W s t Ċ p

Niniejszy, szósty z kolei tom edycji materiaáów z Archiwum Ringelbluma zawiera wszystkie relacje i dokumenty dotyczące losów ludnoĞci Īydowskiej w miastach i miasteczkach Generalnego Gubernatorstwa (GG). Akta te zebrane są w inwentarzu ARG1 w rozdziaáach „Materiaáy do dziejów skupisk ludnoĞci Īydowskiej poza War-szawą” (w czĊĞci I Archiwum pod sygnaturami ARG I 684–1077 oraz w czĊĞci II pod sygnaturami ARG II 330–370). Wydawcy zdecydowali siĊ na edycjĊ tej czĊĞci Archi-wum Ringelbluma w porządku geografi cznym w okupacyjnym podziale administra-cyjnym. Tom obejmuje materiaáy z czterech dystryktów: krakowskiego, lubelskiego, radomskiego i warszawskiego, a pomija dystrykt galicyjski, który zostaá uwzglĊd-niony w tomie Relacje z Kresów2. W nastĊpnej kolejnoĞci planowane jest wydanie materiaáów dotyczących ĩydów na terenach wcielonych bezpoĞrednio do III Rzeszy3.

Prezentowany tom zawiera materiaáy bardzo róĪnorodne. Zdecydowaną wiĊk-szoĞü stanowią relacje, których autorami są przesiedleĔcy oraz uchodĨcy z róĪnych miast i miasteczek GG, przebywający w latach 1940–1942 w getcie warszawskim. Znalazáy siĊ w nim takĪe pamiĊtniki, dziennik i trochĊ korespondencji zgromadzo-nej przez „Oneg Szabat”4. Jest równieĪ niewielka liczba dokumentów osobistych, takich jak imienne przepustki, Ğwiadectwa zdrowia, ausweisy. Osobne miejsce zaj-

1 Tadeusz Epsztein, Inwentarz Archiwum Ringelbluma, Warszawa 2011.2 Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 3: Relacje z Kresów, oprac. Andrzej ĩbikowski, Warszawa 2000.3 Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 8: Tereny wcielone do Rze-szy: okrĊg Rzeszy GdaĔsk-Prusy Zachodnie, rejencja ciechanowska, Górny ĝląsk, oprac. Magda-lena Siek, Warszawa 2012 oraz Archiwum Ringelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warsza-wy, t. 9: Kraj Warty, oprac. Magdalena Siek, Warszawa 2012. 4 DuĪy zbiór listów, równieĪ pochodzących z terenu GG, zostaá opublikowany w: Archiwum Rin-gelbluma. Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, t. 1: Listy o Zagáadzie, oprac. Ruta Sakow-ska, Warszawa 1997.

WstĊp XXV

muje dokumentacja urzĊdowa: zarządzenia niemieckie, sprawozdania i protokoáy rad Īydowskich (Rĩ), ĩydowskiej Samopomocy Spoáecznej (ĩSS) i American Joint Distribution Committee (AJDC), korespondencja urzĊdowa.

Chronologicznie materiaáy publikowane w tym tomie siĊgają okresu przed utworzeniem GG, tzn. wrzeĞnia i paĨdziernika 1939 r., czasów zarządu wojsko-wego ziem polskich zajĊtych przez armiĊ niemiecką, a niektóre teksty wspomnie-niowe dotykają nawet okresu przedwojennego. NajpóĨniejsza relacja w I czĊĞci ARG opatrzona jest datą 17 lipca 1942 r. – jest to zeznanie o akcji wysiedleĔczej z Hrubieszowa i okolic, autorstwa 19-letniego pracownika majątku w DáuĪniowie5. Dwie najpóĨniejsze relacje w caáym tomie powstaáy po listopadzie 1942 r. – doty-czą ucieczki z getta na Majdanie Tatarskim w Lublinie oraz oddziaáów samoobrony Īydowskiej w okolicach Jadowa i Radzymina6.

Terytorialnie najwiĊcej materiaáów dotyczy dystryktu warszawskiego – są to relacje przesiedleĔców i uchodĨców. Spora liczba relacji pochodzi z miejscowo-Ğci dystryktu lubelskiego, gáównie z Lublina, Cheáma i Hrubieszowa. Z dystryktu radomskiego jest stosunkowo niewiele relacji (cztery z Radomia, trzy z CzĊsto-chowy), natomiast doĞü duĪo dokumentów urzĊdowych (z CzĊstochowy, Piotr-kowa Trybunalskiego i Radomska). Najmniej materiaáów dotyczy dystryktu kra-kowskiego, przy czym gáównie pochodzą one z samego Krakowa.

ĩydzi pod zarządem wojskowym w 1939 r.

1 wrzeĞnia 1939 r. Niemcy dokonaáy inwazji na terytorium Polski. JednoczeĞnie rozpoczĊáy siĊ ataki bombowe na wiele miast. Wojska niemieckie posuwaáy siĊ w szybkim tempie: 3 wrzeĞnia Niemcy zajĊli Katowice, CzĊstochowĊ i Radomsko, 6 wrzeĞ nia – Kraków, 8 wrzeĞnia – àódĨ, 10 wrzeĞnia – PoznaĔ, 15 wrzeĞnia – Prze-myĞl i Biaáystok, 17 wrzeĞnia – Lublin. 8 wrzeĞnia zaatakowali WarszawĊ; oblĊĪenie stolicy trwaáo do 28 wrzeĞnia. Miejscowa ludnoĞü uciekaáa przed bombardowaniami i natarciem armii niemieckiej: tysiące ludzi opuĞciáy miejsca zamieszkania, kierując siĊ na tereny jeszcze niezajĊte przez Niemców. 17 wrzeĞnia od wschodu wkroczyáa armia radziecka, zajmując WileĔszczyznĊ, Polesie, WoáyĔ, GalicjĊ, BiaáostocczyznĊ i początkowo LubelszczyznĊ. Kampania wojenna zakoĔczyáa siĊ 5 paĨdziernika kapitulacją armii gen. Franciszka Kleeberga pod Kockiem. WczeĞniej, 28 wrzeĞ-nia w Moskwie rządy niemiecki i radziecki podpisaáy traktat o granicach i przy-jaĨni, w którym ustalono nowy podziaá zajĊtych ziem Polski, zmieniając tym samym decyzje tajnego protokoáu do paktu Ribbentrop–Moáotow z 23 sierpnia 1939 r.7

5 Zob. dokument nr 39 w tym tomie (dalej: dok. 39).6 Dok. 22, 185.7 Czesáaw àuczak, Dzieje Polski 1939–1945. Kalendarium wydarzeĔ, PoznaĔ 2007, s. 9–40. WiĊ-cej o przebiegu kampanii wrzeĞniowej m.in. w: Tadeusz Jurga, Obrona Polski 1939, Warszawa

XXVI WstĊp

Wraz z wojskiem niemieckim na terytorium Polski wkraczaáy tzw. grupy ope-racyjne (Einsatzgruppen) – oddziaáy policyjne, których zadaniem byáo „zwalcza-nie wszelkich wrogich Rzeszy i Niemcom elementów”. To ogólne sformuáowa-nie dawaáo spore moĪliwoĞci dziaáania przeciwko ludnoĞci cywilnej. JuĪ w pierw-szych dniach wrzeĞnia nastąpiáy egzekucje, wypĊdzenia, grabieĪ na wielką skalĊ. W wielu miejscowoĞciach internowano tzw. jeĔców cywilnych. MĊĪczyzn zdolnych do noszenia broni aresztowano i kierowano do obozów. Takie miejsca internowania wyznaczono np. w KĊtrzynie, Stablacku (Prusy Wschodnie, obecnie Stabáawki), Tomaszowie Mazowieckim, WĊgrowie. Zdarzaáo siĊ jednak, Īe po kilkudniowej lub kilkutygodniowej wĊdrówce, której towarzyszyáy: bicie, gáodzenie, znĊcanie siĊ i morderstwa, internowanych puszczano wolno. BrutalnoĞü funkcjonariuszy Einsatzgruppen i Īoánierzy niemieckich uderzaáa szczególnie w ĩydów. Zbierano ich w jednym miejscu, bito, upokarzano, obcinano brody i pejsy, zamykano w budynkach na wiele dni, nie dostarczając wody ani ĪywnoĞci. Bezczeszczono zwoje Tory i przedmioty kultowe oraz podpalano synagogi. Powszechnymi zjawi-skami byáy rabunek mienia ĩydów oraz áapanki do doraĨnych prac. Osobno inter-nowano takĪe ĩydów jeĔców cywilnych, m.in. w Kozienicach, àaskarzewie, Górze Kalwarii, Tarczynie8. Zabijano pojedyncze osoby lub caáe grupy. LiczbĊ Īydowskich ofi ar doraĨnych egzekucji przeprowadzanych w okresie wrzesieĔ 1939 – styczeĔ 1940 r. szacuje siĊ na 70009.

WáadzĊ na terenach zajĊtych przez wojsko do 25 paĨdziernika 1939 r. spra-wowaá tzw. zarząd wojskowy, przy którym dziaáali szefowie zarządów cywilnych (od 25 wrzeĞnia zarząd wojskowy podzielony byá na cztery okrĊgi: àódĨ, Kraków, PoznaĔ i GdaĔsk-Prusy Zachodnie). Zarządy cywilne wydaáy rozmaite rozporzą-dzenia uderzające w ĩydów, zwáaszcza pod wzglĊdem majątkowym, takie jak zakaz przenoszenia majątku, oznakowanie przedsiĊbiorstw Īydowskich, ograniczenie sum, które ĩydzi mogą posiadaü przy sobie, blokowanie kont bankowych. Rekwirowano te przedsiĊbiorstwa, których wáaĞciciel byá nieobecny, co przy duĪych przemiesz-

1990; Kampania polska ’39. Militarne i polityczne aspekty z perspektywy siedemdziesiĊciolecia, red. Jerzy Kirszak, Daniel KoreĞ, Wrocáaw 2011; Leszek Moczulski, Wojna polska 1939, wyd. popr. i uzup., Warszawa 2009. 8 Dok. 98, 118, 122, 124.9 Tatiana Berenstein, Adam Rutkowski, PrzeĞladowania ludnoĞci Īydowskiej w okresie hitlerow-skiej administracji wojskowej na okupowanych ziemiach polskich (1 IX 1939–25 X 1939 r.), „Biu-letyn ĩIH” 1961, cz. 1, nr 2 (38), s. 3–38; cz. 2, nr 3 (39), s. 63–87; Jochen Böhler, PrzeĞladowanie ludnoĞci Īydowskiej w okupowanej Polsce podczas trwania zarządu wojskowego (od 1 wrzeĞnia do 25 paĨdziernika 1939 r.), w: Zagáada ĩydów na polskich terenach wcielonych do Rzeszy, red. Aleksandra Namysáo, Warszawa 2008, s. 58. WiĊcej w: Jochen Böhler, Zbrodnie Wehrmachtu w Polsce. WrzesieĔ 1939. Wojna totalna, táum. Patrycja PieĔkowska-Wiederkehr, Warszawa 2009; Szymon Datner, 55 dni Wehrmachtu w Polsce. Zbrodnie na polskiej ludnoĞci cywilnej w dniach 1 IX–25 X 1939 r., Warszawa 1967.

WstĊp XXVII

czeniach ludnoĞci w czasie wojny obronnej czĊsto siĊ zdarzaáo. Zakazano dostarcza-nia surowców rzemieĞlnikom Īydowskim. 18 paĨdziernika zarząd okrĊgu áódzkiego (obejmujący teĪ WarszawĊ i teren póĨniejszego dystryktu warszawskiego) wydaá rozporządzenie o zakazie handlowania przez ĩydów artykuáami wáókienniczymi i skórami, które podciĊáo caáy Īydowski przemysá áódzki oraz byt wielu drobnych handlarzy i rzemieĞlników10.

Generalne Gubernatorstwo – podziaá administracyjny i wáadze

CzĊĞü okupowanych przez Niemcy ziem polskich wcielono bezpoĞrednio do Rze-szy: województwa pomorskie, poznaĔskie i Ğląskie, póánocną i zachodnią czĊĞü województwa warszawskiego, zachodnią czĊĞü województw biaáostockiego i áódzkiego, tworząc cztery jednostki administracyjne: prowincjĊ Prusy Wschod-nie, OkrĊg Rzeszy GdaĔsk-Prusy Zachodnie, OkrĊg Rzeszy Kraj Warty i prowin-cjĊ ĝląsk. Z pozostaáych ziem – centralnej Polski – 26 paĨdziernika 1939 r. na mocy dekretu Adolfa Hitlera powoáano Generalne Gubernatorstwo. Administra-cyjne dzieliáo siĊ ono na cztery dystrykty. Dystrykt krakowski obejmowaá teren przedwojennego województwa krakowskiego bez powiatów Chrzanów i Wado-wice i bez Spiszu i Orawy. Dystrykt lubelski odpowiadaá terytorialnie obszarowi województwa lubelskiego bez powiatu siedleckiego, a z wáączonymi powiatami województwa lwowskiego, niezajĊtymi przez ZSRR. Dystrykt radomski tworzyáo województwo kieleckie i czĊĞü áódzkiego, natomiast warszawski – wojewódz-two warszawskie z powiatami áowickim i skierniewickim województwa áódzkiego i powiatem siedleckim województwa biaáostockiego. Ostateczne ustalenie gra-nic GG nastąpiáo po 8 listopada 1939 r., kiedy wojska radzieckie wycofaáy siĊ z terenu Lubelszczyzny11.

WáadzĊ centralną w GG sprawowaá rząd GG i generalny gubernator, którym przez caáy okres okupacji byá Hans Frank, rezydujący w Krakowie. Na czele dys-tryktów stali gubernatorzy: krakowskiego – Otto Wächter, póĨniej Richard Wendler, nastĊpnie Curt Ludwig von Burgsdorf; lubelskiego – kolejno Friedrich Schmidt, Ernst Zörner i Richard Wendler; radomskiego – Karl Lasch i Ernst Kundt; war-szawskiego: Ludwig Fischer. Dystrykty dzieliáy siĊ na powiaty (Kreis), te zaĞ na gminy (Gemeinde). Na czele wáadz powiatu stali starostowie powiatowi (Kreis-hauptmann). W niektórych, wiĊkszych powiatach tworzono rodzaj delegatur: komi-sariaty powiatowe (Landkommissariat), kierowane przez komisarzy. Ponadto w nie-których miastach, takich jak Warszawa, Kraków, Radom, Lublin, CzĊstochowa

10 Tatiana Brustin-Berenstein, Hitlerowskie dyskryminacje gospodarcze wobec ĩydów w Warsza-wie przed utworzeniem getta, „Biuletyn ĩIH” 1952, nr 2 (4), s. 162–165; Czesáaw Madajczyk, Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, Warszawa 1970, t. 1, s. 51–53, 60–63.11 C. Madajczyk, Polityka III Rzeszy..., s. 64-72.

XXVIII WstĊp

i Kielce, tworzono starostwa miejskie – ich zwierzchnikiem byá starosta miejski (Stadthauptmann)12.

Wáadze policyjne w GG podlegaáy wyĪszemu dowódcy SS i policji w Krako-wie, którym byá początkowo Friedrich Krüger, a od lata 1943 r. Wilhelm Koppe. Dowódca SS byá jednakĪe podporządkowany generalnemu gubernatorowi Fran-kowi. Spory kompetencyjne tych dwóch urzĊdników trwaáy przez caáy okres oku-pacji. Policja w GG dzieliáa siĊ na dwa piony: PolicjĊ Porządkową (Ordnungs-polizei, Orpo) i PolicjĊ BezpieczeĔstwa (Sicherheitspolizei, Sipo). W skáad Policji BezpieczeĔstwa wchodziáy: Policja Kryminalna (Kripo) i Tajna Policja PaĔstwowa (Gestapo). PolicjĊ Porządkową tworzyáy: Policja Ochronna (Schutzpolizei) w mia-stach i Īandarmeria w miasteczkach i wsiach oraz sáuĪby specjalne, takie jak policja drogowa (Verkehrschutz), kolejowa (Bahnschutz), leĞna (Forstschutz), fabryczna (Werkschutz) i pocztowa (Postschutz). Komendat policji w dystrykcie miaá ponadto do dyspozycji puák SS. Orpo podlegaáa teĪ Policja Polska oraz Īydowska SáuĪba Porządkowa. Na polecenie generalnego gubernatora tworzono równieĪ zaleĪne wyáącznie od niego formacje – przede wszystkim SáuĪbĊ Specjalną (Sonderdienst). Jej czáonkowie brali udziaá w Ğciąganiu kontyngentów, akcjach wysiedleĔczych w gettach czy w pacyfi kacjach grup partyzanckich. W paĨdzierniku 1942 r. SáuĪba Specjalna zostaáa podporządkowana wáadzom Policji Porządkowej13.

ĩydzi w Generalnym Gubernatorstwie

W paĨdzierniku 1939 r. w GG znajdowaáo siĊ ok. 1,5 mln ĩydów. CzĊĞü z nich nie byáa rdzennymi mieszkaĔcami, wielu uciekáo z terenów zachodnich w okresie kam-panii wrzeĞniowej, jeszcze inni zostali przesiedleni siáą14. Jednym z zaáoĪeĔ polityki ludnoĞciowej Niemiec byáo pozbycie siĊ jak najwiĊkszej liczby Polaków i ĩydów z terenów wcielonych do Rzeszy – uznano je za obszar osadnictwa niemieckiego. Od pierwszych dni wojny dokonywano tzw. dzikich przesiedleĔ do centralnej Polski; ich liczbĊ szacuje siĊ na 30 000 osób. 30 paĨdziernika 1939 r. Heinrich Him mler, który peániá funkcjĊ komisarza Rzeszy do spraw umacniania niemczyzny, wydaá zarządzenie o wysiedleniu z ziem, które przed I wojną Ğwiatową naleĪaáy do Rzeszy,

12 Herrenmenschen, s. 65–86, 441; Max Freiherr Du Prel, Das Deutsche Generalgouvernement

Polen. Ein Überblick über Gebiet Gestaltung und Geschichte, Krakau 1940; Amtliches Gemeinde-

und Dorfverzeichnis für das Generalgouvernement auf Grund der Summarischen Bevölkerungs-

bestandsaufnahme am 1. März 1943, Krakau 1943.13 C. Madajczyk, Polityka III Rzeszy..., t. 2, s. 254–255; Jacek Andrzej Máynarczyk, „Akcja

Rein hard” w gettach prowincjonalnych dystryktu warszawskiego 1942–1943, w: Prowincja noc, s. 40–45.14 Czesáaw àuczak, Polityka ludnoĞciowa i ekonomiczna hitlerowskich Niemiec w okupowanej

Polsce, PoznaĔ 1979, s. 122–128; Wysiedlenia, wypĊdzenia i ucieczki 1939–1945. Atlas ziem Pol-

ski, red. Witold Sienkiewicz, Grzegorz Hryciuk, Warszawa 2008, s. 110.

WstĊp XXIX

wszystkich ĩydów, z okrĊgu Prusy Zachodnie Polaków pochodzących z byáego Królestwa Kongresowego, a z PoznaĔskiego i Prus Wschodnich „szczególnie wrogo nastawionej ludnoĞci polskiej”. Pierwsza fala przesiedleĔ planowych do GG nastą-piáa w grudniu 1939 r., nastĊpna w lutym–marcu 1940, a kolejna w styczniu–marcu 1941 r. Wedáug zbiorczych danych niemieckich do 16 marca 1941 r. przesiedlono 364 665 osób, w tym wiĊkszoĞü z Kraju Warty. Szacuje siĊ, Īe byáo wĞród nich 80–90 000 ĩydów15. Drugim obszarem duĪych wysiedleĔ ĩydów do GG byá teren póánocnego Mazowsza. Jeszcze w 1939 r. usuniĊto wszystkich ĩydów z Goworowa, Nasielska, Serocka, Nowego Dworu, OstroáĊki, Ciechanowa, Puátuska, Wyszkowa – w sumie ok. 30 000 ludzi. W początkach 1941 r. ok. 10 000 ĩydów z rejencji ciechanowskiej wypĊdzono do miast i miasteczek dystryktu radomskiego GG16.

RównieĪ w granicach samego GG przeprowadzono kilka wiĊkszych akcji prze-siedleĔczych. 18 maja 1940 r. obwieszczeniem starosty miejskiego Krakowa Carla Schmida zarządzono wysiedlenie wiĊkszoĞci ĩydów – na miejscu miaáo pozostaü 15 000 osób. Do 15 sierpnia ĩydzi mieli opuszczaü Kraków dobrowolnie i mogli samodzielnie wybraü miejsce zamieszkania w obrĊbie GG. Po tym terminie przesie-dlenia byáy przymusowe: we wrzeĞniu przeniesiono 9000 ĩydów do miejscowoĞci w dystrykcie krakowskim, w grudniu 11 000 do dystryktu lubelskiego17.

Kolejnym duĪym przesiedleniem wewnątrz GG byáo przeniesienie do getta warszawskiego ok. 50 000 ĩydów z miasteczek dystryktu warszawskiego: z powia-tów Sochaczew-Báonie, Grójec, àowicz i czĊĞci powiatu warszawskiego (styczeĔ–marzec 1941 r.) AkcjĊ tĊ poprzedziáo przesiedlanie ĩydów ze wsi i mniejszych mia-steczek do wiĊkszych. Wiosną 1942 r. w getcie warszawskim znaleĨli siĊ Īydow-scy mieszkaĔcy kolejnych miejscowoĞci podwarszawskich: Wawra, Okuniewa, Miáosnej, Pustelnika, Táuszcza, Radzymina, a w lipcu – Biaáej Rawskiej i Nowego Miasta18. Warto zauwaĪyü, Īe ruch ludnoĞci odbywaá siĊ równieĪ w przeciwnym kierunku. Znaczna liczba przesiedleĔców, nie mając moĪliwoĞci utrzymania siĊ, opuszczaáa getto warszawskie drogą legalną i nielegalną, kierując siĊ czĊsto na LubelszczyznĊ. Wybór tego regionu mógá byü podyktowany stosunkowo dáugim okresem funkcjonowania tam gett otwartych, przez co wyĪywienie stanowiáo mniej-szy problem niĪ w Warszawie19.

15 Dane liczbowe podano za: Maria Rutowska, Wysiedlenia ludnoĞci polskiej z Kraju Warty do Ge-neralnego Gubernatorstwa 1939–1941, PoznaĔ 2003, s. 37. Szacunek udziaáu ĩydów za: Wysie-dlenia, wypĊdzenia i ucieczki..., s. 62–65. WiĊcej: C. àuczak, Polityka ludnoĞciowa..., s. 117–132. 16 Michaá Grynberg, ĩydzi w rejencji ciechanowskiej 1939–1942, Warszawa 1984, s. 90–97; Wy-siedlenia, wypĊdzenia i ucieczki..., s. 62–65, 110–114.17 Aleksander Bieberstein, Zagáada ĩydów w Krakowie, Kraków 1985, s. 32–33, 39–40; Wysiedle-nia, wypĊdzenia i ucieczki..., s. 123–125.18 Andrzej ĩbikowski, ĩydowscy przesiedleĔcy z dystryktu warszawskiego w getcie warszawskim, 1939–1942 (z pogranicza opisu i interpretacji), w: Prowincja noc, s. 227–228.19 Np. dok. 28, 37, 38, 55; Wysiedlenia, wypĊdzenia i ucieczki..., s. 120.

XXX WstĊp

W niektórych miejscowoĞciach przymusowemu przesiedleniu podlegaáy naj-uboĪsze grupy ludnoĞci. Taka akcja nastąpiáa w Radomiu w grudniu 1940 r., kiedy wysiedlono 2000 ĩydów, kierując siĊ listami korzystających z opieki spoáecznej20. Na wiĊkszą skalĊ podobne wysiedlenie przeprowadzono w Lublinie – w marcu 1941 r. usuniĊto z miasta 9200 ĩydów21.

W GG znaleĨli siĊ równieĪ ĩydzi z Rzeszy i paĔstw okupowanych przez Niemcy. W lutym 1940 r. do miejscowoĞci dystryktu lubelskiego, takich jak Beá-Īyce, Piaski, Gáusk, deportowano ok. 1200 ĩydów ze Szczecina. W lutym i marcu nastĊpnego roku do Opola Lubelskiego i Modliborzyc przybyá transport ĩydów wiedeĔskich, liczący w sumie blisko 3000 osób. Od lutego do kwietnia 1941 r. ok. 4000 ĩydów austriackich przesiedlono do dystryktu radomskiego. Natomiast od stycznia 1942 r. do GG kierowano ogromne grupy ĩydów z zachodniej i Ğrodkowej Europy w związku z przygotowaniem akcji „Reinhardt”. Ludzi tych kierowano do tzw. gett tranzytowych (m.in. w Izbicy Lubelskiej, Piaskach, Rejowcu), skąd po kilku tygodniach lub miesiącach wywoĪono ich do oĞrodków zagáady. W dystrykcie lubelskim liczba tych przesiedleĔców wynosiáa blisko 130 000. Ponadto ok. 4000 ĩydów z Berlina, Frankfurtu nad Menem, Hanoweru i innych miast znalazáo siĊ w kwietniu 1942 r. w getcie warszawskim22.

Ogromne przemieszczenia ludnoĞci stanowiáy charakterystyczną cechĊ czasów okupacji, co znajduje wyraz w licznych dokumentach i relacjach. W zasadzie nie byáo wiĊkszej miejscowoĞci w GG, w której nie wystąpiáyby problemy z ulokowa-niem, wyĪywieniem, zapewnieniem pracy i integracją przesiedleĔców.

W miejscowoĞciach o wiĊkszej liczbie ludnoĞci Īydowskiej Niemcy powo-áywali przedstawicielstwa ĩydów – rady Īydowskie23. W zaleĪnoĞci od wielkoĞci gminy liczyáy one od 12 do 24 czáonków. CzĊsto rady skáadaáy siĊ w znacznej czĊ-Ğci z czáonków zarządów przedwojennych gmin wyznaniowych Īydowskich. Rady miaáy za zadanie administrowanie spoáecznoĞcią Īydowską i wprowadzanie w Īycie zarządzeĔ niemieckich. Z biegiem czasu rady tworzyáy wokóá siebie rozbudowany aparat biurokratyczny z wydzieloną SáuĪbą Porządkową do egzekwowania ich roz-porządzeĔ.

Bardzo szybko polityka wáadz niemieckich na terenie GG poszáa w kierunku stopniowej izolacji ludnoĞci Īydowskiej od pozostaáej. SáuĪyá temu caáy system prawny wprowadzany kolejnymi przepisami. JuĪ w pierwszym dniu istnienia GG

20 Dok. 62 i 63; Dni Īycia, s. 171–172, 198.21 Lubelska dzielnica zamkniĊta, s. 29.22 Getta tranzytowe, s. 138–160; Getto warszawskie, s. 309; Janina KieáboĔ, Deportacje ĩydów do dystryktu lubelskiego (1939–1943), w: Akcja Reinhardt, s. 163, 166, 171–177; Wysiedlenia, wypĊdzenia i ucieczki..., s. 120–124. 23 Przedstawicielstwa te miaáy róĪne nazwy w róĪnych miejscowoĞciach, np.: Rada Starszych, Rada Starszych ĩydowskich, Przedstawicielstwo StarszeĔstwa ĩydów. W tekĞcie od wydawcy nazwy te zostaáy ujednolicone.

WstĊp XXXI

zostaáy wydane dwa zarządzenia uderzające bardzo mocno w spoáecznoĞü Īydow-ską: przymus pracy dla mĊĪczyzn w wieku 14–60 lat oraz zakaz uboju rytualnego. Wkrótce zakazano równieĪ zbiorowych modlitw w synagogach i mieszkaniach24. RównoczeĞnie postĊpowaáy rekwizycje: zarówno grabieĪe mienia ruchomego, jak i przejmowanie pod tzw. zarząd powierniczy (komisaryczny) domów i przedsiĊ-biorstw Īydowskich. ĩydów pozbawiano mienia, a zarząd nad nim przekazywano powiernikom (Treuhänder), którzy duĪą czĊĞü uzyskiwanego z niego dochodu odda-wali paĔstwowemu Zarządowi Powierniczemu (Treuhandstelle)25. Inną metodą eks-ploatacji ekonomicznej byáo nakáadanie na spoáecznoĞci Īydowskie kontrybucji, których nieuiszczenie groziáo aresztowaniami lub Ğmiercią zakáadników. Na przy-káad w Lublinie ĩydzi nie byli w stanie zebraü pieniĊdzy na drugą kontrybucjĊ, naáoĪoną 1 grudnia 1939 r., wáadze uwiĊziáy zatem grupĊ wáaĞcicieli wiĊkszych przedsiĊbiorstw Īydowskich26.

1 grudnia 1939 r. wprowadzono w GG obowiązek noszenia na ramieniu biaáej opaski z niebieską gwiazdą Dawida przez ĩydów powyĪej 10. roku Īycia. W nie-których miejscowoĞciach juĪ wczeĞniej nakazano uĪywaü oznak, takich jak Īóáta áata lub opaska. JednoczeĞnie nakazano oznakowanie gwiazdą Dawida sklepów Īydowskich. Od 26 stycznia 1940 r. zakazano ĩydom jazdy koleją. MoĪliwoĞci przemieszczania siĊ radykalnie siĊ zmniejszyáy27.

Zarządzenie o przymusie pracy oznaczaáo w praktyce, Īe kaĪdy Īoánierz czy urzĊdnik niemiecki miaá prawo zatrudniü bezpáatnie kaĪdego spotkanego ĩyda. W początkach okupacji áapanki do pracy byáy codzienną zmorą ludnoĞci Īydow-skiej. Szybko rady Īydowskie wynegocjowaáy ukáad, w którym odpowiednie urzĊdy niemieckie zgáaszaáy zapotrzebowanie na okreĞloną liczbĊ robotników, a rady dostarczaáy umówiony kontyngent. W tym celu tworzono dokáadne spisy ludno-Ğci Īydowskiej z zaznaczeniem wieku i zawodu, a na ich podstawie rady wysy-áaáy powoáania do pracy. Niestawienie siĊ groziáo karami wiĊzienia. Przekupywa-nie czáonków rady przez bogatszych ĩydów w celu niewystawienia im wezwania do prac przymusowych byáo praktyką powszechną. Nieraz ofi cjalne zarządzenia Rĩ dopuszczaáy wykupienie siĊ z prac przymusowych28. Prace te odbywaáy siĊ

24 Getto warszawskie, s. 54, 610.25 T. Brustin-Berenstein, Hitlerowskie dyskryminacje gospodarcze..., s. 156–190; Jan Grabowski, Polscy zarządcy powierniczy majątku Īydowskiego. Zarys problematyki, „Zagáada ĩydów. Studia i Materiaáy” 2005, nr 1, s. 253–260.26 Lubelska dzielnica zamkniĊta, s. 89–98. WiĊcej zob.: T. Berenstein, A. Rutkowski, PrzeĞlado-wania ludnoĞci Īydowskiej w okresie hitlerowskiej administracji wojskowej...; T. Brustin-Beren-stein, Hitlerowskie dyskryminacje gospodarcze..., s. 156–190; C. àuczak, Polityka ludnoĞciowa..., s. 226–257; C. Madajczyk, Polityka III Rzeszy..., t. 1, s. 60–63, 560–598.27 Getto warszawskie, s. 55.28 Barbara Engelking, ĩycie codzienne ĩydów w miasteczkach dystryktu warszawskiego, w: Pro-wincja noc, s. 137–140.

XXXII WstĊp

zazwyczaj w tej samej miejscowoĞci lub w jej okolicach, a osoby powoáane do nich musiaáy pracowaü okreĞloną liczbĊ dni tygodniowo. Sytuacja zmieniáa siĊ w 1940 r., gdy w ramach zarządzenia o przymusie pracy zaczĊto kierowaü robotników Īydow-skich do poáoĪonych nieraz w odlegáych miejscowoĞciach obozów pracy róĪnych typów: do prac rolnych, prac przy regulacji rzek oraz melioracji nadrzecznych uĪyt-ków rolnych, budowy dróg. Bardzo wiele obozów umiejscowiono w dystrykcie lubelskim. Szczególnie rozbudowano system obozów budowy umocnieĔ na granicy z ZSRR. NaleĪaáy do niego obozy w BeáĪcu, Lipsku, Páazowie, Cieszanowie, Dzi-kowie Starym i Dzikowie Nowym. Tam od sierpnia 1940 r. kierowano liczne grupy ĩydów z caáego GG. Ogóáem do koĔca wojny funkcjonowaáo 491 obozów pracy dla ĩydów, co stanowi 58% wszystkich obozów pracy w GG29.

1 stycznia 1940 r. wydano zakaz zmiany miejsca pobytu bez specjalnego zezwolenia30. W praktyce ograniczanie prawa do opuszczania miejsca zamieszka-nia w niektórych regionach zaczĊáo siĊ jeszcze wczeĞniej. Pierwsze getto powstaáo w Piotrkowie Trybunalskim na mocy zarządzenia z 5 paĨdziernika 1939 r. Wáa-dze miejskie wyznaczyáy ĩydom ulice, w których obrĊbie mogli mieszkaü. Nie-mniej powtarzające siĊ upomnienia zarówno wáadz niemieckich, jak Īydowskich pozwalają sądziü, Īe zarządzenie to nie byáo przestrzegane31. W Radomsku juĪ w grudniu 1939 r. zepchniĊto ĩydów w obrĊb jednej ulicy32. W styczniu 1940 r. powstaáy pierwsze getta w dystrykcie warszawskim – w Górze Kalwarii i Paryso-wie, nastĊpne w maju – w powiecie áowickim. W listopadzie 1940 r. zamkniĊto getto w Warszawie, w marcu 1941 r. w Lublinie i Krakowie, w kwietniu – w Rado-miu, w sierpniu – w CzĊstochowie. Akcja tworzenia gett w GG trwaáa do koĔca 1941 r.33 Trzeba zauwaĪyü, Īe getta w maáych miejscowoĞciach zazwyczaj byáy otwarte: ĩydzi mieli obowiązek mieszkaü w okreĞlonych budynkach, ale nie mieli zakazu poruszania siĊ poza nim. ZmianĊ w tym zakresie przyniosáo dopiero rozpo-rządzenie Hansa Franka z 15 listopada 1941 r. o karze Ğmierci dla ĩydów záapanych poza wyznaczonymi dzielnicami, zwáaszcza Īe wkrótce zezwolono policji uĪywaü broni wobec ĩydów usiáujących uciec z getta34.

Opuszczanie gett w tym czasie byáo powodowane przede wszystkim koniecz-noĞcią kupna ĪywnoĞci. Niemcy wprowadzili na terenach okupowanych reglamen-

29 J. KieáboĔ, Deportacje ĩydów do dystryktu lubelskiego..., s. 167–170; Obozy pracy, s. 13–15, 116–121.30 Getto warszawskie, s. 55.31 Dok. 76, 89, 96.32 Dok. 114.33 B. Engelking, ĩycie codzienne ĩydów w miasteczkach..., w: Prowincja noc, s. 168–173; Teresa Prekerowa, Wojna i okupacja, w: Najnowsze dzieje ĩydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), red. Jerzy Tomaszewski, Warszawa 1993, s. 282–283.34 J.A. Máynarczyk, „Akcja Reinhard” w gettach prowincjonalnych dystryktu warszawskiego..., w: Prowincja noc, s. 51–52.

WstĊp XXXIII

tacjĊ ĪywnoĞci: ludzie otrzymywali karty ĪywnoĞciowe, za które mogli kupowaü produkty po cenach urzĊdowych, sztucznie zamroĪonych. Przydziaá kartkowy dla ĩydów nie stanowiá nawet biologicznego minimum. Z kolei wytwórcy ĪywnoĞci, czyli cháopi, musieli sprzedawaü produkty ĪywnoĞciowe po niskich cenach urzĊdo-wych, co rujnowaáo ich gospodarkĊ, dodatkowo nĊkaną przymusowymi rekwizy-cjami (kontyngentami) na rzecz wáadz. Otwieraáo siĊ wiĊc szerokie pole dla czar-nego rynku. Zarządzenia niemieckie zakazywaáy cháopom handlu z ĩydami, z kolei ĩydów obowiązywaá zakaz opuszczania wydzielonych dzielnic. Niemniej w maáych miejscowoĞciach nielegalny handel kwitá, a miejscowe wáadze niemieckie zarabiaáy na áapówkach. ĩydzi sprzedawali za ĪywnoĞü usáugi, wyroby rzemieĞlnicze oraz wyprzedawali siĊ z caáego majątku ruchomego35. Ciekawe zjawisko pojawia siĊ w kilku relacjach dotyczących przesiedleĔców w getcie warszawskim. Opuszczali oni okresowo getto, kierując siĊ do wsi w rejonie, z którego pochodzili, i tam pra-cowali lub Īebrali, spotykając siĊ zresztą z duĪą ĪyczliwoĞcią Polaków36.

Wybuch wojny niemiecko-radzieckiej w czerwcu 1941 r. przyniósá radykalną zmianĊ w polityce niemieckiej wobec ĩydów na terenach okupowanych. Einsatz-gruppen, które wkraczaáy razem z armią niemiecką, miaáy za zadanie nie tylko zastraszaü ludnoĞü miejscową (tak jak we wrzeĞniu 1939 r. w Polsce), ale teĪ prze-prowadzaü masowe egzekucje ĩydów na zajmowanych terenach. Do koĔca 1941 r. na ziemiach wschodnich zamordowano ponad milion ĩydów. W grudniu tego roku w miejscowoĞci Cheámno nad Nerem (Kulmhof an der Nehr) uruchomiono pierw-szy stacjonarny oĞrodek zagáady, gdzie masowo mordowano ĩydów z Kraju Warty. Do marca 1942 r. pocháonąá on 145 500 ofi ar37.

Operacji wymordowania ĩydów na terytorium GG nadano kryptonim „Rein-hardt”. RozpoczĊáa siĊ ona 14 marca 1942 r. deportacją ok. 15 000 ĩydów lwow-skich do oĞrodka zagáady w BeáĪcu. W dniach 17–31 marca zamordowano w nim ok. 18 000 ĩydów z getta lubelskiego. Od marca do czerwca trwaáy deportacje z mniejszych miejscowoĞci dystryktu lubelskiego, m.in. z Izbicy, ZamoĞcia, Józe-fowa, KoĔskowoli, Turobina, Cheáma, Hrubieszowa, Beáza i Biaáej Podlaskiej – nie tylko do BeáĪca, lecz takĪe do uruchomionego w maju drugiego oĞrodka zagáady w GG: Sobiboru koáo Wáodawy. Na początku czerwca zamordowano w BeáĪcu 7000 ĩydów z Krakowa, w poáowie czerwca – ok. 3500 z Tarnowa (kilka tysiĊcy tarnowian rozstrzelano na miejscu). 22 lipca 1942 r. rozpoczĊáa siĊ wielka akcja wysiedleĔcza z getta warszawskiego do nowo utworzonego oĞrodka zagáady w Tre-blince, która pocháonĊáa ok. 300 000 ofi ar. MiĊdzy sierpniem a paĨdziernikiem

35 Np. dok. 37, 130.36 Dok. 142, 165.37 Jacek Andrzej Máynarczyk, Wpáyw inicjatyw oddolnych Arthura Greisera i Odilona Globocni-ka na decyzjĊ o wymordowaniu ĩydów, w: Zagáada ĩydów na polskich terenach wcielonych do Rzeszy, s. 26–27.

XXXIV WstĊp

do Treblinki wywieziono ĩydów z dystryktu warszawskiego: z Otwocka, Sobieni-

-Jezior, Kaáuszyna, Siedlec, Radzymina, Jadowa i innych miejscowoĞci. W dniach

4–5 oraz 16–17 sierpnia 1942 r. wysiedlono ĩydów z Radomia, w drugiej poáowie

sierpnia z Kielc, nastĊpnie z powiatu jĊdrzejowskiego. Od 22 wrzeĞnia do 7 paĨ-dziernika trwaáa deportacja ĩydów czĊstochowskich do Treblinki38.

Do jesieni 1942 r. wiĊkszoĞü ludnoĞü Īydowskiej w GG zostaáa wymordowana.

Zachowaáy siĊ tyko nieliczne getta szczątkowe – w dystrykcie krakowskim: w Prze-

myĞlu, Rzeszowie, Tarnowie, Krakowie; w lubelskim: w àukowie, Parczewie, MiĊ-dzyrzecu, Wáodawie, KoĔskowoli, Piaskach, Zaklikowie, Izbicy; w radomskim:

w Sandomierzu, Szydáowcu, Radomsku, UjeĨdzie; w warszawskim: w Warszawie,

Kaáuszynie, Sobolewie, Kosowie, Rembertowie, Siedlcach39. Ponadto pozostawiono

przy Īyciu wiĊĨniów niektórych obozów, m.in. na Majdanku w Lublinie, w Trawni-

kach, Poniatowej, Budzyniu na LubelszczyĨnie, w Krakowie-Páaszowie, w obozach

HASAG w CzĊstochowie, Kielcach i SkarĪysku-Kamiennej, w kilkunastu obozach

w dystrykcie Galicja40. Getta szczątkowe istniaáy bardzo krótko: zaczĊto je likwi-

dowaü juĪ w pierwszych miesiącach 1943 r. Ostatnia akcja wysiedleĔcza w Krako-

wie nastąpiáa 13–14 marca 1943 r. W maju 1943 r. po miesiącu walk powstaĔczych

zlikwidowano getto warszawskie. 3 i 4 listopada 1943 r. w obozach na Majdanku

w Lublinie, w Trawnikach i Poniatowej policja niemiecka przeprowadziáa najwiĊkszą

38 Szczegóáowe omówienie chronologii zagáady ĩydów w GG m.in. w: Tatiana Berenstein, Eks-

terminacja ludnoĞci Īydowskiej w dystrykcie Galicja (1941–1943), „Biuletyn ĩIH” 1967, nr 1

(61), s. 5–58; Dieter Pohl, Nationalsozialistische Judenverfolgung in Ostgalizien 1941–1944,

München 1996; Thomas Sandkühler, „Endlösung” in Galizien. Der Judenmord in Ostpolen und

die Rettunginitiativen von Berthold Beitz 1941–1944, Bonn 1996 (dystrykt galicyjski). Ernestyna

Podhorizer-Sandel, O zagáadzie ĩydów w dystrykcie krakowskim, „Biuletyn ĩIH” 1959, nr 30,

s. 87–109 (dystrykt krakowski). Martyrologia; Dieter Pohl, Von der „Judenpolitik” zum „Juden-

mord”: der Distrikt Lublin des Generalgouvernements, Frankfurt am Main 1993; David Silber-

klang, ĩydzi i pierwsze deportacje z dystryktu lubelskiego, w: Akcja Reinhardt, s. 54–68 (dystrykt

lubelski). Jacek Andrzej Máynarczyk, Organizacja i realizacja „akcji Reinhardt” w dystrykcie

radomskim, w: Akcja Reinhardt, s. 182–202; Adam Rutkowski, Martyrologia, walka i zagáada

ludnoĞci Īydowskiej w dystrykcie radomskim podczas okupacji hitlerowskiej, „Biuletyn ĩIH”

1955, nr 15–16, s. 75–182; Krzysztof UrbaĔski, Zagáada ĩydów w dystrykcie radomskim, Kraków

2004 (dystrykt radomski). Deportacje i zagáada; J.A. Máynarczyk, „Akcja Reinhard” w gettach

prowincjonalnych dystryktu warszawskiego..., w: Prowincja noc, s. 39–74 (dystrykt warszawski).39 Dokumenty ustanawiające getta szczątkowe są opublikowane w: Eksterminacja ĩydów na zie-

miach polskich w okresie okupacji hitlerowskiej. Zbiór dokumentów, wybór i oprac. Tatiana Be-

renstein, Artur Eisenbach, Adam Rutkowski, Warszawa 1957, dok. nr 163 i 164, s. 311–317. Zob.

teĪ: J.A. Máynarczyk, „Akcja Reinhard” w gettach prowincjonalnych dystryktu warszawskiego...,

w: Prowincja noc, s. 69–70; idem, Organizacja i realizacja „akcji Reinhardt” w dystrykcie radom-

skim, w: Akcja Reinhardt, s. 195. 40 Felicja Karay, ĩydowskie obozy pracy w czasie „akcji Reinhardt”, w: Akcja Reinhardt, s. 248–

260. Zob. dok. 60 i 71.

WstĊp XXXV

w czasie II wojny Ğwiatowej masową egzekucjĊ, której ofi arami staáo siĊ ok. 42 000 Īydowskich wiĊĨniów, przesiedlonych z gett caáej Polski41.

Dokumenty w ARG dotyczące skupisk Īydowskich w GG i ich pochodzenie

Opisane wydarzenia i sytuacje znajdują odzwierciedlenie w publikowanych w tym tomie materiaáach z ARG.

WiĊkszoĞü z nich to teksty narracyjne, o których Emanuel Ringelblum pisaá: „Jakiego rodzaju materiaáy zachowaáy siĊ w archiwum «Oneg Szabat»? NajwiĊk-szą wartoĞü przedstawiają monografi e miast i miasteczek. Ich treĞcią są przeĪycia, począwszy od wybuchu wojny poprzez wysiedlenie, aĪ do likwidacji danego sku-piska Īydowskiego. Monografi e, pisane wedáug naszego konspektu, uwzglĊdniaáy wszystkie aspekty: Īycie gospodarcze, stosunek Niemców i Polaków do ludnoĞci Īydowskiej, Gmina i jej dziaáalnoĞü, pomoc spoáeczna, najwaĪniejsze wydarzenia w Īyciu skupiska Īydowskiego, jak wkroczenie Niemców, pogromy, przesiedle-nia, akty okrucieĔstwa podczas Ğwiąt Īydowskich, Īycie religijne, praca i problemy pracy (obozy pracy, przymus pracy, áapanki na roboty, wydziaá pracy Gminy, sto-sunek Niemców do ĩydów podczas pracy itd.)”42.

Nazwa „monografi e miast” zostaáa zastosowana przez Ringelbluma nieco na wyrost. WiĊkszoĞü tego typu materiaáów dotyczących miast i miasteczek to rela-cje. Ich pochodzenie jest dwojakie: czĊĞü zostaáa spisana przez autorów i oddana czáonkom zespoáu „Oneg Szabat” bądĨ w celu wáączenia do zbiorów, bądĨ zrobienia kopii. W ARG znajdują siĊ zarówno relacje w dwóch wersjach: w oryginale autor-skim i w kopii wykonanej przez kopistĊ „Oneg Szabat”, jak równieĪ takie, które zachowaáy siĊ wyáącznie w odpisach. Relacje w jĊzyku polskim czasem táumaczono na Īydowski, uzasadniając to koniecznoĞcią konspiracji. Przykáadem tej praktyki jest relacja B. Janowskiego, przesiedleĔca z Jeziorny do getta warszawskiego, napi-sana przez niego po polsku, której początkowy fragment zachowaá siĊ w przekáa-dzie na Īydowski43. Natomiast wiĊkszoĞü relacji w ARG zostaáa spisana na podsta-wie wywiadów przeprowadzonych przez wspóápracowników „Oneg Szabat”.

Wspomniany przez Ringelbluma „konspekt” miaá stanowiü dla ankieterów pomoc, nie byá jednak stosowany rygorystycznie. Ringelblum przyznawaá to sam:

41 Erntefest, 3–4 listopada 1943. Zapomniany epizod Zagáady, red. Wojciech Lenarczyk, Dariusz Libionka, Lublin 2009.42 Emanuel Ringelblum, Kronika getta warszawskiego, wrzesieĔ 1939–styczeĔ 1943, táum. Adam Rutkowski, oprac. Artur Eisenbach, Warszawa 1988, s. 481–482. W ARG zachowaáy siĊ dwa konspekty dotyczące badaĔ nad sytuacją ĩydów na prowincji: ARG I 6 (Ring. I/117) i ARG I 12 (Ring. I/155).43 Dok. 174. Wersja w j. Īyd.: ARG I 781 (Ring. I/980).

XXXVI WstĊp

„Monografi e miast teĪ nie są wolne od subiektywizmu ujĊcia. Chcąc daü piszącym lub opowiadającym moĪnoĞü przekazania w sposób jak najbardziej bezpoĞredni swych przeĪyü, rezygnowaliĞmy w wielu wypadkach z wymogów systematyki, godziliĞmy siĊ, Īe dana osoba opowiadaáa w dowolnej kolejnoĞci44”. Informato-rzy, autorzy relacji czĊsto nie wiedzieli, w jakim celu są przepytywani. Czáonko-wie zespoáu „Oneg Szabat” twierdzili, Īe zbierają materiaáy niezbĊdne do pracy ziomkostw. W ostatnim okresie przed pierwszą akcją wysiedleĔczą z Warszawy (22 lipca 1942 r.) ankieterzy „Oneg Szabat” nawet nie robili notatek przy rozmów-cach, opracowując materiaá póĨniej. Byáo to konieczne do zachowania konspiracji – i skuteczne – jakkolwiek pomniejszaáo wartoĞü relacji45.

Wydaje siĊ jednak, Īe najczĊĞciej podczas wywiadów ankieterzy robili jakieĞ notatki, które przewaĪnie siĊ nie zachowaáy. Dopiero na ich podstawie sporządzano tekst przeznaczony dla ARG. Do takich notatek robionych na gorąco naleĪą przy-puszczalnie publikowane w tym tomie zapiski Hersza Wassera46. Ich edycja nastrĊ-cza powaĪnych trudnoĞci, gdyĪ niewiele w nich peánych zdaĔ, a duĪo równowaĪ-ników zdaĔ, skrótowych zwrotów i wyraĪeĔ oraz pojedynczych sáów. Znalezienie miĊdzy nimi związków jest moĪliwe, ale niesie ryzyko pomyáki. Zapewne Wasser zamierzaá opracowaü z nich tekst lub daü do opracowania w póĨniejszym terminie. Miaá on równieĪ zwyczaj sporządzania notatek dotyczących róĪnych spraw na jed-nej kartce. Na przykáad obok relacji o sytuacji ĩydów w getcie lubelskim znajduje siĊ sprawozdanie z zebrania Centralnej Komisji UchodĨców w getcie warszaw-skim oraz lista honorariów wspóápracowników „Oneg Szabat”47. Tylko we wstĊp-nej formie zachowaáa siĊ teĪ relacja z KoĔskowoli (pow. Puáawy), której autorem byá przebywający w tamtejszym obozie policjant Īydowski z getta warszawskiego. Jest to ankieta wypeániona wedáug konspektu opracowanego w „Oneg Szabat”48.

Wiele relacji zostaáo poprzedzonych charakterystyką autora, sformuáowaną przez ankietera49. Niejednokrotnie w samym tekĞcie pojawiają siĊ krótkie opisy sytuacji, w jakich znajdują siĊ rozmówcy, opisy ich reakcji emocjonalnych w czasie rozmowy czy komentarze osób trzecich50. CzĊĞü relacji ma po kilka kopii, nieraz

44 E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego..., s. 483.45 Ibidem, s. 480–481.46 Dok. 9, 15, 16, 20, 75.47 Dok. 16. W niniejszym tomie publikowane są tylko notatki dotyczące prowincji.48 Dok. 51.49 Np. w dok. 39: „Mój rozmówca jest 19-letnim cháopcem. UchodĨca z Wáocáawka, na początku wojny przybyá do Warszawy. Tutaj Īyá wraz z rodziną w ciĊĪkich warunkach; w maju 1941 roku, dziĊki pomocy jednego znajomego, pracującego w Radzie ĩydowskiej w Hrubieszowie, wyjechaá na pracĊ rolną i otrzymaá zatrudnienie w majątku odlegáym od Hrubieszowa o 50 km, w DáuĪniowie”.50 Np. w dok. 55: „àzy pokazują siĊ w jego oczach, gáos siĊ zaáamuje. Pytacie mnie: dlaczego pojechaáem do ZamoĞcia? Jego Īona pomaga mu: Bo ten ĩyd jest wiecznym [tuáaczem], co nie daje mu trwaü na miejscu.

WstĊp XXXVII

pisanych przez kalkĊ – celem byáo ukrycie kaĪdego egzemplarza w innej kryjówce. Niektóre są datowane, nie ma jednak pewnoĞci, czy są to daty przeprowadzenia wywiadu, czy sporządzenia gotowego tekstu, czy wreszcie przygotowania odpisu z oryginaáu.

Relacje zazwyczaj są anonimowe, z minimalną iloĞcią szczegóáowych danych personalnych. Niekiedy autorzy podpisywali siĊ pseudonimem lub inicjaáem. Cza-sem z treĞci relacji moĪna ustaliü imiĊ autora. WzglĊdy bezpieczeĔstwa nie pozwa-laáy na przekazanie wiĊcej informacji. Ciekawy pod tym wzglĊdem jest tekst Hanny Lewkowicz z Kosowa Lackiego. OtóĪ rĊkopiĞmienny oryginaá zostaá uzupeániony, zapewne rĊką Szmuela Bresáawa, wspóápracownika „Oneg Szabat”, o persona-lia oraz kilka dodatkowych uwag. Kopista „Oneg Szabat” jednak nie uwzglĊdniá w kopii wprowadzonych personaliów, mimo Īe wáączyá pozostaáe uwagi51.

NajwiĊcej publikowanych w tym tomie relacji jest autorstwa ĩydów przesied-lonych z powiatów warszawskiego, grójeckiego, áowickiego i sochaczewskiego dystryktu warszawskiego do getta w Warszawie. Pierwsza fala tych przesiedleĔ nastąpiáa zimą i wiosną 1941 r., druga – wiosną 1942 r. Okoáo 50 000 przesiedleĔ-ców znalazáo siĊ w – i tak juĪ zatáoczonym – getcie warszawskim bez Ğrodków do Īycia, zdanych na pomoc instytucji opieki spoáecznej. Grupy ludzi pochodzących z tych samych miejscowoĞci tworzyáy w getcie warszawskim ziomkostwa, co miaáo uáatwiaü dystrybucjĊ pomocy spoáecznej, niemniej i tak byáa ona drastycznie nie-wystarczająca. Ziomkostwa zjednoczone zostaáy w Centralną KomisjĊ UchodĨców, podlegającą Sekcji Opieki nad UchodĨcami i Pogorzelcami ĩydowskiej Samopo-mocy Spoáecznej – Komisji Koordynacyjnej. Ringelblum od kwietnia 1940 r. byá szefem Sekcji Pracy Spoáecznej ĩSS w Warszawie, a od stycznia 1941 r. czáon-kiem Komisji do spraw przesiedleĔczych, która skupiaáa dziaáaczy ĩSS oraz Rady ĩydowskiej organizujących pomoc dla przesiedleĔców i uchodĨców52. Uáatwiaáo to wspóápracownikom „Oneg Szabat” docieranie do odpowiednich informatorów, by uzyskaü wiadomoĞci o losach ĩydów z róĪnych miejscowoĞci. Dlatego w ARG znalazáy siĊ relacje dotyczące losów ĩydów w Grójcu, Górze Kalwarii, Tarczy-nie, àowiczu, Gáownie, Skierniewicach, Sochaczewie, Grodzisku Mazowieckim, Mszczonowie, Nadarzynie, Podkowie LeĞnej, Wiskitkach, ĩyrardowie, Jeziornie, àomiankach, Máocinach, Okuniewie, Wawrze, Miáosnej, Pruszkowie, Pustelniku, Radzyminie czy Táuszczu.

Naturalnie w zbiorze ARG znajdują siĊ równieĪ relacje osób niebĊdących ofi a-rami wymienionych wczeĞniej przesiedleĔ, do których „Oneg Szabat” docieraáo w inny sposób – moĪna przypuszczaü, Īe przez prywatne kontakty. Wskazuje na

– Nie – przerywa jej mąĪ – zmusiáa [mnie] do porzucenia Warszawy straszna droĪyzna [...]” lub w dok. 180: „(Īona, która siedzi obok, zaczyna mocniej páakaü)”.51 Dok. 172.52 Getto warszawskie, s. 293, 313.

XXXVIII WstĊp

to np. relacja maáĪeĔstwa Z. z àomaz, w której ankieter „Oneg Szabat” Neche-miasz Tytelman przyznaje na wstĊpie, Īe są oni jego przedwojennymi znajomymi z „klubu”53. Zwraca uwagĊ doĞü duĪa liczba relacji z terenu dystryktu lubelskiego, dotyczących okresu wysiedleĔ do oĞrodków zagáady. Ich autorzy opuĞcili getto war-szawskie z powodu panującego w nim gáodu i udali siĊ na LubelszczyznĊ (Hrubie-szów, ZamoĞü, Sosnowica, àomazy)54. Gdy jednak wiosną 1942 r. rozpoczĊáy siĊ tam deportacje do oĞrodków zagáady, powrócili do Warszawy. Kilka relacji opisuje wysiedlenie z Hrubieszowa i okolic, kilka – z samego Lublina. Dwie relacje dotyczą początków okupacji w Cheámie, cztery – getta w Radomiu, trzy – getta w CzĊsto-chowie. Z innych miejscowoĞci zachowaáy siĊ pojedyncze teksty. Kilka Ğwiadectw opisuje sytuacjĊ ĩydów w róĪnych oĞrodkach. Jedno z nich, autorstwa „informatora czĊstochowskiego”, charakteryzuje obszernie wydarzenia w CzĊstochowie, stresz-cza rozmowy Polaków w pociągu, nastĊpnie przenosi siĊ do Ostrowca i obozu HASAG w SkarĪysku. Inna relacja zawiera krótkie notatki o ĩydach w SkarĪysku, Chmielniku i Janowie Podlaskim55.

WĞród autorów publikowanych w tym tomie relacji znajdują siĊ m.in. dziaáacze Īydowskiego podziemia. Mordechaj Auerbach, czáonek organizacji máodzieĪowej Ha--Noar ha-Cijoni, udaá siĊ na konferencjĊ okrĊgową ruchu i potem streĞciá jej przebieg Herszowi Wasserowi. Relacja o tytule „Hrubieszów i inne miasteczka w czasie akcji” prawdopodobnie zostaáa napisana przez ChawĊ Folman i FrumĊ Páotnicką – áączniczki organizacji Dror, wysáane na LubelszczyznĊ w celu uzyskania informacji o depor-tacjach do oĞrodków zagáady i masowym mordowaniu ĩydów w czerwcu 1942 r.56

Zupeánie inny charakter mają teksty Ğcisáego wspóápracownika „Oneg Sza-bat” Bernarda Kampelmachera. Pochodziá on z Grodziska Mazowieckiego. Przed wojną byá dziaáaczem spoáecznym i kierownikiem szkoáy Īydowskiej. W czasie wojny wszedá w skáad grodziskiej Rady ĩydowskiej, a okresowo byá nawet jej prezesem. Po przesiedleniu do getta warszawskiego powoáaá ziomkostwo grodzi-skie i w nim aktywnie dziaáaá. Ringelblum zachĊciá go do napisania monografi i Grodziska, co Kampelmacher przyjąá z entuzjazmem. W ARG zachowaáo siĊ kil-kanaĞcie jego szkiców dotyczących historii ĩydów w Grodzisku: dzieje synagogi, cmentarza, mykwy, przemysáu i szkolnictwa w mieĞcie w okresie przedwojennym, opis dziaáalnoĞci Rady ĩydowskiej i charakterystyka grodziskich kolaborantów w okresie okupacji. Opracowaá równieĪ krótkie monografi e innych miejscowoĞci powiatu sochaczewskiego: Podkowy LeĞnej, Wiskitek i Sochaczewa. Kampelma-cher zmará na tyfus w 1942 r.57 WĞród relacji wyjątkowe miejsce zajmuje obszerny

53 Dok. 28.54 Dok. 28, 33, 37, 55.55 Dok. 60 i 71.56 Dok. 15 i 34.57 E. Ringelblum, Kronika getta warszawskiego..., s. 478. Dok. 143, 151–159, 163, 164.

WstĊp XXXIX

dziennik z Gáowna, którego autorem jest drobny kupiec pasmanteryjny o imionach Jakow Wolf. Oddaje on dzieĔ po dniu Īycie ĩydów w tym miasteczku od wrzeĞnia 1939 do marca 1940 r., szczegóáowo opisując Īycie religijne, handel, problemy powodowane kolejnymi zarządzeniami niemieckimi58.

WĞród publikowanych w tym tomie materiaáów znajdują siĊ równieĪ listy pry-watne. Niektóre z nich są wáaĞciwie relacjami, np. anonimowy list z Hrubieszowa ze szczegóáowym opisem akcji wysiedleĔczej w czerwcu 1942 r.59 Obszerny list Hanki Wermus z Sosnowicy czy niejakiej Goády do Alfredy Winnik to oryginalne Ğwiadectwa zawierające wiele interesujących szczegóáów60. Inne dotyczą aktualnej sytuacji w getcie, Īycia codziennego itd., jeden zostaá wysáany z obozu w Cieszano-wie, jeszcze inny byá pisany w trakcie akcji wysiedleĔczej z Lublina. Kilka listów to zwykáe kartki pocztowe bez znaczącej treĞci61. Nie zawsze wiemy, jaką drogą ta korespondencja znalazáa siĊ w ARG. Kartka Samuela Stiebera do Józefa Landaua trafi áa do archiwum zapewne przez brata Józefa, Aleksandra, który byá wspóápra-cownikiem „Oneg Szabat”62. Zastanawiające są na kartce Idla Lajfera pozdrowie-nia dla czterech waĪnych dziaáaczy partii syjonistycznej w getcie warszawskim: byü moĪe kartka trafi áa do archiwum przez kontakty partyjne63. Inne listy równieĪ musiaáy byü adresowane do wspóápracowników „Oneg Szabat” lub osób z nimi związanych. Podobnie niektóre dokumenty osobiste znajdujące siĊ w zbiorze mate-riaáów z miasteczek albo naleĪaáy do czáonków zespoáu „Oneg Szabat”, jak Ğwia-dectwo odwszenia Szmuela Bresáawa, albo do ludzi z bliĪszych lub dalszych krĊ-gów, np. ausweis Nechy ĩyákowicz, kuzynki Jakuba Rozenberga, sekretarza AJDC w Krakowie64. Pochodzenia wielu z nich jednak nie znamy.

WaĪne miejsce w zbiorze zajmują dokumenty urzĊdowe o róĪnym charakterze i proweniencji. CzĊĞü z nich to obwieszczenia niemieckie. Niektóre znalazáy siĊ w ARG w oryginale, inne w odpisie. Oryginalne obwieszczenia mogáy zostaü po prostu zerwane ze Ğcian budynków czy ze sáupów ogáoszeniowych. Pozyskiwano teĪ oryginalne dokumenty z placówek Īydowskiej administracji gett. Z akt, których nie moĪna byáo wynieĞü, robiono odpisy. Takie odpisy sprawiają czasem wraĪenie zaáącznika do relacji, np. zarządzenie wójta Bychawy o konfi skacie zwojów Tory i ksiąg religijnych doskonale uzupeánia obszerną relacjĊ z tego miasta65. Zwraca uwagĊ duĪa liczba oryginalnych dokumentów urzĊdowych z Piotrkowa Trybunal-skiego i Radomska, co niewątpliwie wskazuje na kontakty z pracownikami tam-

58 Dok. 129.59 Dok. 36.60 Dok. 33, 96.61 Dok. 23–25, 40, 41, 47, 52, 56, 57, 128, 134, 173.62 Dok. 52.63 Dok. 173.64 Dok. 6 i 61.65 Dok. 49 i 50.

XL WstĊp

tejszych rad Īydowskich66. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w wypadku materiaáów z Grodziska Mazowieckiego. Protokoáy posiedzeĔ Rĩ w Grodzisku Mazowieckim dostarczyli wspomniany juĪ Bernard Kampelmacher oraz Jehuda Glicensztajn, czáonkowie tejĪe rady67. W ARG znajdują siĊ takĪe odpisy korespon-dencji urzĊdowej prezesa Rĩ w Cheámie Marka Frenkla, z wáadzami niemieckimi, sprawozdanie z dziaáalnoĞci Rĩ w Piotrkowie i korespondencja prezesa Rĩ w Piotr-kowie Zelmena Tennenberga, oryginaá sprawozdania Komitetu Pomocy UchodĨcom i Biednym przy Rĩ we Wáoszczowie oraz bardzo ciekawy odpis sprawozdania Rĩ w CzĊstochowie68.

Ten ostatni dokument zasáuguje na szczególną uwagĊ. W Rĩ w CzĊstochowie w początkach 1941 r. inĪynier Feliks Galewski, pracownik referatu statystycznego Rĩ, sporządziá obszerne sprawozdanie z dziaáalnoĞci rady w CzĊstochowie za rok 1940 pt. „II Rocznik Statystyczny Rady Starszych w CzĊstochowie”69. Nie jest to wyáącznie sprawozdanie administracyjne, zawiera bowiem peány obraz Īycia spo-áecznoĞci Īydowskiej: statystykĊ ludnoĞci, opis sytuacji gospodarczej, los przesie-dleĔców, problem prac przymusowych, opieki spoáecznej itd. „II Rocznik” liczy trzy grube tomy, zawierające wiele rĊcznie wykonanych wykresów i tabel. Tekst nosi datĊ: styczeĔ 1941 r., niemniej daty pod tabelami i wykresami czĊsto są póĨ-niejsze, najpóĨniejsza to 9 stycznia 1942 r. W maju 1942 r. opracowanie to zostaáo przekazane burmistrzowi CzĊstochowy Stanisáawowi RybiĔskiemu przez prezesa Rĩ Lejba KopiĔskiego. Ten egzemplarz – z odrĊcznym podpisem KopiĔskiego – zachowaá siĊ i po wojnie trafi á do archiwum ĩIH70. Natomiast w 1941 lub 1942 r. Jerzy Winkler oraz drugi, nieznany z nazwiska kopista „Oneg Szabat” wykonali rĊczne odpisy fragmentów „II Rocznika” – bądĨ in extenso, bądĨ w streszczeniu. Fragmenty te dotyczyáy kwestii demografi cznych, prac przymusowych, opodatko-wania i Īycia gospodarczego. Ale pewną zagadką pozostaje fakt, Īe wspóápracow-nicy ARG nie korzystali z tekstu, który znamy z AĩIH, gdyĪ w dokumencie z ARG znajdują siĊ fragmenty nieobecne w egzemplarzu „II Rocznika”. Nasuwa to podej-rzenie, Īe istniaáa inna wersja tego dokumentu – egzemplarz wysáany burmistrzowi zostaá w pewnych miejscach okrojony i ocenzurowany. WyciĊto np. fragment suge-rujący, Īe nie wszyscy wiĊĨniowie obozów pracy powrócili do miasta. KopiĞci „Oneg Szabat” mieli wiĊc wgląd w wersjĊ pierwotną. NiezaleĪnie od tego sporzą-dzony przez nich odpis zawiera niedokáadnoĞci i báĊdy: pisali drobnym pismem na maáych kartkach papieru. Wizualnie jest nieuporządkowany: poniewaĪ potrzebo-wali miejsca na kartce na tabele statystyczne, dzielili tekst na czĊĞci, tak Īe trudno

66 Dok. 76–94, 99–113.67 Dok. 146–150.68 Dok. 30, 67, 68, 72, 85, 90,. 69 Liczba „II” sugeruje, Īe podobne sprawozdanie wykonano w 1940 r. za rok 1939.70 AĩIH, Rada Starszych w CzĊstochowie, sygn. 213/1-3.

WstĊp XLI

poáączyü fragmenty w jedną caáoĞü. Ponadto pod ziemią papier ulegá powaĪnemu zniszczeniu. Porównanie odpisu z ARG z oryginalnym egzemplarzem „II Rocz-nika”, który zachowaá siĊ bez ubytków, pozwoliáo na uporządkowanie tekstu oraz uzupeánienie niektórych braków.

W zbiorach AĩIH znajduje siĊ równieĪ drugi egzemplarz innego dokumentu z ARG: sprawozdanie z dziaáalnoĞci Komitetu Pomocy UchodĨcom i Biednym przy Rĩ we Wáoszczowie za rok 194071. Tym razem mamy do czynienia z dwoma równoprawnymi oryginaáami: tekst w obu jest niemal identyczny (róĪnice dotyczą ukáadu tekstu na stronie oraz pojedynczych, nieistotnych wyrazów), pisany na tej samej maszynie i na tym samym papierze. Dokument zawiera ponadto piĊü wkle-jek z dwunastoma fotografi ami. Egzemplarz ARG zostaá przesáany w marcu 1941 r. z Wáoszczowy do dyrektora AJDC w Krakowie Izraela Falka. Do zbiorów ARG tra-fi á wiĊc przez kontakty wspóápracowników „Oneg Szabat” z AJDC. Drugi egzem-plarz Rada we Wáoszczowie przekazaáa Komitetowi OpiekuĔczemu Powiatowemu ĩSS w JĊdrzejowie. Przechowaá go do 1943 r. dr Henryk Beer, czáonek KOP i kie-rownik szpitala Īydowskiego w JĊdrzejowie. Po likwidacji getta Beer ukrywaá siĊ krótko u Feliksa Przypkowskiego (znanego lekarza i astronoma), u którego pozosta-wiá egzemplarz sprawozdania. Syn Feliksa, Tadeusz Przypkowski72, w 1951 r. prze-kazaá go do ĩIH. Na stronie tytuáowej opisaá historiĊ tego dokumentu. Egzemplarz ten zachowaá siĊ w bardzo dobrym stanie technicznym, w odróĪnieniu od egzem-plarza z ARG, w którym brak kilku stron, góra niemal kaĪdej z zachowanych kartek jest uciĊta, fotografi e zaĞ są podarte i zamazane. W niniejszym tomie uzupeániono braki tekstu oraz opublikowano fotografi e z lepiej zachowanego egzemplarza73.

Nieco inaczej przedstawia siĊ sytuacja z dokumentem AJDC: sprawozda-niem z podróĪy inspekcyjnej Artura Reinberga (inspektora AJDC) w dniach 15–22 czerwca 1941 r. do miast dystryktu radomskiego. Dokument ten w ARG jest bardzo zniszczony, podarty, z wieloma ubytkami. NiemoĪnoĞü kompletnego odczy-tania go sprawiáa, Īe w Inwentarzu ARG zostaá potraktowany jako dwa dokumenty o niejasnym pochodzeniu. Okazaáo siĊ jednak, Īe w zespole akt ĩSS przechowywa-nym w AĩIH znajduje siĊ oryginaá tego sprawozdania, zachowany w doskonaáym stanie technicznym74. DziĊki temu w niniejszej edycji moĪna byáo udostĊpniü oma-wiane sprawozdanie w wersji kompletnej75. Przy tej okazji wyszáo na jaw, w jaki sposób zespóá „Oneg Szabat” uzyskiwaá kopie dokumentów ĩSS: odpis znajdujący siĊ w ARG jest kopią przez kalkĊ oryginaáu z zespoáu akt ĩSS.

71 AĩIH, Rada ĩydowska we Wáoszczowie, sygn. 223/1.72 Tadeusz Przypkowski (1905–1977) – fotografi k, kolekcjoner, projektant zegarów sáonecznych, konserwator zabytków, dyrektor PaĔstwowego Muzeum im. Przypkowskich w JĊdrzejowie. 73 Dok. 72.74 AĩIH, Akta ĩSS, sygn. 211/865, k. 53–57.75 Dok. 59.

XLII WstĊp

W publikowanym tomie znajduje siĊ wiĊcej sprawozdaĔ z inspekcji ĩSS i AJDC przeprowadzanych w róĪnych miastach i miasteczkach GG, niemniej ich oryginaáów lub kopii nie udaáo siĊ odszukaü w archiwum ĩIH.

Ukáad wydawnictwa

Dokumenty w tomie uáoĪono w ukáadzie administracyjno-geografi cznym wedáug miejsc, których dane Ğwiadectwo dotyczy. PrzynaleĪnoĞü administracyjną miejsco-woĞci rozstrzygano na podstawie niemieckiego wydawnictwa z 1943 r. pt. Amtli-ches Gemeinde- und Dorfverzeichnis für das Generalgouvernement auf Grund der Summarischen Bevölkerungsbestandsaufnahme am 1. März 194376. Punktem wyj-Ğcia jest podziaá GG na poszczególne dystrykty, a w obrĊbie dystryktów na powiaty i na miejscowoĞci w kolejnoĞci alfabetycznej. W ramach dystryktu na pierwszym miejscu znajdują siĊ materiaáy dotyczące jego stolicy (poza dystryktem warszaw-skim), chyba Īe w ARG są dokumenty przekrojowe dotyczące terenu caáego dys-tryktu. SpoĞród materiaáów dotyczących powiatu jako pierwsze publikowane są te mówiące o mieĞcie powiatowym. W obrĊbie jednej miejscowoĞci na początku umieszczono akta urzĊdowe, nastĊpnie dokumenty osobiste, dalej opracowania, dzienniki, relacje i listy. Materiaáy jednej kategorii z jednej miejscowoĞci uáoĪone są chronologicznie.

Teksty dotyczące róĪnych miejscowoĞci poáoĪonych w róĪnych dystryktach zostaáy przyporządkowane oĞrodkowi, któremu poĞwiĊcono najwiĊcej miejsca77.

Ponowna analiza dokumentów ARG wykonana na potrzeby niniejszej edycji, ich dokáadna transkrypcja i przekáad pozwoliáy niekiedy na precyzyjniejsze datowanie, korektĊ autorstwa, nazw wáasnych itd. w stosunku do ustaleĔ podanych w Inwen-tarzu ARG. Nazwiska osób wystĊpujących w publikowanych w tomie materiaáach zostaáy sprawdzone w imiennych bazach danych zespoáów akt ĩSS i AJDC 1939–1941 oraz w internetowej bazie danych getta warszawskiego http://warszawa.getto.pl. W razie odnalezienia istotnych danych zamieszczono krótki biogram w przypisie.

Przy ustalaniu dat Ğwiąt Īydowskich oraz przeliczaniu dat kalendarza Īydow-skiego na kalendarz gregoriaĔski korzystano ze strony internetowej http://calendar.zoznam.sk/jewish_calendar-pl.php.

EdycjĊ kaĪdego dokumentu otwiera nagáówek, w którym zamieszczono w kolejnoĞci: datĊ, miejsce powstania dokumentu, twórcĊ dokumentu (imiĊ i nazwi-

76 Amtliches Gemeinde- und Dorfverzeichnis für das Generalgouvernement...77 Dok. 34, 60, 71. Dok. 34 dotyczy Hrubieszowa i okolicznych miasteczek oraz CzĊstochowy i znajduje siĊ wĞród dokumentów z powiatu hrubieszowskiego; dok. 60, dotyczący SkarĪyska--Kamiennej, Chmielnika i Janowa Podlaskiego, znajduje siĊ na początku dokumentów z dystryktu radomskiego; dok. 71, dotyczący CzĊstochowy, Ostrowca ĝwiĊtokrzyskiego i Rejowa (SkarĪy-ska-Kamiennej), umieszczono wĞród relacji z CzĊstochowy.

WstĊp XLIII

sko lub nazwĊ urzĊdu, instytucji, organizacji spoáecznej), tytuá dokumentu wraz z okreĞleniem jego typu (relacja, dziennik, list, telegram, sprawozdanie, obwiesz-czenie itd.) oraz krótki regest.

Pod tekstem dokumentu znajduje siĊ stopka, w której zawarto nastĊpujące informacje: nazwisko autora przekáadu (w wypadku táumaczeĔ), sygnaturĊ doku-mentu wedáug nowego inwentarza oraz wedáug starego, opis techniczny dokumentu i wskazanie podstawy wydania wraz z liczbą stron – o ile w jednostce archiwal-nej jest wiĊcej niĪ jeden egzemplarz danego dokumentu. Opis techniczny zawiera: okreĞlenie, czy dokument jest oryginaáem (autografem) czy odpisem sporządzo-nym przez wspóápracowników „Oneg Szabat”, informacjĊ o liczbie odpisów, czy jest to rĊkopis, maszynopis czy druk (w wypadku rĊkopisu podano inicjaá kopisty i narzĊdzie pisarskie), jĊzyk dokumentu, wymiary, liczbĊ kart i stron caáoĞci jed-nostki archiwalnej, powiadomienie o dopiskach i ubytkach tekstowych oraz o zaáą-czonych powojennych notatkach Hersza Wassera. Opisy techniczne mogą równieĪ odnosiü siĊ do dokumentów opatrzonych starymi sygnaturami, które skáadają siĊ na jedną nową jednostkĊ archiwalną. W stopce znalazáa siĊ teĪ treĞü stempli pocz-towych z kart, niepublikowana w tekĞcie. Wszystkie opisy techniczne dokumentów są skopiowane z Inwentarza ARG, ewentualnie uzupeánione.