MINERAŁY SKAŁOTWÓRCZE(sztuk 10)

minerał to najmniejsza jednostka (pod względem geologicznym) z jakiej zbudowana jest skorupa ziemska

minerał to pierwiastek, jednorodna mieszanina pierwiastków lub związek chemiczny minerał w normalnych warunkach cechuje się stałym stanem skupienia minerał powstaje w sposób naturalny, tj. bez ingerencji człowieka

Odszukajcie następujące minerały:» kwarc SiO2 dwutlenek krzemu /twardy, bezbarwny, słupkowy, w granicie: szary i „tłusty”/» halit NaCl chlorek sodowy /in. sól kamienna, słony smak/» muskowit KAl2(OH, F)2AlSi3O10 zasadowy glinokrzemian potasu i glinu /cienka płytka,

barwa białawo srebrna/» chalcedon SiO2 dwutlenek krzemu /szukaj krzemienia, przełom muszlowy lub gładki/» glaukonit (K, Na, Ca)( Fe, Al., Mg, Fe)2 [(OH) 2/(Al.,Si) 4 O10] x n H2O uwodorniony

glinokrzemian potasu, żelaza, magnezu i glinu /nazwa pochodzi od gr. glaukos = niebieskozielony, niebieskawy, nawiązuje do charakterystycznej barwy tego minerału/

» galena PbS siarczek ołowiawy /in. błyszczyk ołowiu, najcięższy minerał/» piryt FeS2 dwusiarczek żelaza /w jednej ze skał wygląda jak złoto/» magnetyt Fe3O4 tlenek żelazawo-żelazowy /przyciąga magnes/» kalcyt CaCO3 węglan wapniowy /względnie kruche „słupki” w jednej ze skał/

1. Który z minerałów skałotwórczych występuje najczęściej w skorupie ziemskiej?2. Co należy uwzględnić przy odnajdywaniu poszczególnych minerałów?3. Diament, szafir, rubin i inne należą do tzw. minerałów rzadkich. Gdzie najczęściej mają

one zastosowanie?4. Diament jest najtwardszym minerałem. Czy znasz jego praktyczne wykorzystanie poza

przemysłem jubilerskim?

SKAŁY MAGMOWE(sztuk 5)

skały powstałe z magmy wskutek jej zastygania, są to zatem skały „formowane w ogniu” w zależności od warunków w jakich następowało krzepnięcie magmy, dzieli się je na

wulkaniczne (in. Wylewne) – zastygłe na powierzchni ziemi i głębinowe – zastygłe w głębi ziemi

w zależności od składu chemicznego (zawartość krzemionki), skały te dzielimy na kwaśne, obojętne i zasadowe

Odszukajcie następujące skały magmowe:» granit /barwa szarawa, bez problemu można dostrzec minerały skałotwórcze/» bazalt /barwa czarna/» porfir /struktura „pośrednia”/

1. Która z tych skał jest skałą wulkaniczną (wylewną), głębinową, a która żyłową?2. Która z tych skał jest skałą o budowie jawnokrystalicznej, skrytokrystalicznej, a którą

charakteryzuje budowa pośrednia?3. Gdzie w Europie najintensywniej powstają obecnie skały pochodzenia wulkanicznego?4. Z którymi formami terenu związane jest występowanie skał magmowych?5. W jaki sposób powstały dwie pozostałe skały? Czy jesteś w stanie podać ich nazwę?6. Dlaczego pumeks jest lżejszy w porównaniu z innymi skałami magmowymi?

SKAŁY WAPIENNE(sztuk 9)

„W czasie mych wędrówek po jurze południowych zboczy Gór Świętokrzyskich pracowałem jakiś czas w Przedborzu. Pewnego dnia siedzę w głębokim wąwozie tzw. Majowej Góry. Z jednej strony białe wapienie, należące do górno-jurajskiej formacji, nad nimi rdzawe piaskowce formacji kredowej. Pomiędzy nimi luka, obejmująca czas około 20 milionów lat. Wytłukuję skamieniałości z białych wapieni jurajskich. Nadchodzi jakiś miejscowy obywatel, zwabiony widokiem kogoś, kto najwyraźniej szuka, czego nie zgubił. Tłumaczę mu, że w skale zawarte są muszle wskazujące, że tu kiedyś było morze, w którym żyły takie oto zwierzęta.

- Głupstwa pan gada – słyszę odpowiedź – siedemdziesiąt lat żyję i żadnego tu morza nie było.”

(Passendorfer E: Z wędrówek geologa. Czytelnik Spółdzielnia Wydawniczo-Oświatowa, Warszawa 1951)

skały osadowe skały pochodzenia organicznego / chemicznego (?) skały powstałe z wapiennych szkieletów zwierząt / roślin (?) tworzących osady na dnie morskim skały zbudowane z węglanu wapnia (Ca CO3). Z jakimi roztworami „substancja” ta silnie

wchodzi w reakcję?

Odszukajcie następujące skały wapienne:» wapień serpulowy /szkielety pierścienic w kształcie powykręcanych rurek/» wapień numulitowy (2 szt.) /Nummulites = otwornice/» trawertyn (2 szt.) /zwięzła odmiana martwicy wapiennej/» geza /barwa lekko zielona, szorstka w dotyku, zbudowana z igieł gąbek/» kreda pisząca /składa się z drobnych - widocznych tylko pod mikroskopem - szkielecików

organizmów roślinnych z domieszką otwornic, w dotyku - bardzo silnie brudzi palce/» opoka /barwa biała, skała bardzo lekka, „brudzi” palce/» wapień muszlowy /wyraźnie widoczne muszle organizmów zwierzęcych – np. amonitów/

1. Czy słuszne jest stwierdzenie, że skały wapienne stanowią pozostałość po życiu w morzach? Uzasadnijcie swą odpowiedź.

2. Dlaczego zakłady produkujące wapno (tzw. wapienniki) znajdują się w pasie Wyżyn Polskich?

SKAŁY OKRUCHOWE(sztuk 8)

skały osadowe skały powstałe z rozdrobnionych szczątków dawnych skał, luźno nagromadzonych lub

spojonych lepiszczem

Odszukajcie następujące skały okruchowe:» less (2 szt.) /skała pylasta/» piasek drobnoziarnisty » piasek gruboziarnisty» piaskowiec (3 szt.) /scementowany piasek/» zlepieniec zygmuntowski /nazwa pochodzi od Kolumny Zygmunta III w Warszawie

zbudowanej z tej właśnie skały/

1. Porównajcie spoistość ziaren analizowanych skał. Podajcie odpowiednie określenia obrazujące to zróżnicowanie.

2. Co jest przyczyną przemiany skały luźnej w skałę zwięzłą?3. Dlaczego less jest skałą składającą się z tak bardzo drobnych „cząstek”? Jakie gleby

powstały na podłożu lessowym? Podaj nazwę formy erozyjnej związanej z obszarem lessowym.

4. Co jest przyczyną zróżnicowania wielkości ziaren w piaskach i piaskowcach?5. Co jest przyczyną zróżnicowania barwy piaskowców?6. Jak sądzicie, dlaczego nazwa ostatniej skały brzmi zlepieniec (in. konglomerat)?

SKAŁY OSADOWE POCHODZENIA ORGANICZNEGO I CHEMICZNEGO(sztuk 9)

skały pochodzenia organicznego - roślinnego powstały wskutek nagromadzenia i zwęglenia szczątków organicznych, głównie roślinnych

organicznego pochodzenia są również węglowodory węgle i węglowodory zaliczane są do paliw kopalnych skały pochodzenia chemicznego powstają wskutek nagromadzenia się wytrąconych z

wody zawartych w niej związków chemicznych

Odszukajcie następujące skały:» sól kamienna» krzemień (3 szt.)» węgiel kamienny» ropa naftowa» siarka» torf» węgiel brunatny

1. Jak sądzicie, które z tych skał są skałami pochodzenia chemicznego, a które pochodzenia organicznego (roślinnego)?

2. Podajcie warunki potrzebne do powstawania złóż soli kamiennej. Czy wiecie gdzie obecnie na świecie panują takie warunki?

3. Podajcie warunki potrzebne do powstawania węgla kamiennego.4. Podaj przykłady surowców wydobywanych (eksploatowanych) metodą: głębinową,

odkrywkową, otworową.5. Jakie znaczenie w dziejach ludzkości odegrały te skały?

„(...) ten kamienny świat, wciąż ulegając prawom przyrody, przeobraża się nieustannie i stanowi materiał czekający na ręce człowieka, które mu nadadzą nowe wcielenia i nowe formy użyteczne. Rozwój kultury materialnej w najogólniejszych zarysach dzielimy przecież na ery kamienia łupanego, gładzonego, na ery miedzi, brązu i żelaza...”

(Wuttke G., 1963: Ćwiczenia i wycieczki w nauczaniu geografii. PZWS, Warszawa.)

SKAŁY METAMORFICZNE (PRZEOBRAŻONE)(sztuk 4+4)

„Zwykły dom, na mieszkanie nam służący, zbudowany jest z rozmaitych materyałów, a jednym z nich zawsze kamień bywa. Ściany, ogniska, piece, kominy, pokrycia dachowe, z kamienia się składają. Dla każdej jednak z tych oddzielnych części budynku innego się kamienia używa. Ściany mogą być zrobione z kamienia ciosowego, wapiennego lub cegły, pokrycie dachowe z łupku lub dachówki, ogniska z piaskowca, kominki z marmuru, a inny znowu gatunek kamienia, zwany węglem kamiennym, pali się w naszych piecach. Wyjdźcie na ulicę, a większa jeszcze znajdziecie rozmaitość. Drogi bite z innych kamieni są zrobione, niż brukowane ulice. Ozdobne kamienie rozmaitego gatunku służą do upiększania gmachów i sklepów. Przyglądając się więc jedynie domom i ulicom, przekonacie się łatwo, że istnieje wiele rozmaitych gatunków kamienia. (...) rozmaite gatunki kamienia posiadają właściwą im historyę, która rzuca wiele światła na dawniejsze ukształtowanie lądu i morza. Stopniowo dojdziecie do przekonania, że z kamieni tych można wyczytać dzieje kuli ziemskiej. Nauką, rozpatrującą tego rodzaju zagadnienia, jest geologia, tj. ta gałąź badań ludzkich, której przedmiotem – historya ziemi.”

(Geikie A., /tł. Jurkiewicz K./, 1901: Geologia. Warszawa Nakład Gebethnera i Wolffa, Kraków G.Gebethner i spółka.)

skały powstałe w warunkach, gdy na skutek ruchów skorupy ziemskiej zmieni się pierwotne położenie skał

bądź skały powstałe w strefie kontaktu z magmą skały te tworzą się ze skał magmowych i osadowych

Wskażcie następujące skały metamorficzne:» łupek» marmur» gnejs» kwarcyt

1. Przyporządkujcie wyżej podane skały przeobrażone ich skałom „wyjściowym” (tj.: ił, piaskowiec, granit i wapień).

2. Które procesy geologiczne - wewnętrzne czy zewnętrzne - powodują przeobrażenie skał skorupy ziemskiej? Co wpływa na „przemianę” tych skał?

3. Która z podanych skał ma największe zastosowanie w budownictwie i zdobnictwie?

TW O R Z Y W O L I T O S F E R Y

Uzupełnij rycinę o brakujące elementy:

a) groty (ustal kierunek „obiegu skał w przyrodzie”) - w sumie 8 grotów

b) nazwy skał i ich grup, skały magmowe (wylewne, głębinowe, żyłowe), skały osadowe, skały metamorficzne

skały: opoka, siarka, węgiel kamienny, kreda, piasek, gnejs, bazalt, zlepieniec, sól kamienna, less, marmur, wapień muszlowy, torf, krzemień, węgiel brunatny, kwarcyt, porfir, łupek, pumeks, geza, granit

(w sumie 21 skał)

c) nazwy procesów.metamorfizm, sedymentacja, transport, lityfikacja, krystalizacja

Powodzenia!

„Skały nie są wieczne. Chociaż duże skały wydają się odporne i stabilne, to z punktu

widzenia geologa są efemerydami. (...). Skały klasyfikuje się według sposobu, w jaki

powstały, a nie wyglądu lub budowy. Rozróżnia się trzy główne rodzaje skał – osadowe,

magmowe i metamorficzne. (...) Około 75 procent powierzchni kontynentów stanowią skały

osadowe. Większą część reszty zajmują skały magmowe, a skał metamorficznych jest tylko

kilka procent” (Trefil J., 1997)

„Jak powstają skały?

Różnice pomiędzy trzema rodzajami skał – magmowymi, osadowymi oraz metamorficznymi –

wynikają z odmiennego sposobu ich powstawania.

Skały magmowe uformowały się z powstałej we wnętrzu Ziemi płynnej magmy, która zastygła w

trakcie wydobywania się na powierzchnię, na przykład jako lawa tryskająca z wulkanów. Jeżeli

magma zastygnie dopiero na powierzchni Ziemi, powstaje skała wylewna, na przykład bazalt. Jeżeli

zdąży zastygnąć zanim zostanie wyrzucona na zewnątrz, tworzy skałę głębinową. Przykładem tego

typu skały może być szeroko rozpowszechniony granit.

Skały osadowe to ponownie scalone okruchy zwietrzałych niegdyś bloków skalnych oraz

nierzadko – szczątków organizmów żywych. Zwietrzelina, na którą składają się kamyczki, piasek

oraz drobne iły, transportowana jest przez wiatr, wodę i lodowce, a następnie w zbitych warstwach

osiada na dnie jezior i mórz. Przesiąkająca je woda wymywa zawarte w okruchach minerały, które jak

klej, scalają osady w większe całości. W ten sposób powstały zlepieńce (większe kamienie połączone

w jedną całość z materiałem bardzo drobnym) lub piaskowce, które zbudowane są z piasków, iłów

oraz mułowców. Budulcem niektórych skał wapiennych są szczątki organizmów żywych, na przykład

ich muszle. Klasyczna odmiana skały wapiennej – kreda powstała z planktonu (mikroskopijnych

rozmiarów morskiej flory i fauny). Węgiel jest skałą pochodzenia roślinnego. Innego rodzaju skały

osadowe, na przykład niektóre wapienie czy sól kamienna, kształtują się z rozpuszczonych w wodzie

związków chemicznych.

Skały metamorficzne to zarówno skały magmowe jak i osadowe, powstałe w głębi skorupy

ziemskiej, poddane wysokiej temperaturze, ciśnieniu lub okresowym reakcjom chemicznym. (Te

czynniki mogą spowodować zmiany we wzajemnym ułożeniu atomów względem siebie lub

zastąpienie jednych atomów innymi, co zmieni charakter skały.) W taki sposób wapień przekształcił

się w marmur, natomiast skały ilaste – w łupki. Proces powstawania tego typu skał nazywa się

metamorfizmem.”

(„Skały i krajobraz” [rozdz. w:] „Świat wiedzy. Wszechstronne źródło informacji dla całej

rodziny” Kolekcja Marshalla Cavendisha. /str. 68/)

Najpierw byłam magmy częścią- Potem stałam się lawąWięc ze stopu magmatycznego

wraz z „rodziną” powstałam

Mój charakter twardy, jak na mnie przystałoZależy od: magmy chemicznego składu- No i od warunków w których krzepnięcie mnie zastało

Raz jestem kwaśna, raz zasadowaa co z tym idzie w parze – różnokolorowa

Mogę być jasna, a także ciemna,głębinowa, wylewna, wulkanicznai jeszcze skryto i jawnokrystaliczna

Czasami gładkość mą zakłócaprędkość stygnięcia lawyi wolność gazów wydobycia

Staję się wtedy jak pumeks domowyo budowie porowej, a nie porfirowej

Jestem praktyczna niesamowicie – spytajcie o to budowniczychNie zgnieciesz mnie, nie zniszczy też wodaJestem po prostu niezastąpiona.

Wyżej o sobie w skróciemówiłam ja – skała magmowa

Monika Miłczak (kl. II b / rok szkolny 1998/1999)

Oda do skały

O skało, minerałów ty zespole,

W naszym życiu ważną bardzo pełnisz rolę.Ty powstałaś naturalnieI wyglądasz całkiem ładnie.Różna może być twa postać,Mienić się, lub stałą zostać.Pochodzenie twe nam mówi,Jak wyglądasz i co lubisz.I dlatego, piękna skało,Odmian twoich jest nie mało.Osadowa – to po pierwsze,I magmową znajdę jeszcze,Metamorfizm, gdy zadziała- jest przeobrażona skała.O tych skałach trochę bliżej,Powiem w paru słowach niżej.Osadowa to fragmentyBloków skalnych znów scalone,W skład jej wchodzą elementyWodą w warstwy zaklejone.Woda przesiąkając warstwy,Z nich wymywa minerały,Które tak jak klej związują W jedną całość obiekt cały.Skała taka – to jest cudo,I nikt temu nie zaprzeczy.Mogą ją budować muszle,Pyły, piasek, inne rzeczy.Drugi rodzaj to magmowa- skała świetna, proszę wierz mi.Tworzy się z gorącej magmy,Co wypływa spod powierzchni.

Gdy zastygnie już na zewnątrz- proszę bardzo – bazalt mamy.Czarną skałę tę od zawszeDo wylewnych zaliczamy.Kiedy magma już stężała,Przed dotarciem tam, na zewnątrz,- mamy skałę głębinową,którą granit jest na pewno.Osadowe i magmowe mogą zostać zamienione,Przy odpowiednich warunkach,W skały przeobrażone.Wpływa na to otoczenie,Duża jest zasługa chemii,A procesy te zachodząCzęsto w głębi naszej ziemi.Dzięki metamorfizmowi.Wapień zamienia się w marmur,Granit w gnejs, ił w łupek także,A jest więcej tych przykładów.Skało moja, słuchaj wreszcie!To dla ciebie są te wiersze.Jak przydatna jesteś, ładna,Wie człowiek od bardzo dawna.Zasłużyłaś na pochwały- Hej ludzie!Kochajcie skały!

Aleksandra Gocek (kl. II e / rok szkolny 1998/1999)