

1997

2001

1999

1996

1988

1995

okres obowiàzywania

25 lat, do 2011

23 lata, do 2021

25 lat, do 2027

30 lat, do 2020

od 2006

25 lat, do 2026

20 lat, do 2014

22 lata, do 2020

Dane za: www.botas.gov.tr

Tabela 4. Kontrakty gazowe zawarte przez Turcj´

de∏ energii UE (patrz ni˝ej). Nale˝y jednak pami´-taç, ˝e zarówno ze wzgl´du na znacznie wi´kszyod regionu kaspijskiego potencja∏, jak i iloÊç ju˝istniejàcych po∏àczeƒ rurociàgowych oraz d∏ugo-letnie relacje i powiàzania polityczno-handlowe,wa˝nym dostawcà surowców eksportowanychprzez Turcj´ mo˝e staç si´ Rosja.B. Bliski Wschód – Iran, Egipt (gaz), Irak (ropa)Tranzyt ma si´ odbywaç przez terytorium Turcji– przy zmniejszaniu, a docelowo zlikwidowaniutransportu ropy przez cieÊniny Bosfor i Dardanele.

II. Turcja ma ambicj´ staç si´ nie tylko paƒstwemtranzytowym, ale – jak sama to okreÊla – czwar-tym (po Rosji, Algierii i Morzu Pó∏nocnym) „êró-d∏em” surowców energetycznych dla UE. Chcewi´c pe∏niç aktywnà rol´ w rozdzielaniu i sprze-dawaniu p∏ynàcych przez nià surowców. O tym,˝e takà wizj´ Ankara zaczyna wprowadzaç w ˝y-cie, Êwiadczà m.in. skargi Teheranu o dyskrymi-nowanie iraƒskiego gazu.

III. Tranzyt i sprzeda˝ surowców majà stanowiçwa˝ne êród∏o dochodu dla Turcji, ale tak˝e na-rz´dzie budowania jej pozycji w regionie i w Eu-ropie (w szczególnoÊci w UE) oraz zapewnianiasobie bezpieczeƒstwa energetycznego. Podpisa-nie umowy i realizacja projektu gazociàgu z Tur-cji do Grecji by∏y wa˝nymi elementami w budo-wie dobrosàsiedzkich relacji turecko-greckich.Dzi´ki samemu potencja∏owi tranzytowemuzwi´kszy∏a si´ pozycja przetargowa Ankary wnegocjacjach z Moskwà (kontrakt na B∏´kitnyPotok). Wreszcie jako wa˝ny obszar tranzytowyi paƒstwo decydujàce, czyje surowce przesy∏açdalej, Turcja ma szans´ staç si´ wa˝nym podmio-tem wspó∏tworzàcym unijnà polityk´ bezpie-czeƒstwa energetycznego, a dzi´ki zawartymkontraktom i swojej – rosnàcej – pozycji w re-gionalnych rozgrywkach energetycznych Anka-ra zwi´ksza regularnie poziom bezpieczeƒstwaenergetycznego kraju.

3. Perspektywy dla tranzytusurowców przez Turcj´

Mo˝liwoÊç realizacji strategii energetycznej An-kary zwiàzana jest tak z determinacjà i konsek-wencjà w∏adz tureckich (tutaj wa˝na jest trwa-∏oÊç koncepcji polityki energetycznej pomimo

zmieniajàcych si´ ekip rzàdzàcych), jak i z sze-regiem uwarunkowaƒ zewn´trznych. Do najwa˝-niejszych z tych uwarunkowaƒ mo˝na zaliczyç:– faktyczny i mo˝liwy do uruchomienia w naj-bli˝szych latach (dzi´ki istniejàcej bàdê mo˝li-wej do zbudowania infrastrukturze transporto-wej) potencja∏ eksportowy oraz priorytety poli-tyki eksportowej krajów – producentów (regionMorza Kaspijskiego – Azerbejd˝an, Kazachstan,Turkmenistan; Iran; Irak, inne kraje BliskiegoWschodu, Rosja). JeÊli np. dla najwi´kszych pro-ducentów gazu priorytetowym rynkiem zbytuprzestanie byç Europa, a zacznie Azja Wschodniai Po∏udniowa, mo˝e to negatywnie wp∏ynàç natureckie plany tranzytowe;– polityk´ paƒstw-konsumentów (UE) oraz poli-tyk´ mocarstw aktywnych w regionie (USA).

3.1. Potencja∏ eksportowyregionów/paƒstw sàsiadujàcych z Turcjà

3.1.1. Morze KaspijskieW regionie Morza Kaspijskiego sà trzy krajemogàce staç si´ – w perspektywie najbli˝szychkilku lat do dekady – wa˝nymi eksporteramiw´glowodorów na rynki eurazjatyckie: Kazach-stan, Turkmenistan i Azerbejd˝an4. Kazachstanposiada najwi´ksze zasoby ropy w regionie kas-pijskim, w tym najwi´ksze z odkrytych w ostat-nich latach na Êwiecie z∏ó˝; potencjalnie ma tak-˝e znaczne zasoby gazu. Turkmenistan jest kas-pijskim potentatem gazowym. Azerbejd˝an, naterytorium którego znajdujà si´ jedne z najstar-szych ze znanych na Êwiecie z∏ó˝, ma relatywnienajmniejsze – w porównaniu do swoich sàsia-dów – zasoby, jednak po∏o˝ony jest najbli˝ejeuropejskich rynków. To w∏aÊnie z Azerbejd˝anuwed∏ug wszelkiego prawdopodobieƒstwa, pop∏y-nie w przysz∏ym roku du˝a ropa do Turcji i dalejdo Europy, a w 1–2 lata póêniej tak˝e gaz. Azer-skie surowce b´dà pierwszymi z w´glowodorówkaspijskich, które niezale˝nie od Rosji dotrà dozachodnich konsumentów. Tym samym prze∏a-mana zostanie hegemonia Moskwy w transpor-cie i sprzeda˝y surowców z obszaru poradziec-kiego, i zrealizowany jeden z celów politykiWaszyngtonu w regionie. Projekty rurociàgów,które majà do tego doprowadziç (Baku–Tbilisi––Ceyhan – BTC i Baku–Tbilisi–Erzurum – BTE)majà wi´c, oprócz ekonomicznego, tak˝e polity-

Tu

rcja

– k

or

yta

rz

tra

nz

yto

wy

dla

su

row

có

w e

ne

rge

tyc

zn

yc

h d

o U

E?

8

P r a c e O S W

czne, a nawet geopolityczne znaczenie. Sà te˝nies∏ychanie istotne dla Ankary – ich realizacja,mo˝liwa dzi´ki mi´dzynarodowemu wsparciu i wspó∏pracy, jest te˝ urzeczywistnianiem ideitureckiego korytarza tranzytowego. To w∏aÊnie z myÊlà o surowcach kaspijskich powsta∏ projektgazociàgu ∏àczàcego Turcj´ z Grecjà, a wi´c ∏àcz-nika umo˝liwiajàcego tranzyt gazu do Europy.Surowce kaspijskie – w tym przypadku azerskie– majà zatem, oprócz swojego rzeczywistegoznaczenia, tak˝e znaczenie symboliczne. Dzi´kiich przesy∏aniu – nawet w tak niewielkich iloÊ-ciach, jak jest to przewidziane w umowie turec-ko-greckiej – Ankara ma mo˝liwoÊç uzasadniçwag´ roli, jakà sobie przypisa∏a. JednoczeÊnietrzeba pami´taç, ˝e azerskich surowców jest re-latywnie niewiele, za ma∏o do zape∏nienia nietylko korytarza tranzytowego, jakim ma ambicjebyç Turcja, ale nawet aby zapewniç pe∏ne wyko-rzystanie rurociàgów przez ca∏y okres ich fun-kcjonowania. Do tego niezb´dne by∏yby surowcekazaskie i/lub turkmeƒskie. Kazachstan zobo-wiàza∏ si´ do przesy∏ania szlakiem BTC 10 mlnton ropy rocznie. JednoczeÊnie jest zaanga˝owanyw kilka innych projektów eksportowych (z któ-rych najwa˝niejsze to rurociàg Tengiz – Noworo-syjsk (KTK), zwi´kszanie eksportu via Rosja i ru-rociàg do Chin), co nie pozwala spodziewaç si´znacznego zwi´kszenia kazaskiego udzia∏u w BTC.Turkmenistan w zesz∏ym roku podpisa∏ kontraktz Rosjà, na mocy którego sprzeda jej w ciàgu 25lat wi´kszoÊç produkowanego gazu. Pomimo po-g∏osek, ˝e nale˝y jeszcze wynegocjowaç warunkisprzeda˝y Moskwie turkmeƒskiego surowca po2007 roku (czyli w momencie gdy mia∏y skoko-wo wzrosnàç iloÊci eksportu do Federacji Rosyj-skiej), w chwili obecnej brak jest przes∏anek, abywàtpiç w obowiàzywanie i po tej dacie umowyrosyjsko-turkmeƒskiej. Pomimo to tureckie paƒ-stwowe przedsi´biorstwo naftowo-gazowe pod-trzymuje swoje zainteresowanie (i uczestnict-wo) zawieszonym 5 lat temu projektem budowygazociàgu transkaspijskiego, umo˝liwiajàcegoprzesy∏anie turkmeƒskiego gazu do Baku i dalejszlakiem BTE do Turcji.

3.1.2. IranIran ma drugie, po Rosji, zasoby gazu na Êwie-cie, jednak do chwili obecnej pozostaje impor-terem netto tego surowca. O eksporcie gazu z Ira-nu zacz´to myÊleç relatywnie niedawno, zawsze

priorytetowym surowcem eksportowym by∏aropa, a gaz po˝ytkowano wewn´trznie do substy-tuowania tej ostatniej.

Pierwszy iraƒski gazociàg eksportowy uru-chomiono w 2001 roku – jest to szlak biegnàcydo Turcji. Rurociàg ten jest niewielki i nie zaspo-kaja w pe∏ni ambicji Teheranu. W chwili obecnejpriorytetem Iranu jest zwi´kszenie eksportu b∏´-kitnego paliwa. Ze wzgl´dów politycznych jed-nym z najbardziej interesujàcych Teheran rynkówjest rynek europejski, ze wzgl´dów ekonomicz-nych i op∏acalnoÊci poszczególnych projektówwydaje si´, ˝e du˝o powa˝niejszym i ∏atwiejszymdo „zdobycia” jest – szybko rosnàcy i bli˝szyiraƒskim z∏o˝om – rynek krajów Azji Po∏udnio-wej. Naj∏atwiejszà – geograficznie i ze wzgl´duna istniejàcà ju˝ infrastruktur´ – drogà dlairaƒskiego surowca do Europy wydaje si´ byç sà-siadujàca z nim Turcja. Jednak utrzymujàce si´nieporozumienia pomi´dzy oboma krajami5, a tak-˝e wysoka cena „na wejÊciu” do Turcji iraƒskiegogazu6, powodujà, ˝e tranzyt przez Turcj´ mo˝ew najbli˝szym czasie nie dojÊç do skutku.

3.1.3. IrakPo zmianie w∏adzy w Iraku kraj ten mo˝e staçsi´ – po stabilizacji sytuacji wewn´trznej i odzy-skaniu pe∏ni mocy produkcyjnych – wa˝nym,alternatywnym do OPECowskich (jeÊli, jak si´przewiduje, wystàpi z kartelu) i rosyjskich –êród∏em ropy dla zachodnich konsumentów. Je-den z najwi´kszych irackich rurociàgów ekspor-towych biegnie przez terytorium Turcji (Kirkuk –Ceyhan). Potencjalnie Irak ma tak˝e znaczne z∏o-˝a gazu. Jednak przysz∏oÊç eksportu stamtàd za-le˝eç b´dzie od perspektyw stabilizacji sytuacjiw kraju, na co w najbli˝szym okresie sà niewiel-kie szanse. Pó∏tora roku po obaleniu re˝imu Sad-dama Husajna surowce irackie sà eksportowanew bardzo ograniczonych iloÊciach, a rurociàgi i inna infrastruktura naftowa stajà si´ obiektamiataków. Dla tranzytu przez Turcj´ szczególnie isto-tna jest, niejasna ca∏y czas, sytuacja w irackimKurdystanie i status Kirkuku.

3.1.4. Inne paƒstwa bliskowschodniePosiadajà relatywnie niedu˝e zasoby gazu, którejednak w skali regionalnej mog∏yby odegraç zna-czàcà rol´, i które, dzi´ki realizacji projektów ga-zociàgowych mia∏yby szans´ trafiç do Turcji.

9T

urc

ja –

ko

ry

tar

z t

ran

zy

tow

y d

la s

uro

wc

ów

en

erg

ety

cz

ny

ch

do

UE

?

P r a c e O S W

Egipt podpisa∏ z Turcjà memorandum zrozumie-nia dotyczàce sprzeda˝y 4 mld m3 gazu rocznie.Jednak ze wzgl´du na nadwy˝ki ju˝ zakontrak-towanych iloÊci surowca przez Ankar´ nie nale-˝y si´ spodziewaç podpisania umowy w najbli˝-szym czasie.Trzeba pami´taç, ˝e brak stabilnoÊci (i perspek-tyw ustabilizowania sytuacji) na Bliskim Wscho-dzie jako ca∏oÊci wp∏ywa negatywnie na rento-wnoÊç projektów zwiàzanych z tym regionem ina bezpieczeƒstwo tranzytu przez Turcj´. Oba-wy inwestorów budzi niejasna ogólna sytuacjaw regionie Zatoki Perskiej oraz brak pewnoÊci codo kierunku i konsekwencji dalszych poczynaƒAmerykanów.

Turcja podpisa∏a tak˝e d∏ugoterminowe umowyna dostawy gazu skroplonego (LNG) z dwomadu˝ymi afrykaƒskimi eksporterami surowca –Algierià i Nigerià.

3.1.5. RosjaJest jednoznacznie najwi´kszym Êwiatowymoraz obecnie najstabilniejszym w regionie produ-centem gazu ziemnego. Dysponuje tak˝e najwi´-kszà liczbà po∏àczeƒ infrastrukturalnych. Jedno-czeÊnie jest w stanie najsilniej ze wszystkichkrajów producentów wp∏ywaç na sytuacj´ w re-gionie.Przez Turcj´ (via cieÊniny czarnomorskie) p∏ynieponad 35% rosyjskiego eksportu ropy oraz zna-czne iloÊci produktów naftowych. Stanowi towi´kszoÊç ropy transportowanej przez Bosfor iDardanele. W zwiàzku z tureckà politykà ograni-czania transportu przez cieÊniny Rosja anga˝ujesi´ w projekty alternatywnych szlaków – by--passów przebiegajàcych przez Ba∏kany czy przezterytorium Turcji. W chwili obecnej nie wspomi-na si´ o mo˝liwoÊci tranzytu rosyjskiego gazuprzez Turcj´. Ankara chce zmniejszyç swojà za-le˝noÊç od importu b∏´kitnego paliwa z Rosji.Gaz rosyjski dostarczany jest do Turcji na pod-stawie trzech ró˝nych umów i dwoma niezale˝-nymi szlakami (transba∏kaƒski i B∏´kitny Potok).Ze wzgl´du na zakontraktowane zbyt du˝e iloÊciTurcja boryka si´ z nadmiarem surowca na ryn-ku. W zwiàzku m.in. z tà sytuacjà renegocjowa-no warunki dostaw surowca nowym szlakiemB∏´kitny Potok i ustalono jednà cen´ na gaz ro-syjski ze wszystkich szlaków docierajàcych doTurcji. Rosja jest – i prawdopodobnie pozostanie

– konkurencyjnym dostawcà surowców na ry-nek turecki.Ponadto trzeba wziàç pod uwag´ polityk´ ener-getycznà Rosji – Moskwa dà˝y do utrzymaniaswoich rynków zbytu (w tym m.in. rynku po∏u-dniowoeuropejskiego i tureckiego), dominacji i kontroli nad szlakami eksportu z obszaru post-radzieckiego (w tym nad szlakami z regionu Mo-rza Kaspijskiego). Turecka strategia tworzeniakorytarza tranzytowego mo˝e byç w sprze-cznoÊci z celami polityki rosyjskiej – szczególniejeÊli korytarz zostanie wykorzystany do przesy-∏u nierosyjskich (tj. kaspijskich i bliskowschod-nich) surowców. Nale˝y si´ spodziewaç przeciw-dzia∏aƒ ze strony Moskwy, mogà one wp∏ynàç naprzysz∏oÊç i ostateczny kszta∏t tureckich projek-tów energetycznych. W zwiàzku z tym w perspe-ktywie Êrednioterminowej niewykluczone jest,˝e mo˝e dojÊç do reeksportu przez Turcj´ rosyj-skiego gazu do Europy. Turcja tym samym mia∏abygwarantowane stabilne dostawy surowca, do-chód i narz´dzie wp∏ywu na Rosj´. Rosja nato-miast mog∏aby „zapchaç” swoim surowcem alter-natywne do ju˝ przez nià kontrolowanych szlakieksportu gazu do Europy.

3.2. Projekty szlaków tranzytowych z Turcji do UE

3.2.1. Gazociàgi z Turcji do UEW chwili obecnej funkcjonuje kilka gazociàgów∏àczàcych Turcj´ ze z∏o˝ami eurazjatyckimi. Naj-wa˝niejsze (najwi´ksze) z nich to szlaki rosyj-skie – gazociàg transba∏kaƒski oraz niedawnozbudowany gazociàg B∏´kitny Potok. Od dwóchlat funkcjonuje tak˝e szlak ∏àczàcy Iran z Turcjà(patrz Tabela 5). W ciàgu 1–2 lat powinien zostaçtak˝e zakoƒczony gazociàg Baku–Tbilisi–Erzu-rum (BTE), który doprowadzi na rynek tureckigaz kaspijski (azerski). ˚eby jednak gaz dociera-jàcy do Turcji móg∏ pop∏ynàç dalej do Europy,potrzebne sà szlaki ∏àczàce Azj´ Mniejszà z kon-tynentem. Istnieje kilka projektów tego typu,wi´kszoÊç z nich cieszy si´ wsparciem ze stronyKomisji Europejskiej – potencjalnie przyczyniàsi´ do zwi´kszenia bezpieczeƒstwa energety-cznego UE, a tak˝e b´dà stanowiç confidencebuilding measure (instrument budowy zaufania)pomi´dzy Turcjà i Grecjà, krajami ba∏kaƒskimioraz obszarem postradzieckim (patrz Mapa 2).Najwa˝niejsze z tych projektów to:

Tu

rcja

– k

or

yta

rz

tra

nz

yto

wy

dla

su

row

có

w e

ne

rge

tyc

zn

yc

h d

o U

E?

10

P r a c e O S W

projekt/szlak

Transba∏kaƒski (Rosja–Ukraina––Mo∏dawia–Rumunia–Bu∏garia–Grecja i Macedonia/Turcja

B∏´kitny Potok

Iran–Turcja

BTE

Turcja–Grecja

Grecja–W∏ochy

Nabucco (Turcja–Baumgarten)

Ba∏kaƒski (Turcja––Grecja–Macedonia–Serbia–BiH–Chorwa-cja–S∏owenia–Austria)

Bu∏garia–Grecja––W∏ochy

a. projekt „∏àcznika” (interconnector) gazociàgo-wego pomi´dzy Turcjà i Grecjà. Umowa o budo-wie szlaku zosta∏a podpisana w 2003 roku po-mi´dzy stronami i Komisjà Europejskà. Dodat-kowo powsta∏ tak˝e plan przed∏u˝enia gazo-ciàgu do W∏och. Oba projekty sà wspieraneprzez UE – wpisane do listy Projects of Pan Euro-pean interest (jako proponowane priorytetowe osieprzesy∏u gazu ziemnego) oraz wspó∏finan-sowane z funduszy unijnych. Jest to najbardziejzaawansowany i najbli˝szy realizacji z istniejà-cych projektów. JednoczeÊnie trzeba pami´taç,˝e planowane gazociàgi majà mieç relatywnieniedu˝à przepustowoÊç i dostarczaç surowiec natradycyjne, ju˝ nasycone, po∏udniowe rynki zbyturosyjskiego gazu, co mo˝e podwa˝yç konkurencyj-noÊç przedsi´wzi´cia. Zarówno Grecja, jak i W∏o-chy nie myÊlà o konsumpcji w∏asnej, a chcà zara-biaç na tranzycie.

b. Nabucco – szlak przebiegaç ma przez Bu∏ga-ri´, Rumuni´, W´gry do Austrii i ew. Czech, czylidoprowadziç alternatywny (do rosyjskiego) gazna rynki Êrodkowoeuropejskie. Odbiorcami suro-wca mia∏yby tak˝e byç kraje tranzytowe – Ru-munia i Bu∏garia. W projekt zaanga˝owane jestaustriackie OMV oraz operatorzy rurociàgówposzczególnych krajów tranzytowych. Aby obni-˝yç koszty inwestycji, planowane jest wykorzys-tanie na poczàtku wolnych mocy przesy∏owychju˝ istniejàcej infrastruktury tranzytowej naBa∏kanach i W´grzech. Do koƒca tego roku pla-nuje si´ zakoƒczenie studium op∏acalnoÊci pro-jektu, projekt mia∏by zostaç zrealizowany do2009–20107. Jego minusem jest to, ˝e zamierzabardzo daleko przesy∏aç gaz, co znacznie pod-niesie jego cen´. Poza tym, tak jak i w przypad-ku poprzedniego projektu, gazociàg ma prowa-dziç na tradycyjnie rosyjskie rynki zbytu.

11T

urc

ja –

ko

ry

tar

z t

ran

zy

tow

y d

la s

uro

wc

ów

en

erg

ety

cz

ny

ch

do

UE

?

P r a c e O S W

d∏ugoÊç (km)

750

370 km cz´Êç rosyj-ska, 396 kmpo dnieMorzaCzarnego

520

960

285

225

3400

1150

b.d.

przepustowoÊç (mld m3/rok)

20(poszerzona)

16

3-10 (planowanywzrost do 2007)

7–22

3,5–11

b.d.

w Turcji: 25–30w Austrii:

17–20

b.d.

b.d.

koszt (USD)

b.d.

3,4 mld

b.d.

900 mln

300 mln

b.d.

4,4 mld

b.d.

b.d.

operator/sponsor

Gazprom i firmy tranzytowe w poszczególnychpaƒstwach

Gazprom i ENI

NIGC, Botas

BP-Statoil konsorcjum

Botas, Depa

Edison Gas, Depa

Botas, Bulgargaz, Transgaz, MOL,OMV

b.d.

Gazprom

stan, komentarz

Funkcjonuje

Funkcjonuje od 2002, 25-letni kontrakt Turcja–FR,nie wykorzystywana pe∏naprzepustowoÊç (1 mld m3

w 2003), od 2009 r. po 16 mld m3

Funkcjonuje od 2002

Poczàtek budowy, zakoƒczona do 2006

Ma zostaç zakoƒczony do 2006, wsparcie UE

Propozycja, wsparcie UE

Studium op∏acalnoÊci do koƒca 2004, wsparcie UE

propozycja

Propozycja, próba zabezpieczenia swojej pozy-cji na rynku i kontroli nadtranzytem gazu w regionie

Za: IEA/NMC(2003)27/REV 2

Tabela 5. Najwa˝niejsze istniejàce i planowane gazociàgi przebiegajàce przez terytorium Turcji

c. Projekt ba∏kaƒski – w chwili obecnej najmniejzaawansowany z projektów. Przewiduje zbu-dowanie szlaku przebiegajàcego przez krajeBa∏kanów Zachodnich, i docierajàcego docelowona rynki Êrodkowoeuropejskie. Wa˝ny by∏byjako confidence building measure pomi´dzy kraja-mi ba∏kaƒskimi. Ze wzgl´du na brak danychtrudno mówiç o jego op∏acalnoÊci.

3.2.2. Ropociàgi do UE – projektyomini´cia cieÊninInfrastruktura naftowa jest bardziej rozwini´taod gazowej (patrz Mapa 3). Turcja posiada kilkaterminali morskich, z których najwa˝niejszy jestw Ceyhan – do niego dop∏ywa ropa iracka, a odmaja 2005 roku ma zaczàç docieraç tak˝e kaspij-ska. Poza tym przez tureckie cieÊniny Bosfor i Dar-danele ∏àczàce Morze Czarne z rynkiem Êród-ziemnomorskim przebiega jeden z wa˝niejszychw tej cz´Êci Europy szlaków tranzytowych. Jed-nym z najwa˝niejszych celów polityki energety-cznej Ankary od kilku lat jest znaczne zmniej-szenie przep∏ywu tankowców naftowych przezcieÊniny i zwi´kszenie tranzytu làdowego. Mo-tywowane jest to wzgl´dami zarówno ekologi-cznymi – tranzyt ropy przez Êrodek Stambu∏u –jak i ekonomicznymi – tranzyt rurociàgami prze-

biegajàcymi przez terytorium Turcji – przynosi∏byznaczne dochody8. Wi´kszoÊç z realizowanychprojektów ropociàgów mo˝na uwa˝aç za sposóbomini´cia cieÊnin czarnomorskich. Najwi´k-szym, i najbardziej zaawansowanym projektemjest Baku–Tbilisi–Ceyhan. Drugim, zakoƒczonym,chocia˝ nieu˝ytkowanym do tego celu rurocià-giem, który umo˝liwi∏by omini´cie cieÊnin, jestukraiƒski szlak Odessa–Brody. Funkcjonuje te˝kilka alternatywnych projektów tzw. by-passówBosforu i Dardaneli, z których ˝aden nie wszed∏jeszcze w stadium realizacji. Niektóre z nich po-pierane sà przez rosyjskich producentów ropy i Moskw´ (jak np. Burgas–Aleksandrupolis), inne– przez administracj´ amerykaƒskà (jak wspom-niany ju˝ BTC czy Burgas–Vlore). W chwili obec-nej najbardziej realne wydajà si´ byç dwa z tychprojektów szlaku Burgas–Aleksandrupolis orazrurociàgu przebiegajàcego ca∏kowicie przez tery-torium Turcji: Kiyikoy–Ibrikbaba. Pierwszy z nichcieszy si´ poparciem Rosji – najwi´kszego pro-ducenta w regionie przesy∏ajàcego du˝e iloÊciropy cieÊninami tureckimi – pozosta∏ych paƒstwzaanga˝owanych w projekt – Bu∏garii i Grecji,oraz Komisji Europejskiej. Pomimo to do tej porynie podpisano wià˝àcej umowy trójstronnej9.Drugi jest wspólnym przedsi´wzi´ciem rosyj-

Tu

rcja

– k

or

yta

rz

tra

nz

yto

wy

dla

su

row

có

w e

ne

rge

tyc

zn

yc

h d

o U

E?

12

P r a c e O S W

projekt

Odessa–Brody

Brody–P∏ock

BTC

Dru˝ba Adria

Burgas ––Aleksandrupolis

Konstanta–Omisalj––Triest

Burgas–Vlore (AMBO)

Kiyikoy–Ibrikbaba (bypass wewnàtrz-turecki)

Samsun–Ceyhan (wewnàtrzturecki)

d∏ugoÊç (km)

675

745

1760

200

280

1300

900

193

660

przepustowoÊç (mln t/rok)

12–45

15

50

5–15

15–35

40

36

60

b.d.

koszt(USD)

500 mln

450 mln

3 mld

30–80 mln

do 750 mln

1 mld

1,3 mld

900 mln

1,1 mld

operator/sponsor

Rzàd Ukrainyi Ukrtransnafta

Ukrtransnaftai inni

Konsorcjum BP, Statoil,ConocoPhillips i in.

Jukos, TPP, MOL, Janaf

Rzàdy FR, Bu∏garii i Grecji

Rzàdy i prywatni inwestorzy

Konsorcjum AMBO

Turecki holding Andalu, Transnieft’,TNK-BP i Tatnieft’

stan

Zakoƒczona budowa I nitki,przetestowana, nieu˝ywana

Studia nad projektem, szukanie sponsorów

Budowa trwa, ma zostaç zakoƒczona do maja 2005

Studium op∏acalnoÊci zakoƒczone, zawieszony

Zaawansowane studium. Poparcie UE

Wst´pne studium

Wst´pne studium. Poparcie UE

Studium op∏acalnoÊci

propozycja

Za: IEA/NMC(2003)27/REV 2

Tabela 6. Najwa˝niejsze istniejàce i planowane ropociàgi przebiegajàce przez terytorium Turcji

sko-tureckim, i ze wzgl´du na interes obu stron,jak i relatywnie niski koszt realizacji, wydaje si´mieç szanse powodzenia.

3.3. Polityka UE

Realizacja tureckich projektów tranzytowychzale˝eç b´dzie nie tylko od determinacji Ankary,ale tak˝e od priorytetów innych aktorów zaan-ga˝owanych w regionie, przede wszystkim UniiEuropejskiej. Unia stara si´ dywersyfikowaç do-stawy surowców energetycznych. Korytarz tu-recki – jako kolejny szlak eksportowy, szczegól-nie wa˝ny, je˝eli chodzi o dostawy gazu10 –dobrze si´ w t´ polityk´ wpisuje. Paƒstwa sà-siadujàce z Turcjà (a via Turcja z Europà) sà wa˝-nymi obecnymi bàdê potencjalnymi dostawcamisurowców energetycznych do Unii. Wspólne d∏u-goterminowe przedsi´wzi´cia wzmacniajà wi´-zy sàsiedzkie i regionalne mi´dzy kandydatamido UE a jej obecnymi cz∏onkami. W maju 2003roku, w zwiàzku z rosnàcà wzajemnà zale˝noÊciàKomisja Europejska przyj´∏a Komunikat o intensy-fikacji wspó∏pracy energetycznej z krajami sàsiadu-jàcymi z UE11. OkreÊla on wspólne zasady dzia-∏ania, potrzeby i cele, m.in. postuluje:– rozwiàzywanie problemów infrastruktural-nych na regionalnym poziomie,– dà˝enie do zró˝nicowania (zarówno geografi-cznego, jak i technologicznego) êróde∏ energii,oraz– u∏atwianie handlu noÊnikami energii w Euro-pie i z sàsiadujàcymi kontynentami.W spe∏nieniu tych postulatów ma pomóc tworze-nie wspólnego rynku energetycznego (commonenergy market) – na którym b´dà obowiàzywaç je-dnakowe jak w UE zasady – na Ba∏kanach i w Tur-cji, oraz rosnàce zaanga˝owanie Unii na Kauka-zie Po∏udniowym. UE jest w coraz wi´kszym sto-pniu zale˝na od zewn´trznych êróde∏ surowców,a w zwiàzku z tym w jej interesie le˝y mo˝li-woÊç jak najskuteczniejszego wp∏ywania na sta-bilnoÊç i niezawodnoÊç dostaw i tranzytu przezkraje trzecie. Bruksela ma sprawdzone narz´-dzia wp∏ywu na kraje aspirujàce do cz∏onkostwaw UE, w tym na Turcj´.

3.4. Polityka USA

Cele polityki Waszyngtonu w regionie determinu-jà sytuacj´ geopolitycznà w regionie, a w zwiàz-ku z tym tak˝e op∏acalnoÊç poszczególnych pro-jektów energetycznych. Najwa˝niejsze z tych ce-lów, wp∏ywajàce na perspektywy tranzytu przezTurcj´, to w chwili obecnej:– próba ca∏oÊciowej przebudowy BliskiegoWschodu12: systemu bezpieczeƒstwa i zagwaran-towania dominacji USA w regionie; promocji de-mokracji i wolnego rynku pod patronatem ame-rykaƒskim m.in. jako sposobu kontroli tamtej-szego rynku energetycznego;– budowa stabilnego i proamerykaƒskiego Irakujako potencjalnego stabilizatora regionu;– polityczne i gospodarcze os∏abianie pozycji Ira-nu, g∏ównego przeciwnika i rywala USA w regio-nie m.in. za pomocà sankcji blokujàcych wi´kszeinwestycje w sektor energetyczny i infrastruktur´.Obecnie stosunek USA do Iranu jest szczególniech∏odny w zwiàzku z iraƒskim projektem nuklear-nym i zarzutami o destabilizacj´ sytuacji w Irakuprzez Iran;– dà˝enie USA do zmniejszenia roli krajów OPECw kszta∏towaniu sytuacji na Êwiatowym rynkuropy;– dà˝enie do zmniejszenia roli Rosji na postra-dzieckim i europejskim rynku surowców energe-tycznych. Zmniejszenia jej wp∏ywów i kontrolinad wydobyciem i infrastrukturà krajów AzjiCentralnej i Kaukazu.

W zwiàzku z powy˝szym administracja amery-kaƒska popiera wszystkie projekty niezale˝negood Rosji eksportu surowców kaspijskich – prio-rytetowymi projektami sà BTC i BTE. W interesieWaszyngtonu by∏oby te˝ niedopuszczenie doprzesy∏ania gazu rosyjskiego tureckim koryta-rzem tranzytowym do Europy. JednoczeÊnie USAjednoznacznie pot´piajà plany – tak Teheranu,jak i pojedynczych europejskich inwestorów –tranzytu iraƒskiego surowca przez Turcj´ do UE.Du˝à niewiadomà pozostaje rozwój sytuacji naca∏ym Bliskim Wschodzie – jego stabilnoÊç i wa-runki dla eksportu surowców energetycznych.Na sytuacj´ bez wàtpienia b´dà mia∏y wp∏ywpost´py (lub pora˝ki) w stabilizacji Iraku i dalszyrozwój sytuacji wokó∏ Iranu.Agata ¸oskot

13T

urc

ja –

ko

ry

tar

z t

ran

zy

tow

y d

la s

uro

wc

ów

en

erg

ety

cz

ny

ch

do

UE

?

P r a c e O S W

1 A w bezpoÊrednim sàsiedztwie Turcji znajduje si´ ok. 55%Êwiatowych zasobów gazu i 37% ropy.2 Za: www.eia.doe.gov i obliczenia w∏asne.3 Jak wy˝ej.4 Znaczne zasoby gazu ma równie˝, po∏o˝ony nie nad sa-mym Morzem Kaspijskim, ale w jego basenie, Uzbekistan.Jednak ze wzgl´du na du˝à konsumpcj´ wewn´trznà krajten nie b´dzie wa˝nym eksporterem gazu, przynajmniej w Êrednim okresie.5 Iraƒczycy oskar˝ajà Ankar´ o dyskryminowanie ich su-rowca. Jako narz´dzie do zapobie˝enia temu traktujà mo˝-liwoÊç podpisania przez Iran Karty Energetycznej i jej Pro-toko∏u Tranzytowego. Ich sygnatariuszem jest te˝ Turcja,tak˝e istnia∏by wtedy obowiàzujàcy oba paƒstwa zestawzasad regulujàcy kwestie przesy∏u surowców oraz mecha-nizm rozwiàzywania sporów.6 Iraƒski gaz wydobywany jest ze z∏ó˝ na po∏udniu kraju,surowiec przesy∏any do Europy musi pokonaç d∏ugà (i skom-plikowanà geologicznie) tras´.7 Kiedy przestanà obowiàzywaç Bu∏gari´ i Rumuni´ d∏u-gookresowe umowy z Rosjà, zape∏niajàce ca∏e obj´toÊci ichgazociàgów tranzytowych.8 Za tranzyt przez cieÊniny Turcja – wed∏ug obowiàzujà-cego prawa morskiego – nie mo˝e pobieraç op∏at.9 Mówi si´, ˝e ze wzgl´du na nieporozumienia bu∏garsko--greckie. Wi´kszoÊç projektów ba∏kaƒskich boryka si´ z pro-blemem przesz∏ych bàdê obecnych konfliktów pomi´dzypotencjalnymi krajami tranzytowymi.10 Gaz w odró˝nieniu od ropy jest „przywiàzany” do ruro-ciàgów (gaz skroplony – LNG – jest obecnie jeszcze ma∏o roz-powszechniony), stàd m.in. w przypadku gazu mamy do czy-nienia z regionalnym – a nie Êwiatowym, jak w przypadkuropy – rynkiem surowca. Europa jest w pewnym sensie„skazana” na dostawy z regionów z nià sàsiadujàcych.11 Jako cz´Êç szerszej strategii – Wider Europe –Neighbourhood: A New Framework for Relations with ourEastern and Southern Neighbours.12 Od 11 wrzeÊnia 2001 r , wraz z og∏oszeniem wojny z ter-roryzmem, „osi z∏a” (w niej m.in. Irak i Iran); przez operacj´„Iracka wolnoÊç”; niedwuznaczne naciski na Syri´ i Iran; pró-by storpedowania iraƒskiego programu nuklearnego (z po-wa˝nym niebezpieczeƒstwem rozwiàzaƒ si∏owych). Reali-zacja tego projektu stan´∏a pod znakiem zapytania w zwiàzkuz problemami w Iraku i kampanià wyborczà USA w 2004 r.,obecnie nale˝y jednak przypuszczaç, ̋ e znowu zostanie pod-j´ta.

Tu

rcja

– k

or

yta

rz

tra

nz

yto

wy

dla

su

row

có

w e

ne

rge

tyc

zn

yc

h d

o U

E?

14

P r a c e O S W

15T

urc

ja –

ko

ry

tar

z t

ran

zy

tow

y d

la s

uro

wc

ów

en

erg

ety

cz

ny

ch

do

UE

?

P r a c e O S W

Mapa 1. Zasoby ropy i gazu w paƒstwach sàsiadujàcych z Turcjà

Zasoby ropy naftowej

Zasoby gazu

èród∏o: www.bp.com; dane – koniec 2003 r.

Uz. – Uzbekistan; Turk. – Turkmenistan

Iran

KazachstanFR

Turk.

Uz.

EgiptLibia

Syria Irak

Turcja

1 2 5 10 20 mld ton

1 5 10 20 50 bilionów m3

Tu

rcja

– k

or

yta

rz

tra

nz

yto

wy

dla

su

row

có

w e

ne

rge

tyc

zn

yc

h d

o U

E?

16

P r a c e O S W

Map

a 2.

Gaz

ocià

gi i

stni

ejàc

e i

plan

owan

e

17T

urc

ja –

ko

ry

tar

z t

ran

zy

tow

y d

la s

uro

wc

ów

en

erg

ety

cz

ny

ch

do

UE

?

P r a c e O S W

Map

a 3.

Rop

ocià

giis

tnie

jàce

i p

lano

wan

e

Turkey – an energy

transit corridor

to the EU?

Agata ¸oskot

1. Main points

– The priority of Ankara’s energy policy is to makeTurkey an important transit corridor for energyresources transported to the EU. Turkey wishes toplay an active role in the distribution and sale ofgas and oil flowing across its territory.

– Transit and sale of energy resources, and gas inparticular, are expected to provide a major sourceof income for Turkey and a tool by which Ankarawill be able to build its position in the region andin Europe.

– Since Turkey is an EU candidate country,Brussels will probably welcome Turkey’s role asa transit corridor as much as Ankara will.

– The success of Ankara’s energy strategy hingeson developments in Turkey’s internal energymarket.

– It also depends on a number of external factorsincluding:1. Export policies and internal situation in pro-ducer countries. Most importantly, it dependson:a. Russia and its energy policy prioritiesb. Stability in the Middle East.2. Policies of consumer countries, including theEU in particular.3. Policies of world powers present in the region(USA).

2. Energy strategy of Turkey

Because of its geographic location, Turkey is a na-tural bridge between Europe and Asia – a factthat merchants from both continents have ex-ploited for centuries. In recent years, and espe-cially since the Soviet Union disintegrated andthe region’s modus vivendi collapsed, efforts ha-ve been made to restore the movement of goodsfrom the East to the West and to increase its vol-ume. The idea to restore the Silk Road connect-ing East Asia/China with Western Europe via thepost-Soviet republics in the Caucasus and CentralAsia has been gaining currency, and one shouldremember that transit routes via today’s Turkeywere an important part of the original Silk Road.

19T

urk

ey

– a

n e

ne

rgy

tra

ns

it c

orr

ido

r to

th

e E

U?

C E S S t u d i e s

Development of the transport system is particu-larly important in the case of energy carriers,whose consumption in and imports into Europeare rising, and whose greatest reserves are locat-ed far away from European consumers. The natu-ral (external) sources of gas and oil for Europe in-clude: North Africa, the post-Soviet area (Russiaand the Caspian Sea region) and the Middle East.The latter two regions have approx. 70 percentof the world’s oil and gas reserves1 (see Map 1).At the same time, however, the shortage of ex-

port connections is the most severe in their case,especially with regard to natural gas.

Because Turkey directly borders the oil and gas-rich areas, and because Europe requires increasingquantities of both resources and needs to diversifythe transport routes, it has been a priority ofAnkara’s energy policy for several years to trans-form Turkish territory into an important transitcorridor for energy resources transported to theEU. Turkey is an EU candidate country, which

Tu

rke

y –

an

en

erg

y t

ran

sit

co

rrid

or

to t

he

EU

?

20

C E S S t u d i e s

million tons

Kazakhstan

Turkmenistan

Azerbaijan

Iran

Iraq

Egypt

Algeria

Russia

proven reserves

4 000.0

150.1

1 364.3

17 162.3

15 688.9

504.8

1 541.6

9 549.8

potential reserves

12 551.2

5 184.2

4 365.6

21 828.1

5 866.3

20 463.8

exports now

40.0

2.8

10.4

94.6

71.3

9.6

40.3

188.4

exports 2010

85.0

7.5

50.0

249.0

298.8

Source: Oil Information 2004, IEA, www.eia.doe.gov, news agencies

Table 1. Oil potentials of Turkey’s neighbours, 2002

billion cubic metres

Kazakhstan

Turkmenistan

Azerbaijan

Iran

Iraq

Egypt

Algeria

Russia

proven reserves

1 910.3

2 009.3

849.0

26 602.0

3 113.0

1 754.6

4 528.0

47 544.0

potential reserves

2 498.9

7 496.9

990.5

4 245.0

3 396.0

5 150.6

exports now

6.1

38.8

0.0

1.3

0.0

0.0

61.3

182.4

exports 2010

36.0

93.4

14.2

10.0

10.0

Source: Natural Gas Information 2004, IEA, www.eia.doe.gov, news agencies

Table 2. Gas potentials of Turkey’s neighbours, 2002

1995

3.5

28.6

26.4

0.2

7.0

6.9

2000

2.8

30.3

28.9

0.6

14.9

14.4

2001

2.5

28.4

26.4

0.3

16.0

15.8

2002

2.4

30.1

28.2

0.4

17.6

17.1

2003

2.3

29.9

28.5

0.6

21.2

20.7

2010*

1.5

39.8

38.5

0.3

40.7

51.0

2020*

0.7

49.8

50.5

0.3

43

41

Source: IEA, Oil Information 2004, Natural Gas Information 2004, news agencies and proprietary calculations* forecasts

Table 3. Turkey’s production, consumption and import of oil and gas

Oil production, million tons

Oil consumption, million tons

Oil imports, million tons

Gas production, billion cubic metres

Gas consumption, billion cubic metres

Gas imports, billion cubic metres

means that it is adapting economically and politi-cally to the Community standards and require-ments. For this reason the prospect of Turkeyembracing the role of a transit corridor appears tobe as attractive to Brussels as it is to Ankara.

Turkey does not have any substantial hydrocar-bon resources of its own. It imports approx. 95percent of its oil and 97 percent of gas. Morethan 70 percent of gas imported by Turkey in2002 came from Russia. In the case of oil therewas no such unilateral dependence (Turkeyimports oil mostly from Saudi Arabia, Iran, Iraq,Syria and Russia).

In the late 1980s and early 1990s Turkey facedthe prospect of a rapid growth of internal con-sumption of energy resources (according to pre-crisis forecasts, gas consumption was expectedto reach 45 billion cubic metres in 2005 and 53billion cubic metres in 20102). Without propermeasures being taken, this could lead to a grow-ing dependence on imports from a single source(Russian Federation) and periodic shortages ofenergy resources caused by infrastructure short-comings and insufficient quantities of suppliesunder the contracts in force. A number of measu-res were taken to address this problem. Mostimportantly, gas deals were signed with Azer-baijan, Russia, Iran, Algeria and Nigeria. Thoseagreements secured stable and diversified sup-plies for Turkey and were expected to satisfygrowing internal consumption for the next two

decades. The economic crisis of 2001 entailed a slump in domestic energy consumption, andthe forecasts had to be corrected (with gas con-sumption at 25 billion cubic metres in 2005 and42 billion cubic metres in 20103). Attempts weremade to renegotiate some of the contracts con-cluded (and to revise their terms, as it was the ca-se with the Blue Stream, the gas pipeline fromRussia to Turkey built on the Black Sea bed). StillTurkey had to handle the surplus of energy re-sources to be supplied over the next several yearsin an optimum manner. In that situation it be-came increasingly urgent to implement the tran-sit corridor idea in order to re-export/sell the sur-plus to mainland Europe.

Hence, Ankara’s present energy strategy has beendetermined by a number of external factors suchas the country’s geographic location or geopolit-ical situation in the region, and internal factorsin Turkey, including the country’s ambition tojoin the EU, expected increase in demand, con-cluded contracts and the economic crisis. Today,the most important objectives of Turkey’s strat-egy seem to be:

I. To transform Turkey into a transit corridor forenergy resources transported from the East tothe EU. In this context, the East means:A. the post-Soviet area; Ankara’s current rhetoricattaches primary significance to the Caspian Searegion and projects implemented there, in whichTurkey is actively involved. This rhetoric corre-

21T

urk

ey

– a

n e

ne

rgy

tra

ns

it c

orr

ido

r to

th

e E

U?

C E S S t u d i e s

Contract with

Russia – Trans-Balkan contract 1

Russia – Trans-Balkan contract 2

Russia – Blue Stream

Azerbaijan

Turkmenistan

Iran

Algeria (LNG)

Nigeria (LNG)

Preliminary agreement with

Egypt

Iraq

Total

Volume of imports, billion cubic metres

6

8

16

6.6

16

10

4

21.2

4

10

81.8

Term

25 years, to 2011

23 years, to 2021

25 years, to 2027

30 years, to 2020

As of 2006

25 years, to 2026

20 years, to 2014

22 years, to 2020

Source: www.botas.gov.tr

Table 4. Gas contracts concluded by Turkey

Date signed

1986 (supplemented in 1999)

1998

1997

2001

1999

1996

1988

1995

sponds well with the United States’ priorities inthe region and with the European Union’s policyto diversify energy sources (see below). How-ever, Russia may also become an important sup-plier of energy resources exported via Turkey, be-cause of its potential, which is much greaterthan that of the Caspian region, and its existingnetwork of pipeline connections, and politicaland trade links.B. the Middle East – Iran, Egypt (gas), Iraq (oil).Transit will take place via Turkish territory, as oiltransport via the Bosphorus and Dardanelles Straitsis to be downsized and ultimately eliminated.

II. Turkey’s ambition is to be more than just atransit country. In the words of its officials, Tur-key wants to be the fourth largest “source” ofenergy carriers for the EU (after Russia, Algeriaand the North Sea region). Ankara wants to playan active role in the distribution and sale ofenergy resources flowing through its territory,and it begins to put this idea into practice, asevidenced, among other facts, by Teheran’s com-plaints about discrimination against Iranian gas.

III. Transit and sale of energy carriers are expect-ed to become an important source of income forTurkey, but also a tool to strengthen its positionin the region and in Europe (especially in theEU), and to ensure energy security for the coun-try. The signing of the Turkish-Greek agreementand the implementation of the project to build agas pipeline connecting Turkey and Greece wereimportant steps from the point of view of devel-opment of good neighbourly relations betweenthe two countries. Owing to the increased tran-sit potential alone, Ankara was able to reinforceits bargaining position in the negotiations withMoscow (the Blue Stream contract). As an impor-tant transit area and the country decidingwhose oil and gas should be transmitted further,Turkey may become an influential player in theEU energy security policy. Finally, with the con-tracts it has concluded and its strengtheningposition in the regional energy games, Ankara issystematically improving its own energy security.

3. Prospects of oil and gas transit via Turkey

The feasibility of Ankara’s energy strategy hin-ges on the determination and steadfastness ofTurkish authorities (on whether changing cabi-nets will be able to maintain a constant energypolicy), and on a number of external factors, themost important of which include:– Turkey’s neighbours export potential, bothexisting and potentially available in the near fu-ture (including existing transport infrastructuresand those that can be possibly developed), andthe priorities of export policies implemented byproducer countries such as Azerbaijan, Kazakh-stan and Turkmenistan in the Caspian Sea region,Iran, Iraq, other countries of the Middle East,and Russia. If, for example, Europe is removedfrom its position as the priority market for lead-ing gas producers by East and South Asia, thismay adversely affect Turkey’s transit plans.– Policies of consumer countries (EU) and worldpowers active in the region (USA).

3.1. Export potential of regions/countries in Turkey’s neighbourhood

3.1.1. Caspian SeaWithin the next several years to a decade, threecountries of the Caspian Sea region, being Ka-zakhstan, Turkmenistan and Azerbaijan, may be-come important exporters of hydrocarbons toEurasian markets4. Kazakhstan has the largestoil reserves in the Caspian region, including thelargest deposits discovered recently. Potentially,it also has substantial gas reserves. Turkmeni-stan is the Caspian gas potentate, and Azerba-ijan, in whose territory some of the world’s old-est known deposits are located, has smallerreserves than its neighbours, but it is locatedcloser to the European markets. In all probabili-ty, it is from Azerbaijan that large volumes of oilwill flow to Turkey and further to Europe nextyear, followed by gas one or two years later.Azerbaijan’s energy resources will be the firstCaspian hydrocarbons to reach Western consu-mers independently of Russia. In this way, Mos-cow’s hegemony in the transport and sale ofenergy carriers from the post-Soviet area will beovercome, and one of the aims of Washington’spolicy in the region will be accomplished. The

Tu

rke

y –

an

en

erg

y t

ran

sit

co

rrid

or

to t

he

EU

?

22

C E S S t u d i e s

pipeline projects implemented with this objec-tive in mind (Baku–Tbilisi–Ceyhan – BTC andBaku–Tbilisi–Erzurum – BTE) are therefore im-portant not only economically, but also politicallyor even geopolitically. They are also immenselyimportant for Ankara – implemented with inter-national support and cooperation, they are a ma-terialisation of the Turkish transit corridor idea.It was also because of the Caspian resources thatthe project to build a gas pipeline between Tur-key and Greece was initiated in order to providea connection needed to complete gas transit toEurope. Caspian, and in this case Azeri, resour-ces, are important practically, but also symboli-cally. Once they get to be transmitted, even inthe small quantities provided for in the Turkish--Greek agreement, will enable to Ankara to justi-fy the importance of the role it claims. It shouldbe remembered, though, that the volume of Aze-ri resources is relatively small and insufficient tocompletely fill the pipelines throughout theiruseful life, let alone the transit corridor thatTurkey hopes to become. For this, Kazakh and/orTurkmen resources will be necessary. Kazakh-stan has pledged to transmit 10 million tons ofoil annually via the BTC. It is simultaneously in-volved in several other export projects, the mostimportant of which include the Tengiz – Novo-rossiysk (KTK) pipeline, increasing exports viaRussia, and a pipeline to China. For this reasonKazakhstan should not be expected to substan-tially increase its commitment in the BTC. Lastyear Turkmenistan signed a contract with Rus-sia, under which it is going to sell most of its gasproduction over the next 25 years to Russia. De-spite rumours that the terms on which Turkmengas is to be sold to Moscow after 2007 (i.e. whenthe volume of export to the Russian Federationis expected to rise dramatically) have yet to benegotiated, one has every reason to believe thatthe Russian-Turkmen agreement will remain inforce after this date. Nevertheless, the Turkishstate-owned oil and gas company remains inte-rested (and involved) in the project (which hasremained suspended for 5 years) to build a Trans--Caspian gas pipeline to transmit Turkmen gasto Baku and further to Turkey via the BTE.

3.1.2. IranIran has the worlds second largest gas reserves(after Russia) but for the time being it remains

a net importer of gas. The idea to export gasfrom Iran is fairly recent. Oil has always been thecountry’s priority export commodity, and gas hasbeen utilised internally as an oil substitute.The first Iranian export gas pipeline (to Turkey)was launched in 2001. It is small and fails tomatch Teheran’s capabilities and ambitions. Iran’spriority at the moment is to increase gas ex-ports. For political reasons, Teheran is most inte-rested in the European market, but in terms ofthe economy and the profitability of actual pro-jects, the fast-growing South Asian markets lo-cated closer to Iranian deposits appears to be mo-re realistic and easier to “conquer”. The easiestway for Iranian gas to reach Europe, both geo-graphically and in terms of infrastructure avail-ability, is via the neighbouring Turkey. However,because of ongoing disputes between the twocountries5, and the high price paid for Iraniangas on entry to Turkey6, Turkish transit may pro-ve impracticable in the nearest future.

3.1.3. IraqOnce Iraq becomes internally stable and regainsits full production capacity after the regimechange, the country may become an importantsource of oil for Western consumers and an alter-native to Russia and the OPEC (if it quits the car-tel as expected). One of the largest Iraqi exportpipelines runs across Turkish territory (Kirkuk –Ceyhan). Iraq also has substantial potential gasreserves. However, the future of its exports de-pends on the success of the country’s stabilisa-tion, which seems unlikely to happen in the near-est future. One and a half years after the top-pling of Saddam Hussein’s regime, Iraq exportsvery limited quantities of its resources, while pi-pelines and other oil infrastructure are targetedin attacks. Finally, the situation over the Iraqi Kur-distan and the status of Kirkuk, which are veryimportant from the point of view of oil transitvia Turkey, remain unclear.

3.1.4. Other countries of the Middle EastOther Middle Eastern countries have relativelysmall gas reserves, but they could still play animportant role at the regional level and their gascould possibly reach Turkey if the respective gaspipeline projects are implemented. Egypt andTurkey have signed a memorandum of under-standing concerning the sale of 4 billion m3 of

23T

urk

ey

– a

n e

ne

rgy

tra

ns

it c

orr

ido

r to

th

e E

U?

C E S S t u d i e s

gas a year. But since Ankara has to cope with sur-pluses under contracts already in place, no dealis expected to be signed in the near future.It should be remembered that the instability andlack of prospects for normalisation in the MiddleEast as a whole adversely affect the profitabilityof projects in the region and the security of tran-sit via Turkey. Investors are concerned about theunclear general situation in the Persian Gulf andthe uncertainty over the United States’ next mo-ves and their consequences.

Turkey has also signed long term agreements forthe supply of liquefied gas (LNG) with two largeAfrican gas exporters: Algeria and Nigeria.

3.1.5. RussiaRussia is definitely the world’s largest producerof natural gas. At the moment, it is also the moststable producer of energy resources in the re-gion. It possesses the greatest number of infra-structural connections and can influence the re-gion’s situation more than any other producercountry.More than 35 percent of Russian oil exports andsubstantial quantities of its petroleum productsare transported via Turkey (the Black Sea Straits).Consequently, Russian exports account for a ma-jority of all oil transported via the Bosphorus andthe Dardanelles. In connection with Turkey’s po-licy to reduce the volume of transport via theStraits, Russia is engaged in projects to create al-ternative routes that will bypass the Straits viathe Balkans or Turkey. The possibility to transitRussian gas via Turkey is not on the agenda atthe moment. Ankara wants to reduce its depen-dence of gas imports from Russia. Russian gas issupplied to Turkey under three separate deals,via two independent routes (the Trans-Balkan ro-ute and the Blue Stream). Because Turkey rece-ives excessive gas quantities under the contractsin force, it is struggling with a gas surplus. Forthis and other reasons, the terms of supplies viathe Blue Stream have been renegotiated, and a single price on Russian gas has been agreed forall routes reaching Turkey. Russia is, and will pro-bably remain, a competitive supplier of energycarriers for the Turkish market.One should also bear in mind Russia’s energypolicy. Moscow wants to keep its markets (in-cluding Southern Europe and Turkey), and to

dominate and control export routes from thepost-Soviet area (including routes from the Cas-pian Sea region). Turkey’s strategy to create a tran-sit corridor may run counter to the Russian poli-cy and interests, especially if the corridor is usedto transmit non-Russian energy carriers (i.e. tho-se from the Caspian region and the Middle East).Moscow will predictably undertake countermea-sures that will influence the future and the ulti-mate shape of Turkey’s energy projects. It is the-refore possible that in the medium term, Russiangas may be re-exported to Europe via Turkey.This would afford Turkey stable supplies, reve-nues and a tool to influence Russia. Russia, on theother hand, would be able to fill gas export rou-tes to Europe alternative to those it already con-trols with its own gas.

3.2. Projects for transit routes from Turkey to the EU

3.2.1. Gas pipelines from Turkey to the EUPresently there are several gas pipelines connect-ing Turkey with the Eurasian deposits. The mostimportant and the largest of them are Russianroutes, including the Trans-Balkan gas pipelineand the recently built Blue Stream. A route con-necting Iran with Turkey has also been opera-tional for two years (see Table 5). Within the next1–2 years, the Baku–Tbilisi–Erzurum (BTE) gaspipeline should also be completed. It will trans-port Caspian (Azeri) gas to the Turkish market.However, routes connecting Asia Minor with thecontinent need to be established in order for gascoming into Turkey to flow to Europe. There areseveral such projects, and most of them are sup-ported by the European Commission, as they willpotentially increase the EU’s energy security andserve as a confidence building measure betweenTurkey and Greece, the Balkan countries and thepost-Soviet area (see Map 2). The most importantof those projects include:

a. an interconnector gas pipeline between Tur-key and Greece. The deal to build such a routewas signed in 2003 by the European Commis-sion and the two parties concerned. In addition,a plan was developed to extend the pipeline toItaly. Both projects are supported by the EU: theyare included in the list of Projects of Pan Euro-

Tu

rke

y –

an

en

erg

y t

ran

sit

co

rrid

or

to t

he

EU

?

24

C E S S t u d i e s

pean interest (as the proposed priority axes ofnatural gas transmission) and are co-financed bythe EU budget. This undertaking is the most ad-vanced and the closest to completion among allcurrent projects. It should be remembered, how-ever, that the projected gas pipelines will haverelatively low capacity and will supply gas to thetraditional, saturated markets in southern Euro-pe that have been buying Russian gas as yet. Thismay damage their competitiveness. Besides, nei-ther Greece nor Italy want to buy gas for inter-nal consumption – both countries hope to cashin on transit.

b. Nabucco. This route is to cross Bulgaria, Ro-mania and Hungary to Austria and possibly theCzech Republic. It is meant to provide an alter-native to Russian gas for the Central European

markets. Transit countries Romania and Bulgariaare also expected to buy gas from this project.The venture involves OMV of Austria and pipe-line operators from respective transit countries.In order to cut investment costs, the route willinitially use the idle transmission capacity of exist-ing transit infrastructures in the Balkans and inHungary. The project’s feasibility study is to becompleted by the end of this year, and the pro-ject itself is to be implemented by 2009–20107.Its weakness is that it will serve for very longdistance transmission of gas, driving the price ofgas upwards. Besides, like the project discussedpreviously, it will deliver gas to Russia’s traditio-nal markets.

c. The Balkan project – the least advanced pro-ject for the time being. It aims to build a route

25T

urk

ey

– a

n e

ne

rgy

tra

ns

it c

orr

ido

r to

th

e E

U?

C E S S t u d i e s

Project/route

Trans-Balkan (Russia–Ukraine––Moldova–Romania––Bulgaria–Greeceand Macedonia/Turkey

Blue Stream

Iran–Turkey

BTE

Turkey–Greece

Greece–Italy

Nabucco (Turkey–Baumgarten)

Balkan (Turkey––Greece–Macedonia––Serbia–BH–Croatia––Slovenia–Austria)

Bulgaria–Greece––Italy

Length (km)

750

370 km in Russia,396 onBlack Seabottom

520

960

285

225

3400

1150

N/A

Capacity (billion cubicmetres/year)

20(extended)

16

3-10 (projected increase to 2007)

7–22

3,5–11

N/A

In Turkey: 25–30In Austria:

17–20

N/A

N/A

Cost ($)

N/A

3,4 billion

N/A

900 million

300 million

N/A

4,4billion

N/A

N/A

Operator/sponsor

Gazprom and transit companies in respective countries

Gazprom and ENI

NIGC, Botas

BP-Statoil consortium

Botas, Depa

Edison Gas, Depa

Botas, Bulgargaz, Transgaz, MOL,OMV

N/A

Gazprom

Status, comments

Operational

Operational since 2002, 25-year contract betweenTurkey and FR, capacitynot utilised fully (1 billioncubic metres w 2003), 16 billion cubic metres as of 2009

Operational since 2002

Construction works about to begin, to be completedby 2006

To be completed by 2006EU support

Proposal, EU support

Feasibility study by the end of 2004, EU support

Proposal

Proposed measure to securemarket position and controlof gas transit in the region

Source: IEA/NMC(2003)27/REV 2

Table 5. Major existing and projected gas pipelines across Turkish territory

via the Western Balkan countries that will ulti-mately reach Central European markets. It willbe important as a confidence building measurebetween the Balkan countries. Since no figuresfor this project are available, it is difficult to esti-mate its profitability.

3.2.2. Pipelines to the EU – Projects to bypass the StraitsThe oil infrastructure is better developed thanthe gas infrastructure (see Map 3). Turkey has se-veral sea terminals, including the most impor-tant one in Ceyhan, which now receives Iraqi oiland as of May 2005 is also expected to handleCaspian crude. In addition, the Turkish Straits ofBosphorus and Dardanelles that connect theBlack Sea with the Mediterranean serve as oneof the most important transit routes in that partof Europe. For several years, one of the aims ofAnkara’s energy policy has been to reduce thenumber of oil tankers crossing the Straits and toincrease land transport. This is due to environ-mental reasons (to eliminate oil transit via thecentre of Istanbul), as well as economic consid-erations – transit using pipelines in Turkish ter-ritory could be a major source of income8. Most

of the pipeline projects currently underway willbypass the Black Sea Straits. The largest andmost advanced of them is the Baku–Tbi-lisi–Ceyhan pipeline. Another project that couldbe used to bypass the Straits is the UkrainianOdessa–Brody route – it is completed but at themoment not used in this manner. There are alsoseveral alternative projects to bypass the Bospho-rus and the Dardanelles, however none of themhas reached the implementation stage yet. Someof them are backed by the Russian oil producersand Moscow (e.g. Burgas–Alexandroupolis), whileothers have the support of the United States ad-ministration (the BTC or Burgas–Vlore). Present-ly, two of those routes have realistic chances ofbeing completed: the Burgas–Alexandroupolisroute and the internal Turkish pipeline Kiyi-koy–Ibrikbaba. The former is backed by Russia,the region’s largest producer who transports lar-ge quantities of oil via the Turkish Straits, aswell as the other countries involved, includingBulgaria and Greece, and the European Commi-ssion. Still, no biding three-party agreement hasbeen signed yet9. The latter project is a joint Rus-sian-Turkish undertaking. It seems to be quitelikely to succeed because both parties are show-

Tu

rke

y –

an

en

erg

y t

ran

sit

co

rrid

or

to t

he

EU

?

26

C E S S t u d i e s

Project

Odessa–Brody

Brody–P∏ock

BTC

Dru˝ba Adria

Burgas ––Alexandroupolis

Constanta–Omisalj––Triest

Burgas–Vlore (AMBO)

Kiyikoy–Ibrikbaba (internal Turkishbypass)

Samsun–Ceyhan (internal Turkish)

Length (km)

675

745

1760

200

280

1300

900

193

660

Capacity (million tons/year)

12–45

15

50

5–15

15–35

40

36

60

N/A

Cost ($)

500million

450million

3 billion

30–80million

To 750 million

1 billion

1,3 billion

900 million

1 billion

Operator/sponsor

Ukrainian governmentand Ukrtransnafta

Ukrtransnaftaand others

Consortium of BP, Statoil, ConocoPhillipsand others

Jukos, TPP, MOL, Janaf

Governments of RF, Bulgaria and Greece

Governmentsand private investors

AMBO consortium

Turkish holding ofAndalu, Transnieft,TNK-BP and Tatnieft’

Status

Construction of first branch completed, tests completed,not used

Project studies,sponsor-seeking

Construction underway, to be completed by May 2005

Profitability study completed,project suspended

Advanced studies EU support

Preliminary study

Preliminary studyEU support

Feasibility study

Proposal

Source: IEA/NMC(2003)27/REV 2

Table 6. Major existing and projected oil pipelines across Turkish territory

ing keen interest and the implementation costsare relatively low.

3.3. EU policy

The success of Turkey’s transit projects will de-pend not only on Ankara’s determination, but al-so on the priorities of other players involved inthe region, most importantly the European Union.The EU is trying to diversify its supplies of ener-gy carriers. The Turkish corridor could add onemore export route, particularly important for gassupplies10, and it would therefore be in keepingwith the EU policy. Regions that neighbour Tur-key (and Europe) are important actual or poten-tial suppliers of energy carriers to the EU. Joint,long-term undertakings will strengthen neigh-bourly and regional ties between the EU’s candi-date countries and members. In order to addressthe increasing mutual dependence, in May 2003the European Commission adopted a documenton closer energy cooperation with the EU’s neigh-bour countries11. It set forth shared principles ofaction, needs and goals, and called for:– solving infrastructural problems at the regionallevel,– diversification or energy sources (both geogra-phical and technological), and– facilitating trade in energy carriers in Europeand between Europe and neighbour continents.One of the ways to accomplish those objectivesis through the common energy market with uni-form EU-compatible rules for the Balkans andTurkey. Another is the European Union’s increas-ing commitment in the Southern Caucasus. Asthe European Union becomes increasingly de-pendent on external sources of energy resources,it is in the EU’s best interest to be able to effec-tively influence the stability and reliability of sup-plies and transit via third countries. Brusselsholds proven instruments to influence countriesaspiring to membership such as Turkey.

3.4. US policy

The objectives of Washington’s policy in the re-gion determine its geopolitical situation and, con-sequently, the profitability of individual energyprojects. Presently, the most important of thosegoals, which have a bearing on the prospects ofoil and gas transit via Turkey, include:

– to comprehensively reshape the Middle East12

and its security system through efforts to ensureUS dominance in the region, and through promo-tion of democracy and market economy underUS auspices as, inter alia, a way to control the re-gional energy markets,– to build a stable and pro-American Iraq as apotentially stabilising factor in the region,– to undermine the position of Iran, the UnitedStates’ main opponent and rival in the region,both politically and economically, through mea-sures such as sanctions that impede many majorinvestments in the energy sector and energyinfrastructure. Presently, the attitude of the UStowards Iran is especially frigid because of Iran’snuclear project and because Iran is allegedlydestabilising the situation in Iraq,– to downgrade the role of OPEC countries inshaping the situation in the world’s oil markets,– to reduce the role of Russia in the post-Sovietand European markets for energy resources, andto reduce Russia’s influence on, and control of,production and infrastructure in countries of theCentral Asia and the Caucasus.

The US administration backs all projects that aimat exporting Caspian gas and oil independentlyof Russia. Top priority projects include the BTCand the BTE. It is also in the best interest of Wa-shington to prevent the transmission of Russiangas via the Turkish transit corridor to Europe.The United States condemns the plans of Tehe-ran and individual European investors to transitIranian energy resources via Turkey to the EU. Itremains to be seen how the situation through-out the Middle East will develop and whetherthere will be stability and proper conditions forexports of energy carriers. The success (or fail-ure) of Iraq stabilisation, and future develop-ments over Iran, will also certainly influence thesituation.Agata ¸oskot

27T

urk

ey

– a

n e

ne

rgy

tra

ns

it c

orr

ido

r to

th

e E

U?

C E S S t u d i e s

1 Approx. 55 percent of the world’s gas reserves and 37 per-cent of oil reserves are located in the direct neighbourhoodof Turkey.2 Source: www.eia.doe.gov and proprietary calculations.3 As above.4 Located in the Caspian Sea basin, even if not on the Seaitself, Uzbekistan also has substantial gas reserves.However, due to high internal consumption, the countrywill not become a major gas exporter, at least in the medi-um term.5 The Iranians claim that Ankara discriminates against theirgas. They see signing of the Energy Charter and its TransitProtocol as a way to counter this. The Charter and theProtocol have been signed by Turkey, so they could providea set of rules for the transmission of energy carriers, and adispute resolution mechanism, binding on both countries.6 Iranian gas is extracted from deposits in the south of thecountry, and, if transmitted to Europe, it has to cover a longand geologically complex route.7 When Romania and Bulgaria’s long-term agreements withRussia are set expire, which presently fill the entire capaci-ty of the two countries’ transit gas pipelines.8 Under the maritime laws in force, Turkey cannot collectcharges for transit via the Straits.9 The reason is allegedly the Bulgarian-Greek misunder-standings. Most Balkan projects struggle with the problemof past or present conflicts between the potential transitcountries.10 Unlike oil, gas is “tied” to pipelines (liquefied gas or LNGis still not popular enough), and gas markets are regionalrather than global. In a sense, Europe has no choice but toimport gas from neighbouring regions.11 This is part of a wider strategy – Wider Europe –Neighbourhood: A New Framework for Relations with ourEastern and Southern Neighbours.12 Since 11 September 2001, with the announcement of thewar on terror and the “axis of evil” (which includes Iraqand Iran, among others); through operation Iraqi Freedom;evident pressure on Syria and Iran; attempts to thwart theIranian nuclear programme (with a serious threat of force-ful solutions). The fate of this project was uncertain in thecontext of the troubles in Iraq and the 2004 presidentialcampaign in the US, but now it will probably be resumed.

Tu

rke

y –

an

en

erg

y t

ran

sit

co

rrid

or

to t

he

EU

?

28

C E S S t u d i e s

29T

urk

ey

– a

n e

ne

rgy

tra

ns

it c

orr

ido

r to

th

e E

U?

C E S S t u d i e s

Map 1. Oil and natural gas reserves in the countries neighbouring Turkey

Reserves of crude oil 1 2 5 10 20 bil. tons

1 5 10 20 50 trillions m3Reserves of natural gas

from: www.bp.com; data – the end of 2003

Uz. – Uzbekistan; Turk. – Turkmenistan

Iran

KazakhstanRF

Turk.

Uz.

EgyptLibya

Syria Iraq

Turkey

Tu

rke

y –

an

en

erg

y t

ran

sit

co

rrid

or

to t

he

EU

?

30

C E S S t u d i e s

Map

2.

Mai

n ex

isti

ng a

nd p

lann

ed g

as p

ipel

ines

31T

urk

ey

– a

n e

ne

rgy

tra

ns

it c

orr

ido

r to

th

e E

U?

C E S S t u d i e s

Map

2.

Mai

n ex

isti

ng a

nd p

lann

ed o

il pi

pelin

es