w i a t i S o w ofilologia | nauki spoeczne | filozofia | teologia

1 ( 2 0 ) / 2 0 1 3

STUD

IA I

SZKI

CE

Tytu szkicu moe si wydawa prowokacyjny, ito co najmniej ztrzech powodw.

Po pierwsze, adaptacja jako strategia translacyjna naley do jednych z najstarszych tradycji przekadowych, sigajcych jeszcze czasw staro-ytnych. Postulaty rzymskich teoretykw ipraktykw przekadu takich jak Cyceron czy Horacy, jak rwnie propozycja przekadu sensw raczej ni sw wysunita przez Hieronima, kady nacisk na konieczno (lub co najmniej dopuszczalno) odejcia od wiernoci literze tekstu oraz popraw-ne oddawanie gwnie sensu rdowego wprzekadzie. Postawa ta, bdca wistocie reakcj na czsto mechaniczny, radykalnie filologiczny przekad obecny w grecko-rzymskim rodowisku dwujzycznym, daa pocztek praktykom przekadu, ktre w adaptacji, dostosowywaniu tumaczonego tekstu do kompetencji, gustw, oczekiwa i smaku czytelnikw widziay najlepsz strategi tumaczeniow. Cho zoty wiek adaptacji zakoczy si stosunkowo dawno, bo jeszcze zkocem wieku XVIII, imimo i wspcze-sne teorie przekadu odnosz si czsto do tej strategii zdaleko idc re-zerw1, trudno zaprzeczy, e rwnie wspczenie wrnych obszarach

1 Opisujc kulturowy zwrot wtranslatologii, A. Lefevere iS. Bassnett wskazywali na fakt, e strategie adapta-cyjne wistocie s wyrazem postawy hegemonicznej kultury docelowej, przyznajcej sobie prawo modyfikacji tekstw zapoyczonych iprzepisanych zobcych jzykw ikultur na uytek wasny. Por. A. Lefevere, S. Bassnett, Introduction: Prosusts Grandmother and the Thousand and One Nights: The Cultural turn in Translation Studies, [w:] Translation, History and Culture, red. S. Bassnett, A. Lefevere, Cassel 1990, s. 114. Na uzalenienie poziomu wiernoci wobec

Tomasz MarkiewkaAkademia Techniczno-Humanistyczna w Bielsku-Biaej

Herezja adaptacji. Przekad a etyka rnicy

132 Tomasz Markiewka

(literatura dziecica, przekad audiowizualny) adaptacja jest stosowana powszechnie iprzyjmowana entuzjastycznie, by wspomnie chociaby pol-skie przekady animacji autorstwa Bartosza Wierzbity2.

Drugim powodem, dla ktrego tytu moe budzi wtpliwoci, jest fakt zastosowania zaczerpnitego zporzdku religijnego sowa herezja, ktrego sens zakada istnienie drugiego czonu opozycji ortodoksji. Aprzecie na-wet pobiena znajomo teorii ipraktyk translacji nie pozostawia zudze: jakakolwiek ortodoksyjno, wica normatywno wzakresie strategii tumaczeniowych, jest utopi, w ktr do koca nie wierzyli nawet zwo-lennicy preskrypcyjnych teorii przekadu. Tumaczenie warunkowane jest bowiem niezliczon iloci czynnikw, ktre sprawiaj, i przekad idealny, kongenialny, jedyny waciwy, czyli wtym sensie ortodoksyjny, jest nie-zwykle trudny do wyobraenia. Jeli zatem normatywna ortodoksja jest nie-moliwa, jak moliwe jest mwienie oherezji, szczeglnie wodniesieniu do do powszechnie akceptowanej strategii adaptacyjnej?

Tytu moe budzi wtpliwoci z jeszcze jednego powodu: chodzi oprzywoywany wnim implicite kontekst teoretycznoliteracki. Herezja ada-ptacji jest bowiem wistocie bezporednim nawizaniem do tytuu klasycz-nego tekstu Cleantha Brooksa zatytuowanego Herezja parafrazy3. Szkic ten, stanowicy w latach pidziesitych XX wieku jeden z manifestw amerykaskiej Nowej Krytyki, po dowiadczeniu dekonstrukcji wydaje si przynalee nieodwoalnie do historii dyskursu teoretycznoliterackiego. Wiara worganiczn integralno tekstu literackiego, arcydzielne istabilne zespolenie formy i treci wydaje si bowiem z perspektywy wspczesnej teorii utopi rwnie niedorzeczn, jak wiara wistnienie przekadu ideal-nego.

Zatem dlaczego iwjakim sensie adaptacja, jako strategia translacyjna, moe mie znamiona herezji?

tekstu wyjciowego od funkcji tumaczonego tekstu (icelu, jaki zosta postawiony przed tumaczem) wskazaa m.in. teoria skoposu Hansa J. Vermeera. Autor traktuje makrostrategi adaptacyjn raczej jako fakultatywn, twierdzc: Teoria skoposu [] wadnym wypadku nie twierdzi, e tekst tumaczony powinien ipso facto by dostosowany do zachowa ioczekiwa typowych dla kultury docelowej, e przekad powinien zawsze by adaptacj do kultury docelowej. Por. H.J. Vermeer, Skopos and commission in translational action, tum. A. Chestreman, [w:] The translation studies reader (2. wyd.), red. L. Venuti, New York, London 2000, s. 227238. Jeli nie zaznaczono inaczej, polsk wersj tekstw anglojzycznych podaj we wasnym przekadzie.

2 Audiowizualne adaptacje list dialogowych licznych filmw animowanych (m.in. wszystkie czci Shreka, Kot wbutach 2011, Madagaskar 13) autorstwa B. Wierzbity wyznaczyy nowy standard autorskich adaptacji, silnie zmodyfikowanych tumacze, dostosowanych do oczekiwa ikompetencji odbiorcy docelowego, czsto bardzo swo-bodnie traktujcych tekst wyjciowy.

3 C. Brooks, The heresy of paraphrase, [w:] tego, The well wrought urn: Studies in the structure of poetry, New York 1947, s. 192214.

133Herezja adaptacji. Przekad a etyka rnicy

Tak jak chcemy

Adaptacja jako strategia przekadowa ma dug, sigajc staroytno-ci histori, i cho jej dominacja zakoczya si wraz zpocztkiem epoki romantyzmu, w wieku XX zyskaa niespodziewanie silne wsparcie teore-tyczne, ito ze strony do zaskakujcej bo przekadu biblijnego. Pojcie ekwiwalencji dynamicznej, wprowadzone wpoowie wieku przez tuma-cza Biblii iteoretyka translacji Eugena Nid4, wistocie sprowadzao si do przeniesienia punktu cikoci w procesie przekadu na odbiorc i pod-porzdkowanie czytelniczym kompetencjom formy przekadanego tekstu w tym wypadku podstawowego dla chrzecijastwa tekstu sakralnego. Ekwiwalencja dynamiczna w teorii Nidy kada nacisk na adekwatno funkcjonaln miaa by narzdziem sucym realizacji zaoonej strate-gii tumaczeniowej, ktrej celem byo osignicie wtekcie tumaczonym, awistocie wakcie czytelniczego odbioru, efektu analogicznego do tego, jaki upierwotnych czytelnikw tekstu rdowego wywoywa tekst oryginau. Realny dystans midzy kultur rdow zapisan wtekcie aodbiorcami mia by przezwyciany poprzez zatarcie rnic iadaptacj tekstu.

Jak uj to Eugen Nida:

Przekad ukierunkowany na ekwiwalencj dynamiczn dy do penej neutralnoci wypowiedzi iprbuje nawizywa do sposobw postpowania istotnych wkontekcie kultury odbiorcy. Nie wymaga znajomoci wzorcw kulturowych kontekstu jzyka rdowego wcelu zrozumienia komunikatu5.

Przywoany wtym kontekcie przez Nid przekad Nowego Testamen-tu Johna Bertrama Phillipsa6 ukazuje dokadnie, jak dalece wiadomie i celowo zatarta moe zosta kulturowa odmienno. Zdanie aposto-a Pawa (List do Rzymian 16:16): (Pozdrwcie jedni drugich pocaunkiem witym7) oddane zostao przez

4 Teoria ekwiwalencji dynamicznej, ktra staa si metod obowizujc w praktyce i krytyce przekadw nie tylko biblijnych, opisana zostaa najpeniej wnastpujcych ksikach: E. Nida, Toward ascience of Translating (Leiden-Boston 1964) iwnapisanej wsplnie zCharlesem Taberem The theory and practice of translation (Leiden--Boston 1969). Wprzekadzie polskim dostpny jest m.in. artyku Zasady odpowiednioci, tum. A. Skuciska, [w:] Wspczesne teorie przekadu. Antologia, red. P. Bukowski, M. Heydel, Krakw 2009, s. 5363.

5 E. Nida, Zasady odpowiednioci, [w:] Wspczesne teorie przekadu s. 57.6 Przekad Johna Bertrama Phillipsa The New Testament in Modern English (pene wydanie w1958 roku) trak-

towany jest jako rodzaj parafrazy, powstaej zmyl omodych czytelnikach. We wstpie do czciowego wydania Nowego Testamentu (Letters to Young Churches, 1947) Phillips opisuje swoj filozofi tumaczenia, podkrelajc znaczenie zastosowania stylu kolokwialnego, atwoci lektury oraz prawa do rozszerzania tekstu oraz jego objaniania idoprecyzowania. Por. http://www.bible-researcher.com/phillips.html [dostp 12.08.2013].

7 Przekad wwersji tzw. Biblii warszawskiej, Towarzystwo Biblijne wPolsce, Warszawa 1994, s. 1225. Wystpu-jce wniniejszym artykule cytaty pochodzce ztego przekadu oznaczone s skrtem BW.

134 Tomasz Markiewka

Phillipsa zuwzgldnieniem obyczajowoci ikonwencji zachowa typowych dla czytelnikw wspczesnych: give one another ahearty handshake all around wszyscy serdecznie uciskajcie sobie nawzajem donie8.

Jak wida, wprzekadzie zaadaptowane do realiw wspczesnych zo-stay nie tylko sowa czy zwroty idiomatyczne, ale zmieniony zosta sam opisywany gest. Adaptacja podporzdkowana kategorii ekwiwalentnego efektu (serdeczny ucisk doni jako wspczesny, kulturowy odpowied-nik pocaunku witego) jest jednak bardzo dalek iarbitraln ingerencj wtekst (zmienia rwnie zupenie sam przedmiot referencji wspomniany gest pocaunku), awic wistocie jego przekamaniem. Realizacja strategii ekwiwalencji dynamicznej pozwala osign pewien rodzaj funkcjonalnej odpowiednioci (cho pozostaje ona dyskusyjna), prowadzi jednak do ra-dykalnego zatarcia wprzekadzie rnic zarwno jzykowych, jak ikultu-rowych.

Jak daleko zaj mog tego typu adaptacyjne ingerencje wtekst (bdce w istocie konsekwentn, cho radykaln realizacj zasady odpowiednio-ci funkcjonalnej Nidy), wida na przykadzie niektrych wspczesnych, tzw. inkluzywnych przekadw Biblii na jzyk angielski. Strategia adaptacji tekstu biblijnego przybiera w nich czsto form dostosowania tekstu do wspczesnej wraliwoci uksztatowanej na gruncie feministycznej czy szerzej: genderowej krytyki kultury patriarchalnej.

We wstpie do inkluzywnej wersji przekadu The New International Ver-sion9 z1996 roku redaktorzy opisali swoj strategi nastpujco:

Czsto wskazanym byo wyciszenie patriarchalnego [wymiaru] kultury autorw biblijnych poprzez wykorzystanie jzyka rodzajowo-inkluzywnego [gender-inclusive] wszdzie tam, gdzie mona to byo zrobi, bez narusza-nia przesania Ducha [w.]10.

8 E. Nida, Zasady odpowiednioci, [w:] Wspczesne teorie przekadu s. 57.9 The Holy Bible. The New International Version ukazaa si wpenej wersji w1978 roku ijest jednym znajpopu-

larniejszych wspczenie przekadw protestanckich wjzyku angielskim. W1996 roku brytyjski wydawca tuma-czenia (Hodder&Stoughton) przygotowa inkluzywn wersj przekadu (New International Version. Inclusive Langu-age Edition). Wydanie to spotkao si zfal krytyki, ktra doprowadzia do wstrzymania publikacji tego przekadu na rynku amerykaskim. Kolejne wersje przekadu (czciowo wykorzystujce jzyk rodzajowo neutralny) ukazay si w2005 roku (Todays New International Version) oraz w2011 roku. Jeden zkrytykw tumaczenia inkluzywnego z2005 roku, Wayne Grudem, wskaza wprzekadzie ponad 3000 przypadkw usunicia ztekstu biblijnego sw man, father, son, brother izaimka he. Por. W. Grudem, V. Poythress, The TNIV and the Gender-Neutral Bible Controversy, B&H Academic, 2005. Por. M. Marlowe, The Gender-Neutral Language Controversy, www.bible-re-searcher.com/inclusive.html. Wydanie przekadu z2011 roku wycofuje si (czciowo) zwersji przyjtych wedycji z2005 roku. Por. Vern S. Poythress, Gender neutral issues in the New International Version of 2011, [w:] Westminster Theological Journal 2011, nr 73, s. 7996.

10 Zob. Preface, [w:] The New International Version. Inclusive Language Edition, 1996, http://www.bible-resear-cher.com/niv.html#feminist [dostp 8.10.2012].

135Herezja adaptacji. Przekad a etyka rnicy

Wpodobnym duchu wypowiadaj si redaktorzy przekadu inkluzyw-nego The New Testament and Psalms. An Inclusive version opublikowanego w1995 roku przez Oxford University Press:

Ta wersja podejmuje prb wymiany [replace] lub przeformuowania [re-phrase] wszystkich rodzajowo naznaczonych elementw jzyka, ktre nie odnosz si do konkretnych postaci historycznych, wszystkich okrele pe-joratywnych odnoszcych si do rasy, koloru skry bd religii jak rwnie wszelkich odniesie do ludzi wkategoriach fizycznej niepenosprawnoci za pomoc parafrazy, wersji alternatywnych iinnych dostpnych rodkw, ktre pozwol dopasowa jzyk [przekadu] do idei inkluzywnoci11.

Wskrcie, zastosowanie strategii adaptacyjnej prowadzi do maksymal-nego wykorzystania zasady ekwiwalencji dynamicznej, przy czym gw-nym zaoeniem jest to, e rdowy tekst judeochrzecijaski winien by dostosowany do zaoe do skrajnie definiowanej poprawnoci politycz-nej, wykluczajcej jakkolwiek marginalizacj czy negatywn reprezentacj jakiejkolwiek grupy spoecznej z jakiegokolwiek powodu (rwnie na po-ziomie idiomatyki, metaforyki iobrazowania).

Adaptacja inkluzywna Biblii prowadzi zatem do zatarcia i wyparcia na poziomie samego tekstu wikszoci elementw kulturowych przyna-lenych do porzdku patriarchalnego istotnego dla kultury wyjciowej. Przedmiotem najdalej idcych ingerencji tekstowych s we wspomnianych dwch przekadach przede wszystkim wszelkie elementy jednoznacznie identyfikujce pe/rodzaj mski (wujciu feministycznym msko trak-towana jest gwnie jako rdo opresyjnoci) std usuwane s ztekstu sowa iokrelenia takie, jak Ojciec czy Pan (wodniesieniu do Boga lub Chrystusa), czy syn Boy, za pocztek modlitwy Ojcze nasz (Mt6:9, k11:2) przyjmuje form Our Father-Mother (Ojcze-Matko nasz/a12). Doskonale wida to na nastpujcych przykadach zaczerpnitych zEwan-gelii wg Jana (5:2627):

11 Preface, [w:] The New Testament and Psalms. An Inclusive Version, 1995; por. http://www.bible-researcher.com/ntpiv.html [dostp 8.10.2012].

12 Forma Ojciec-Matka stosowana jest w przekadzie The New Testament and Psalms. An Inclusive Version konsekwentnie i zastpuje form Ojciec. Co ciekawe, przekad polski odpowiednika wersji angielskiej wskazuje dodatkowo na kolejny, fundamentalny problem przekadowy, jaki pojawi by si musia wpolskojzycznej wersji in-kluzywnej, wynikajcy zkoniecznoci zastosowania wpolszczynie czasownikw iprzymiotnikw wodpowiedniej formie rodzajowej. We wskazanym przykadzie zaimek dzierawczy nasz ,w rodzaju mskim odnoszcy si do rzeczownika ojciec, musiaby zosta wzbogacony oesk form rodzajow nasza, powizan zrzeczownikiem matka. Neutralizacja rodzajowa byaby zatem wjzyku polskim znacznie trudniejsza woparciu opoczenie rze-czownikw ojciec imatka ni ma to miejsce wjzyku angielskim, gdzie zaimek dzierawczy our nie posiada rodzaju gramatycznego.

136 Tomasz Markiewka

, : , .

BW: Jak bowiem Ojciec ma ywot sam wsobie, tak da iSynowi, by mia ywot sam wsobie. Da mu wadz sdzenia, bo jest Synem Czowieczym.

Wersja inkluzywna oddaje tekst wsposb nastpujcy:

For just as God has life in Godself, so God has granted the same thing to the Child, and has given the Child authority to execute judgment, because of being the Human One13.

Wdosownym tumaczeniu mona by to odda jako:

Tak bowiem, jak Bg [zamiast: Ojciec] posiada ycie wSwojej Boskoci [celem uniknicia zaimka mskiego: himself], tak Bg da to samo Dziec-ku [zamiast: Synowi], ida Dziecku wadz sprawowania sdu, gdy jest Istot Ludzk / Czowiekiem [wcelu uniknicia frazy: Son of Man > Syn Czowieczy].

Oczywistym celem takich zabiegw jest radykalna demaskulinizacja obrazu Boga wystpujcego w tekcie biblijnym oraz neutralizacja ro-dzajowa, ktra wistocie polega na usuniciu, wszdzie tam, gdzie jest to moliwe, elementw mskiej metaforyki, obrazowania czy ladw postawy patriarchalnej. Przyjcie adaptacji jako strategii zacierania rnicy (kul-turowej, jzykowej, pciowej) prowadzi wprzekadzie biblijnym do daleko idcych przeformuowa, zupenie zmieniajcych sens tekstu wyjciowego i zapisanej wtekcie intencji nadawcy. Przykadem moe by fragment zLi-stu do Kolosan (3,1819):

, , . , .

BW: ony, bdcie ulege mom swoim, jak przystoi wPanu. Mowie, miujcie ony swoje inie bdcie dla nich przykrymi!

Wwersji The Inclusive Bible (2007)14 zdanie z listu Pawa przyjmuje form nastpujc:

13 The New Testament and Psalms. An inclusive version, red. V.R. Gold, New York, Oxford 1995.14 The Inclusive Bible. The First Egalitarian Version (2007) opublikowana przez organizacj Priests for Equali-

ty stawia sobie za cel uwolnienie jzyka religijnego zkultury seksizmu. Por. L. Dawson Scanzoni, Who are the Preists for Equality?, Christian Feminism Today, por. http://www.eewc.com/BookReviews/inclusive-bible [dostp 8.10.2012].

137Herezja adaptacji. Przekad a etyka rnicy

You who are in committed relationships, be submissive to each other. This is your duty in Christ Jesus. Partners joined by God, love each other.

Wprzekadzie dosownym mona to przetumaczy nastpujco:

Pozostajcy wstaych zwizkach, bdcie sobie wzajemnie ulegli. To jest wasz obowizek wChrystusie Jezusie [zamiast: w Panu]. Partne-rzy15 poczeni przez Boga, kochajcie si wzajemnie.

Jak wida w powyszych przykadach, adaptacja translacyjna moe by wykorzystywana do gbokich manipulacji tekstowych, za przyjmo-wane zaoenie, e wersja adaptowana trafniej oddaje sens i przesanie oryginau (usuwajc elementy patriarchalne jako kulturowo wtrne wobec sensu religijnego), wistocie prowadzi do zafaszowania tekstu iusunicia niewygodnych elementw kulturowych w imi zaspokojenia oczekiwa czytelniczych. Usunicie sw uznawanych przez tumaczy za obraliwe inieakceptowalne (wszczeglnoci chodzi o sowa takie, jak pan, oj-ciec, syn, m, ale rwnie maestwo rozumiane jako zwizek heteroseksualny, posuszestwo itp.) prowadzi do praktyki ze swej istoty cenzorskiej, podporzdkowanej zasadom poprawnoci politycznej, inklu-zywnoci izasadzie niedyskryminacji. Neutralizacja rodzajowa, zacieranie porzdku heteroseksualnego oraz demaskulinizacja wiata przedstawione-go wBiblii oraz jego jzykowego obrazu wydaj si naczeln zasad tuma-cze inkluzywnych.

Mona przyj, e autorzy tych przekadw wycignli najdalej idce wnioski zpragmatystycznej teorii interpretacji (wedle ktrej, jak okreli to Stanley Fish, akceptowalna interpretacja tekstu zaley wycznie od decyzji wsplnoty interpretacyjnej), przenoszc jednak swoje decyzje in-terpretacyjne zpoziomu pozatekstowego na poziom samego tekstu, ktry ulega wprzekadzie bardzo gbokiej rewizji. Narzdzia, jakimi dysponuje warsztat tumacza, to przede wszystkim parafraza, stosowanie hiperoni-mw isynonimw, ktre pozwalaj dopasowa tumaczony tekst do zao-onej wstpnie ideologicznej ramy interpretacyjnej, reprezentujcej zasady bliskie czytelnikom przeomu XX i XXI wieku. Adaptacja obecna w tych przekadach prowadzi wkonsekwencji do rozlunienia zwizku przekadu zarwno ztekstem rdowym, jak izkultur rdow, otwierajc si na

15 Wdosownym tumaczeniu na jzyk polski uwidacznia si kolejny problem wynikajcy zistnienia wjzyku polskim rodzaju gramatycznego. Forma partnerzy jest bowiem zorientowana znacznie bardziej msko (moe oznacza zwizek heteroseksualny lub mski zwizek homoseksualny), wykluczajc (cho jedynie implicytnie) eski zwizek homoseksualny, ktry musiaby by okrelony sowem partnerki. Angielskie, nienaznaczone ro-dzajowo sowo partners, nie niesie ze sob takich implikacji gramatycznych.

138 Tomasz Markiewka

modyfikacje, ktre sprawiaj, e tekst tumaczony staje si terenem este-tycznej iideologicznej manipulacji. Zaoenie wynikajce zprzyjtej funk-cji duszpasterskiej tekstu biblijnego pozwala, zdaniem tumaczy, na usu-nicie elementw, ktre mog stan na przeszkodzie realizacji tej funkcji. Produktem kocowym jest jednak przekad dalece wtpliwy pod wzgldem poznawczym, do tego bdcy wiadectwem swoistej ideologicznej hegemo-nii, ktra pozwala tumaczom tworzy tekst bdcy wistocie bardziej wia-topogldow wariacj na temat tekstu biblijnego, a nie przekadem sensu stricto.

Etyka rnicy

Wspomniane przykady adaptacji wynikaj z zaoenia, e strategia tumaczeniowa powinna by uwarunkowana przede wszystkim kompeten-cjami ioczekiwaniami czytelnika zwaszcza wprzypadku istnienia zasad-niczych rnic kulturowych. Drugim czynnikiem jest wzmocnienie pod-miotowej roli tumacza, uznanie prawa tumacza do nawet daleko idcych interpretacji tekstu rdowego oraz jego czasem daleko idcej modyfikacji.

Taka postawa adaptacyjna (przez stulecia obecna rwnie, a moe przede wszystkim wtumaczeniach literackich) spotkaa si jednak wXX--wiecznej teorii translacji zzasadnicz krytyk, ktra nawizywaa do idei, jakie po raz pierwszy wprowadzi do teorii przekadu Friedrich Schleier-macher na pocztku XIX wieku. Sprowadzaa si ona do stwierdzenia, e przekad jako przypadek komunikacji midzykulturowej powinien zacho-wywa elementy obce, czsto trudne w odbiorze, gdy tylko w takiej sy-tuacji moliwe jest ukazanie rnicy oraz doprowadzenie czytelnika do innej kultury ijej tekstw.

Na znaczenie jzykowej formy oraz konieczno maksymalnie wiernego oddania jej wprzekadzie zwrci uwag m. in. Antoine Berman. Wswoim klasycznym szkicu Przekad jako dowiadczenie obcego z1985 roku16 wska-za na 12 typowych (iniebezpiecznych) tendencji deformacyjnych (m.in. racjonalizacje, objanianie, wyduanie, uszlachetnianie lub wulgaryzacja, zuboenie jakociowe iilociowe, niszczenie ukrytych sieci znaczeniowych itp.), jakie wpywaj na ksztat tumacze tekstw artystycznych. Wprze-kadzie literackim takie zmiany, zwykle wynikajce z mniej lub bardziej

16 A. Berman, Translation and the trials of the foreign, tum. L. Venuti, [w:] The Translation studies reader, red. L. Venuti, New York 2004, s. 276289; por. ABerman, Przekad jako dowiadczenie obcego, tum. U. Hrehorowicz, [w:] Wspczesne teorie przekadu, s. 247264. Szerzej ina bardzo rozbudowanym tle historycznym pogldy swe przedsta-wi wswojej obszernej ksice Lpreuve de ltranger, 1984 (The Experience of the Foreign. Culture and translation in romantic Germany, tum. S. Heyvaert, New York 1992).

139Herezja adaptacji. Przekad a etyka rnicy

wiadomie realizowanej strategii adaptacji, prowadz zdaniem Bermana do estetycznego iepistemologicznego przekamania tekstu, s zatem wt-pliwe rwnie zetycznego punktu widzenia. Postulowana przez teoretyka strategia egzotyzacji, czyli zachowania w tekcie tumaczonym nie tylko sensu (interpretowanego przez tumacza), ale rwnie jzykowej formy, wktrej ten sens zosta wyraony, oznacza przeniesienie punktu cikoci wrefleksji translatologicznej zczytelnika na tekst. Jest to tym samym po-wrt do postulowanej przez Schleiermachera zasady zachowania obcoci oraz unikania wprzekadzie literackim, wszdzie, gdzie to moliwe, prak-tyk adaptacyjnych. Sens bowiem nie istnieje woderwaniu od formy jzy-kowej, wjakiej zosta wyraony; dwa aspekty znaku jzykowego (signifiant i signifi) s w istocie, jak twierdzi de Saussure, nierozerwalne i tworz integraln, organiczn cao, ktra powinna by wprzekadzie (wmiar moliwoci i ze wiadomoci wszelkich obiektywnych ogranicze wyni-kajcych ztransferu midzyjzykowego) zachowana, anie usunita. Tu-maczenie jako specyficzna forma przepisywania17 tekstu powinno by zatem poddane takim samym ograniczeniom, jakie teorii interpretacji po-stawi Umberto Eco powinno by zgodne zintentio auctoris, intentio operis iintentio lectoris18; ingerencje tekstowe, wszczeglnoci te, ktre zmieniaj jzykow, gramatyczn, rodzajow, leksykaln form, powinny by ogra-niczone do jedynie niezbdnego minimum. Jzykowa ikulturowa rnica winna by wtym sensie raczej uwypuklana (czego skrajnym przykadem jest zapoyczenie czy reprodukcja sowa obcego wprzekadzie), anie za-cierana.

Podobn postaw prezentowa wswoich pracach brytyjski teoretyk Pe-ter Newmark, ktry uwaa tumaczenie semantyczne (bliskie koncep-cji ekwiwalencji formalnej E. Nidy) za najbardziej adekwatn strategi przekadu tekstw literackich. Lojalno ukierunkowana winna by wtym przypadku, zdaniem Newmarka, na autora tekstu rdowego (kosztem czytelnika przekadu) oraz na sam tekst rdowy. Wbrew zatem tradycji adaptacyjnej skania si w stron ekwiwalencji formalnej i zachowania

17 Termin przepisywanie (ang. rewriting) zosta zaproponowany przez A. Lefevereaiodwouje si do pojcia translacji jako dziaanie dyskursywne zakorzenione wliterackich konwencjach ifunkcjonujce wsieci czynnikw in-stytucjonalnych ispoecznych, ktre wpywaj na sposb produkcji tekstu. Jednym zelementw takiego rozumienia przekadu jest zakwestionowanie zarwno absolutnie nadrzdnej pozycji tekstu wyjciowego, jak ikoncepcji intencji autorskiej. Tak rozumiana rola tumaczenia (bliska koncepcjom dekonstrukcji) pozwala na wiksz swobod in-terpretacyjn irozlunienie zwizku midzy tekstem wyjciowym idocelowym na zasadzie odniesienia do bardziej oglnych struktur dyskursywnych. Por. D. Asimakoulas, Rewriting, [w:] Routledge Encyclopedia of Translation Studies (2. wyd), red. M. Baker, G. Saldanha, London and New York, Routledge 2009, s. 241.

18 U. Eco, Nadinterpretowanie tekstw, [w:] U. Eco, R. Rorty, J. Culler, Ch. Brooke-Rose, Interpretacja inadinter-pretacja, Krakw 1996, s. 63.

140 Tomasz Markiewka

maksymalnej wiernoci wobec tekstu rdowego. W swej ksice Appro-aches to translation z1981 roku stwierdzi wrcz:

Zarwno w przypadku tumaczenia semantycznego, jak i komunika-cyjnego, przy zaoeniu, e zachowany jest ekwiwalentny efekt, dosowny przekad sowo wsowo jest nie tylko najlepszy, ale jest jedyn uprawnion [valid] metod przekadu19.

Winnym miejscu za stwierdza:

Tumacz powinien by zazdrosny oform oryginau, oform, ktra [] modyfikuje, udoskonala iartykuuje myl20.

Postawa taka oznacza, e, podobnie jak wprzypadku strategii egzoty-zacyjnej A. Bermana, przekad literacki winien dy do jak najwikszej wiernoci wobec tekstu obcego, winien rwnie prowadzi do odtworzenia, czy, jak to okrela Andr Lefevere, przepisania tekstu z zachowaniem wszystkich jzykowych ikulturowych elementw tekstu rdowego.

Wydaje si, e tendencje teoretyczne zarysowane przez Bermana i Newmarka zachoway swoj warto zwaszcza w kulturowo zoriento-wanych teoriach przekadu. Refleksja Andre Lefeverea, kontynuowana w kulturowej i postkolonialnej teorii przekadu, zwraca uwag na uni-katowo i integralno jzykow tekstu i kultury wyjciowej, a take na konieczno dostrzeenia rnicy, ktra staje si kluczowym problemem przekadu (czsto te wyznacza granice i poziom nie/przekadalnoci). Strategia adaptacji, ktra prowadzi do zacierania rnicy w przekadzie, wwietle tych teorii wydaje si pozbawiona uzasadnienia, awistocie jest podejrzana, gdy stanowi wyraz dominacji oraz przynaley do porzdku wadzy imanipulacji21.

Wstron artystycznej spjnoci

Wspomniane teorie zdaj si zatem zdecydowanie postulowa, by prze-kad literacki nie by adaptacj, gdy ta zaciera rnice kulturowe irozbija integralno artystyczn tekstu. Strategia egzotyzacji (proponowana przez Schleiermachera iBermana) ma wymiar zarwno etyczny, jak iepistemo-

19 P. Newmark, Approaches to translation, Oxford, New York 1981, s. 39. 20 P. Newmark, Approaches to translation, Oxford, Pergamon Press 1981, s. 64, cyt. za: J. Di, Literary Translation.

Quest for Artistic Integrity, Manchester, Northampton 2003, s. 85.21 A. Lefevere, S. Bassnett, Introduction: Prousts Grandmother and the Thousand and One Nights: The Cultural

Turn in Translation Studies, w: Translation history and culture, London 1990, s. 12.

141Herezja adaptacji. Przekad a etyka rnicy

logiczny, gdy pozwala dostrzec rnic (kulturow, jzykow) zapisan wniepowtarzalnej formie jzykowej tekstu rdowego.

Wtej paszczynie odniesienia ciekaw propozycj teorii przekadu li-terackiego przedstawi tumacz Ulissesa na jzyk chiski, Jin Di22. Jego pro-pozycja zawarta wksice Literary translation. Quest for Artistic Integrity23 odwouje si midzy innymi co moe by nieco zaskakujce uprogu XXI wieku do anglosaskiej tradycji New Criticism. Zdaniem Jin Di, podstawo-w praktyk tumacza powinna by zasada uwanej lektury close reading oraz zaoenie zgodnie zprzekonaniami Nowej Krytyki organicznej jednoci formy itreci dziea. Sens, wtym sens artystyczny, wyraony jest bowiem zawsze wkonkretnej, kulturowo uwarunkowanej, jedynej iniepo-wtarzalnej formie jzykowej tekstu rdowego. Jin Di ujmuje to wna-stpujcy sposb:

Dzieo artysty warte jest tumaczenia jedynie ze wzgldu na swoje niepo-wtarzalne cechy artystyczne. Tumacz, ktry nie stara si najlepiej jak potra-fi odtworzy tych unikatowych cech, ale zastpuje je czym sobie znajomym, nie jest lojalny wobec swoich czytelnikw, ale po prostu ich zwodzi24.

Zastpowanie czym znajomym w przekadzie to nic innego jak adaptacja, ijako taka stanowi parafraz wsensie, jaki nadaa temu sowu Nowa Krytyka parafraz, ktra wedug Cleatha Brooksa jest na pozio-mie interpretacji tekstu literackiego poznawcz i estetyczn herezj25. Prowadzi wprzekadzie do zatracenia sensu artystycznego, rozbicia inte-gralnoci tekstu oraz przekamania, czy, by uy pojcia AntoineaBerma-na, deformacji.

Podwjna lojalno, jak nawizujc do postulatw Petera Newmarka postuluje Jin Di (lojalno wobec tekstu wyjciowego iwobec czytelnika przekadu) jest wtym kontekcie prb znalezienia zotego rodka, ktry pozwala na osignicie artystycznej integralnoci tekstu wprzekadzie. Lo-jalno wobec czytelnika przekadu nie moe usprawiedliwia stosowania strategii adaptacji, gdy ta wistocie czytelnika zwodzi. Jak twierdzi Jin Di,

Podejcie zorientowane na tekst [message-oriented] moe prowadzi do rzeczywistej lojalnoci wprzekadzie. Wzasadzie istot tego podejcia jest

22 Przekad Ulissesa J. Joycea(Beijing-Taipei, 19802001) autorstwa Jin Di uzyska wiele nagrd iwyrnie, m.in. Best Book Prize (Taipei 1994), National Rainbow Award for Superior Literary Translation (1997).

23 J. Di, Literary translation. Quest for Artistic Integrity, Manchester, Northampton 2003.24 J. Di, Literary translation s. 3825 Por. Cleanth Brooks, Herezja parafrazy, tum. J. Gutorow, [w:] Teorie literatury XX wieku. Antologia, red.

A.Burzyska, M. Markowski, Krakw 2007, s. 155170.

142 Tomasz Markiewka

przeprowadzenie procesu tumaczenia z zachowaniem owego kryterium wwiadomoci od pocztku do koca26.

Zasady proponowanej przez siebie strategii translacyjnej Jin Di ujmuje w formie 4 norm (sformuowanych na wzr ruchu hermeneutycznego GeorgeaSteinera)27. Jego zdaniem przekad powinien obejmowa kolejno nastpujce etapy:

Penetracja odnoszca si do rodowiska, wktrym napisane zostao dzieo oraz otoczenia kulturowego i jzykowego, w obrbie ktrego dzieo miao by czytane.

Akwizycja przyswojenie dziea wjego formie jzykowej, wsposb charak-terystyczny dla czytelnikw kultury rdowej.

Przeniesienie tego, co przybrao form wumyle tumacza jako komunikat oryginalny wkontekcie kultury rdowej do nowego komunikatu sformu-owanego wramach kultury docelowej.

Prezentacja nowego komunikatu wtakiej formie, ktra zachowuje integral-no artystyczn tekstu rdowego iwpywa na czytelnika docelowego wspo-sb podobny, jak tekst rdowy na czytelnika zkultury rdowej28.

Propozycja Jin Di jest zdecydowanie zorientowana na tekst itym rni si od zasady ekwiwalencji dynamicznej E. Nidy, zzaoenia skierowanej na odbiorc. Zakada ponadto, e warunkiem niezbdnym wprzekadzie jest respektowanie kultury rdowej w jej obcoci, zatem dostrzeenie izachowanie jej specyfiki. Jest rwnie propozycj dc do zachowania integralnoci artystycznej, odtworzenia w przekadzie (w maksymalnie moliwym stopniu) organicznej jednoci formy itreci tekstu rdowego. Zdaniem Ma Hui-juan, teoria ekwiwalentnego efektu, jaki uodbiorcy prze-kadu wywouje forma artystyczna tumaczonego tekstu, rni si znacznie od koncepcji ekwiwalencji dynamicznej E. Nidy, ztrzech powodw: 1) jest zorientowana na tekst, 2) jest znacznie mniej elastyczna, 3) jest wzaoe-niach idealistyczna29.

Mona przyj, e adaptacja, jak nowokrytyczna parafraza wporzdku interpretacji tekstu, jest traktowana przez Jin Di jako swoista herezja, zamanie zasady podwjnej lojalnoci, wsensie zdrady zarwno tekstu, jak

26 J. Di, Literary translation, s. 51.27 Por. G. Steiner, Ruch hermeneutyczy, tum. O., W. Kubiscy, [w:] Wspczesne teorie przekadu, s. 327334.

Cztery etapy ruchu hermeneutycznego wprzekadzie obejmuj: zaufanie, agresj, inkorporacj, powrt do rwno-wagi.

28 Por. J. Di, Literary translation s. 55.29 Wicej na ten temat: M. Hui-juan, Exploring the differences Between Jin Dis translation theory and Eugene

Nidaatranslation theory, Babel 2007, nr 2, vol. 53, s. 98111.

143Herezja adaptacji. Przekad a etyka rnicy

iczytelnika. Icho Jin Di nie jest radykalnym zwolennikiem ekwiwalencji formalnej (za Peterem Newmarkiem uwzgldnia kluczow spraw ekwiwa-lentnego efektu, jaki tekst tumaczenia wywouje uczytelnika), na pewno jest mu ona blisza ni strategia adaptacyjna, zdefinicji zakadajca swo-bod interpretacyjn oraz znaczn dowolno tumaczeniow, ktra, nie chcc lub nie umiejc dostrzega ireprodukowa rnicy, wkonsekwencji manipuluje zarwno tekstem, jak i czytelnikiem. Cytowana przez Jin Di wypowied Jamesa Joyceaskierowana w1936 roku do tumaczki jego po-wieci na jzyk duski, brzmi wtym kontekcie jak nieco przewrotne, ale zmuszajce do krytycznej refleksji memento:

Nazywam si James Joyce. Jak rozumiem, ma Pani zamiar przetumaczy mojego Ulissesa, dlatego przyjechaem zParya, eby Pani powiedzie, e nie wolno Pani zmieni ani jednego sowa30.

Tomasz Markiewka

The heresy of adaptation. Translation and the ethics of difference

The author analyses the problem of adaptation in literary and Bible translation. The title refers to the famous theoretical statement by Cleanth Brooks, which de-fined the New Critical approach to the unity of content and form, at the same time ruling out paraphrase as unjustifiable means of interpretation. The New Critical statement is confronted with the translational strategy of adaptation, whose con-sequences are shown on the basis of the inclusive Bible translations which turn aBiblical text into an ideological, gender-related battlefield and asphere of ideo-logical manipulation. Against such abackground the author briefly presents the translation strategy of aChinese translator of James Joyces Ulysses, Jin Di, whose theory of equivalence underlines the importance of double loyalty (towards the source text as well as towards the target reader) and faithfulness, questioning the logic of adaptation as astrategy of literary translation.

30 Zob. R. Ellmann, James Joyce (2. wyd.), New York, s. 692, cyt. za: J. Di, Literary translation s. 25.