Levinas "Calosc i Nieskonczonosc" (fragment)

7/23/2019 Levinas "Calosc i Nieskonczonosc" (fragment)

1/15

BIBLIOTEKA WSPCZESNYCH FILOZOFW

EMM NUEL LEVIN S

/ /

OS

/ / /

I NIESKON ZONOS

ESEJ O ZEWNTRZNOI

Przetotya

MAGORZATA KOWALSKA

stpem p oprzedzi

BARBARA SKARGA

Przekad przejrza

JACEK MJGASl SKJ

1998

WYDA WNICTWO NAUKOWE PWN


2/15

Rozdzia I

METAFIZYKA I TRANSCENDENCJA

1. Pragnienie niewidzialnego

Tu nie ma prawdziwego ycia . Ale jestemy w wiecie.

To tumaczy powstanie i utrzymywanie si metafizyki.

e-

~wraca siku gdzie indziej , ku inaczej , ku innemu'.

najoglniejszej postaci, jak przybraa w historii myli, jest

ruchem wychodzcym od znanego nam wiata - nawet jeli na

jego skraju albo w nim skrywaj si ziemie jeszcze nieznane

- od u siebie , ktre zamieszkujemy, w stron obcego

poza-sob, w stron jakiego tam .

Cel tego ruchu - gdzie indziej albo to, co inne - nazywamy

innym

w mocnym sensie. adna podr, adna zmiana klimatu

i krajobrazu nii ~mog zaspokoi pragnienia zmierzajcego

w tamt stron~etafizycznie upragnione Inne nie jest inne

jak chleb, ktry Jem, jak kraj, w ktrym mieszkam, jak pejza,

ktry kontempluj, jak niekiedy ja sam wobec siebie, jak to

ja , ktre jest innym . Tym wszystkim mog si nakarmi

i w znacznej mierze zaspokoi, jakby mi tego tylko brakowao.

W rezultacie

inno

tych zjawisk zostaje wchonita przez moj

tosamo istoty mylcej lub posiadajc~j)I)a nienie metafi-

~ zmierz~ d?

r:zego cakiem innego,

do

absolutnie

inne ...

Zwyka analiza;agnienia nie moe zda sprawy z t;go

osobl~we.goro~zczenia.. ~~I co zwykle ~znaje si z~

~gmeme, lez..)::Wtrz~2j pragmeme tak rozurmane wyraa

ubstwo i niekompletnos bytu, ktry utraci niegdysiejsz

wielko. W takim wypadku pragnienie pokrywa si ze wiado-

p~~ ~\f~


3/15

Cz pierwsza. To samo i inne

adekwaci od owiednioci idei i rzeczy: obejmujcym rozu-

~J3rak odpowiedIDosClm~wy ej negacji lub

niejasnoci idei, ale, poza wiatem i mrokiem, oza od-

mierzjcym b)1Y. oznaniem, bezmiar pragnienia. Pragnienie

J e s ~ g ; ; I e ; r i ~ i n~bsolutnie Innego. Poa godem, try mona

nasyci, poza zmysami, ktre mona ukoi, metafizyka pragnie

Innego wyszego nad moliwe zaspokojenia. Dlatego ciao nie

zna gestu, ktry byby w stanie zmniejszy to pragnienie, nie

moe go ukoi adn znan pieszczot ani wynale adnej

pieszczoty nowej. I2agnieni~~z ~eSI1P~9je~,)S.tre wan~

zakqqa.

09d~nie in ' . z no Inne o. Dla Prag-

nienia ta inno, nieadekwatna wobec idei, ma sens. Rozumiana

jest fto inno ~~g~dQwle~tijak~ .lO N~Lw..,.;;Yr7s--=e.::;g--,

Pragnienie metafizyczne otwiera sam wymiar

wysokoci .

Fakt,

e wysoko ta nie jest ju niebem, ale Niewidzialnym, stanowi

wanie o jej wyniesieniu i godnoci. Umrze dla Niewidzial-

nego - oto metafizykazNie znaczy to jednak, e pragnienie

moe si obej bez jakich aktw. Tylko, e te akty nie sju

ani konsumpcj, ani pieszczot, ani liturgi.

Szalone denie do tego, co niewidzialne A przeciez

w dwudziestym stuleciu przejmujce dowiadczenie czowie-

czestwa uczy} e ludzkie myli opieraj si na potrzebach,

w ktrych wyraa si spoeczestwo i historia; e gd i strach

mog pokona wszelki ludzki opr i wszelk wolno. Nie

zamierzamy tu podawa w wtpliwo tej czowieczej ndzy

- tej potnej wadzy, jak sprawuj nad czowiekiem rzeczy

i niegodziwo - tej zwierzcoci. Ale by czowiekiem to

wiedzie, e tak jest. Wolno polega na wiadomoci, e

wolno jest zagroona. Ale wiedzie lub mie wiadomo to

I

Bo ja znowu nie umiem uwierzy, eby oczy naszego ducha zwracaa

w grjakakolwiek inna nauka, jeeli nie ta, ktra by dotyczya bytu i tego, co

niewidzialne .... Platon,

Pastwo,

prze. W. Witwicki, PWN, Warszawa 1958,

529 B.

Rozdzia l. Metafizyka i transcendencja

21

mie czas, by unikn nieludzkiej chwili albo by j uprzedzi.

Wanie to cige odsuwanie godziny zdrady - cienka rnica

midzy czowiekiem i nie-czowiekiem - wymaga bezintereso-

wnej dobroci, pragnienia tego, co absolutnie inne, godnoci

i wymiaru metafizyki.

2. Rozerwanie caoci

Na t absolutn zewntrzno celu metafizycznego, na t

nieredukowalno ruchu do gry wewntrznej, do zwykej

obec rz w asnym ..~w1Katufe, na'\vet~jesll Jej me

wykazuje, sowo transcendentny . Ruch metafizyczny jest

transcendentny, a anscendenc) , jako pragnienie i brak adek-

watnoci, jest z koniecznoci trans-ascendencj2. Transcenden-

cja przypisywana temu ruchowi ma t osobliwo, e dystans,

jaki wyraa - w odrnieniu od kadej zwykej odlegoci

- konstytuuje sposb istnienia zewntrznego bytu. Jego charak-

terystyka formalna - bycie innym - stanowi jego tre. Dlatego

metafizyk i Inne nie tworz razem caoci. Metafizyk jest

absolutnie odseparowany.

Metafizyk i Inne nie selementami ~relacji, ktr mona by

odwrci. Odwracalno relacji, w ramach ktrej terminy

mona ujmowa bez rnicy od strony lewej do prawej albo od

prawej do lewej, tworzy z nich, z

jednego i

z

drugiego,

par.

Dopeniaj si one wwczas w obrbie widzialnego z zewntrz

systemu. Tym samym rzekoma transcendencja rozpuszcza si

w jednoci systemu, ktry niszczy radykaln inno Innego.

Nieodwracalno nie znaczy po prostu, e To-Samy zwraca si

ku Innemu, ale Inne nie zwraca si do To-Samego. Takiej

2 Przejmujemy ten terrnin od Jeana Wahla. Zob. Sur l'idee de la transcen-

dance,

w:

Existence humaine et transcendance,

Editions de la Baconniere,

Neuchatel 1944. Problemy poruszone w tym studium byy dla nas is to tn

inspiracj.


4/15

~

Cz pierwsza. To samo iinne

ewentualnoci nie jestemy w stanie rozway: radykalne

odseparowanie To-Samego i Innego znaczy dokadnie tyle, e

nie moemy umieci si poza t relacj, by odnotowa

zgodno lub brak zgodnoci midzy ruchem w t i w tamt

stron. W przeciwnym razie To-Same i Inne jednoczyyby si

w naszym spojrzeniu, pokonujcym absolutny dystans, jaki je

o~ziela.

~no, radykalna heterogeniczno Innego, moliwa jest

tylko

pod warunkiem, e Inne jest innym w stosunku do czonu,

ktry z istoty pozostaje w punkcie wyjcia, suc za punkt

wyjcia relacji, ktry jest To-Samym nie w sensie wzgldnym,

lecz w sensie absolutnym.

Cz/;aU eJ 1J. JtJ; y. o e

arosta

a solutnie unkcie w cia relacji, est lko a.

By Ja - to mie za sw tre tosamo, niez enie od

in widuacji, jak mona czerpa z pewnego systemu od-

niesie. Ja nie jest bytem, ktry pozostaje zawsze taki sam, ale

bytem, ktrego istnienie polega na utosamianiu si, na odnaj-

dowaniu swojej tosamoci we wszystkim, co mu si przydarza.

Jest tosamoci we waciwym sensie, rdowym zieem

~

Ja jest tosame nawet w swoich przemianach. Przedstawiaje

sobie i myli o nich. Uniwersalna tosamo, zdolna ogarn

wszelk rnorodno, wspiera si na tosamoci podmiotu,

pierwszej osoby. Uniwersalna myl to ja myl .

Ja jest ze sob tosame nawet w swoich przemianach

w innym jeszcze sensie. W istocie Ja, ktre myli, sucha

wasnego mylenia lub obawia si wasnych gbi i dostrzega,

e jest inne od siebie samego. Odkrywa w ten sposb sawn

naiwno wasnej myli, ktra myli prosto przed siebie

- tak, jak idzie si przed siebie. Sucha swoich myli i odkrywa,

e jest dogmatyczne, bce samemu sobie. Ale w obliczu te

jnnoci Ja .est To-Sam m stn~a si ze sob-nie-jest stanie

~ rze si te ~Iiego siebie . eglowska fenomenolo-

Rozdzia Metafizyka itranscendencja

3

gia - w ktrej samowiedza polega na rozrnianiu tego, co nie

jest rozrnione - wyraa uniwersalno To-Samego, ktry

utosamia si ze sob poprzez inno mylanych przedmiotw

i .mo o oz ci siebie do siebie Ja odrniam siebie od siebie

samego, a jednoczenie bezporednio wiem o tym, e to, co

zostao odrnione, nie jest rne. Ja, co jednoimiennego,

odpycham siebie od siebie samego; ale to, co zostao rozr-

nione, co zostao zaoone jako rne, nie jest bezporednio

jako rozrnienie adnym rozrnieniem dla mnie': Rnica

nie jest rnic, @ jako inne nje Jest .lIwY.Itl.::.JMona tu

pomin fakt, e bezporednia oczywisto ma dla Hegla

charakter tymczasowy. Ja, ktre odpycha siebie ze wstrtem, Ja,

ktre wyrywa si z nudy bycia sob, to tylko odmiany

samowiedzy spoczywajcej na nierozerwalnej tosamoci Ja ze

sob. Odmienno Ja, ktre samemu sobie wydaje si inne,

moe poruszy wyobrani poety wanie dlatego, e jako

negacja siebie przez siebie naley do gry To-Samego - wanie

dlatego, e jest tylko jednym ze sposobw identyfikacji Ja.

Utosamianie si To-Samego w Ja nie zachodzi jak mono-

tonna tautologia: Ja jestem Ja . W takim ujciu umyka naszej

uwadze oryginalno identyfikacji, ktrej nie da si sprowadzi

do formalizmu A jest A. Trzeba j uj inaczej ni przez

refleksj nad abstrakcyjnym przedstawianiem siebie przez

siebie. Trzeba wyj od konkretnej relacji midzy Ja i wiatem.

Ten ostatni, obcy i wrogi, powinien, mona by sdzi, narusza

tosamo Ja. Ale rawdziwa i rdowa relacja midzy nimi,

w ktre: Ja ods~a-m, wlfDj~jako.To-Samy

~W SC l.S -W .m

sensie,

m a

pos-taLpaeb.y.w..ania...w,wiecie. posb, w jaki Ja

istnieje wobec innego wiata, polega wanie na przebywa-

niu, na utosamianiu si przez istnienie w nim jak u siebie.

3 G. w. F. Hegel. Fenomenologia ducha, prze. A. Landmann, PWN, War-

szawa 1963,

t.

I, s. 193.


5/15

24


W wiecie, na pierwszy rzut oka innym, Ja jest jednak

autochtonem, ktry oswaja, usuwa t inno. @ wiecie I.

znaj@je sobie mixjsceJ dom.

ieszka

znaczy sta i trzyma

si (se tenir)*; nie jak w, ktry chwyta si, gryzc wasny

ogon, ale jak takie ciao, ktre na zewntrznej w stosunku do

niego ziemi stoi (se tient) i co moze. U siebie nie jest

zawartoci, lecz miejscem, w ktrymja mog, w ktrym, cho

zale od zewntrznej rzeczywistoci, jestem, mimo tej zale-

noci albo dziki niej, wolny. Wystarczy i, robi co, by

wszystko wzi w rce. Ostatecznie wszystko, w pewnym sen-

sie i w okrelonym miejscu, pozostaje do mojej dyspozycji,

nawet gwiazdy, jeeli tylko zrobi stosowne obliczenia, skal-

kuluj rodki i sposoby ujcia. Miejsce, rodowisko, dostarcza

tych sposobw. Wszystko jest tu, wszystko do mnie naley;

wszystko zostaje z gry ujte wraz z pocztkowym zajmowa-

niem miejsca,(\ysz:is,tko zostaje pojte (com-pri 4doliwo

posiadania, to znaczy zawieszania samej innoci tego, co jest

inne tylko na pierwszy rzut oka i w stosunku do mnie - okrela

sposb bycia To-Samego. W wiecie jestem u siebie, poniewa

poddaje si on - lub wymyka - posiadanivTo, co absolutnie

inne nie tylko nie daje si posi, ale podwaa posiadanie

i wanie dlatego pozwala je powici**). Trzeba potraktowa

powanie to przeksztacanie si innoci wiata w tosamo

siebie. Momentw tej identyfikacji - ciaa, domu, pracy,

wasnoci, ekonomii - nie mona uwaa za dane empiryczne

i przypadkowe, dodane do formalnej struktury To-Samego. S

Czasownik se tenir ma wiele znacze, mniej lub bardziej ze sob

zwizanych: trzyma si i utrzymywa si , trwa , sta . Wydaje si,

e Lvinas ma je na myli wszystkie na raz, ale w kontekcie powyszego

zdania, gdzie po redniku mowa jest o wu chwytajcym si za wasny ogon, se

tenir

wypada chyba tumaczy najprociej jako trzyma si. W innych

miejscach tumacz go czsto przez sta.

Zob. przypis tumacza na s. 187.

. .

\1..vLo~o.. ~.l ..'~ vy~


@

to cza samej tej struktury. Tosamo To-Same o nie jest

-


6/15

6


wi Sam tre innego. Inne innoci, ktra nie ogranicza

To-Samego, albowiem ograniczajc tosamo Inne nie byo-

by w mocnym sensie Inne: dziki wsplnej granicy wci

jeszcze znajdowaoby si wewntrz systemu, wci jeszcze

byoby Tym Samym.

~_~ l ~

so ufm In to mny czowieK' Nie naley on do tego

samego szeregu, co Ja. splnota, w ktrej mwi ty albo

my , nie jest liczb mnog ja . Ja i ty nie s tu egzemp-

larzami tego samego pojcia. Z i ~ zowiekiem nie

mnie a i relacja..e0siadania ani 'edno liczbo a. _fU1ij,~no

pojcia. Brak wsplnej ojczyzny sprawia, e Inny jest Obcym;

Obcym,ktry zakca moje u siebie . Ale Obcy znaczy te

wolny. W stosunku do niego nie mog mc, nie mog mie

adnej wadzy. Wymyka si on moj~~ panowaniu w istotny

sposb, nawet jeeli nim dysponuj~e mieci si w moim

miejscu. Ale ja, ktry nie mam wsplnegd pojcia z Obcym, ja

rwnie, tak jak on, nie nale do adnego rodzaju. estem

~-Samlmi In2ym. Spjka i nie oz~acza tu ani czenia, ani

~adzy-Jedneg~ ..~ nad dru im. ostaramy si pokaza,

e obcowanie To-Samego i Innego - na ktre zdajemy si

nakada tak niezwyke warunki - ma natur mow$>Relacja

ustanawiana przez mow jest bowiem tego rodzaju, e terminy

tej relacji nie granicz ze sob, e Inny, mimo zwizku

z To-Samym, pozostaje wobec To-Samego transcendentny.

elacja To-Samego i Innego - czyli metafizyka - rozgrywa si

jr.< 1 owo yK w orym To-Samy, skupiony~w~-

ci Ja _-~jedyny lautochtoniczny byt szczegowy - wychodzi

z siebie.

Relal a, ktrej czony nie tworz caoci, nie moe zatem

wydarzy si w oglne: ekonomii bytu inaczej ni .ako ruch od

Inn.egg., iako arz w twar~ jako odlego rozpo-

cierajca si w gb - w gbin mowy, dobroci, pragnienia.

Jest niesprowadzalna do relacji, jak midzy rozmaitymi

Rozdzia Metafizyka itranscendencja

7

- innymi wzgldem siebie - czonami ustanawia syntetyczna

aktywno intelektu w swych synoptycznych operacjach. Ja nie

jest przypadkowym tworem, dziki ktremu To-Same i Inne,

bdce logicznymi okreleniami bytu, mog dodatkowo od-

zwierciedla si w myleniu. T00ylenie i Ja s konieczne

do tego, by inno moga wydarzyc si w byc0 Nieodwracal-

no stosunku moe mie miejsce tylko wtedy, gdy jeden

z czonw realizuje w stosunek jako ruch samej transcenden-

cji, gdy przebiega t odlego, a nie tylko j postrzega lub

wymyI~ylenie , wewntrzno to pkanie bytu i samo

wydarzanie si (a nie odbijanie) transcendencji. Tej relacji nie

poznajemy inaczej - i wanie to jest w niej niezwyke - ni

urzeczywistniajc j. oliwa 'est tylko taka inno, ktra

W Y C h O O b f od J a

07 utrzymue stan midzy mn a Innym - radykaln

sep cj, ktra nie pozwala odtworzy caoci i ktrej wymaga

transcendencja - nie moe wic przekreli egoizmu istnienia,

ale sam fakt prowadzenia rozmowy wiadczy o tym, e

przyznaj Innemu prawo ponad tym egoizmem i wanie w ten

sposb usprawiedliwiam samego siebie. Do istoty rozmowy

naley apologia*, przez ktr Ja jedn enie afirmuje siebie

i skania si przed transcendencj. Dobroc ktra - jak dalej

zobaczymy - ,jest celem rozmowx cym jej waciwie

znaczenie, rwnie zawiera moment apologetyczny.

Rozerwanie caoci nie polega na odrnieniu w myli

czonw, ktre si wzajemnie zakadaj, a przynajmniej tworz

szereg. Pustka, ktra rozrywa cao, moe utrzyma si bre

m leniu nieuchronnie totalizujcemu ~ synoptycznemu, tylko

Termin apologia

(l'apologie)

ma podwjne znaczenie: oznacza obron

jako pochwal i obronjako usprawiedliwienie, a nawet przeprosiny (jak w ang.

apologies).

U Lvinasa jest terminem technicznym sucym do opisu dwu-

biegunowoci Ja, ktre zarazem afirmuje siebie i potrzebuje usprawied-

liwienia, to znaczy innego czowieka,


7/15

8


pod warunkiem, e myl znajdzie si

w obliczu

Innego jako

wyamujcego si z wszelkich kategorii. Zamiast jednoczy si

~ z ~i~ j~ z rzed~o~em. w jak ~ao...mylenie pole8.~ tu na

LmOWlemu.

ak .~dzy Toz-Sam m a Inn m ktora nie

J . :Y Q IZ calowo p ro .p -Q 11J J J~m nazwa re .gi.

Twierdzc, e Inny moe pozostac a so utnie Innym, e

z To-Samym wchodzi tylko w stosunek mowy, mwimy

innymi sowy, e historia - polegajca na utosamianiu tego

samego - nie moe roci sobie pretensji do czenia To-

-Samego i Innego w cao. To, co absolutnie Inne - czego

inno filozofia immanencji rzekomo przekracza na poziomie

wsplnej historii - pozostaje wobec historii transcendentne.

(ro-Samy jest z istoty utosamianiem tego, co rne, a wic

histori, a wic systemem. o nie Ja wymyka si systemowi,jak

myla Kierke aard, lecz Inny

3. Transcendencja nie jest negatywnoci

Ruch transcendencji nie jest negatywnoci, ktra sprawia,

e czowi k niezadowolony buntuje si przeciwko wasnej

kondycji. e atywnoc akada ju byt osadzony, umieszczony

w miejscu, w ktrym Jest u sieb4(; jest faktem ekonomicznym

w etymologicznym sensie sow~raca przekszta ca ~wat, ~ale

ma oparcie w wiecie, ktry przeksztac .. Praca, cho rnateria

siawia Jej ~opr, wy orzystuje opr materiaw. Opr wpisuje

sijeszcze w krg To-Samego. Negujcy czowiek i negowana

rzeczywisto zakadaj si nawzajem, tworz system, to

znaczy cao. Lekarz, ktry min si z powoaniem inyniera,

biedak, ktry pragnie bogactwa, chory, ktry cierpi, melan-

cholik, ktry smuci si bez powodu, buntuj si przeciwko

wasnemu losowi, ale s wci przywizani do wasnych

horyzontw. Inaczej i gdzie indziej , ktrych pragn, wi

si jeszcze z rzeczywistoci, ktr odrzucaj. Desperat prag-


9

ncy nicoci albo ycia wiecznego odrzuca rzeczywisto

w akcie totalnej odmowy, ale mier, zarwno dla kandydata na

samobjc, jak dla czowieka wierzcego, pozostaje dramatem.

Bg zawsze za wczenie wzywa nas do siebie. Pragniemy

rzeczywistoci ziemskiej(Strach przed radykalnie ni~znany

do ktrego prowadzi miert, odSallia graru.ce negatywnoci

4

:

Negacja, ktra szuk:a sc omeniaw tym, co negowane, kreli

kontury To-Samego, czyli mnie. Inne w stosunku do wiata,

ktry odrzucam, nie jest innoci Obcego, lecz ojczyzny, ktra

przygarnia i chroni. Metafizyka nie opiera si na negatywnoci.

Mona by chcie wyprowadzi inno metafizyczn z bytw,

ktre znamy, kwestionujc w ten sposb radykalny charakter tej

innoci. Czy inno metafizyczna nie powstaje przez pod-

niesienie do najwyszego stopnia doskonaoci, ktrych blady

obraz znajdujemy na tym padole? Al -ojcie takiej negatywnej

~~~

innoci nie 'YYJtar

7

za:)Albowiem, cile biorc, doskonaoci

nie sposb w ogle poj, wykracza ona poza pojcie, wskazuje

jedynie odlego: idealizacja, ktra j umoliwia, jest ruchem

do ra~~, to znac~? transcendencj, ru em dQ~iw~

.ill2..glu1~g9. Idea doskonaoci jest ide nieskoczonoci.

Doskonao wyznaczana przez ruch do granic nie ley na tym

samym poziomie, co tak i nie, gdzie operuje negatywno. Idea

nieskoczonoci oznacza wysoko i godno trans-ascenden-

cji. artezjaskie pierwszestwo idei doskonaoci nad ide

niedos

naocn

zachowuje zatem ca sw wano. I2ea

do.skQIlaP~.cijjlleskQczQloci nie s rowa.dza si do n~g.cji

niedoskonaoc Negatywno jest niezdolna do transcenden-

cji. Transcendencja oznacza relacj z rzeczywistoci niesko-

czenie odleg od mojej, ale w taki sposb, e ta odlego nie

4

Por. moje uwagi na temat mierci i przyszoci w:

Le Temps et lAutre,

Le

choix, le monde, l' existence, Cahiers du College philosophique , Arthaud,

Grenoble 1947, s. 166, ktre w wielu punktach zbiegaj si z pikn analiz

Blanchota w: Critique, nr 66, s.988 i n.


8/15

30


niszczy relacji, ani te relacja nie niszczy tej odlegoci, jak

dzieje si w przypadku relacji wewntrznych wobec To-

-Samego(Relacja z transcendencj nie prowadzi do stopienia

si z Inn~w jedno, nie narusza tosamoci To-Samego, jego

soboci

tipseite),

nie s rawia, e milknie apologia, nie koczy

si apostazj i ekstaz.

Relacj t nazwahsmy metafizyczn. Nazwanie jej relacj

pozytywn byoby rzecz przedwczesn i w kadym razie

niewystarczajc. A okrelenie jej jako relacji teologicznej

wydaje si niewaciwe. Powstaje ona przed sdem przeczcym

lub twierdzcym, ustanawia dopiero mow, w ktrej pierwszym

sowem nie jest ani tak , ani nie . Opisanie tej relacji stanowi

waciwy temat tej pracy.

4. Metafizyka poprzedza ontologi

Nieprzypadkowo ulubionym schematem relacji metafizycz-

nej bya relacja teoretyczna. Wiedza lub teoria oznacza najpierw

tak relacj.x.tl> te,m,w ktrej byt poznajcypoz~;ala ukaza si

. . I P .

J( l i

Q 1 . Ij I . .. . . . . . . . . . ;

b. to ,i,pQ~anemu, t~sQektujcjego inno i w aden sposb

nie odciskajc na nim pitna tej pznawczefrelacji. W tym sensie

pragnienie metafizyczne byoby istot teorii. Ale teoria oznacza

..tet..inteJjgeqcj - logos bytu - Jo znaczy taki~sposb ujm~wartia

oZllw.anego-b_x,t je o inno w stoSu~ do byh7p-?

znajcego zostaje zniweczona.iw tym stadiuriiPi-OCes-poznama

utosamia si z wolnoci bytu poznajcego, ktry nie znajduje

nic, co, bdc inne w stosunku do niego, mogoby go ogranicza.

Byt poznawany mona pozbawi jego innoci tylko wtedy,gdy

ujmuje si go za porednictwem trzeciego terminu - terminu

neutralnego - ktry sam nie jest bytem. W nim to miaby si

amortyzowa szok spotkania To-Samego z Innym. Za taki trzeci

termin mona uzna mylan ojci gojedynczy

Q

t abdLkuj~

~fb::'_

rzed ogln~ mylenia. Trzeci termin moe te

~~ ~

v1~-

i~

l~r~

Rozdzia l. Metafizyka itranscendencja 31

nazywa si .aeniem, w ktrym zlewaj siobiektywna jako

i subiektywne doznanie. Moe objawia si jakQ17YclN.dr-

nione od bytu: bycie, ktre co prawda nie jest (to

i I n t C z Y

nie ma

charakteru bytu), ale przecie odpowiada dzieu istoczenia bytu,

a nie jest to wszak nic. Pozbawione gstoci bytu b cie .est

wiatem, w kt m by.t~tai,t si zrozumiae. eorii' ako

.E2zumi~o~Lx.W' ..2dpowia~~ oglna nazwa ontologii.

O p

tolo ia, sprowadzajc Inne do Tego-Samego, Jest ochwa

}yolnoci jakOli'tOsarniania si To-Samego, ktry nie dajesi

w obcowa rzez Inne - tym miejscu trafia wkracza na Clrog7

ktra rezygnuje z metafizycznego Pragnienia, z cudu zewntrz-

noci, jakim to Pragnienie si ywi. - Jednak teoria jako

poszanowanie zewntrznoci ukazuje te inn istotn struktur

metafizyki. Teoria jest krytyczna wobec swojego rozumienia

bytw - to znaczy wobec ontologii. Odkrywa dogmatyzm

i naiwnie arbitralny charakter spontanicznoci i stawia pod

znakiem zapytania wolno przedsiwzicia ontologicznego.

Prbuje w kadej chwili cofa si do rde arbitralnego

dogmatyzmu tego przedsiwzicia. Prowadzioby to do regresji

w nieskoczono, gdyby samo owo cofanie si miao pozosta

postpowaniem ontologicznym, wiczeniem wolnoci, teori.

Dlateg~enc'a czna musi rowadzi oza

t

ri i oza

ontolo i: krytyka nie s rowadza Innego do To-Samego jak

ontologia, ale kwetionu'e To-Samo

~)e'

dziaaniu akwes-

tionowanie To-Samego - niemohwe w jego egoistycznej

spontanicznoci - dokonuje si dziki Innen1u.{To ?akw -

...tio,oQ.~ s ontanicznoci rzez obecno dru ie o

czowieka nazywam etyk. Obco Innego - jego niesprowa-

dzalno do mme, do Olch myli i do tego, co posiadam

- wydarza si wanie jako postawienie pod znakiem zapytania

mojej spontanicznoci, jako etyka. Metafizyka, transcendencja,

przyjcie Innego przez To-Samego, przyjcie innego czowieka

przeze mnie, wydarza si konkretnie jako zakwestionowanie

[


9/15


10/15

I~~~/~~

34


Od Husserla caa fenomenologia promuje ide

horyzontu,

ktry

odgrywa w niej podobn rol, jak

pojcie

w idealizmie

klasycznym: byt pojawia si na tle, ktre go przekracza,

podobnie jak jednostka w wietle pojcia. Ale bycie bytu, ktre

gwarantuje niezaleno i zewntrzno bytu, ktre sprawia, e

byt i myl nie pokrywaj si ze sob - jest fosforescencj,

wietlistoci, promieniujc jasnoci. Istnienie jestestwa

(l' existant)

staje si intelligibilnoci, jego niezaleno zatraca

si w promieniowaniu. Podchodzi do bytu w wietle bycia to

zarazem pozwala mu by i pojmowa go. To dziki pustce

i nicoci istnienia - ktre cae jest wiatem i fosforescencj

- rozum moe zawadn bytem. Wi..wietle b cia, w wietlis-

tym horyzoncie byt zachowuje sylwetk-t ale traci twarz,

odwoujc si . do inteligencji.

Sein und Zeit

gosio moe tylkO'

jedn tez:


11/15

36


i pod sklepieniem nieba, czekanie na bogw i towarzystwo

miertelnych z obecnoci przy rzeczach, ktra polega wanie

na budowaniu i uprawianiu roli, ,Heidegger, jak c~i.zachodIli2.

~?~~,;

~~~J_~e~~;1t~'Y~ekie~ '~st

w i w los ludw Qsiad ch, budujcych domy lposiadaj-

cych ziemi. Tymczasem posiadanie jest zasadnicz form,

w jakiej Inny staje si Tym Samym i moim. Oskarajc

panowanie technicznej wadzy czowieka~2r~,~~ a

si rzedtechniczn ~~~siadania. Jego analizy nie wy-

chodz wprawdzie od rzeczy-p;:Z~diriTtw,ale nosz pitno

krajobrazw, w ktrych rzeczy si pojawiaj . ..QntQlgia staie

,L~~1i..,r2l~od , bezo~~~.~~~ sJ:c:zodrei

mat . h~ twarzy, mtJ;xsxJz,Y~~~g91oJ:Yych nli


12/15

38


ktrego si prezentuje. To mwienie do Innego - ta relacja

z innym czowiekiem jako z rozmwc, ta relacja z bytem

- poprzedza wszelk ontologi. Jest ostateczn relacj w byciu.

Ontologia zakada metafizyk.

5. Transcendencja jako idea Nieskoczonoci

Zgodnie ze schematem teorii, w ktrym odnajdowaa si

metafizyka, teoria rni si od zachowania ekstatycznego.

Wyklucza wchonicie bytu poznajcego przez byt poznawany,

wejci e w zawiat rzez ekstaz. Pozostaje poznaniem, stosun-

kiem. zedstawienie ...ho .e jest rdowym

stosyn .ki1Jl .

z bytem, stanowi jednak stosunek u rzywile.i9wany~ani

dlatego, e pozwala pamita o (separacf Ja. Na tym bodaj

polega nieprzemijajca zasuga niezwy ego narodu grec-

kiego i samej instytucji filozofii, e magiczn komuni

rodzajw i zlewanie si rozmaitych porzdkw zastpiono

stosunkiem duchowym, w ktrym byty pozostaj na swoich

miejscach, cho porozumiewaj si ze sob. Na pocztku

Fedona Sokrates, potpiajc samobjstwo, wystpuje przeciw-

ko faszywemu spirytualizmowi czystego i bezporedniego

poczenia z tym, co boskie, uznajc je za dezercj. Gosi, e

mozolna wdrwka poznania, ktre wychodzi od doczesnego

wiata, jest nieuchronna. Byt poznajcy pozostaje oddzielony

od bytu poznawanego. Sens separacji oddaje dwuznaczno

podstawowej oczywistoci Kartezjusza, ktra kolejno i osobno

odsania Ja i Boga, ukazujc w nich dwa rne momenty

oczywistoci, ktre si wzajemnie ugruntowuj. Separacja Ja

okazuje si wic nieprzypadkowa i nietymczasowa. Odlego

midzy mn a Bogiem, radykalna i konieczna, powstaje

w samym bycie. Dlatego te transcendencja filozoficzna rni

si od transcendencji religii - w magicznym i powszechnie

przeywanym sensie sowa - ktra jest ju (albo jeszcze)

Rozdzia l. Metafizyka itranscendencja

39

partycypacj, zanurzeniem si w transcendentnym bycie, do

ktrego jednostka dy i ktry zatrzymuje j w niewidzialnej

sieci, jakby chcia zada jej gwat.

Ta relacja To-Samego z Innym, w ktrej transcendencja nie

rozcina zakadanych przez relacj wizi, ale te owe wizi nie

cz To-Samego i Innego w Cao, zostaa w rzeczy samej

uchwycon w sytuacji o isanej prez Kartezjusz kiedy to ja

myl utrzymuje z Nieskoczonoci, ktrej w aden sposb

nie moe w sobie zawrze i od ktrej jest oddzielone, relacj

zwan ide Nieskoczonoci. Owszem, wedug Kartezjusza

rwnie rzeczy oraz pojcia matematyczne i moralne s w nas

obecne poprzez idee, od ktrych si rni. Ale idea Niesko-

czonoci ma twyjtkow waciwo, e jej ideatum przewy-

sza jej ide, podczas gdy w przypadku rzeczy moliwa jest

cakowita koincydencja ich rzeczywistoci obiektywnej

i formalnej ; wszystkie idee poza ide Nieskoczonoci

mogyby ostatecznie by naszym wasnym wytworem. Nie

rozstrzygajc na razie prawdziwego znaczenia obecnoci w nas

idei rzeczy i nie przychylajc si do Kartezjaskiej argumen-

tacji, ktra dowodzi odrbnego istnienia Nieskoczonoci przez

skoczono bytu posiadajcego ide nieskoczonoci (bo nie

ma chyba wikszego sensu dowodzi istnienia przez opis

sytuacji wczeniejszej ni dowd i ni problemy istnienia),

warto podkreli, e tr scende .a Nieskoczonoci w stosun-

ku do Ja, ktre jest od niej odseparowane i ktre o niej myli,

. :anowiwanie, by si ta wyrzi, miarjej niesko

v- .

onosci.

Q.dlego,jaka dzieli ideatum gd idei, wyznacza tre samego

ideatum.~Nieskoczono przysuguje bytowi transcendent-

nemu jako transcendentnemu; nieskoczono jest tym, co

absolutnie inne. Byt transcendentny jest jedynym ideatum,

ktrego moemy mie tylko ide; jest od swej idei niesko-

czenie odlegy - to znaczy zewntrzny - poniewa jest

nieskoczony.


13/15

I\;~~~~- - ,fuif ~

C

40 Cz pierwsza. To samo

i

inne

Mylenie nieskoczonoci, bytu transcendentnego, Obcego,

nie jest wic tym samym, co mylenie przedmiotu. AI(myle

co, co nie ma konturw przedmiotu, to w istoci obi'

wi ce lub le ie ni m le. dlego transcendencji nie jest

odlegoci, jaka we wszystkich naszych przedstawieniach

dzieli akt umysowy od jego przedmiotu, poniewa dystans, na

jaki trzyma si przedmiot, nie wyklucza - a faktycznie zakada

- posiadanie

przedmiotu, to znaczy zawieszenie jego bytu.

Intencjonalno transcendencji jest jedyna w swoim rodzaju.

Rnica midzy przedmiotowoci i transcendencj suy

bdzie za ogln wytyczn we wszystkich analizach tej ksiki.

O tym, e w myli obecna jest idea, ktrej

ideatum

przewysza

zdolno mylenia, wiadczy nie tylko


14/15

42

T~

~ ~ ~ 1 4 < -


sposb, W jaki Inny ukazuje si, przewyszajc ide Innego we

mni~en sposb nie polega na tym, e Inny staje si tematem dla

mojego spojrzenia, e rozpociera si jak zesp jakoci tworz-

cych pewien obraz. \Varz Innego w kadej chwili niszczy

i przekracza plas }:cznyobraz, ktry

w e

mnie zo~tajejakOldeatia

,m~ar '.nariar swojego ideatum - jako idea ade~.

Twarz nie przejawia si przez tejakoci, ale Km')' a m q w

si ,~rai; ;) Wbrew wspczesnej ontologii przynosi

?

cie

rawdy tlst9ra nie .es dsoniciern czegQ bezosobowe o

i neutralnego, lec. 'ks re o okrelony byt przebija si przez

wszystkie otuliny i ogo niki bycia, by w swojej formie ukaza

cao swej treci , by w kocu usun samo rozrnienie na

form i tre (czego niemona osign przez adn modyfikacj

tematyzujcego poznania, ale wanie przez przeksztacenie

tematyzacji w mow). Warunkiem teoretycznej prawdy i teo-

retycznego bdu jest sowo Innego - jego ekspresja, ktr

zakada ju kade kamstwo. Ale ierwotntreci eks resji 'est

sama eks re ja. Zbliy si do Innego w rozmowie to przyj

jego ekspresj, przez ktr w kadej chwili wykracza on poza

ide, jak o nim zawrze moe mylenie. To zatem przyj

Innego ponad zdolnoci pojmowania Ja, co wanie znaczy:

mie ide nieskoczonoci. Ale znaczy to rwnie: by pouczo-

nym. Stosunek z Innym, Rozmowa, jest stosunkiem niealer-

gicznym, stosunkiem etycznym, ale przyjcie rozmowy to

rwnie@zenie si~ Jednak to uczenie si nie sprowadza si

do maieutyki. Przychodzi z zewntrz i rz nosi mi wicej, ni

sam zawieram. W jego bez orednioci (transitivite) bez prze-

:m.Pc.

W z .CZ

istnia si elTailla-twg:y Ju ArysftelesoW::-

ska analiza intelektu, odkrywajca intelekt czynny, ktry przy-

chodzi absolutnie z zewntrz, a jednak stanowi najwysz

aktywno rozumu nie naruszajc jego isto;y, zastpuje maieu-

tyk bezporednim dziaaniem mistrza, bo~m moe przyj-

mowa,

nie abdYkuj~

l

II

\~~~ ~:.JV\.A.~ 3


43

Wreszcie, Nieskoczono, ktra przewysza ide Niesko-

czonoci, podwaa nasz spontaniczn wolno. Rozkazuje jej,

sdzif- i sprowadza j do jej prawdy. Analiza idei Niesko-

c osci, cho docieramy do niej tylko wychodzc od Ja,

wyprowadza poza subiektywno.

Pojcie twarzy, do ktrego bdziemy si odwoywa w caej

tej pracy, otwiera nowe perspektywy: rowadzi do Q' cia

sensu wczenie'sze o ni Sinngebung, to znaczy niezalenego

od naszej.i:licjaty.,w..y,od nasze' wadz zn-;c;~ fil~zoficzii'

przednio bytu w stosunku do bycia i zewntrzno, ktra nie

przyzywa wadzy ani posiadania, zewntrzno, ktra nie

sprowadza si, jak u Platona, do wewntrznoci wspomnienia,

a mimo to nie narusza przyjmujcego j Ja. Po' cie twarzy

o wala ' cu o isa ez orednios'. Filozofi bezpored-

nioci nie jest ani Berk .eyowski idealizm, ani nowoczesna

ontologia. Goszc, e okrelony byt odsania si tylko w otwar-

toci bycia, twierdzi si, e z byte jako takim nigdy nie

obcujemy bezporednio. Tymczase bezporednio jest we-

zwaniem i, jeli tak mona powiedzie, imperatywem mowy.

Idea dotyku nie oddaje rdowego sposobu bycia bezpore -

nioci. Dotyk jest ju tematyzacj i odniesieniem do horyzontu.

Bezporednie jest tylko spotkanie twarz w twarz.

Midzy filozofi transcendencji, ktra prawdziwe ycie

umieszcza gdzie indziej, gdzie, gdzie czowiek mgby do-

trze, uciekajc z tego padou w szczeglnych chwilach

liturgicznego lub mistycznego uniesienia albo w chwili mierci,

a filozofi immanencji, w myl ktrej dopiero wtedy naprawd

dotrzemy do bytu, gdy u kresu historii zniknie wszelkie inne

(przyczyna wojny), wchonite przez To Samo, chcemy tu

opisa, w dzianiu si ziemskiego istnienia, w upywie tego, co

nazwiemy egzystencj ekonomiczn, tak relacj z Innym,

ktra nie prowadzi do boskiej ani ludzkiej caoci, relacj, ktra

nie jest totalizacj historii, lecz ide Nieskoczonoci. Wanie


15/15

44


ta relacja stanowi metafizyk. Historia nie jest uprzywilejowa-

nym poziomem, na ktrym odsania si byt pozbawiony

partykularnych punktw widzenia, bdcych jeszcze skaz

refleksji. Rzekoma integracja, jeeli roci sobie pretensj do

czenia mnie z Innym w bezosobowym duchu, jest okruciest-

wem i niesprawiedliwoci, to znaczy nic nie wie o Innym.

Historia jako stosunek midzy ludmi nic nie wie o tej mojej

relacji z Innym, w ktrej Inny pozostaje wobec mnie transcen-

dentny. Jeli ja sam nie jestem wobec historii zewntrzny,

w innym czowieku odnajduj punkt, ktry jest w stosunku do

niej absolutny; odnajduj go nie przez stopienie si z Innym, ale

przez rozmow z nim.' istori u2rawia si dziki wystpowa-

~~ejJfziur), w ktrych RowsaI~:9~i~z~~A~;;osd.

Kied czowiek

n .

_r~d,~,J),Q9.s::hodzido drugiego czowieka,

.... .~ -- ,,.. jO;M~er:.P,j.N.~~,,;~Io:~~

W r wa si.l-hi~~

Rozdzia II

SEPARACJA I (ROZ)MOWA*

1. Ateizm, czyli wola

C.dea Nieskoczonoci zakada, e To-Samy jest odseparo-

wany od Innego. Ale ta separacja nie moe polega na o~zycji

wobec Innego, ktra ma po prostu charakter antytetycznVTeza

i antyteza, cho si odpychaj, cz size sob. Ich przeciwie-

Lvinas uywa sowa discours, ktre mona by tumaczy przez dys-

kurs, gdyby zabarwienie tego terminu w jzyku polskim nie byo zbyt

naukowe , co moe wprowadza tu w bd. Discours oddaj zatem przez

mow i rozmow , rzadko tylko przez dyskurs ; zapis ,,(roz)mowa

sugeruje, e kada mowa jest w istocie rozmow.

l ur~~

Rozdzia l/. Separacja i (roz)mowa

45

stwo odsania si przed synoptycznym spojrzeniem, ktre

obejmuje je obie naraz. Tworz ju cao, a metafizyczna

transcendencja, wyraana przez ide Nieskoczonoci, zostaje

w t cao wczona i staje si wzgldna. Absolutna transcen-

dencja nie moe by do niczego wczona. Jeeli zatem

separacja jest koniecznym warunkiem wydarzenia siNiesko-

czonoci wyszej nad swoj ide, a tym samym oddzielonej od

Ja, ktre t ide posiada (ide par excellence nieadekwatn~)

separacja ta musi wynika z pewnego pozytywnego ruchu w Ja,

a .e by po prostu korelatem transcendencji i czone

odwracalnej relacji, czcej Nieskoczono z jej ide we

mnie, i nie tylko by jej [nieskoczonoci] logicznym od-

powiednikiem. Korelacja nie jest relacj, ktra mogaby

wystarczy transcendencji.

Separacja Ja nie jest korelatem transcendencji Innego w sto-

sunku do mnie, nie jest ewentualnoci, o ktrej myl tylko

poszukiwacze abstrakcyjnych kwintesencji. Narzuca si my-

leniu pod wpywem konkretnego dowiadczenia moralnego: to,

czego mog wymaga od siebie, nie daje si porwna z tym,

czego mam prawo wymaga od Innego. To tak banalne

dowiadczenie etyczne wskazuje na metafizyczn asymetri,

wiadczy o tym, e aden sposb nie mog spojrze na siebie

z zewntrz ani mwi w takim samym sensie o sobie i o innych

ludziach, a co za tym idzie - wiadczy o niemonoci totalizaclY

Na poziomie dowiadczenia spoecznego oznacza to niemo-

no zapomnienia o intersubiektywnoci, ktra do tego do-

wiadczenia prowadzi i ktra nadaje mu sens tak, jak nieusuwa-

lna percepcja, jeli wierzy fenomenologom, nadaje sens

dowiadczeniu naukowemu.

0eparacja To-Samego wydarza si jako ycie wewntrzne,

jako psychika Psychika stanowi wydarzenie w bycie, kon-

kretyzuje u ad czonw, ktre nie zawsze okrelay-si przez

psychiczno i ktrych abstrakcyjne ujcie prowadzi do parado-

Levinas "Calosc i Nieskonczonosc" (fragment)

Documents

Transcript of Levinas "Calosc i Nieskonczonosc" (fragment)