WŁADYSŁAW KUBÓW

TERRORYZM NA

PODOLU

Pami�ci Tych, którzy zgin�li z r�k OUN-UPA tylko dlatego, �e byli Polakami

Warszawa 2003

2

Copyright by Władysław Kubów Redakcja i korekta Irena Kotowicz Projekt okładki Władysław Kubów

Opracowanie techniczne i komputerowy skład tekstu Jerzy Stopa ISSN 1507 – 9996 Ilustracje pochodz�: z ksi��ek Aleksandra Kormana, Tomasza Kunzeka, Edwarda Prusa, “Na Rubie�y*, “Katry”, “Wiadomo�ci Turystycznych” nr 8, 9, 10 1932 r. oraz ze zbiorów autora.

3

PRZEDMOWA

CIE� NIEOS�DZONYCH ZBRODNI

Dzi�, u progu III tysi�clecia, problem terroryzmu stał si� szczegól-

nie widoczny po zaatakowaniu najpot��niejszego �wiatowego mocar-stwa, gdy w World Trade Centre, gmachu symbolizuj�cego pot�g� go-spodarcz� Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej, znalazło �mier� ponad 3 tys. osób. Nie zapominajmy jednak, �e terroryzm istnieje od dawna, cho� przymykano na niego oczy. Przez dziesi�tki lat nie nazwa-ny, nie leczony, po cichu rozwijał si�, rósł i pot��niał. Atak z 11 wrze�nia 2001 r. mo�e mie� przełomowe znaczenie z uwagi na skal� powszech-nego pot�pienia działa� terrorystycznych i wydania walki przez nieomal cał� społeczno�� �wiatow�.

Współczuj� dzi� Amerykanom dotkni�tych t� tragedi�, lecz jedno-cze�nie od�ywa we mnie wspomnienie terroru, jaki dotkn�ł Polaków na Kresach. I nasuwa si� gorzka konstatacja, �e terroryzm mógł sta� si� pierwszoplanowym problemem �wiata dopiero wtedy, gdy tysi�ce ludzi zostało pogrzebanych na oczach milionów telewidzów pod gruzami naj-wi�kszej budowli w najpot��niejszym �wiatowym mocarstwie. Tymcza-sem to, co wydarzyło si� blisko 60 lat temu na Kresach, nie zostało nigdy przez �wiatow� opini� publiczn� ani zauwa�one, ani pot�pione.

A przecie� szalał tam straszliwy terror na masow� skal�. Trudno by znale�� w historii ludzko�ci takiego nagromadzenia potwornych zbrodni. One pora�aj� zarówno rozmiarami, jak i sposobami popełniania. Dobrze, �e obecnie zaczynaj� ukazywa� si� ksi��ki dokumentuj�ce te wydarze-nia. Pokazuj� one – a ksi��ka “Terroryzm na Podolu” czyni to w sposób niezwykle staranny – jak doszło do tego, �e społeczno�� kresowa, zgod-nie i pokojowo od lat współ�yj�ca, podzieliła si� na dwie grupy: zbrodnia-rzy i ofiary.

Pochodz� spod Zbara�a, z Podola. Rzeczywi�cie z Rusinami, bo tak ich nazywali�my, mieszkali�my jak w rodzinie. Uznawali�my ich �wi�-ta i odwiedzali�my ich w domach, podobnie jak oni nas. Do dzi� znam ruskie kol�dy, dumki, oni te� �piewali nasze. Nikt si� nie dziwił, gdy cza-sami oni przychodzili na Msz� �w. do naszego rzymskokatolickiego ko-�cioła, a my do ich cerkwi. Nale�ało te� do wymogów miejscowej kultu-ry, �e do Rusina, czyli Ukrai�ca, nie odzywało si� po polsku tylko po ru-sku, a wi�c w j�zyku ukrai�skim. Za�yło�� była tak du�a, �e gdy ju� za-

4

cz�ły si� rzezie, w niektórych polskich wsiach ludzie wbrew faktom do ko�ca nie wierzyli, �e mo�e im grozi� co� złego ze strony s�siadów.

Na Kresach wzajemne braterskie wi�zi Polaków i Ukrai�ców przez dziesi�tki lat były powoli rozlu�niane i zast�powane elementami nienawi-�ci rasowej. Proces ten, zapocz�tkowany jeszcze przez Austri�, został doprowadzony do tragicznego finału przez mi�dzynarodowy, głównie hi-tlerowski terroryzm. Same mordy na ludno�ci polskiej to skutek chłodnej kalkulacji gremiów przywódczych ukrai�skich nacjonalistów. Ludzie ci organizowali narodowe bojówki ukrai�skie, by terrorem wobec bezbron-nej ludno�ci pozby� si� Polaków z ziem nale��cych – w ich mniemaniu – do nich. Plan był prosty. Trzeba wymordowa� cz��� ludno�ci polskiej w taki sposób, aby reszta w przera�eniu sama uciekła.

Podobny efekt za pomoc� podobnych �rodków usiłowali osi�gn�� terrory�ci atakuj�c World Trade Centre i inne cele w Ameryce. Zaplano-wana dokładnie �mier� tysi�cy niewinnych ludzi miała zastraszy� pozo-stałych.

Ta najbardziej skrajna i zwyrodniała posta� terroryzmu, zakładaj�-ca osi�ganie politycznych celów przez masow� eksterminacj� cywilnej ludno�ci, kiełkowała i rozwijała si� równie� na naszych polskich ziemiach w nacjonalistycznych kr�gach ukrai�skich. W okresie Dwudziestolecia mi�dzywojennego stricte terrorystyczne organizacje tworzył przej�ty ideologia hitlerowsk� Jewhen Konowałe�. Za nim szli nast�pni, jak Ste-pan Bandera, Andrij Melnyk, Roman Szuchewycz. To byli nacjonali�ci ukrai�scy, którzy opracowali i zastosowali polityk� terroru by – jak my�le-li – wyzwoli� Ukrain� i jej naród spod rz�dów Polaków.

Do krwawego dzieła przyst�pili jeszcze przed wybuchem II wojny �wiatowej. Istotnym momentem było zabójstwo ministra spraw we-wn�trznych Pierackiego, za co na do�ywocie został skazany Bandera, wypuszczony jednak na wolno�� w obliczu hitlerowskiej agresji.

Pocz�tek i narastanie terroru na Kresach zapami�tałem jako dziec-ko. Jeszcze przed 1930 r. nacjonali�ci ukrai�scy przeprowadzili akcj� palenia polskich stodół i stogów ze zbo�em. Pami�tam groz� płon�cych w nocy ogromnych stogów pszenicy, gdy niszczono zbiory panu Kono-packiemu, bogatemu wła�cicielowi ziemskiemu z mojej rodzinnej Bere-zowicy Małej. Najstraszniejsze miało dopiero nadej��. Kilkana�cie lat pó�niej ten�e Konopacki zgin�ł obdarty przez nacjonalistów ukrai�skich ze skóry...

W mojej rodzinnej wsi i w setkach jej podobnych, działy si� rzeczy nie do wyobra�enia. Głowy niemowl�t i dzieci rozbijano o �ciany, dzieci wieszano na jelitach matek, ksi��y piłowano w beczkach i korytach, przybijano gwo�dziami do drzwi ko�ciołów...

Nieos�dzone zbrodnie rodz� nowe. Ten straszny terror, który do-tkn�ł niewinn� ludno�� polsk� na dawnych Kresach Rzeczypospolitej nie

5

został nigdy pot�piony, a zatem w pewnym sensie uzyskał cich� akcep-tacj�. Zbrodniarze do dzi� nie przyznaj� si� do winy, a �wiat ich nie po-t�pia. Pó�niej terroryzm przenosił si� z miejsca na miejsce, atakował i mordował, na ogół bezkarnie, w imi� ró�nych obł�ka�czych wizji. Dopie-ro gdy uderzył w najpot��niejsze pa�stwo dzisiejszego �wiata, wydano mu bezwzgl�dn� wojn�. Gdyby jednak został w por� zauwa�ony, gdyby ludobójstwo na polskich ziemiach wschodnich w 1942, 1943, 1944 i 1945 r. doczekało si� �wiatowego pot�pienia i poci�gni�cia winnych do odpo-wiedzialno�ci, by� mo�e mordowanie bezbronnych ludzi nie stało by si� sposobem rozwi�zywania konfliktów i dochodzenia swoich racji.

W tym sensie za atak na Ameryk� odpowiedzialna jest cała ludz-ko��, która w por� nie zareagowała na terroryzm jako metod� walki poli-tycznej. To zło trwa od dziesi�tków lat, niczym rak toczy podskórnie tkank� ludzko�ci, tak �e dzi� zagra�a całemu �wiatowemu organizmowi. Wła�nie w poczuciu tego zagro�enia wydano terroryzmowi kolejn� �wia-tow� wojn�.

Terroryzm, zarówno ten z przeszło�ci jak i obecny, musi spotka� si� z powszechnym pot�pieniem. Gdziekolwiek by si� nie wydarzył i ko-gokolwiek by nie dotkn�ł. Musi by� zwalczany zarówno wtedy, gdy ata-kuje �wiatowe mocarstwa, jak i unicestwia biedne afryka�skie plemi�. Trzeba odkrywa� jego czarne karty z przeszło�ci i wskazywa� na nowe zagro�enia.

Autorowi nale�� si� wyrazy uznania, gdy� odsłaniaj�c histori� �ycia i �mierci mieszka�ców Podola bierze znacz�cy udział w �wiatowym, an-tyterrorystycznym froncie.

o. prof. dr hab. Mieczysław Albert Kr�piec

OD AUTORA

W osiemdziesi�tym roku mego �ycia zdecydowałem si� napisa� t� ksi��k�, aby da� �wiadectwo prawdzie o strasznych wydarzeniach na Podolu, szczególnie w czasie II wojny �wiatowej. Mordowały tu w okrutny sposób ludzi, od niemowl�cia do starca, bojówki ukrai�skie zorganizo-wane przez OUN i dokonywały czystek etnicznych. Wydarzenia te prze-�yłem osobi�cie. Powinny by� pot�pione i os�dzone. Pragn� równie� odda� cze�� OFIAROM tych zbrodni i upami�tni� ich nazwiska.

6

Nie b�d�c historykiem, pokusiłem si� opisa� bardzo skrótowo Po-dole i przedstawi� jego dzieje od najdawniejszych czasów. Chciałbym przybli�y�, szczególnie moim podolskim Czytelnikom, ci�g historyczny konfliktów tubylczej ludno�ci ruskiej (pó�niej ukrai�skiej) z Polakami.

Przez wieki całe kultura, zwyczaje i obyczaje ludów przenikały si� wzajemnie. Ludzie tych dwóch bratnich narodów �yli od wieków pospołu, po s�siedzku, zawierali mi�dzy sob� mał�e�stwa. Utarło si� nawet po-wiedzenie, �e granica mi�dzy Polakami i Ukrai�cami przebiega przez mał�e�skie ło�a.

Na zachodnim Podolu religia była wspólna – katolicka, ale dwa ob-rz�dki. Dlaczego wi�c doszło do tak tragicznych wydarze�? Jak Czytel-nik zauwa�y, staram si� nie komentowa� tego co si� wydarzyło, przed-stawiam jedynie fakty i podaj� prawd� na podstawie własnych prze�y� i zebranych materiałów.

Niech ta ksi��ka b�dzie przestrog� dla tych wszystkich, którzy dzi� jeszcze siej� nienawi��, “wybielaj�” złoczy�ców, chc� ich rehabilitacji, a nawet gloryfikuj� sprawców ludobójstwa jako bojowników o niepodle-gło�� własnego pa�stwa. Niechaj młode pokolenie im przebaczy ale nie zapomina o tym, o czym zapomnie� nie wolno, aby nigdy wi�cej takie lub podobne wydarzenia nie mogły si� powtórzy�.

Dr Józef Fajkowski, historyk, po przeczytaniu materiału przygoto-wanego do tej ksi��ki i poczynieniu uwag, za co Mu serdecznie dzi�kuj�, napisał: Opracowanie to jest niezwykłym dokumentem, mog� czerpa� pełnymi gar�ciami z takich ksi��ek zawodowi historycy, jako �ródła. Oczekuj� wydania jej drukiem.

7

8

Dumka podolska. Droga ziemia ta, My�l j� moja zna! Tam najwi�ksze szcz��cie moje, Tam najpierwsze niepokoje, Tam najpierwsza łza! (Maurycy Gosławski)

PODOLE – CZASY MINIONE.

PODOLE – to pi�kna kraina, zwana przez wielu “Ziemi� mlekiem i miodem płyn�c�”.

Klimat Podola jest umiarkowany. Temperatury dodatnie dochodz� do 35oC, ujemne do –300. Jest to wielka równina z gł�bokimi jarami – ko-rytami rzek, głównie Bohu i Dniestru, wpadaj�cymi do Morza Czarnego oraz dopływów Dniestru – Złotej Lipy, Strypy, Koropca, Seretu, Zbrucza i Smotrycza.

Gleby s� tu bardzo �yzne, głównie czarnoziemy, ale na około 1/3 powierzchni zmieszane z piaskiem, marglem i kamieniem wapiennym. Uprawy rolne – to głównie pszenica, buraki cukrowe, kukurydza, wino-ro�l, chmiel i tyto�.

Podole jest terenem słabo zalesionym. Wyst�puj� tu d�by, osika, wi�z, jawor, klon, grab, brzoza, olcha, a miejscami tak�e buk, �wierk i jodła.

Kopaliny Podola to kamie� wapienny, granit, gips, glina, piryt, ka-mie� litograficzny i saletra.

Głównym zaj�ciem mieszka�ców Podola w czasach minionych by-ło rolnictwo i hodowla bydła (słynne podolskie woły i krowy). Handlowano zbo�em i bydłem, a przemysł reprezentowały jedynie cukrownie, młyny, gorzelnie, garbarnie oraz fabryki sukna i wyrobów tytoniowych.

Na północy graniczyło Podole z Wołyniem, na wschodzie z woj. bracławskim, na południu z Multanami (Wołoszczyzn�), a na zachodzie z woj. ruskim.

9

Pono� w IX wieku zamieszkiwało Podole plemi� Drewlan. Pó�niej korzystaj�c z ustawicznych swarów i niezgody ksi���t ruskich, ziemie te zagarn�li Tatarzy i panowali tu a� do roku 1331, kiedy to ksi��� litewski Giedymin zaj�ł ziemi� podolsk� i oddał j� w zarz�dzanie czterem synom brata swego Koriata (ksi�cia nowogródzkiego) – Jerzemu, Fedorowi, Aleksandrowi i Konstantemu.

W 1340 roku król Kazimierz Wielki przył�czył Ru� Czerwon� do Korony Królestwa Polskiego a w tym cz��� Podola.

Herbem Podola było złote sło�ce na białym polu. W latach pó�niejszych, za czasów Władysława Jagiełły i jego na-

st�pców, ziemie podolskie były do�� cz�sto przedmiotem sporów mi�dzy Polsk� a Litw�. Dopiero w 1434 roku zaj�ł całe Podole król Władysław III i uspokoił wrzenie, zrównawszy z prawach i swobodach miejscow� szlacht� ze szlacht� polsk�. Utworzono województwo podolskie, którego pierwszym wojewod� został Piotr Odrow��.

Ziemia podolska n�kana była ustawicznie najazdami ze wschodu – Tatarów, Turków i Wołochów, którzy rabowali, palili i niszczyli j� prze-mieniaj�c w pustyni�. Nawiedzały te� Podole rozmaite kl�ski: trz�sienia ziemi, bardzo mro�ne zimy, szara�cza i zarazy.

Za bardzo słabych rz�dów króla Michała Korybuta Wi�niowieckiego (syna sławnego “Jaremy”) Podole opanowali Turcy. Do Polski powróciło dopiero w 1669 roku za spraw� pokoju karłowickiego.

PODZIAŁ PODOLA.

Po I rozbiorze Polski w roku 1772 nast�pił podział Podola na cz��� wschodni� (do rzeki Zbrucz), która przypadła Rosji i na cz��� zachodni� – zaj�t� przez Austro-W�gry.

Rosjanie ze swojej cz��ci utworzyli Guberni� Podolsk�, ze stolic� w Kamie�cu Podolskim. W 1897 roku skład narodowo�ciowy guberni przedstawiał si� nast�puj�co: ogółem liczyła 2.984,6 tys. ludno�ci, z czego 2.240,3 tys. (75,1%) stanowili Rusini, 261,1 tys. (8,8%) Polacy, 368,7 tys. (12,3%) ydzi. Rosjan było jedynie 2,6% i 1,2% innych naro-dowo�ci.

Do Guberni Podolskiej nale�ało 12 powiatów: Płoskirów – gdzie w stosunku do ogółu ludno�ci Polaków było 23,2%, Kamieniec – 13,5%, Latyczów – 12,7%, Uszyca – 12,1%, Lity� – 9,3%, Mohylów – 8,7%, Winnica – 10,4%, Jampol – 9,6%, Bracław – 5,5%, Olhopol – 3,4%, Haj-syn – 2,1%, Bałta – 2,0%.

Zachodni� cz��� Podola (pokrywaj�c� si� z pó�niejszym woj. tar-nopolskim) Austriacy przył�czyli do Galicji Wschodniej. Skład narodo-

10

wo�ciowy przedstawiał si� tu inaczej, Polaków było o wiele wi�cej. W 1900 roku zachodnie Podole zamieszkiwało 1.416,3 tys. ludno�ci, z cze-go Rusinów było 831,0 tys. (58,7%), Polaków – 358,2 tys. (23,3%), a y-dów - 182,0 tys. (ok. 15%).

Ta cz��� Podola składała si� z 14 powiatów: Borszczów – 17,9% Polaków, Brody – 20,1%, Brze�any – 27,0%, Buczacz – 27,6%, Czort-ków – 25,1%, Podhajce – 27,5%, Przemy�lany – 25,0%, Skałat – 33,6%, Tarnopol – 29,5%, Trembowla – 37,7%, Zaleszczyki – 13,8%, Zbara� – 30,6%, Złoczów – 21,7% i Kamionka Strumiłowa – 23,1%.

Po odzyskaniu przez Polsk� niepodległo�ci w roku 1918, zorgani-zowano jeszcze trzy dalsze powiaty: Kopyczy�ce – 35,2% Polaków, Ra-dziechów – 25,9% i Zborów – 32,2%.

Ciekawym zjawiskiem było przyjmowanie przez wy�sze warstwy Rusinów religii katolickiej (w miejsce prawosławnej) i “stawanie si�” Po-lakami oraz parcie na zachodnie ziemie polskie, podczas gdy polscy chłopi szli na wschodnie ziemie Rzeczypospolitej, gdzie bardzo cz�sto asymilowali si� z ludno�ci� tubylcz�, przyjmowali prawosławie i stawali si� Rusinami.

Miały tu miejsce dwie wielkie fale osiedlania si� chłopów na spu-stoszonych przez tatarskich naje�d�ców ziemiach. W pierwszej – za Ka-zimierza Wielkiego – osiedlała si� tu ludno�� ze �l�ska i z Niemiec. Dru-ga fala nast�piła po Unii Lubelskiej – kiedy du�e zapotrzebowanie na zbo�e eksportowane do Europy, spowodowało rozwój gospodarki fol-warcznej. Pa�szczy�niani chłopi uciekali na ziemie wschodnie aby uwol-ni� si� od pa�szczyzny. W tym czasie przybyło na Podole du�o chłopów z Polski centralnej, z Mazowsza. Sejm Rzeczypospolitej, aby zach�ci� do osiedlania si� na tamtych pustkowiach, wprowadził tak zwane wolni-zny – a osiedlaj�cy si� chłopi zwalniani byli a� na 20 lat z pa�szczyzny.

Jak pokazuj� dane statystyczne, im dalej na wschód, tym mniej by-ło Polaków. Nie tylko na Podolu, ale na całym u kraju Rzeczypospolitej, czyli “Ukrainie”. Bowiem w drugiej połowie XVI wieku (po Unii Lubelskiej) nazwy Ukraina u�ywano tylko w znaczeniu geograficznym, a nie na-rodowo�ciowym. Ukraina była okre�leniem terenów Rzeczypospolitej najdalej wysuni�tych na wschód, a wi�c u skraju pa�stwa.

Nazwa “Ukraina” i “Ukrai�cy” przyj�ły si� dopiero pod koniec XIX wieku, głównie w czasie I wojny �wiatowej, chocia� jeszcze długo po tej wojnie u�ywano zamiennie nazw Rusini – Ukrai�cy. Austriacy – wzorem Polski przedrozbiorowej – równie� przyj�li termin “Rusini”.

Na zachodnim Podolu �yli katolicy, obrz�dku rzymskiego, co wi�-zało si� z polsko�ci�. Od czasu unii brzeskiej ludno�� rusi�ska przyj�ła obrz�dek greckokatolicki, co było niemal równoznaczne z narodowo�ci�; byli Rusinami (pó�niej Ukrai�cami).

11

PODOLE ZACHODNIE.

Dzieliło si� na “zimne” i “ciepłe”. Podole zimne – to jego cz��� pół-nocna ze stolic� Tarnopolem, najzimniejszym punktem w całej przedwo-jennej Polsce. Tu uprawiano tradycyjnie zbo�a, ziemniaki, a na ł�kach wypasano bydło. “Ciepłe” Podole stanowiło południow� cz��� wojewódz-twa tarnopolskiego, z gospodarcz� stolic� Czortkowem i najcieplejszym miejscem II RP – uzdrowiskiem nad Dniestrem – Zaleszczykami.

Dzi�ki ciepłym pr�dom powietrza napływaj�cym od Morza Czarne-go jarem Dniestru, uprawiano na ciepłym Podolu oprócz zbó� winogrona, morele, kukurydz�, tyto� i inne ciepłolubne ro�liny.

Znajduj� si� tu gł�bokie jary o zalesionych stokach, strome i skali-ste urwiska, nad którymi wznosz� si� ruiny dawnych zamków obronnych. Najpi�kniejsze s� jary Dniestru, Zbrucza, Seretu i Strypy. Oprócz bujnej i ciekawej ro�linno�ci wyst�puj� tu tak�e malownicze skały i groty gipso-we.

TARNOPOL i jego okolice wsławione s� licznymi i wielkimi bojami ze wschodnimi naje�d�cami – Tatarami, Turkami i Kozakami. Było tu a� 56 zamków obronnych, dawnych kresowych stra�nic. Tereny te były przedmurzem chrze�cija�stwa i zachodniej kultury, strzegły przed zale-wem “półksi��yca”.

Do najbardziej znanych twierdz obronnych nale�� zamki w: Zbara-�u, Trembowli, Buczaczu, Jazłowcu, Złotym Potoku, �wirzu, Olesku (gdzie urodził si� Jan III Sobieski), Podhorcach i Białym Kamieniu oraz nale��cy do rodziny Sobieskich zamek w Złoczowie.

Nieopodal Jazłowca znajdował si� w pi�knej kotlinie bardzo stary zamek w Czerwonogrodzie, który w nowszych czasach przerobiony zo-stał na pałac mieszkalny. Wspomnie� te� nale�y o ruinach pot��nych niegdy� zamków w Kudry�cach, Wysuczce, Skale Podolskiej i Sidoro-wie.

Punktami obronnymi były równie� dawne ko�cioły i monastery. Np. w XV wieku ko�ciół w Wy�nianach, Pomorzanach, Podkamieniu oraz monastery w Uniowie i Dunajowie.

Na południowym Podolu le�� Okopy �w. Trójcy, gdzie obozował w wyprawie na Turków Jan III Sobieski i z tego okresu pozostały tu ruiny wałów obronnych ze strzelnicami. W pobli�u przebiegał te� Wał Trajana, zbudowany niegdy� przez rzymskich legionistów. Dzi� jest to tylko nie-wielkie wywy�szenie terenu, pokryte krzewami i zaro�ni�te traw�.

Przez północn� cz��� Podola przebiega pi�kne pasmo wzgórz – Miodobory (Tołtry).

RUCHY NARODOWO�CIOWE.

12

Mimo przewagi ludno�ci rusi�skiej, od 1860 roku j�zykiem urz�do-

wym był w Tarnopolszczy�nie, jak i w całej Galicji Wschodniej, j�zyk pol-ski, a nie ukrai�ski czy niemiecki. Była to kwestia bardzo skomplikowana. Współistniały bowiem obok siebie trzy j�zyki, trzy wyznania i trzy kultury. Za tubylców uwa�ali si� wszyscy – Polacy, Rusini i ydzi. W miastach przewa�ali Polacy i ydzi, po wsiach – Rusini. J�zyk ruski (ukrai�ski) u�ywany był na wsi nie tylko przez ludno�� rusi�sk� ale tak�e przez licz-nych Polaków.

Odrodzenie ruchu narodowego na Podolu spowodowane zostało wprowadzeniem przez władze austriackie reform. Ograniczona została wszechwładza wła�cicieli dóbr nad poddanymi chłopami oraz powinno�ci pa�szczy�niane. Zaistniała mo�liwo�� wnoszenia przez chłopów skarg na pana do s�dów, wprowadzono te� niezale�ny od panów samorz�d wiejski, zniesiono wymóg wyra�ania zgody przez pana na mał�e�stwo poddanego. Zniesiono wreszcie pa�szczyzn�. Reformy dotyczyły tak�e ko�cioła. Ko�ciół greckokatolicki (unijny) został zrównany w prawach z ko�ciołem rzymskokatolickim. Powstały o�rodki my�li politycznej – pol-skie i ukrai�skie oraz organizacje: spółdzielcze, o�wiatowe, kulturalne, a tak�e na poły wojskowe.

Budz�cy si� ukrai�ski ruch narodowy oparty był niemal wył�cznie o warstw� chłopsk�. Rozwijał si� przede wszystkim w�ród młodzie�y i skierowany był przeciw Polakom, którzy w tym czasie nie uznawali naro-dowej odr�bno�ci Ukrai�ców. W szkołach i urz�dach panował j�zyk pol-ski, a wła�cicielami maj�tków ziemskich byli głównie Polacy.

W pó�niejszym czasie młodzie� ukrai�ska uczy si� na uniwersyte-cie lwowskim (gdzie kilka katedr prowadziło wykłady w j. ukrai�skim), w ukrai�skich gimnazjach i szkołach ró�nego typu. We wsiach powstaje g�sta sie� czytelni “Pro�wita” i organizacje takie jak: “Łuh”. “Sokił”, “Strił-ci”.

Z czasem kler greckokatolicki został przez władze austriackie uprzywilejowany, aby mógł parali�owa� wszelkie patriotyczne poczyna-nia Polaków, szczególnie z warstw wy�szych, i przeciwstawia� chłopów ukrai�skich polskim wła�cicielom ziemskim.

W pierwszym pokoleniu inteligencji ukrai�skiej pojawia si� moda na kozackie stroje, przywołuje si� czasy wolnej kozackiej Ukrainy, �piewa rzewne ukrai�skie dumki. Młodzie� wychowywana jest na poezji Tarasa Szewczenki i jego poematach o rebelii Krzywonosa, eli�niaka i Gonty.

W 1902 roku wybucha fala ukrai�skich rozruchów chłopskich a� w 400 gminach, zwłaszcza w powiatach: Buczacz, Czortków, Zaleszczyki, Trembowla, Tarnopol, Zbara�, Złoczów, Przemy�lany i Kamionka Strumi-łowa. Nasilały si� one głównie w okresie sianokosów i �niw. Niszczono plony, zabudowania dworskie, wyr�bywano pa�skie lasy itp. Fornale ��-

13

dali zniesienia kar fizycznych, zwi�kszenia zarobków i skrócenia czasu pracy.

Radykalizuje si� ruch studencki i uczniów wy�szych klas gimna-zjalnych. Obok polskich napisów “Niech �yje Polska”, pojawiaj� si� napi-sy “Niech �yje Republika Ukrainy”. Ta młodzie� ukrai�ska jest ju� wy-chowana na wyczynach Iwana Gonty i Maksyma eli�niaka (Koliszczy-zny), obrazach rzezi w Humaniu, gdzie zgin�ło 20 tysi�cy szlachty pol-skiej, ksi��y i ydów, którzy si� tam schronili, a miasto zostało do-szcz�tnie obrabowane i spalone. W okrutny sposób zn�cano si� tak�e nad dzie�mi i kobietami. Iwan Gonta zamordował nawet swoje własne dzieci zrodzone z matki Polki.

Do tych krwawych wydarze� nawi�zuje wła�nie w swoich poema-tach (najwi�kszy!) ukrai�ski poeta – Taras Szewczenko. W wydanym w 1841 roku słynnym poemacie “Hajdamacy” tak m. in. pisze:

Machnuw no�om i ditej ne maje, popadały zarizani. Pochowaty chiba? Ne treba, wony katołyky.

W wolnym tłumaczeniu brzmi to tak: “Zamachn�ł si� no�em i dzieci ju� nie ma. Upadły zar�ni�te. Pochowa� je mo�e? Nie trzeba, to katolicy.”

W 1863 roku Pawło Czubi��kyj, autor słów hymnu ukrai�skiego “Szcze ne wmerła Ukrajina”, napisał te� tak� zwrotk�:

Naływajko, �eli�niak i Taras Triasiło z domowyny kłyczut na �wiatoje diło. (Nalewajko, ele�niak i Taras Triasiło, wzywaj� ze swych trumien do �wi�tego dzieła).

Młodzie� ukrai�ska była zatem ju� w XIX wieku wychowywana w atmosferze aprobaty, niemal glorii rzezi, zanim pojawił si� w latach 20-tych XX wieku twórca ukrai�skiego faszyzmu, nacjonalista Dmytro Don-cow.

Owe za� “diło” – to nie tylko rze� w Humaniu, ale tak�e dokonana przez rebe-liantów Gonty i eli�niaka rze� na Wołyniu i Podolu, podczas której zgin�ło około 200 tysi�cy ludzi. Z pochwyconych zdzierano �ywcem pasy skóry, albo zakopywano ich na stoj�co w ziemi i koszono potem głowy jak traw�. Dorosłym rozpruwano brzuchy, a dzie�mi zapełniono w Humaniu trzy gł�bokie studnie. Na go�ci�cach wznoszono szubienice, a na ka�dej z nich wisiał obok szlachcica ksi�dz, yd i pies. Pod ofiarami zamieszczano napis: Lach, �yd i sobaka – wira odnaka.

Ju� w lipcu 1848 roku na posiedzeniu unickiej Rady �wi�tojurskiej we Lwowie domagano si� usuni�cia Polaków z Galicji. Za� pismo “Zoria

Taras Szewczenko.

14

Hały�ka” pouczała, jak t�pi� “polskich panów”, mianowicie u�ywa� nale-�y pali, dr�gów, wideł, siekier – w my�l hasła (dobrze znanego autorowi i jego pokoleniu) Za San Lasze, bo tu nasze.

Powy�sze metody stosowane były ju� w czasie I wojny �wiatowej, a masowo i w szerokim zakresie – podczas II wojny.

POLSKIE ODRODZENIE.

Polskie warstwy o�wiecone na Podolu postanowiły nie�� kaganek o�wiaty do wiejskiego ludu polskiego, który szybko asymilował si� z Ru-sinami. Wielu chłopów niemal całkowicie zarzuciło j�zyk polski (uwa�any za j�zyk “pa�ski”), a posługuj�c si� j�zykiem ruskim, stawało si� z cza-sem Rusinami.

Tylko na północnym Podolu liczba ludno�ci polskiej zmniejszyła si� w ten sposób w latach 1880-1900 a� w 50 gminach wiejskich. Najbar-dziej w Neterpicach, bo a� o 75,2%, Pantalicha – o 35,0%, Roznoszy�ce o 32,6%, Białokrynica o 27,6%, Orzechowiec o 24,0%, Podgórzany o 21,7%, Zazdro�� o 20,0%, Wiktorówka o 19,3%, Ceniów o 18,8%, Zaru-deczko o 17,9%, Rasztowce o 17,0%, Dorofijówka o 16,1%, Koziary o 14,3%, Rosochowaciec o 13,3%, Horodnica o 13,7%, Kozówka o 12,0%, Chodaczków Wielki, Kalasantówka i Konstatynówka o 11,4%. W siedmiu wsiach zmniejszyła si� liczba ludno�ci polskiej o 10,9 – 10,0%, w pi�ciu o 9,3 – 9,0%, w dziesi�ciu – 8,8 –8,1%, w pi�tnastu o 7,9 – 7,5%, w czterech o 6,7 – 6,3%, w siedmiu o 5,8 – 5,2%. Pomini�to tu wsie, w których straty nie przekraczały 5,0%.

Czas naglił, bowiem ruskie organizacje – czytelnie “Pro�wita”. oraz “Łuh”, “Sokoły” i “Striłci” bardzo szybko i skutecznie oddziaływały tak�e na rozproszony �ywioł polski, szczególnie we wsiach mieszanych naro-dowo�ciowo.

Polacy powołali wi�c do �ycia Towarzystwo Szkoły Ludowej (TSL), którego głównym celem było działanie w�ród ludu polskiego na wsi, szczególnie w dziedzinie o�wiaty. Obok wspieraj�cych polsko�� dru�yn strzeleckich, sokolich i bartoszowych, ju� w 1889 roku powstały koła TSL w kilku wsiach pow. tarnopolskiego jak: Czernielów Mazowiecki, Cho-daczków Wielki, Poczapi�ce, Płotycz.

Działacze Towarzystwa – Walenty Ferenz, Witold Ostrowski, a szczególnie prof. Jan Zamorski spowodowali, �e w 1902 roku było na wsi podolskiej ju� 40 polskich czytelni, a nowe koła Towarzystwa powstały w Borszczowie, Czortkowie, Jeziernej, Podwołoczyskach, Skałacie, Zało�-

15

cach, Zbara�u i Kaczanówce. Oddziaływały one korzystnie na okoliczne wsie.

Sfery szlacheckie odgrywały jeszcze w tym czasie znaczn� rol�, zajmowały najwy�sze stanowiska w administracji oraz �yciu politycznym i ekonomicznym Podola, a tak�e w całej Galicji. Wła�ciciele ziemscy �yli na wsi i brali czynny udział w jej �yciu.

Konserwatywna cz��� szlachty, (tzw. “Podolacy”), akceptowała lo-jalno�� wobec Cesarstwa Austriackiego. Ale wielu ziemian nale�ało ju� do Narodowej Demokracji, popierała reformy i brała czynny udział w �y-ciu narodowym, patriotycznym i kulturalnym mas chłopskich. Ruch na rzecz przemian na wsi podolskiej był równie� silnie popierany przez ugrupowania socjalistyczne, a szczególnie przez ruch ludowy. Szybko wyrastali tacy działacze chłopscy jak: Janko Biłous (Białow�s) z Ihrowicy, Michał Brylak z Tołstoługa, Jan Cielecki z Białej, Józef Czapla z Milna, Maciej Jaczak z Reniowa, Jan Dziedzic z Kurnik Iwancza�skich, Wincen-ty D�end�era z Janówki, Mikołaj Fryc z Suszczyna, Franciszek Gawlisz ze Smykowiec, Jan Janowski z Zastawia, Józef Krzy�ków i Michał To-maszewski z Płotyczy, Jan Letki z Milna, August Mieszko z Netreby, Jó-zef Muszy�ski z Zagrobeli, Jan Półtorak (młodszy) z Bzowicy, Mikołaj Rewucki z Białoskórki, Jan Sudal z Tro�cia�ca Wielkiego, Jan Szeliga z Gontowy, Jan Soroka z Bucniowa, Franciszek Sobolak z Maksymówki, Jan Zator z Draganówki, Józef Zaj�c z Za�cianka. To nazwiska działaczy tylko z pow. tarnopolskiego, a było ich wi�cej.

Do patriotycznej działalno�ci wł�czyły si� tak�e kobiety. Nale�y tu wymieni� nazwiska cho�by: Jadwigi Białousowej z Białoskórki, Katarzyny Kubajowej z Płotyczy, Honoraty Kominkowej ze Stryjówki.

Chłopi otrze�wieli, opuszczali �ydowskie karczmy i zamiast “pija-czy�”, łama� koły w płotach, zn�ca� si� nad �on� i domownikami, szli w niedziel� na szkolenie, brali udział w �wiczeniach dru�yn strzeleckich, sokolich czy bartoszowych i coraz wyra�niej rozumieli potrzeb� wyst�-pienia z broni� w r�ku o odzyskanie niepodległej Polski. Ju� nawet pó�-niejsza wojna nie mogła chłopa podolskiego zepsu�, poniewa� – jak po-daj� dane z 1926 roku – w woj. pozna�skim sprzedano 66.495 hektoli-trów spirytusu, a w woj. tarnopolskim tylko 2.367 hektolitrów. Dawniej chłop dawał na ofiar� w ko�ciele ze strachu przed piekłem, teraz dawał tak�e składki na budow� domów ludowych, na Towarzystwo Szkoły Lu-dowej, szkoły wiejskie, bursy, a nawet na muzeum w Tarnopolu.

Z młodego pokolenia bardzo szybko wyrastali działacze i nauczy-ciele ludowi, którzy nie�li na wie� podolsk� o�wiat� – przez pogadanki, odczyty, wykłady, jak te� zakładanie gniazd sokolich, dru�yn strzeleckich i bartoszowych. Organizowali te� orkiestry ludowe i upowszechniali pa-triotyczn� pie�� polsk�.

16

Do bardzo zaanga�owanych nauczycieli na tym polu nale�eli: Lu-dwik Bryczkowski z Baworowa, Stanisław Bieniowski ze Skałatu, Maria Boguszowa z Doł�anki, Piotr Cze�nikowski z Płotyczy, Julia Hoendlówna i Edward Pichurski z Czernielowa Mazowieckiego, Jan Hummel ze Zba-ra�a, Bronisław Kubrycht ze Strusowa, Józef Nied�wiedzki z Zarudecz-ka, Jan Podgórski z Białozórki, Jan Szczepanowski ze Zbara�a, Ferdy-nand Sididorowicz z Bzowicy, Jan Turski z Podwołoczysk, Marcin Woj-narowicz z Jabłonowa, Józef Werber z Ihrowicy, Aniela Wilczkówna z Poczapiniec i wielu innych.

Do tej szlachetnej działalno�ci wł�czyło si� tak�e wielu ksi��y, a w szczególno�ci: Teodor Kasperski z Opryłowiec, Piotr Strzeczkowski z Olejowa, Feliks Rydel z Płotyczy, Fryderyk Cywi�ski z Tro�cia�ca Wiel-kiego, Józef Czarkowski z Bucniowa, Kazimierz Gucwi�ski z Tarnopola, Władysław Nowicki z Czernielowa Mazowieckiego, Marian Szamota z Kozłowa, Marcin Stefanicki z Borek Wielkich. Do pracy tej wł�czyły si� równie� zakony, szczególnie z klasztoru oo. Bernardynów w Zbara�u oraz oo. Dominikanów w Tarnopolu, Czortkowie i Podkamieniu.

Wielu jednak szlachciców przebywaj�cych stale w Pary�u czy Wiedniu zapominało o polsko�ci. Gdy np. zwrócono si� do nich o finan-sowe wsparcie działalno�ci TSL usłyszano tak� odpowied�: Nic wam nie dam, gdy� kształc�c chłopa pogarszacie moje poło�enie. Chłop ma by� chłopem, tak go Opatrzno�� stworzyła, a jego polsko�� nie jest mi po-trzebna. Inny za� powiedział: Dziwi� si� bezczelno�ci! Na ka�dym kroku wyst�pujecie przeciwko szlachcie, a ��dacie od niej pieni�dzy.

Przeciw odradzaj�cej si� na Podolu polsko�ci czynnie wyst�powali Rusini-Ukrai�cy. Mamili np. polskich chłopów hasłami i obietnicami po-działu “pa�skich” gruntów, itp.

W 1907 roku powa�nie zraniono dwóch chłopskich działaczy pol-skich w Obarza�cach, rok pó�niej uzbrojony w koły i siekiery tłum ukra-i�ski napadł na dom Fabiana Petryszyna w Denysowie, który prowadził polsk� czytelni�. W Romanówce zamordowany został skrytobójczo kie-rownik polskiej czytelni, Tomasz Łabanowicz. Zamordowano te� kierow-nika innej czytelni – Leona �wi�cickiego. W 1908 roku ukrai�ski student Mirosław Siczy�ski zastrzelił namiestnika Galicji, Andrzeja Potockiego. Morderca został skazany na kar� �mierci, ale nowy namiestnik Michał Bobrzy�ski dla złagodzenia napi�� polsko-ukrai�skich, wyrok uchylił.

Na skutek działalno�ci Towarzystwa Szkoły Ludowej w latach 1903-1913 oddano do u�ytku, głównie na wsi, 113 szkół i 1224 bibliotek, do których dostarczono 20.400 egzemplarzy ksi��ek i 242.661 egz. ga-zet. Na ówczesny czas i mo�liwo�ci Towarzystwa było to bardzo du�o.

W wielu wsiach wybudowano domy ludowe, a w 50. rocznic� Po-wstania Styczniowego masowo stawiano krzy�e i pomniki. Powstały w Draganówce, Zagrobeli, Kokutkowcach, Ihrowicy, Kaczanówce, Koszla-

17

kach, Bzowicy, Gontowie, Zarudeczku, Milnie, Zbara�u, Bieniawie i in-nych miejscach. Wcze�niej, w 1910 roku odsłoni�to uroczy�cie w Bere-zowicy Małej pomnik Tadeusza Ko�ciuszki, wystawiony z chłopskich składek, a w plenerze odbywały si� pokazy “Bitwy pod Racławicami”, zorganizowane przez miejscow� młodzie�. W s�siedniej Netrebie chłopi oddali własny grunt pod budow� domu ludowego.

W kwietniu 1913 r. nast�piło uroczyste oddanie do u�ytku, w obec-no�ci władz i delegatów Grona Konserwatorów –Muzeum Podolskiego w Tarnopolu.

Ta cenna działalno�� ró�nych organizacji polskich na ziemi podol-skiej budziła �wiadomo�� narodow� w�ród mas chłopskich. Szczególnie du�e efekty dała w stosunkowo krótkim czasie działalno�� TSL.

Zahamowała proces ukrainizacji ludno�ci polskiej, a nawet – jak wykazał przeprowadzony przez Austriaków spis ludno�ci – wyst�pił na Tarnopolszczy�nie w ci�gu 10 lat wzrost liczby Polaków prawie we wszystkich powiatach. Przyrost ten przedstawiał si� nast�puj�co:

Procent ludno�ci polskiej w poszczególnych powiatach woj. tarnopolskiego w stosunku do ogółu mieszka�ców powiatu

Powiat W roku 1900 W roku 1910 Borszczów 17,9 19,4 Brody 20,1 21,7 Brze�any 27,0 27,7 Buczacz 27,6 31,4 Czortków 25,1 28,1 Przemy�lany 25,0 26,0 Skałat 33,6 36,6 Tarnopol 29,5 32,5 Trembowla 37,7 39,4 Zaleszczyki 13,8 16,6 Zbara� 30,6 31,6 Złoczów 21,7 25,5

Jedynie w pow. Podhajce wska�nik zmniejszył si� z 27,5% w roku 1900 do 26,7 w roku1910.

Mimo tak wysokiego wska�nika �yj�cych na Podolu Polaków, Ru-sini ju� przed I wojn� �wiatow� chcieli usun�� nas ze wschodniej Galicji. Oto co mówił do Polaków szef ukrai�skiego Klubu Parlamentarnego w Wiedniu, Jewhen Petruszewycz: Przywró�cie nam nasze prawa. Usu�cie si� st�d, to nasz kraj. Przeciwstawimy si� wam (....) w całym kraju tak� burz�, �e dr�e� b�dziecie nawet zasłoni�ci cał� armi�.

18

I dr�eli�my, szczególnie w czasie II wojny �wiatowej. I jak chciał Petruszewycz, usuni�to nas stamt�d poprzez mordy i ekspatriacj�, wy-rwano z korzeniami. Doprowadzono do tego, �e w województwie tarno-polskim ludno�� polska zmniejszyła si� z 586,6 tys. w roku 1931 do 23,5 tys. w 1959 r. Natomiast tam, gdzie nie było wyrzynania ludno�ci pol-skiej, ucieczek i ekspatriacji – w województwach na wschód od Zbrucza – chmielnickim (d. płoskirowskim) było w roku 1959 70,1 tys., a w �yto-mierskim 103 tys. Polaków.

A prosty lud polski i ukrai�ski �ył dot�d pospołu od wieków. Wspól-nie znosił trudy pa�szczyzny, i te po jej zniesieniu. Religia była jedna – katolicka, tylko obrz�dek ró�ny: greckokatolicki dla Ukrai�ców i rzymsko-katolicki dla Polaków. Było wtedy ju� bardzo du�o mieszanych mał-�e�stw polsko-ukra�skich. W jednej rodzinie i w jednym domu �yli razem Polacy i Ukrai�cy. Bo gdy ojciec był Ukrai�cem a matka Polk�, to syno-wie z tego mał�e�stwa byli Ukrai�cami a córki Polkami. I na odwrót. St�d wzi�ło si� owo powiedzenie, �e granica mi�dzy Polakami i Ukrai�cami przebiegała na tej ziemi przez ło�e mał�e�skie.

PIERWSZA WOJNA �WIATOWA.

W czerwcu 1914 roku zabity został w Sarajewie nast�pca tronu au-

striackiego arcyksi��� Franciszek Ferdynand. 28 lipca Austria wypowie-działa Serbii wojn�, a 30 lipca ogłoszono mobilizacj� w Rosji. Od 1 sierpnia Niemcy, a nast�pnie Austro-W�gry pozostawały w stanie wojny z Rosj�. W same �niwa 1914 roku Austriacy zmobilizowali do wojska wszystkich m��czyzn zdolnych do noszenie broni, Polaków i Ukrai�ców. Kobiety, dzieci i ludzie starzy zostali ewakuowani z całego pogranicza podolsko-rosyjskiego w gł�b kraju, a� na czeskie Morawy. Musieli pozo-stawi� swoje domostwa oraz cały dobytek pokole� i uda� si� na wojen-n� tułaczk�.

W pierwszych dniach wojny nasiliły si� represje władz austriackich w stosunku do Ukrai�ców – moskalofilów. Nast�piły masowe ich aresz-towania, w s�dach zapadały nawet wyroki �mierci. A poniewa� prawie cała administracja pozostawała w r�kach Polaków, w oczach Ukrai�ców wszystkiemu winni byli Polacy. Pot�gowało to ich nienawi�� do całej lud-no�ci polskiej.

Na przełomie roku 1914/1915 Podole zaj�ły wojska rosyjskie. Przy-jechali z Rosji urz�dnicy, nauczyciele, prawosławni duchowni i zacz�li konsekwentnie rusyfikowa� zaj�te tereny. Zamkn�li wszystkie instytucje, szkoły, kluby i stowarzyszenia, zarówno polskie jak ukrai�skie, do nowo-

19

otwartych szkół wprowadzono j�zyk rosyjski. J�zyk polski zachował si� jedynie w szkołach prywatnych, ukrai�ski za� miał by� ze szkolnictwa całkowicie usuni�ty. Nast�piło te� nawracanie grekokatolików na prawo-sławie.

Dopiero w 1917 roku, po wybuchu rewolucji w Rosji, zacz�ły odra-dza� si� przedwojenne instytucje i szkolnictwo. Ale po 3-letnim niszcz�-cym panowaniu Rosjan, Podole ponownie zaj�li Austriacy. Znów nasiliły si� represje, szczególnie wobec Ukrai�ców-rusofilów. W opinii społe-cze�stwa ukrai�skiego znowu winni byli temu Polacy.

W zwi�zku z ofensyw� austriack�, na Podolu toczyły si� zaci�te walki, powoduj�ce ogromne straty i zniszczenia. Wycofuj�ce si� wojska rosyjskie niszczyły zakłady przemysłowe, dewastowały lasy, rekwirowały �ywno��, bydło, konie, niszczyły uprawne pola.

W pa�dzierniku 1918 r. Austria i Niemcy zwróciły si� do pa�stw sprzymierzonych o pokój. Manifest cesarza Austrii Karola przekształca cesarstwo w pa�stwo zwi�zkowe; ka�da narodowo�� ma teraz prawo do tworzenia samodzielnych Rad Narodowych. Ko�czy si� wielka wojna �wiatowa, ludzie wracaj� do domów. Jedni z niewoli rosyjskiej lub wło-skiej, drudzy z Francji, z armi� gen. J. Hallera. Jeszcze inni powracaj� z ewakuacji, zdziesi�tkowani przez szalej�cy tyfus. Na miejscu swoich domów i gospodarstw rolnych zastaj� ruiny i zgliszcza. Buduj� prymi-tywne lepianki i zaczynaj� �ycie od nowa.

Przychylno�� władz austriackich powoduje, �e 19 pa�dziernika 1918 roku powstaje we Lwowie Ukrai�ska Rada Narodowa, która pro-klamuje niezale�ne pa�stwo ukrai�skie. Powstaje te� Ukrai��ka Hały�ka Armia (UHA), która w nocy na 1 listopada zajmuje Lwów i tereny poło-�one na wschód od Sanu. Polacy broni� Lwowa w zaciekłych walkach i zwyci��aj�. 22 listopada Lwów przechodzi w r�ce polskie. Ukrai�cy kon-centruj� swoje siły na wschodnich terenach Podola, w rejonie Czortko-wa. W tym czasie Ukrai�cy popełniaj� wiele przest�pstw na ludno�ci cy-wilnej. Gen. Haller za��dał powołania specjalnej komisji dla “przeprowa-dzenia �ledztwa w sprawie okrucie�stw popełnionych przez Ukrai�ców na ludno�ci polskiej”.

W pocz�tkach czerwca wyrusza z okolic Czortkowa ostatnia ofen-sywa Ukrain�kiej Hały�kiej Armii. Polacy s� zaskoczeni jej gwałtowno-�ci� i sił�. Trac� artyleri�, karabiny maszynowe, wielu �ołnierzy dostaje si� do niewoli. Ukrai�cy zajmuj� Buczacz, Trembowl�, Tarnopol, Brody, Brze�any. Tocz� si� zaci�te walki pod Hinowcami, we wsi Dzikie Ł�ki.

W tym czasie gdy Ukrai�cy zdobywaj� Złoczów i Rohatyn, nadcho-dzi wiadomo��, i� Rada Najwy�sza w Pary�u upowa�niła Wojsko Polskie do zaj�cia Galicji Wschodniej a� po rzek� Zbrucz. Po o�miu miesi�cach ko�cz� si� polsko-ukrai�skie walki i 1 czerwca główny ataman, Semen Petlura podpisuje z Polsk� rozejm.

20

21 kwietnia 1920 r. obie strony, polska i ukrai�ska, podpisuj� umo-w� polityczn� i konwencj� wojskow�. Granica polsko-ukrai�ska zostaje ustanowiona na rzece Zbrucz.

Przed wyruszeniem wojsk polskich i ukrai�skich pod dowództwem Józefa Piłsudskiego na Kijów, Petlura wydaje do narodu ukrai�skiego odezw� nast�puj�cej tre�ci:

Narodzie Ukrainy! Ciernist� drog� tocz� si� twoje dzieje (....) Zło�y-łe� wielkie ofiary na polu walki (....) Ale dzi� armia ukrai�ska walczy� b�-dzie ju� nie sama, jeno z przyjazn� Rzeczypospolit� Polsk� przeciw czerwonym imperialistom-bolszewikom moskiewskim, którzy zagra�aj� równie� wolno�ci narodu polskiego. Pomi�dzy rz�dami Republiki Ukrai�-skiej i Polskiej nast�piło porozumienie, na podstawie którego wojska pol-skie wkrocz� wraz z ukrai�skimi na teren Ukrainy, jako sojusznicy prze-ciw wspólnemu wrogowi, a po zako�czonej walce z bolszewikami wojska polskie powróc� do swojej ojczyzny. Wspóln� walk� zaprzyja�nionych armii, ukrai�skiej i polskiej, naprawimy bł�dy przeszło�ci, a krew wspól-nie przelana w bojach przeciw odwiecznemu, historycznemu wrogowi – Moskwie, który ongi� zgubił Polsk� i zaprzepa�cił Ukrain�, u�wi�ci nowy okres wzajemnej przyja�ni ukrai�skiego i polskiego narodu.

Natomiast Józef Piłsudski w odezwie do Ukrai�ców stwierdził: Wierz�, �e naród ukrai�ski wyt��y wszystkie siły, aby z pomoc�

Rzeczypospolitej Polskiej wywalczy� wolno�� własn� i zapewni� �yznym ziemiom swej ojczyzny szcz��cie i dobrobyt, którymi cieszy� si� b�dzie po powrocie do pracy i pokoju. Wszystkim mieszka�com Ukrainy, bez ró�nicy stanu, pochodzenia i wyznania, wojska Rzeczypospolitej Polskiej zapewni� obron� i opiek�.

Przed wyruszeniem do Kijowa nast�puje koncentracja wosk na Podolu. Ofensyw� rozpocz�to 25 kwietnia 1920 r., a 5 maja ju� zaj�to Kijów. 5 czerwca Armia Czerwona rozpocz�ła kontrofensyw� i 12 czerw-ca Kijów zaj�ła. Wojska walcz�cych stron przechodz� znowu przez Po-dole i niszcz� je. Nast�puje decyduj�ca, zwyci�ska bitwa Polaków pod Warszaw� w sierpniu 1920 roku. Armia Czerwona wycofuje si� w panice na wschód, niszcz�c po drodze to, co zostało jeszcze do zniszczenia.

18 marca 1921 r. podpisany został w Rydze traktat pokojowy mi�-dzy Polsk� a Federacjami Socjalistycznych Republik – Rosyjsk� i Ukra-i�sk�. Traktat przewidywał m. in. swobod� rozwoju kultury, j�zyka i religii oraz prawo wyboru obywatelstwa i miejsca zamieszkania. Wytyczono granic� za Zbruczu i ogłoszono polityczn� amnesti�. Oddziały ukrai�skie zostały w Polsce internowane.

Sejm RP uchwalił 26 wrze�nia 1922 r. ustaw� o powszechnym sa-morz�dzie w woj. lwowskim, tarnopolskim i stanisławowskim, w której gwarantował: dwuizbowe sejmiki wojewódzkie (z jedn� izb� rusk�), w

21

urz�dach pracowa� mieli zarówno Polacy jak i Ukrai�cy, a j�zyk ukrai�-ski zrównano z polskim j�zykiem urz�dowym.

W zwi�zku z powy�szym Konferencja Ambasadorów w Pary�u uznała 15 marca 1923 r. suwerenne prawa Polski do wschodnich tere-nów Galicji.

TERROR NACJONALISTÓW UKRAI�SKICH W POLSCE NIEPODLEGŁEJ.

Cz��� ukrai�skich oficerów nie pogodziła si� jednak z przegran�

wojn� i ju� wcze�niej, bo 30 sierpnia 1920 roku zało�yła w Pradze cze-skiej Ukrai�sk� Organizacj� Wojskow� (UWO). Na jej czele stan�ł Jewhen Konowałe�. UWO szybko rozbudowywała swoje agentury w Ma-łopolsce Wschodniej. Prowadziły one działalno�� konspiracyjn� i przygo-towywały akcje terrorystyczne, które przejawiały si� w ró�nych formach.

Ju� 21 listopada 1921 r. dokonano (nieudanego) zamachu na Na-czelnika Pa�stwa – Józefa Piłsudskiego. Potem zabito lwowskiego kura-tora szkolnego Sobi�skiego. W maju 1922 r. spalono koło Przemy�la magazyny wojskowe, uszkodzono lini� kolejow� i sie� telegraficzn�. La-tem 1922 r. podpalono 2.300 stogów zbo�a i budynki gospodarcze w polskich folwarkach. Od pa�dziernika tego� roku 50-osobowa grupa ter-rorystów z UWO działała w pow. zborowskim. Paliła folwarki i gospodar-stwa polskich kolonistów. Zabijaj�c i przep�dzaj�c polsk� policj� i �an-darmeri�, przeszła przez powiaty: Zborów, Brze�any, Podhajce, Bu-czacz, Przemy�lany, Borszczów i Czortków. Inne grupy pojawiły si� w Sokalskiem i przeszły stamt�d do woj. tarnopolskiego. Trzecia grupa po-jawiła si� w okolicach Brodów i Zbara�a. W 1924 roku dokonano 30 maja i 28 listopada napadu na ambulanse pocztowe pod Kałuszem, a 19 mar-ca 1925 r. napadu na poczt� główn� we Lwowie. Latem tego� roku na-padni�to na ambulans pod Bohorodczanami oraz urz�d skarbowy w Do-linie i �remie. Zabijano nie tylko Polaków, ale te� Ukrai�ców, co do któ-rych uwa�ano, �e współpracuj� z Polakami. Za to wła�nie UWO zamor-dowała ukrai�skiego dziennikarza Sidora Twerdochliba.

W latach 1925/1926 zorganizowany został w Gda�sku kurs dla ofi-cerów UWO. Uko�czyło go 110 członków tej organizacji.

W 1926 r. ukazała si� praca Dmytra Doncowa pt. “Nacjonalizm”, omawiaj�ca zasady ideologiczne nacjonalizmu ukrai�skiego, jako per-manentnej walki z innymi nacjami o przestrze� i byt.

W 1929 roku zało�ono w Wiedniu Organizacj� Ukrai�skich Nacjo-nalistów (OUN), a UWO stała si� jej zbrojnym ramieniem.

22

W tym samym roku wydano we Lwowie z inspiracji OUN broszur�, w której napisano – cytuj�: Trzeba krwi – dajmy morze krwi! Trzeba ter-roru – uczy�my go piekielnym! Trzeba po�wi�ci� dobra materialne – nie zostawmy sobie niczego! Nie wstyd�my si� mordów, grabie�y i podpa-le�. W walce nie ma etyki! Ka�da droga, która prowadzi do naszego naj-wy�szego celu bez wzgl�du na to, czy nazywa si� u innych bohater-stwem czy podło�ci�, jest nasz� drog�!

Syn ksi�dza greckokatolickiego, Stepan Łenkaw�kyj uło�ył dla na-cjonalistów ukrai�skich “Dekalog”, który z inwokacj� Dmytra Doncowa brzmi nast�puj�co:

Ja – Duch odwiecznego �ywiołu, który uratował ciebie przed tatar-

skim potopem i postawił na granicy dwóch �wiatów, aby stworzy� nowe �ycie:

1. Zdob�dziesz Pa�stwo Ukrai�skie albo zginiesz w walce o nie. 2. Nie pozwolisz nikomu ha�bi� chwały ani czci Twojego Narodu. 3. Pami�taj o wielkich dniach naszych Walk Wyzwole�czych. 4. B�d� dumny z tego, �e jeste� spadkobierc� walk o chwał� Wło-

dzimierzowego Tryzuba. 5. Pom�cisz �mier� Wielkich Rycerzy. 6. O sprawie nie mów z tym, z kim mo�esz, lecz z tym, z kim trze-

ba. 7. Nie zawahasz si� dokona� najwi�kszego przest�pstwa, je�li te-

go wymaga� b�dzie dobro sprawy. 8. Nienawi�ci� i podst�pem b�dziesz przyjmowa� wroga twojej

Nacji. 9. Ani pro�by, ani gro�by, ani �mier� nie przymusz� ciebie do wy-

jawienia tajemnicy. 10. B�dziesz d��y� do poszerzenia siły, chwały, bogactwa i

przestrzeni Pa�stwa Ukrai�skiego, nawet drog� zniewolenia ob-coplemie�ców.

OUN była organizacj� terrorystyczn� o faszystowskim charakterze,

antypolsk�, działaj�c� głównie w Małopolsce Wschodniej, ale jej agendy były te� w Rumunii, Francji, Włoszech, Czechosłowacji, Kanadzie, USA, Brazylii i innych krajach.

Rebelia nacjonalistów ukrai�skich trwała. Rozszerzały si� sabota�e szkolne: wybijano szyby w szkołach, zrywano szkolne szyldy, niszczono polskie podr�czniki i szkolne urz�dzenia. Były te� przypadki pobicia pol-skich nauczycieli i dzieci.

W marcu 1929 r. bojówka OUN napadła we Lwowie na listonosza i zrabowała mu pieni�dze. W pierwszych dniach wrze�nia tego roku bo-jówki ukrai�skie podło�yły na Targach Wschodnich we Lwowie bomb�,

23

która zniszczyła budynek dyrekcji. W maju 1930 r. w podziemiach kate-dry �w. Jura we Lwowie odbyła si� konferencja, na której postanowiono wł�czy� UWO do OUN.

Przeciw tym poczynaniom nacjonalistów ukrai�skich – napadom, mordom, sabota�om – wyst�piły władze Rzeczypospolitej. Nie ma chyba na �wiecie pa�stwa, które tolerowałoby u siebie terroryzm. Rozpocz�ły si� wi�c aresztowania i procesy s�dowe sprawców. Władze wydały te� polecenie policji i wojsku przeprowadzenia w niektórych powiatach pacy-fikacji – jako odpowiedzi na terror. Pacyfikacje te trwały od 16 wrze�nia do 30 listopada 1930 roku. Jerzy Tomaszewski napisał o nich tak: Re-presje policyjne obj�ły wielu działaczy ukrai�skich. Zamkni�to przy tym gimnazja, przeprowadzono masowe rewizje we wsiach, przy okazji nisz-czono mienie i bito opornych.

W odwecie za pacyfikacje ukrai�scy nacjonali�ci nasilili terror. Ak-cja władz polskich była na r�k� OUN. W jej organie “Surma” z 1930 r. napisano: Wróg własnymi r�kami b�dzie pogł�biał nienawi�� do siebie, zwi�kszał wrzenie, rozszerzał ruch rewolucyjny, przyspieszaj�c osta-teczn� z nim rozpraw�.

A metropolita Andrej Szepty�kyj nie tylko pot�pił poczynania władz polskich, ale wraz z innymi wniósł skarg� do Ligi Narodów na Polaków1.

Terror wzmagał si� nadal. 29 XI 1930 zabito w Bohatkowcach pol-skiego dziedzica – Józefa Wojciechowskiego; 28 I 1931 r. w lesie koło Kopyczyniec zastrzelono hrabiego Baworowskiego, w Tołstoługu zastrzelono Franciszka Bralk�, a w Kowałówce Ku�mi�skiego. W Hajkach, podczas napadu na posterunek policji 12 II 1931 r. zabito jego komendanta.

Bojówkarze OUN – Jurko Kryształ, Zenowij Knysz i Mykoła Mak-symiuk dokonali napadu na ambulans pocztowy pod Bóbrk� 31 XII 1931 r., zrabowali 26.000 złotych i zabili policjanta konwojuj�cego ambulans. Tego samego dnia napadni�to jeszcze na ambulans pod Peczeni�ynem i na bank w Borysławiu. Na poczt� w Truskawcu dokonano napadu 8 sierpnia w tym samym roku, a 29 sierpnia zabito tu posła Tadeusza Ho-łówk�. Potem jego zabójcy – Wasyl Biłas i Dmytro Daniłyszyn – napadli na poczt� w Gródku Jagiello�skim.

W 1932 roku Stepan Bandera został wybrany prowidnykiem OUN na teren Małopolski Wschodniej. Ponownie wzmagaj� si� akty terroru i sabota�u; zamach na konsula sowieckiego we Lwowie, zabijanie konfi-dentów i donosicieli. Iwan Babij, dyrektor ukrai�skiego gimnazjum we Lwowie otrzymał wyrok �mierci tzw. Trybunału Rewolucyjnego za rze-kom� współprac� z polsk� policj�. Bandera wyrok ten zatwierdził.

1 Liga Narodów skarg� oddaliła jako bezpodstawn�. (Przyp. Red.).

24

Na ul Foksal w Warszawie zamordowany został 15 czerwca 1934 r. minister spraw wewn�trznych Bronisław Pieracki.

Trwaj� procesy s�dowe bojówkarzy OUN. Władze zdecydowały si� na zorganizowanie obozu odosobnienia w Berezie Kartuskiej, gdzie osadzano wi��niów na podstawie decyzji administracyjnych, a nie wyro-ków s�dowych.

W Berezie wi��niami byli nie tylko Ukrai�cy. W maju 1936 r. prze-bywało w tym obozie 725 osób: 420 komunistów, 227 członków OUN, 64 działaczy Stronnictwa Narodowego, 6 działaczy Stronnictwa Ludowego i 3 kryminalistów.

Zabójcami ministra Pierackiego byli ludzie młodzi, gimnazjali�ci i studenci wy�szych polskich uczelni. (Wielu do dzi� mylnie uwa�a, �e Ukrai�cy nie mogli w Polsce studiowa�).

W styczniu 1936 roku zapadły surowe wyroki za zabójstwo mini-stra. Stepan Bandera l.26, student Politechniki Lwowskiej, Mykoła Łebed’ l. 25, absolwent gimnazjum i Jarosław Karpyne� stud. UJ – otrzymali wy-roki �mierci, zamienione na kar� do�ywotniego wi�zienia. Mykoła Kłymy-szyn l. 26, stud. UJ i Bohdan Pidhajnyj, in�ynier (absolwent Politechniki w Gda�sku) zostali zas�dzeni na do�ywocie. Daria Hnatiw�ka l. 23. ab-solwentka gimnazjum otrzymała wyrok 15 lat wi�zienia. Kataryna Zary�-ka l. 21, stud. Politechniki Lwowskiej – 8 lat; Jarosław Rak l. 27, mgr prawa, Jakiw Czornyj l. 28 stud. UJ – po 7 lat wi�zienia. Iwan Macula l. 25, stud. Polit. Lwowskiej, Roman Myhal l. 24, stud, Uniwersytetu Lwow-skiego i Jewhen Kaczmar�kyj l. 25, (5 klas gimnazjum) – po 12 lat wi�-zienia.

W maju 1936 odbył si� proces nast�puj�cych czołowych działaczy OUN: Stepana Bandery, Romana Szuchewycza, Wołodymyra Janiwa i Jarosława Ste�ko. Bandera otrzymał ponownie kar� �mierci, zamienion� na do�ywocie.

Czy wszyscy Ukrai�cy wyst�powali przeciw pa�stw polskiemu? Nie! Zam�t siali tylko faszyzuj�cy nacjonali�ci ukrai�scy.

Na Kresach Wschodnich Ukrai�cy mieli du�e mo�liwo�ci rozwoju. Istniały tu bowiem ró�ne ukrai�skie instytucje o�wiatowe i kulturalne, jak Towarzystwo Naukowe im. Tarasa Szewczenki, “Ridna Chata”, “Ridna Szkoła”, “Pro�wita” i inne. Rozwijał si� szeroko ruch spółdzielczy. Działa-ły spółdzielnie zaopatrzenia i zbytu “Centrosojuz”, mleczarskie “Masłoso-juz”, spółdzielnie spo�ywców “Narodna Tor-howla” i instytucje po�ycz-kowe “Centrobank”. Np. w 1937 r. działało 3.516 ró�nego typu ukrai�-skich spółdzielni, które gromadziły 661 tys. członków. Miały one ogromny wpływ na rozwój kulturalny i o�wiatowy społeczno�ci ukrai�skiej, szcze-gólnie na wsi.

Działały te� legalne partie polityczne, głównie liberalno-demokratyczne UNDO (Ukrai�skie Nacjonalno-Demokratyczne Objed-

25

nanie). Wychodziła znaczna liczba ró�nego rodzaju ukrai�skich czaso-pism i gazet. W 1937 roku np. wydano w j. ukrai�skim 305 publikacji o nakładzie ponad 1.362 tys. egz. Wychodziło 125 tytułów ukrai�skich czasopism. Najbardziej popularnym dziennikiem było “Diło” (Czyn), zwi�-zany z UNDO.

W roku szkolnym 1937/38 w 3.064 szkołach powszechnych na-uczanie odbywało si� w j. polskim i j. ukrai�skim. Korzystało z tego po-nad 473 tys. uczniów. W szkołach wył�cznie z j. ukrai�skim uczyło si� 58 tys. dzieci.

W wyborach parlamentarnych w 1935 roku Ukrai�cy uzyskali 13 mandatów poselskich i 4 mandaty senatorskie, a Wasyl Mudryj został wicemarszałkiem Sejmu RP. Kilkudziesi�ciu petlurowskich oficerów przy-j�to do Wojska Polskiego jako oficerów kontraktowych.

Jednak�e nacjonali�ci ukrai�scy coraz gło�niej wołali: Lachy za San. Powołali nawet tajne oddziały wojskowe “Wowky” (Wilki), a na Po-lesiu “Polisk� Sicz”.

W 1938 roku władze polskie przeprowadziły pacyfikacj� w woj. tar-nopolskim. Autor dobrze pami�ta aresztowanie kilku ukrai�skich chłopów w Berezowicy Małej i osadzenie ich w areszcie. W tym te� roku zamor-dowany został w Rotterdamie przywódca OUN – Jewhen Konowałe�. Jego nast�pc� został Andrij Melnyk.

Powstanie w 1938 roku Zakarpackiej Ukrainy i utworzenie Siczy Zakarpackiej (wzorowanej na SS) dodało ducha miejscowym nacjonali-stom. OUN jawnie ju� współpracowała z Niemcami.

26

DRUGA WOJNA �WIATOWA I OKUPACJA.

Ocenia si�, �e w wojnie obronnej 1939 roku wzi�ło udział w szere-gach Wojska Polskiego 150-200 tys. Ukrai�ców. Wasyl Mudryj, prze-wodnicz�cy UNDO i wicemarszałek Sejmu RP, zło�ył na posiedzeniu w dniu 2 wrze�nia uroczyst� deklaracj�: My, ukrai�scy demokraci narodowi o�wiadczamy, �e obecnie nie czas na wzajemne spory polityczne i �e (...) poniesiemy wszystkie ofiary dla zwartej obrony Pa�stwa.

Na tym te� posiedzeniu przedstawiciel Wołynia, Ukrainiec, poseł Stepan Skrypnyk powiedział: Społecze�stwo ukrai�skie Wołynia nale�y-cie odczuło wielk� odpowiedzialno��, jaka zaci��yła na nim wobec Pa�-stwa, własnego narodu i przyszłych pokole�. Na pierwsze wezwanie Rzeczypospolitej ludno�� ukrai�ska Wołynia najdokładniej wykonała wszystko, czego od niej Pa�stwo za��dało.

Atmosfera w�ród Ukrai�ców była jednak napi�ta, poniewa� władze terenowe aresztowały z 1/2 wrze�nia wielu członków i sympatyków OUN. Starostowie nakazali jednak 5 wrze�nia wypu�ci� ich z wi�zie�. Czoło-wych za� działaczy OUN przewieziono z wi�zie� w zachodniej Polsce (Wronek i Rawicza) na wschód – do Siedlec, Brze�cia i Berezy Kartu-skiej. Ale ju� 9 i 10 wrze�nia władze nakazały zwolni� spor� grup� ukra-i�skich nacjonalistów, m. in. Bander�, Łebedia, Kłymyszyna, Łehend� i wielu innych.

O �wicie 17 wrze�nia 1939 r. wkroczyły na Podole wojska Czerwo-nej Armii pod dowództwem Siemiona Timoszenki. Marszałek Edward �migły-Rydz wydał rozkaz: Z Sowietami nie walczy�, tylko w razie napa-du z ich strony lub próby rozbrajania naszych oddziałów.

Komunistyczna propaganda głosiła, �e Sowieci id� nam z pomoc�. Wielu w to niestety uwierzyło. Autor równie� witał czołgi sowieckie, ale otrze�wiał gdy zobaczył, �e �ołnierze zerwali z budynku szkolnego w je-go wsi tablic� z orłem i wrzucili j� do dołu kloacznego.

Sowieci bardzo szybko zabrali si� do niszczenia wszystkich struk-tur pa�stwa polskiego – politycznych, kulturalnych, administracyjnych i gospodarczych. Na wsi dokonali parcelacji maj�tków ziemskich i podzia-łu “pa�skiej” ziemi mi�dzy słu�b� folwarczn� oraz tzw. biedniaków i �redniaków. Wydali te� walk� “kurkulom” (kułakom). Nast�piły areszto-wania wła�cicieli ziemskich, fabrykantów, le�niczych, urz�dników pa�-stwowych i policjantów. W szybkim tempie przeprowadzili wybory i przy-ł�czyli te tereny do Ukrai�skiej Republiki Sowieckiej. W tych poczyna-niach pomagała okupantowi czynnie ludno�� ukrai�ska, a przede wszystkim ukrai�scy nacjonali�ci, zwolnieni z polskich wi�zie�. Trwało to jednak niedługo, poniewa� ju� w grudniu 1939 r. ci, którzy siali terror za władzy polskiej, zorganizowali rebeli� i przy biciu cerkiewnych dzwonów

27

ruszyli na Zbara�. (Byłem tego �wiadkiem). Rebeli� sowieci szybko stłu-mili, jej organizatorów i uczestników aresztowali i wraz z rodzinami wy-wie�li na Sybir.

Wielka deportacja na Sybir polskich kolonistów i osadników woj-skowych rozpocz�ła si� 10 lutego 1940 r. Wiosn� i latem wywieziono na Sybir i do Kazachstanu rodziny wła�cicieli maj�tków, fabrykantów, urz�dników, oficerów i policjantów.

Według stanu na dzie� 13 lutego 1940 r. najwi�cej Polaków, to jest 31.640 osób, deportowano z Podola, (czyli z woj. tarnopolskiego). Z woj. lwowskiego wywieziono 20.966, a ze stanisławowskiego – 9.083 osoby.

Mimo aresztowa�, wywózki na Sybir i do Kazachstanu oraz innych metod dr�czenia ludzi przez Sowietów, eksterminacji ludno�ci polskiej na Kresach Południowo-Wschodnich nie było2. Ludobójstwo rozpocz�ło si� z chwil� wkroczenia na te tereny Niemców w czerwcu 1941 roku. Naj-pierw obj�to nim ludno�� �ydowsk�. Hitlerowcom pomagali w tym ukra-i�scy nacjonali�ci. Potem ludobójstwa dokonywały na ludno�ci polskiej bojówki OUN-UPA, przy milcz�cym przyzwoleniu niemieckich władz okupacyjnych. Mimo nieudanej próby stworzenia “Samostijnej Ukrainy” przez Stepana Bander� i utworzenia we Lwowie rz�du z Jarosławem Ste�ko jako premierem w lipcu 1941 r., cała administracja i niemiecka policja pomocnicza, szczególnie w małych miastach i na wsi, znajdowa-ła si� w r�kach ukrai�skich nacjonalistów.

Eksterminacj� Polaków na Podolu rozpocz�li banderowcy na wiel-k� skal� w latach 1943/1944. Były to mordy zaplanowane, zorganizowa-ne przez najwy�sze czynniki OUN-UPA, Słu�by Bezpeky oraz lokalnych dowódców. To nie armia i jej �ołnierze, ale zbrodnicze bandy i bandyci mogli dopu�ci� si� tak nieludzkich czynów, ha�bi�c tym samym własny naród.

Pisałem w innej ksi��ce, �e to nie ukrai�scy s�siedzi mordowali polskich s�siadów, �yj�cy pospołu od wieków i z pokolenia na pokolenie. Oni, nara�aj�c si� na �mier�, niejednokrotnie nas przechowywali, jak chocia�by w przypadku mojej rodziny. Mordowały, na rozkaz z góry zor-ganizowane bojówki OUN-UPA3.

eby uwiarygodni� to o czym b�d� pisał w dalszej cz��ci ksi��ki, przytocz� tajny rozkaz dotycz�cy planowego niszczenia ludno�ci pol-skiej, zamieszczony w publikacji Wiktora Poliszczuka pt. “Dowody zbrodni OUN-UPA", Toronto 2002 r.

2 Według Słownika Wyrazów Obcych, PWN 1958 r. –“ Eksterminacja od łac. extermi-natio= zagłada, usuni�cie, masowe wyt�pienie; ludobójstwo” 3 Ró�nie z tym bywało, mordowali niekiedy tak�e s�siedzi zwłaszcza je�li byli podatni na banderowskie wpływy. (Przyp. Red.).

28

Istnieje dokument – pisze W. Poliszczuk – �wiadcz�cy o kierowni-czej, wył�cznej dyspozycyjnej roli OUN Bandery w zakresie planowej eksterminacji ludno�ci polskiej i przytacza jego tekst:

ci�le tajne. Rozporz�dzenie specjalne. Rozkazuj� Wam przeprowadzenie czystki swojego rejonu z ele-

mentu polskiego oraz agentów ukrai�sko-bolszewickich. Czystk� nale�y przeprowadzi� w stanicach słabo zaludnionych przez Polaków. W tym celu stworzy� przy rejonie bojówk� zło�on� z naszych członków, której zadaniem była by likwidacja wy�ej wymienionych. Wi�ksze stanice b�d� czyszczone z tego elementu przez oddziały wojskowe, nawet w biały dzie� (....) Zmobilizowa� do tej pracy wszystkich członków, a tak�e mło-dzie� i kobiety. Wykona� wszystkie polecenia dokładnie i natychmiast. Dlaczego to zaniedbujecie? Oczyszczenie terenu musi by� zako�czone jeszcze przed nasz� Wielkanoc�, �eby�my �wi�towali j� ju� bez Pola-ków. Pami�tajcie, �e jak bolszewicy zastan� nas z Polakami na naszych terenach, wtedy wszystkich nas wyr�n�. Działa� szybko i m�drze. Mamy w tych sprawach okre�lone pełnomocnictwa od Niemców4. Nie trzeba przestrzega� konspiracji a� do nieróbstwa (....) Nikogo nie oszcz�dza�, nawet w przypadkach mał�e�stw mieszanych wyci�ga� z domu Lachów, ale Ukrai�ców i dzieci w tych domach nie likwidowa�. Przypominam jeszcze raz, �e musi to by� wykonane jeszcze przed naszymi �wi�tami. Po�ci�ga� cał� bro�, a tak�e amunicj�, bo jest teraz potrzebna. Niech bro� nie le�y na strychach. Jest przecie� rewolucja (...).

WYDOBY� BRO�! �MIER� POLAKOM! CHWAŁA BOHATEROM! Postój, 6 kwietnia 1944 r. Orest KARAT. Głównymi sprawcami zbrodni ludobójstwa byli poza Stepanem

Bander� – Mykoła Łebed’ “Ruban”, Roman Szuchewycz “Taras Czu-prynka”, Dmytro Klaczkiw�kyj “Kłym Sawur” (pochodz�cy ze Zbara�a) i inni.

Dowody tych zbrodni ujawnione zostały w szczegółach przez ludzi, którym udało si� z rzezi uratowa�, przez członków rodzin, s�siadów, mieszka�ców wymordowanych wsi. Zostały przedstawione w drukowa-nych pami�tnikach, relacjach, artykułach, prokuratorskich przesłucha-niach, a głównie w pi�mie “Na Rubie�y” – periodyku Stowarzyszenia Upami�tnienia Ofiar Zbrodni Ukrai�skich Nacjonalistów, wydawanym od 1993 roku we Wrocławiu.

4 Był to okres szerokiej współpracy OUN-UPA z Niemcami. (W. K.).

29

Dobrze zilustrował banderowskie zbrodnie współczesny poeta ukrai�ski (pochodz�cy z Pokucia), b. ambasador Ukrainy w Warszawie – Dmytro Pawłyczko, w wydanym w 1959 roku w Kijowie zbiorze poezji “Bystryna”:

Budesz Ukrajino Dowho pamiataty Wykołeni oczi, Oczi-zorianyci. Budesz pamiataty Derman�ky krynyci!5

Cenn�, �ródłow� publikacj� dotycz�c� zbrodni banderowskich na

PODOLU, opracował Czesław E. Blicharski (tarnopolanin) pt. “Petruniu ne ubywaj mene”, wydan� w 1998 r. w Biskupicach. Według szacunku tego autora OUN-UPA wymordowała w województwie tarnopolskim oko-ło 40,5 tysi�cy ludzi (niemowl�t, starszych dzieci, kobiet i starców, nawet kaleki), głównie spo�ród pracowitej i bogobojnej ludno�ci wiejskiej, tylko dlatego, �e byli narodowo�ci polskiej. Z tej szacunkowej liczby ustalono do roku 1998 – 14,6 tysi�cy nazwisk ofiar, zamordowanych w 611 miej-scowo�ciach spo�ród 1304 miejscowo�ci woj. tarnopolskiego. yj�cy jeszcze �wiadkowie tych zbrodni nadal wysyłaj� informacje do Redakcji “Na Rubie�y”6, która drukuje je w ka�dym numerze, jak te� do IPN – Od-działowej Komisji �cigania Zbrodni przeciw Narodowi Polskiemu we Wrocławiu (przy ul. Tkackiej 6).

Autor niniejszego opracowania czerpał dane dot. miejscowo�ci, dat mordu i nazwisk oraz wieku ofiar z wielu numerów “Na Rubie�y” oraz z wymienionej wy�ej publikacji Cz. E. Blicharskiego. Jej tytuł stanowi� au-tentyczne słowa siostry (Polki) wypowiedziane do brata Ukrai�ca, w chwili, kiedy przyszedł zamordowa� j� w Czerwonogrodzie w lutym 1945 r. Owym morderc� był PETRO WYTRYKUSZ z Nyrkowa w pow. zalesz-czyckim.

5 Derma� – wymordowana wie� na Wołyniu. (Przyp. Red.). 6 Adres Redakcji: 50-123, Wrocław, ul. Oławska 2. (Przyp. Red.).

30

NAZWISKA POMORDOWANYCH

W POSZCZEGÓLNYCH POWIATACH

Jest to niepełna lista Polaków pomordowanych na Podolu przez ukrai�skich szowinistów, ustalona na podstawie szacunków i informacji �wiadków (do roku 1998) z województwa tarnopolskiego.

POWIAT BORSZCZÓW

Według szacunków zamordowano w powiecie 3 tysi�ce ludzi, a

�wiadkowie ustalili 765 nazwisk. Ks. Jan Bojarczuk, Nowosiółka Biskupia, zgin�ł w listopadzie

1941 r. Kwiczek Mateusz l. 25 – Gł�boczek, w lutym 1942 r. Awantura Stefania, Kozaczystiuk Bolesław l. 19 – Piłatkowce, marzec 1943 r. Sypniewski Józef l. 50, �ona Katarzyna l. 47, Sypniewska Janina l. 20, Toszy�ski Stanisław l. 29 - D�winogród, 22.04.43 r. Dzikowska Anna, Kra�nicki Kazimierz l. 30, Sokołowski Józef, Karwacki Piotr l. 50, Radol Henryk l. 20 – Cygany, lipiec – sierpie� 43 r. Janczyszyn Jan l. 34 - Pi-łatkowce. Byłyk N., Goł�b N., Wagner N., Mierzwi�ski N. l. 30 oraz N.N. 2 osoby – D�winiaczka, pa�dziernik 43 r. Czarnecki N., Hładczuk N., Ró�ankowski N., Kami�ska Maria l.21, Kami�ska Julia l. 18 - Krzywcze Górne, pa�dziernik 43 r. Pu�y�ski Michał l. 24, Cygany. Koropacki Karol l. 40 - Strzałkowce. Sielczy�ski Stanisław l. 38, Sielczy�ska Olga l. 34, �widzi�ski Tadeusz l.28, Turczy�ska Nadzieja l. 20 – Wysuczka, listo-pad 43 r. Łozi�ski Antoni l. 50 - Gł�boczek. Orłowski Wojciech, Pu�y�ski Antoni, Ziobrowska Eugenia - Muszkatówka. Nestorowicz Mikołaj (Ukra-iniec), Wadas Wilhelm l. 55, Wadas Izabela (ci��ko ranna) – Wołkowce, grudzie� 43 r.

Kolasi�ski N. lekarz – Borszczów. Hoły�ski Karol, jego �ona Hele-na, ich niemowl� i synowie: ok. 9 m-cy i 2 lat, Pryma Darka (Ukrainka) – Kozaczyzna. Budzy�ski Michał l. 34, jego �ona Katarzyna l. 30, ich syn Michał – Piłatkowce, stycze� 44 r.

Bili�ski Edward l. 15, Leszczy�ska Aniela l. 78, jej synowie: Emil l. 54, Leon l. 48, Cudziewicz N. l. 50, Konopska Tekla l. 54, jej córka Jo-anna l. 38, syn l. 9, Miller Władysław l. 53, Paluch Stanisław l. 62, Po-

31

niatowski Adam l. 34, 3 nazwiska nie ustalone, 14 osób było rannych – Germakówka, luty 44 r.

21 osób o nieustalonych nazwiskach – Iwanie Puste, 13.02.44 r. Adamowski Wiktor l. 76 i 16 osób z jego rodziny, Budzy�skich 5-osobowa rodzina, Kozłowski N., Jurkowska N., N. l. 70 i 4 osoby z tej rodziny, Skurski Michał i jego dwoje dzieci, z rodziny Sto�ków 2 osoby, Szczepanowscy 2 osoby, Wawrynów Jan, W�sowicz N. z �on� i 2-tygodniowym dzieckiem, Hutnik N. 4 osoby, D�browski N. 4 osoby, Gó-recki N. 2 osoby. Ze 100 zamordowanych osób zidentyfikowano tylko 17. Rannych było 150 osób – Łanowce, 18.02.44 r.

Bara�ska N. l. 30, jej córka l. 14, Dubi�ski Ludwik l. 37, Dubi�ski Józef l. 22, Kalmuk Józef l. 43, jego syn l. 13, jego �ona l.40, jej córka Maria l. 19, Kuszmieruk N. (Ukrainiec), Podgóreczna l. 30, Tracz Agnieszka l. 38, Wojczyszyn Karol l. 45, jego �ona Maria l. 42, ich dzieci: Helena l.19, Bronisław l. 13, Edward l. 2, Medy�ski Bronisław l. 40, jego �ona l. 56, syn l. 2 - Piłatkowce, 18.02.44 r.

Nowelski Marian l. 35, Szczerbaniuk Ilko (Ukrainiec), Bochenek Zo-fia z Markiewiczów l. 37, �wi�tuch Stanisław l. 35, Hardyk Władysław l. 22, Siemasz Helena l. 25, Chymajczuk Józef l. 35 – Skowiatyn, luty 44 r.

Wiosn� 44 r. we wsi Puklaki zamordowano kilkunastu Polaków, których nazwisk nie ustalono. Konopacki N. l. 36, Konopacki N. l.10 – Piszczaty�ce, marzec 44 r.

Junik Jan razem z przechowywan� u siebie rodzin� �ydowsk� – Cygany, marzec 44 r. Wagner Józef l. 59, jego synowie: Kazimierz l.34, Stanisław l. 19 – D�winaczka, 4.03.44 r. Du� Franciszek l. 22, Jaryj Mi-chał l. 30, ukrai�ski policjant (za odmow� mordowania Polaków) – Piłat-kowce, marzec 44 r.

Goczowska Joanna l. 20, Wołkowicz Józef l. 39 oraz 10 osób o nie ustalonych nazwiska – Babi�ce, kwiecie� 44 r. Olszycki Jan l.40, Owsianicki Michał l. 35, Popiel Tadeusz l.60, Popiel Tadeusz II l. 25, Szreder Jakub l. 60, ukowski Kazimierz l. 35, NN – nierozpoznany m��czyzna, 7 NN m��czyzn zamordowanych na torturach przez SB (Słu�ba Bezpeky) UPA - Wołkowce, kwiecie� 44 r.

Horodecki Wincenty, óle�ski Bronisław l.15, óle�ski N. oraz 4 osoby z rodziny Robaków – Ziele�ce, maj 44 r. Koropacki Zbigniew l. 13 - Strzałkowce. NN dziewczynka l. 10 – Babi�ce, czerwiec 44 r. Głowac-ka Paulina l. 35 i Pola�ska Maria l.25 zostały powieszone w lesie przez swych m��ów Ukrai�ców – D�winaczka. NN z batalionu samoobrony – Piszczaty�ce, lipiec 44 r.

Pu�y�ski Jan l. 55, Szczukowski Szczepan l. 20, - Cygany. Owsia-niuk (staruszek) i kilku NN m��czyzn – D�winiaczka. Walenty Stanisław l. 44, Walenty Antonina l. 12 – Juriampol. Z kilkunastu zamordowanych

32

osób w tym kilku Ukrai�ców, rozpoznano tylko kobiet� o nazwisku Mar-kiewicz w Michałówce. Tracz Kazimierz l. 40 – Piłatkowce, sierpie� 44 r.

Bednarczuk Zofia l. 58, Czajkowski Julian l. 58, Czajkowski Piotr l. 60, Jaszczuk Janina l. 40, Karwacka Anna l. 48, Kozłowski Michał l. 60, jego �ona Józefa l. 58, Kubin Józef l. 45, Matwiejów Jan l. 50, jego �ona Katarzyna l. 45, córki: Maria l. 13 i Weronika l.11, syn Franciszek l. 8, Rudnicka Katarzyna l. 45, Szczykulski Jan (uprowadzony) l. 58, Warowy Michał l. 65 – wszyscy utopieni �ywcem w 25 m studni 20.09.44 r. we wsi Cygany.

Dembowski Władysław, Golecka Janina l. 35 i NN m��czyzna - Krzywcze Górne. Gajb Jan l. 55, Korman Józef l. 60, jego �ona Józefa l. 56, syn Stanisław l. 35, jego �ona l. 32, ich dzieci: l.5 i l. 2, Słodka Fran-ciszka l. 25 (córka Kormana Franciszka) – Piłatkowce. UPA zamordowała kilkana�cie osób i spaliła wi�kszo�� polskich gospodarstw we wsiach: Podlipie i Puklaki; nazwisk nie ustalono. Le�niewicz Władysław l. 40 – Strzałkowce, wrzesie� 44 r.

Banderowcy zamordowali około 20 Polaków na drogach do miasta oraz 10 mieszka�ców wsi Kułakowce (pow. zaleszczycki), w�ród nich Soba�skiego Aleksandra z Borszczowa. Kukurudziak Maria l. 24, Pa-skal Wincenty l. 44, Sokołowski Jan l. 50 – Cygany. Bursakowski Fran-ciszek l. 20, Czarnecka Stefania, jej córka Maria, Dro�dzik Ignacy l. 40, Wołkowicz Anna l. 30 – D�winiaczka. Poniatowska Jadwiga l.22, jej syn Krzysio około 1 roku oraz 15 ludzi, w tym 10 osobowa rodzina Holików (rodzice z dzie�mi) – Germakówka. W płomieniach podpalonego domu zgin�li: Sawicka Emilia i jej syn, Kowalska Maria l.16 oraz Ró�ycki Tade-usz l. 16 – Korolówka. Miejscowego nauczyciela upowcy zwi�zali dru-tem i wrzucili do Zbrucza; wymordowali wówczas około 30 osób – No-wosiółka. Kilkana�cie osób zamordowano i spalono polskie zagrody – Wierzbówka. Banderowcy zamordowali te� kilkunastu Polaków (nazwisk nie ustalono)_- Załucze, pa�dziernik 44 r.

Baszczak Józef l. 42, Kwiczek Dominik l. 32, Kijowski Michał l.48, Ksi�dzyna Albin l. 42, Łzi�ski Michał l. 43, Macyszyn Władysław l. 40, Mazurek Franciszek l. 40, Szymków Ludwik l. 34 i 7 mi��czyzn o nieustalonych nazwiskach – Gł�boczek. Koziarski Tadeusz l. 17 – Koro-lówka. Grochowski Antoni l. 60 – Strzałkowce, listopad 44 r.

Biurkowska Olga l. 43, jej córki: Janina l. 20 i Stefania l. 18, Kranz Stanisław l. 17, Kwa�niewski Piotr l. 58, �nie�yk Piotr l. 8 – Filipkowce, gdzie 6 grudnia zamordowano jeszcze 6 osób. Bednarczuk Leon - D�winiaczka i 16 NN Polaków – Cygany.

God�ałowa N. , Kaleka Józef (niedobity ocalał), Krawczy�ski N., Krawczy�ska Sydonia, Posyniak Piotr, Tesarowski Franciszek. Ponadto jeszcze 6 NN Polaków – Muszkatówka, grudzie� 44 r.

33

Powi�zanych drutem kolczastym 28 Polaków oddział UPA wrzucił do płon�cych domów. Tak zgin�li: Junik Aniela l. 38, Junik Kazimierz, Kołodziejczyk N. l. 70, Martyniuk Antoni l. 50, jego �ona Michalina l. 48, ich dzieci: Weronika l. 18, Stanisław l. 15, Nyszczyk Paulina l. 32, jej cór-ka Janina l. 12, Olchowy Józef l. 65, jego �ona Maria l. 55, Pu�y�ski Mi-chał l. 50, jego �ona Maria l. 37, ich dzieci: córka Stefania l. 16, syn l. 8, oły�ska Weronika l. 30, jej córka Anna l. 9, oły�ski Władysław l. 50, jego �ona Maria l. 47, ich córka Helena l. 30, oły�ska N. niemowl�, Ma-honiuk Józef, jego �ona Maria, zwłoki 3 osób nie do rozpoznania – Cy-gany, stycze� 45 r. (inne �ródła podaj� 27.02.45 r.).

Podhirniakowa N. Polka zamordowana przez m��a Ukrai�ca – D�winiaczka. Jankiewicz Franciszek l. 30, jego �ona Izabela l. 28, Ole-chowska Stefania l. 18, Orkowski Rudolf l. 45 – Filipkowce, stycze� 45 r.

6.01.45 r. banderowcy zamordowali w Gł�boczku 88 Polaków. Zgin�li m. in. Cerkowniak Ludwika l. 35, Cymbalista Janina l. 20, Der-kacz Józefa l. 15, Derkacz Agnieszka l. 63, Derkacz Regina l. 35, Der-kacz Anna l. 17, Derkacz Aleksandra l. 45, Derkacz Michał l. 55, Derkacz Jan l. 15, Iwaniszyn Anna l. 15, Kwiczak Bła�ej l. 55, Kwiczak Petronela l. 40, Kwiczak Ludwika l. 17, Kwiczak Wiesława l.16, Kostyeska Anna l. 32, Kostyrska Józefa l. 15, Kilimik Zofia l. 19, Łozi�ski Jan l. 14, Łozi�ska Katarzyna l. 42, Łysakowska Eugenia l. 20, Łysakowski Władysław l. 15, Łysakowska Bronisława l. 20, Michałków Józefa l. 39, Michałków Jan l. 26, Michałków Józef l. 1, Nawrocka N. l. 32, jej 4 miesi�czna córka, Na-wrocka N. z trójk� dzieci, Petryk Bronisław l. 16, Twardochleb N. l 60, Sobków Maria l. 19, Wesoły Ludwik l. 16, Zawi�lak Ludwika l. 50, Zawi-�lak Jan l. 14. Nie zdołano ustali� nazwisk 55 ofiar. Na drodze mi�dzy Borszczowem a Gł�boczkiem zostali zamordowani: Mazur Weronika l. 25, Macyszyn Helena l. 25, Wesoła Ludwika l. 38, Zawi�lak Florian l. 60, jego syn Bronisław l. 16.

Ju� po wyje�dzie Polaków, zamordowane zostały kobiety z mie-szanych mał�e�stw: Kaziuk Władysława l. 25, Stachurska Eugenia l.25, Stachurska Magdalena l. 45, Towarnicka Michalina – Juriampol. Spyrka N., Kozicki N. i 3 inne osoby o nie ustalonych nazwiskach – Jezierzany. Kulczycki Dominik l. 19, Kulczycka Bronisława l. 40, Mo�cicka Weronika l. 40, Muzyka Zygmunt l. 17 – Korolówka. Koubel Tekla, jej córka Nela, Posyniak Karol, Szopi�ski Jakub – Muszkatówka, stycze� 45 r.

Owsianik Mieczysław l. 60 – D�winiaczka. Chru� Józef l. 50, Chru� Anastazja l. 50, Sajewski N. (Ukrainiec), Kulbicki Jan l. 30, Sło-ty�ska N. l. 50, Zapłaci�ska Emilia (Ukrainka) – Jezierzany, stycze� 45 r.

Zamordowano ponad 20 Polaków a w�ród nich: Franciszków Sta-nisław, Pruski Ludwik, Walków Dominik, Walków Piotr i Walków Kazi-

34

mierz we wsi Łanowce. 5-osobowa rodzina B�ków schroniła si� u s�-siada Ukrai�ca, który j� wydał. Zgin�li: B�k Pola, jej synowie: Stanisław, Władysław i Marian oraz te�ciowa Franciszka – Strzałkowce, luty 45 r.

Hołub Władysław oraz kilka innych ofiar, których nazwisk nie usta-lono – D�winiaczka. Bojówka UPA wymordowała cał� rodzin� Sorokow-skich. Zgin�li: Sorokowski Michał l. 43, jego �ona Józefa l.41, ich dzieci: Michał l. 43, Józefa l. 41, Michał l. 23, Jan l. 21, Bronisława l. 19, Toma-szewska Janina l. 18 (s�siadka) – Jezierzany. W tym czasie wymordo-wano wielu Polaków i spalono ich gospodarstwa w Podfilipiu. Jaworski Władysław, Jaworska Krystyna, Jaworska Maria oraz Malik Zofia zwa-biona podst�pnie przez s�siadk� Ukraink� – Strzałkowce, marzec 45 r.

Makohoniuk Józef l. 45, jego �ona Maria l. 42 – Cygany. Kwa�nic-ka Bronisława l. 55 oraz kilka NN. osób – Filipkowce. Szymajewska Da-nuta, jej 1-roczna córka – Strzałkowce. Kilka osób o nieustalonych na-zwiskach zamordowano na drodze i przy pracy w polu – Turylcze, kwie-cie� 45 r.

Czubak Łucja l. 4, Kaleka Franciszek l. 16, Posyniak N. l. 2, Popie-lowa Józefa l. 60, Kaleka Piotr l. 45, Kurpisz Mikołaj l. 55, jego �ona Mi-chalina l. 50, syn Józef l. 16, Latusz Piotr l. 50, jego �ona Michalina l. 35, ich córka Lidia 8-miesi�czna, Posyniak Joanna l. 40, Posyniak Wiktoria l. 50, Wandowicz Paulina l. 38, jej córka Stanisława l. 7, Wyszy�ski Izydor l. 17, Wyszy�ska Jadwiga l. 18, Ziobrowska Maria l. 50 (ci��ko ranna), Ziobrowska Michalina l.60, Ziobrowski N. l. 2, Posyniak Franciszek l. 50, jego �ona Eugenia l. 45, Posyniak Zuzanna l. 10, Posyniak Maria l. 7 – Słobódka Muszkatowiecka. Starczewska N. l. 25 – Korolówka.

* * *

Za udzielanie pomocy Polakom z r�k bojówek UPA zgin�li na-

st�puj�cy Ukrai�cy: Kaziuk Władysław, Stachurska Eugenia, Stachurska Magdalena, Towarnicka Michalina w Juriampolu; Batry�czuk, Chlibo-rób, Gajewski, Styczyszyn, Tomko, Zazulak, Zapłaci�ska oraz 5 innych nazwisk nie ustalono w Jezierzanach; Darka Pryma – Kozaczyzna; Ku�mierczyk N. – Piłatkowce; Ilko Szczerbaniuk – Skowiatyn.

Natomiast w Gł�boczku duchowny gr.-kat. Kazanecki wzywał do niszczenia wrogów Ukrainy, a w Jezierzanach ksi�dz gr.-kat. Walnicki wzywał z ambony do mordowania ydów i Polaków.

(Według relacji 11 �wiadków).

POWIAT BRODY

35

Według szacunków w pow. Brody zgin�ło z r�k banderowców

4.000 osób. W oparciu o relacje �wiadków (do roku 1998) ustalono 2.850 nazwisk ofiar.

W dniu 26 czerwca 1941 r. OUN-owcy porwali i zamordowali w Pieniakach ks. Józefa Wieczorka, a jesieni� tego roku gajowego Chu-dzika N. z Nakwaszy. W sierpniu 1943 r. w Kadłubiskach zamordowa-no 6-osobow� rodzin� Grzelaków .

Z 2/3 wrze�nia 43 r. w Hallerczynie – Wysocko banderowcy za-mordowali ks. Michała Dusze�ko (był te� proboszczem w rodzinnej wsi autora – Berezowicy Małej) oraz 11 NN. Polaków.

W listopadzie 43 r. zgin�ła 4-osobowa rodzina �liwów we wsi Ja-sionów; Prohazka Gwidon – w le�niczówce Hutniakowska; Muszy�ski Bronisław w Koniuszkowie; elazny Jerzy – le�niczówka Rybacze; Mondelski Stanisław – Huta Pieniacka.

W okresie �wi�t Bo�ego Narodzenia zamordowano 10 Polaków m. in. zgin�li Kowalski z �on�, Orłowski N., Celner Antoni, K�tny N., egli�-ski Ignacy – Dubie; zamordowano 5 NN. Polaków - Hołubica. 26 grud-nia zostali zabici: Czaplij Tomasz l. 56, Sikora N. l. 50, jego �ona, Szer-mata Józefa l. 40, urkowska Maria l. 55 – Nakwasza. egli�ski Leon – Jasionów. 3 NN. mieszka�ców Podkamienia banderowcy zamordowali na drodze z Brodów do Podkamienia. W Wigili� Bo�ego Narodzenia za-bito : egli�ski Ignacy, Benedyk Dymitr (Ukrainiec), Szczudluk Daria (Ukrainka) – Wołochy, grudzie� 43 r.

Od stycznia 1944 r. rozpocz�ły si� na Podolu masowe mordy Polaków.

2.01.44 r. w Bołdurach z r�k banderowców zgin�li: Biega�ski N., jego �ona Anna, Demko Tekla, Golinowski Stefan, Golinowski Mikołaj, Golinowska N., Golinowski Jan, Go�niowski Władysław, Go�niowski Ka-rol, Go�niowska Tekla, Grodzki (Grocki) Józef, Grodzka (Grocka) Aniela, Hamernik N., Kiryki Józef, Kubuniw Andrzej, Mołodecki Stefan, Mołodec-ka N., Palcat Michał, Palcat Hory�ka, Palcat Helena, Palcat Tekla, Pa�-ków Paweł, Pilipiec Jan, Pilipiec Makar, Skrzypicki Wojciech, Skrzypicka Anna, Sztaba Franciszek, Sztaba Anastazja, 3 osoby o nazwisku Szta-ba, Szahumczek (Baumczek) oraz Władysław, Tomków Jan, Tymczy-szyn Paweł, Tymczyszyn Antoni, Tymczyszyn Karolina, Tymczyszyn Jó-zef, Tymczyszyn Piotr, Tymczyszyn Antoni “Hanto�”, jego �ona, Tym-czyszyn Jan, Tymczyszyn Stefan, Zieli�ski Józef, Zieli�ska Franciszka, Zieli�ski Franciszek, Zieli�ska Stefania, Zieli�ski Michał, Zwarycz Piotr, N. Jan “Hałczyn” oraz 51 osób, których nazwisk nie ustalono.

17.01.44 r. w Zalesiu zgin�li w m�czarniach: Bajewicz Bronisław, jego �ona Paulina, Ignacyk Józef, Janczyk Józef, jego �ona Tekla, Kruk Maria, Moli�ski Stefan, Moli�ski Antoni, Moli�ska Stefania, Moli�ski Bar-

36

tłomiej l. 45, jego syn Michał, Moli�ski Bazyli, Moli�ski Piotr l. 40, Pod-górski Tomasz, Ziombra Michał l. 14, jego babka Maria. W arkowie w styczniu 44 r. zgin�li: Kotowski Michał, jego �ona Maria, Benedyk Dymitr (Ukrainiec) i cała rodzina Sikorów.

17.01.44 r. w Suchowoli zamordowani zostali: Bielecki Jan, Sys Stanisław, Sys Stefania, Sys Julia, Sys N. dwuletnie dziecko, Olsza�ska Maria, Wawryk Łukasz, Mazur Paweł, Mazur Jan, Inglot Józef, Mazur Stanisława, Pyndek Władysław, Chudzik Jan, jego siostra Janina, Okoli-sta Maria, Moli�ski Teodor, Janczyk Józef, Janczyk Łukasz, Podgórski Michał, Górecki Jan, Moli�ski Władysław (z So�nicy), Moli�ski Józef (równie� z So�nicy), Inglot Stanisława, Pro� (Procyk) Antoni, N. Maria z d. Chudzik, Pobere�niak Stefan, Janczyszyn Antoni I, Janczyszyn Antoni II.

21.01.44 r. w Rudzie Brodzkiej banderowcy wymordowali 26 NN. Polaków w tym 10 dzieci.

13.02 44 r. w Hucisku Brodzkim zgin�ło 57 Polaków m. in. B�-kowski Grzegorz l. 89, B�kowski Władysław l. 29, B�kowski Piotr l. 44, Bernacka Maria l. 29, jej córka l. 7, Bernacki Jan l. 19, Bojarski Stanisław l. 42, jego wnuk l. 3, G�siorek Maria l. 34, jej córka, G�siorek Michał l. 73, Hanicka Janina l. 90, Kozak N., Oleniuk Antonina l. 43, Olsza�ski Ludwik, jego synowie: Józef l. 3 i Jan 6 miesi�cy, Olsza�ska Maria (mat-ka Ludwika) l. 70, Podgórska Petronela l. 70, Popowicz Maria, Prysz-czewski Michał l. 52, dwoje małych dzieci o nazwisku Schütz, Smoch N. (dwie osoby), Sokołowski Stanisław l.70, Stankiewicz Rozalia l. 70, So-czała Ludwik l. 58, Sznuk Jan, Sznuk Bolesław, egli�ska Janina l. 23, egli�ska Helena l. 29, N. Jasio, N. Ole�ka, B�kowski Mikołaj (Kogut), NN. gajowy, Bojarski Michał l. 24 (zamordowany w Hucie Pieniackiej), tam te� zamordowano Bojarsk� Aleksandr� l. 34 oraz Bojarsk� Stani-sław� l. 22, Socha N., jego �ona, Bojarski Michał l. 25, Bojarska Michali-na l. 19, Bojarska El�bieta l. 17, G�siorek Jan, G�siorek Bronisław l. 31, Michalewska Maria l. 37, Michalewski Michał, Hanicki N. (Wołe�ko) l.80, Rogowski Paweł l. 50, Sokołowski Władysław l. 20, Ułaniuk N. (kobieta) l. 25, “Czarnych” Maria l. 40, “Błaszko” Władysław, “Rejzykowa” Janina l. 20 oraz 2 partyzantów z Wołynia.

23.02.44 r. w Hucie Pieniackiej zgin�ł Mendelski Stanisław, a 28.02.44 r. SS “Hałyczyna” wraz z banderowcami zamordowali 1100 Po-laków. W�ród nich: Adaszy�ska Franciszka, Antoszków Mikołaj, Binie-wicz Michał l. 40, jego �ona Rozalia (Maria) l. 38, ich córki: Stefania l. 16 i Klementyna l. 8, Biniewicz Józefa l. 14, Biniewicz N. jej syn oraz córka, B�kowski Leon, jego �ona Bronisława l. 45, ich syn Józef l. 16, Bernacki Wojciech, Bernacka Michalina, Bernacki Andrzej, Bernacki Władysław, Bernacka Sabina, Bernacka Paulina, Bernacki Kazimierz, Błaszkiewicz Władysław, Błaszkiewicz Helena, Błaszkiewicz Katarzyna, Błaszkiewicz

37

Józefa, Błaszkiewicz Franciszek, Błaszkiewicz Zofia, Błaszkiewicz An-drzej, Bukowy Władysław, jego �ona Józefa l. 22, ich córka Gabriela 8 m-cy, Bukowy Tadeusz l.29, jego �ona Janina, ich synowie l. 10 i l. 8 oraz córka l. 2, Bukowy Jan l. 70, Bukowy Rozalia l. 60, Bukowy Piotr, Czy�ewska Regina, Czy�ewska Apolonia (Urszula), Cały Jadwiga, Fer-dyczowski Józef, Ferdyczowska Sabina, Ferdyczowski Bronisław I, Fer-dyczowski Michał, Ferdyczowski Bonisław II, Ferdyczowski Stanisław, Ferdyczowski Jan, Ferdyczowska Katarzyna, Ferdyczowski Adam, Fer-dyczowska Anna, Gernat Franciszek, Gernat Jan (Józef), Hauptman Franciszek, Hauptman Józefa, Hauptman Zofia, Hauptman Julia, Hauptman Józef, Hauptman Kazimierz, Hauptman Stanisław, Hauptman Jan, Hauptman Franciszek, Hnatiuk Jan, Hnatiuk Tadeusz, Iwasz-czuk Antoni, Iwaszczuk Józefa, Iwaszczuk Krystyna, Jarosz Franciszek, Jarosz Karolina l. 50, Jarosz Maria l. 32, Jarosz Czeslaw l. 5, Karpowicz Jan l. 65, Karpowicz El�bieta, Karpowicz Karolina l.35, dwoje dzieci o nazwisku Karpowicz, Karpowicz Helena l. 70, Kobyla�ski Michał, Koby-la�ska Helena, ich syn Antoni, Kobyla�ska Maria, Kobyla�ski Jan, Koby-la�ska Magdalena, Kobyla�ska Paulina, Kobyla�ski Antoni, Kobyla�ska Ludwika, Kobyla�ski Józef, Kobyla�ski Franciszek, jego synowie Jan i Stanisław, Kobyla�ski Piotr, Kobyla�ska Helena, Kolman Julian, Kolman Antoni, Kolman Łucja, Kierepka Urszula, Kierepka Wincenty, Kowalczy-kowska Teodozja, Kowalczykowski Szczepan, Kowalczykowska Kata-rzyna, Kowalczykowska Stefania, Kowalczykowska Katarzyna II, Kowal-czykowski Stanisław, Kowalczykowski Bronisław I, Kowalczykowska Wa-leria, Kowalczykowska Maria, Kowalczykowski Michał, Kowalczykowska Anna, Kowalczykowski Wojciech, Kowalczykowski Jan, Kowalczykowska Anna II, Kowalczykowska Emilia, Kowalczykowski Zbigniew, Kowalczy-kowski Ludwik, Kowalczykowska Władysława, Kowalczykowska Józefa, Kowalczykowska Paulina, Kowalczykowska Alfonsyna, Kowalczykowski Jan, Kowalczykowska Karolina, Kowalczykowski Karol, Kowalczykowski Bronisław II, Kowalczykowski Antoni, Kowalczykowska Franciszka, Ko-walczykowska “Niania”, Kowalczykowski Józef, Kowalczykowski Józef II, Kowalczykowski Tadeusz, Kowalczykowski Stanisław I, Kowalczykowski Stanisław II, Kufner Antoni, Kufner Ludwika, Kowalski Stanisław l. 35, jego syn Józef l.11 i córka Helena l. 6, Kowalski Józef l. 46, jego �ona Helena l. 42, i 2 synów oraz córka, Konoba Katarzyna, Konoba Ludwika, Litmajer Józef, Litmajer Jan, Litmajer Joanna, Mendelski Adam, Mendel-ska Helena I, Mendelska Janina, Mendelska Krystyna, Mendelski Franci-szek, Mendelska Józefa, Mendelski Bronisław, Mendelska Helena II, Mendelski Karol, Mendelski Władysław, Mendelski Józef l. 30, Mendelski Leon, Mendelski Michał, Mendelski Wojciech l. 30, jego �ona Adela l. 27, ich córka Czesława, Mendelska Agnieszka l. 11, Mendelska Maria l. 7, Mendelska N. córka Józefa, Michalewska Józefa i jej noworodek zadep-

38

tany butami w ko�ciele, Michalewska Wiktoria, Michalewska Franciszka, Michalewski Antoni, Michalewska Helena, Michalewska Karolina, Micha-lewski Michał, Michalewska Maria, Michalewski Adam, Michalewski Ry-szard, Murzyczak Franciszek, Murzyczak Władysława, Morawski Woj-ciech, Orłowski Czesław, Orłowski Jan, Orłowska Helena, Orłowski Sta-nisław I, Orłowski Stanisław II, Orłowski Wincenty, Radomska Michalina, Radomski Józef, Relich Józefa, Relich Stefania, Rysicki Bronisław, Ry-sicka Maria, jej córka l.10, Rysicka Agnieszka (Nie�ka), Rysicki Jan, Ry-sicka Franciszka, Rysicki Kazimierz, Rysicka Stanisława, Rysicki Antoni, Sierociuk Maria, Sierociuk Jan, Sierociuk Franciszka, Sierociuk Waleria, Sierociuk Augustyna, Sierociuk Agnieszka, Sierociuk Antonina, Skibicka Maria I, Skibicka Joanna, Skibicki Józef, Skibicka Maria II, Skibicki Ka-zimierz, Skibicki Wojciech, Skibicki Franciszek, Skibicka Nusia, Skibicka Sabina, Sowi�ski Kazimierz, Sołtys Sabina I, Sołtys Rozalia, Sołtys Anie-la, Sołtys Helena, Sołtys Sabina II, Sowi�ska Sabina, Szmigielski Woj-ciech, Szmigielska Maria, Szmigielski Jan, Szmigielska Alicja, Szmigiel-ska Waleria, Szatkowski Wojciech, Strycharczuk Teodor, Wierzbicki Wojciech, Wierzbicka Sabina, Wierzbicka Anna, Wierzbicki Bogusław (Bolesław), Wierzbicka Helena l. 23, jej córki 2 lata i 1 rok, Winiewicz N., W�grzynowicz Mikołaj, Wojciechowski Kazimierz ps. “Satyr”, Wojcie-chowska Bronisława (Riwa), Wesołowski Mikołaj, Zahorodny Maria, Zwa-rycz Wojciech l. 37, jego �ona Józefa l. 32, ich synowie: Michał l. 9 i Władysław l. 9, Zwarycz Tadeusz, Zwarycz Józef, Zwarycz Stanisław, Zwarycz Alfonsyna, Zwarycz Karol, Zwarycz Rozalia, Zwarycz Józef, uczkowski Władysław, uczkowska Jadwiga, uczkowski Franciszek I, uczkowska Ludwika I, uczkowski Zygmunt, uczkowska Aniela, ucz-kowski Józef, uczkowski Michał, uczkowska Michalina, uczkowska Maria, uczkowski Jan, uczkowska Ludwika II, NN. m��czyzna, u-kowski Józef, Górski Antoni.

28.02.44 r. w Hucisku Pieniackim SS “Hałyczyna” wymordowała 62 mieszka�ców. Zgin�li: Górski Antoni, Górski Marcin, jego �ona Klara, ich synowie: Józef i Jan, Ferdyczowska Emilia i jej niemowl�, Jurkiewicz Antoni, jego �ona Emilia, ich dzieci: córka Weronika i syn Edward, Jur-kiewicz Bronisław, jego �ona El�bieta, ich dwaj synowie, Kobyla�ski Jan, jego matka Barbara, �ona Stefania i ich troje dzieci, mał�e�stwo Kowal-skich i dwoje ich dzieci, Kowalewska Bronisława i jej matka, Jarosz Sta-nisław, jego matka Stanisława, Mendelski Józef, jego �ona i ich córki: Agnieszka i Maria, Mendelski Wojciech, Maksymów Władysław, mał-�e�stwo Nied�wiedzkich i czworo ich dzieci, Orłowski Jan, jego matka i syn oraz córka, Orłowska Wanda i dwoje dzieci oraz jej matka, Orłowska Olga, jej dziecko i matka Orłowska Tekla, Orłowski Jan i jego �ona, Pod-górska N. i dwie córki, uczkowski Józef i jego �ona oraz syn Jerzy.

39

W Hucie Pieniackiej 28.02.44 r. SS “Hałyczyna” zamordowała mieszka�ców Pieniak uciekinierów przed bandami UPA. Byli to: Hrypli-wy Stanisław (kowal) l. 30, jego �ona Rozalia l. 27, ich synowie: Jan l. 8 i Waldemar l. 4, Trojanowski N., jego �ona i dwoje dzieci, Tymrykiewicz Józef l. 40, jego �ona Janina l. 36 i syn Franciszek l. 12. W Ponikwie zamordowano 15 osób w tym: Dzie�kowski Józef, Kiryk Michał, jego córka Czesława, Kotyra Andrzej (Białorusin), Zaj�c N.

W lutym 44 r. zamordowano w Niemiaczu 10 Polaków, a w Stani-sławczyku bojówka upowska napadła na wie� i wymordowała tamtej-szych Polaków, ale liczby ofiar ich ani nazwisk nie udało si� ustali�.

W marcu 44 r. na ł�ce za wsi� Czernica banderowcy zamordowali 26 nast�puj�cych mieszka�ców: B�czek Piotr, Boj Stanisław, Boj Anto-nina, Chudzik Katarzyna, jej córki: Janina i Stanisława, Jezierska Magda l. 27, Jezierska Maria l. 61, Kocha�ski Piotr, Krasicki Tadeusz l. 14, Krzy�ków Maria l. 74, Kwasiuk Jan, Łemkowski Iwan (Ukrainiec), Ma-słowski Bolesław, Masłowski Feliks, Masłowski Józef, Masłowska N., Moli�ski Julian l. 17, Moli�ska Józefa l. 14, Moli�ska Anna l. 50, Pi�tek Józef l. 42, Szarzy�ska N., �l�zak Franciszek, Wróblewski Zbigniew l. 6, Wróblewska N. W tym czasie miały te� miejsce banderowskie mordy we wsi Jasionów. Liczby ofiar i nazwisk nie ustalono.

W marcu 44 r. we wsi Maleniska bojówki banderowskie zamordo-wały nast�puj�cych 27 Polaków: Dajczak Jan l. 12, Freindorf Adolf, Ha-nicki Andrzej l. 35, Holdenmeier Wilhelm l. 40, Hadden-meier Franciszek l. 49, Iłowski Jan l. 68, jego �ona Józefa l. 53, Krawczyk Józef l. 81, Ku-bik Józef, jego �ona, syn Józef, Kubikowa �ona Kubika Józefa młod-szego, ich córka Stanisława l. 13, 3 osoby o nazwisku Kubik N., Liptak Katarzyna l. 52, Psutka Jakub l. 53, Psutka Antonina l. 26, Schurer An-drzej l. 70, jego syn Bronisław l.26, Str�k Rozalia l. 23, Str�k Franciszek l. 17, Str�k Stanisława l.9, Str�k Maria l. 13, Ziombra Antoni l. 60, jego �ona Anna l. 60.

Równie� w marcu 44 r. w Nakwaszy zostali zamordowani: Bucz-kowski N. l. 55, jego �ona i syn, Kował Florian l. 55, jego �ona Janina, Kozak Anna l. 30, Kozak Aleksandra l. 3, Radecki Marcin l.50, Seryfko Wiera (Ukrainka), W�grzynowska Maria l. 50, jej córka Maria l. 15, W�-grzynowska Rozalia l. 60, urkowska Maria l. 55.

1.03.44 r. w Pieniakach – ocaleni z pogromu w Hucie Pieniackiej – zostali tu zamordowani: Jarynkiewicz Paweł l. 25, jego �ona Anna l. 22, Czy�ewski Władysław l. 30, Czy�ewski Wojciech l. 23, Czy�ewska Maria l. 20, a 2.03.44 r. ci sami banderowcy zamordowali tam Czy�ewskiego Józefa l. 60 i jego �on� (Ukraink�).

W dniach od 11 do 15.03.44 r. w Podkamieniu w miasteczku i klasztorze oo. Dominikanów, zamordowano razem z uciekinierami z Wo-łynia, około 900 Polaków. Ustalono zaledwie 77 nazwisk. Byli to: Ba-

40

czy�ski Władysław l. 37, jego �ona Helena l. 32, ich córka Maria oraz syn Tadeusz l. 6, Bajewicz Hipolit l. 77, Bajewicz Julian l. 25, Buczkow-ski Tadeusz l. 25, Buczkowski Zygmunt l. 24, Buły�ska Michalina l. 28, Didyk Anna El�bieta l. 32, Didyk Gaspary l. 9, Fr�czyk Jan Franciszek l. 58 (zakonnik), Gumowska Helena l. 70 (z Poczajowa), ks. Fijałkowski Stanisław l. 63 (proboszcz z Poczajowa), Hückman Alfred l. 20, Iłowski Franciszek l. 76, Iłowska Franciszka l. 58, Iłowska Eugenia l. 35, Ju�wa Gracjan l. 49 (zakonnik), Kettinger Franciszek l. 69, Kowalska Maria l. 43, Kowalska Stanisława l. 19, Kraft Helena l. 19, Kwint Karolina l. 62, Ło�na Zuzanna l. 19, Maciejko Stanisław l. 50, Mirecki Konstanty l. 70, Mizera Władysław l.46, Mizera Stanisław l. 37, Mizera Jadwiga l. 19, Niewiadomski Feliks Lubomir l. 58, Niewiadomska Helena Waleria l. 57, Ochyra Franciszek l. 44, Ochyra Anna l. 40, Ochyra Romuald Bogumił l. 5, Piaseczny Bronisław l. 51, Piaseczna Eufemia l. 56, Podgórski Włady-sław l. 27, Półtorak Paweł l. 25, Półtorak Michał l. 67, Rogowski Kryspin Karol l.57 (zakonnik), Sikorska Agata l. 60, Schnitzer Stanisława l. 66, Schnitzer Stefan Wacław l. 20, Schnitzer Jadwiga l. 14, Sienkiewicz Te-kla l. 74, Sienkiewicz Aniela l. 28, Skwarczy�ski Michał l. 61, Skwarczy�-ska Anna l. 55, Skwarczy�ska Kazimiera l. 32, Skwarczy�ski Franciszek l. 38, Stocka Maria l. 39, �wi�toja�ski Karol l. 72, �wi�toja�ska Michalina l. 64, Szeremeta Michalina l. 29, Szeremeta Emilia l. 7, Walichnowska Janina l. 22, Walichnowski Bolesław l. 5, Wierzbicki Józef l. 54, Wierz-bicki Jordan l. 73, Wierzbicka Paulina l.80, Wilczy�ska Wiktoria l. 46, W�gli�ska Antonina l. 36, W�gli�ski Ludwik l. 10, Wi�niewska Bronisła-wa l. 32, Wi�niewska Stanisława l.13, Wi�niewska Matylda l. 5, Wi-�niewska Franciszka l.43, Wróblewski Antoni l. 65, Wróblewska Petrone-la l. 67, Wróblewski Władysław l. 31, Wróblewska Petronela l. 26, Wrób-lewska Władysława l.3, Wróblewski Kazimierz l. 70, urawski Władysław l.30.

12.03.44 r. w Palikrowach SS “Hałyczyna” wraz z banderowcami wymordowały 367 Polaków, zdołano zidentyfikowa� 211. Zgin�li: Bace-wicz Piotr l. 16, Bednarski Władysław l. 16, Bednarski Józef l. 13, Bed-narski Marcjusz l. 52, Bigoszewska Agnieszka l. 39, jej m�� Piotr l. 42, Cincuruk Salomea l. 46, Cincuruk Rozalia l. 20, Cymbalista Maria l. 41, Czarna Agnieszka l. 44, jej córka Katarzyna l.19, Czarna Maria l. 34, Czarny Kazimierz l. 12, Czarny Stanisław l.33, Da�czuk Wojciech l. 70, Da�czuk Piotr l. 32, Da�czuk Franciszek l. 62, Da�czuk Antoni l. 64, Dajczak Jan l. 64. Dajczak Władysław l. 19, Demska Józefa l. 39, Drozd Stanisława l. 17, Grudzi�ski Józef l. 32, Grz�dka Mikołaj l. 58, Grz�dka Piotr l. 62, Grz�dka Stefania l. 12, Hanczaruk Bronisława l. 30, Hancza-ruk Józef, Hnatczuk l. 6, Hnatczuk Katarzyna l. 26, Hirski Stanisław l. 70, Jankiewicz Władysław l. 30, Jurczenko Michał l. 31, Jurczenko Jan l. 49, Jurczenko Apolonia l. 43, Jurczenko Franciszek l. 26, Jurczenko Jan

41

l.64, Jurczenko Marian l. 23, Jurczenko Franciszek l. 14, Jurczenko Sta-nisław l. 28, Jurczenko Maria l. 55, Jurczenko Wojciech l. 20, Jurczenko Stefania l. 17, Jurczenko Józefa l. 14, JurczenkoTomasz l. 59, Jurczenko Bronisław l. 23, Jurczenko Katarzyna l. 25, Jurczenko Kazimiera 2 mie-si�ce, Jurczenko Józef l. 24, Jurczenko Tomasz l. 22, Jurczenko Jadwi-ga l. 21, Jurczenko Katarzyna l. 6, Jurczenko Albin l. 57, Jurczenko An-drzej l. 24, Jurczenko Wiktoria l.30, Jurczenko Jan l. 31, Jurczenko Anna l. 23, Jurczenko Antoni l. 5, Jurczenko Anna l. 41, Jurczenko Józefa, Jurczenko Teresa l. 65, Jamrozik Aniela, Kawecka Katarzyna l. 55, Ko-bernik Maria l. 52, Kobernik Anna l. 12, Kobernik Stefania l. 20, Korze� Dominik l. 27, Korze� Michał l. 21, Korze� Maria l. 15, Kowalczuk Wikto-ria l. 60, Kowalczuk Stefan l. 36, Kowalczuk Jacek l. 42, Kowalczuk Anna l. 32, Krawczuk Władysław l. 3, Krawczuk Jan l. 60, Krawczuk Antonina l.32, Krawczuk Maria l. 17, Krawczuk Michał l. 32, Krawczuk Tekla l.54, Krawczuk Czesław l. 23, Krawczuk Rozalia l. 17, Krawczuk Maria l. 15, Krawczuk Andrzej l. 71, Krawczuk Franciszka l. 62, Krawczuk Jacek l. 37, Krawczuk Jan l. 5, Krawczuk Jan l. 80, Krompiec Stanisław l. 34, Ksej Jadwiga l. 50, Kutniak Anna l. 60, Kutniak Karolina l. 45, Kutniak Magdalena l. 16, Krzy�anowski Józef l. 54, Kurzel Michał, Lisowska Eu-femia l. 57, Łakomski Gaspary l. 32, Łakomska Anna l. 36, Łakomski Jó-zef l. 6, Łakomska Rozalia l. 1, Marciak Piotr l. 47, jego �ona Anna l. 45, ich syn Tadeusz l. 12, Marciniak Maria l. 66, Michałkiewicz Wiktoria l. 49, Moczary Dominik l. 50, Moczary Maria l. 16, Moczary Janina l. 12, Mo-czary Józef l. 9, Moczary Piotr l. 5, Moczary Jan l. 42, Moczary Anna l. 38, Moczary Bronisław l. 15, Moczary Tomasz l. 38, Moczary Apolonia, Moczary Kazimierz l. 12, Moczary Józef l. 10, Moczary Stefan l. 3, Mo-czary Stanisław, Moczary Katarzyna l. 71, Morawska Katarzyna l. 63, Muzyczka Stanisława l. 16, Nied�wiedzka Józefa l. 19, Nowak Janina l.50, Orzeł Katarzyna l. 36, jej synowie: Józef l. 15 i Franciszek l. 4, Or-łowska Janina l. 20, Orłowski Bronisław l. 29, Pi�tkowski Bonisław l. 55, Pi�tkowska Anna l. 61, Pi�tkowski Sylwester l. 17, Pi�tkowski Marek l. 43, Pi�tkowski Kazimierz l. 13, Pi�tkowski Józef l. 15, Pi�tkowski Michał l. 49, Pi�tkowska Anna l. 66, Pi�tkowski Dominik l.43, Pi�tkowska Stani-sława l. 17, Pi�tkowska Janina l. 9, Pi�tkowska Stefania l. 30, Pi�tkowski Kazimierz l. 5, Pi�tkowski Tomasz l.43, Pi�tkowski Józef l. 15, Pi�tkow-ski Jan l. 7, Pi�tkowska Maria l.26, Pi�tkowski Józef l. 67, Pi�tkowski Dominik l. 66, Pi�tkowski Michał l. 39, Półtorak Stanisław l. 36, Półtorak Wiktoria l. 33, Półtorak Maria l. 8, Półtorak Michalina l. 46, Rohaty�ski Jan l. 43, Rohaty�ska Rozalia l.56, Sikora Jakub l. 80, Sikora Maria l. 96, Sikora Maria l. 73, Płotnik Paweł l. 36, Sopel Józef l. 43, Sobolewski Jan l.19, Sucha Aniela l. 40, Sucha Syria l. 7, Suchy Tadeusz l. 5, Sta-siuk Wincenty l. 50, Str�g Stefania l. 19, Str�g Michał 2 miesi�ce, Str�g Wiktoria l. 33, Szymanek Michał l. 50, Szymanek Stefan l. 46, Szeremeta

42

Michał l. 61, Szyma�ski Antoni l. 46, Szyma�ski Stanisław l. 46, Szy-ma�ska Rozalia l. 37, Szyma�ska Anna l. 18, Szyma�ski Stefan l. 9, Smereczy�ski Jan l. 39, Telega Szymon l. 77, Walat Stanisław, Włosiak Adela l. 18, Wawszkiewicz Wiktoria l. 34, Wawszkiewicz Anna l. 11, Wawszkiewicz Bronisław l. 40, Wawszkiewicz Kazimierz l. 30, Waw-szkiewicz Tadeusz, Wawszkiewicz Wiktoria l. 38, Wawszkiewicz Magda-lena l. 33, Wawszkiewicz Edward l. 9, Wawszkiewicz Janina l. 11, Wil-czy�ski Dominik, Teodorowicz l. 37, Zachariasz El�bieta l. 64, Zacha-riasz Anna l. 22, Ziombra Tekla l. 44, Ziombra Michał l. 54, Ziombra Zofia l. 34, Ziombra Władysław l. 10, Ziombra Jan l. 8, Ziombra Franciszek l. 4, Ziombra Dominik l. 51, Ziombra Agnieszka l. 47, Ziombra Piotr l. 47, Ziombra Jordan l. 60, Ziombra Paulina l. 55, Ziombra Katarzyna l. 13, Ziombra Maria l. 83, Ziombra Jacek l. 75, Ziombra Maciej l. 48, Ziombra Włodzimierz l. 5, Morawski Jan l. 55, Michałkiewicz Eugeniusz l. 20.

12.03.44 r. w Pa�kowcach zostali zamordowani: Bassara Wiktoria l. 36, Bassara Antoni l. 18, Bassara Tadeusz l. 13, Barecki Paweł l. 50, Barecka Antonina l. 46, Darmoros Antoni l. 38, Dubyna Maria l. 54, Kuta-si�ska Helena l. 31, Kutasi�ski Władysław 14 miesi�cy, Nied�wiedzka Anna l. 69, Nied�wiedzka Anna l. 46, Nied�wiedzki Bronisław l. 22, Nied�wiedzka Melania l. 7, Pi�tek Karol l.86, Sikora Dominik l. 53, Sikora Antonina l. 51, Sikora Julian l. 23, Wilfarth Jan Grzegorz l. 32, Zi�ba Ka-rolina l. 36, Ziemba Józefa l. 30, Ziemba Józef l. 10, Ziemba Janina l. 7, Ziemba Czesław l. 4, Jurczenko Jan (z Orzechowczyka) l. 44, Kawałkie-wicz Józef l. 69, Kawałkiewicz Katarzyna l. 35, Kawałkiewicz Tadeusz l. 9, Kobyla�ski Franciszek (z Popowiec) l. 60, Mazurkiewicz Barbara (z Poczajowa) l.70, Petryszyn Maria l. 22, Tywoniuk Tomasz l. 60 (zamor-dowany w Podkamieniu), Jutrzenka Jan, Jutrzenka Albert.

13.03.44 r. w Orzechowczyku zamordowano 5 Polaków. W tym samym dniu w Popowcach zabito co najmniej 5 Polaków a w Wierz-bowczyku co najmniej 10 osób.

19.03.44 r. w Litowiskach zostali zamordowani: Cie�la Maria, Cie-�la Eugenia, Gło�na Zofia, Horobiowski N. (Ukrainiec za odmow� zabicia �ony Polki), jego �ona oraz dwóch synów, Jarosz Ludwika (Polka i bra-towa herszta bandy Iwana Jarosza), Laskowski Jan, jego �ona Katarzy-na i ich syn Bronisław l. 17 oraz córka Antonina l. 13, Morawska N., Pan-kiewicz N. (kobieta), Pa�czuk Józef (Ukrainiec), Pa�czyszyn Michał (Ukrainiec), Simon Józef, jego �ona Józefa, Sobecki N., Sobecka N., Storczuk Anna, Unger Joanna l. 4, Unger Tadeusz l.1 rok, Wierzbowski Józef, Wi�niewska Zofia (Ukrainka), Czajka N. z cał� rodzin�.

5.11.44 r. w Leszniowie zamordowano 15 Polaków, w grudniu 44 r. w Nakwaszy zgin�ła Hawryluk Olga (Ukrainka) l.19 i Kowal Jan l. 55, a zim� 46 r. zamordowano tu Kozak Rozali�.

43

* * *

Za udzielanie pomocy Polakom zamordowano Ukrai�ców: w Czer-

nicy Łemkowski Iwan, powieszony na kolczastym drucie; w Litowiskach Horobiowski N. – za odmow� zabicia �ony Polki; w Wołochach zgin�ł zmasakrowany Ukrainiec NN. za odmow� zabicia swego te�cia – Pola-ka.

W Nakwaszy ks. gr.-kat. pot�piał publicznie zbrodnie UPA a ukrywaj�cym si� Polakom udzielał skutecznej pomocy. Natomiast w Czernicy ks. gr.-kat. Kleparczuk nawoływał do przemocy i mordowania Polaków

(Według relacji 32 �wiadków).

POWIAT BRZEANY

Według szacunków zamordowano w powiecie około 4 tysi�cy osób, a na podstawie relacji �wiadków do 1998 r. ustalono 1.141 na-zwisk.

We wrze�niu 1939 r. w lesie koło wsi Byszki bojówki OUN doko-nały masakry 250 polskich �ołnierzy oraz ich kapelana. 15.09 39 r. we wsi Dryszczów bojówka OUN zamordowała około 20 polskich �ołnierzy i sołtysa Rajtera N. Gaikach zabili 17 wrze�nia Kowalczyka N. l. 70 oraz Kr��ela N. z dwoma synami. W Glinnej ju� po wkroczeniu Armii Czer-wonej, bojówki te zamordowały 4 Polaków w tym Camona Józefa. W Hi-nowicach zabito dwóch �ołnierzy polskich wracaj�cych z wojny: Bere-ziaka Piotra i jego koleg�. W Jakubowcach 18/19 przed wkroczeniem Armii Czerwonej bojówka OUN, przy pomocy chłopów ukrai�skich z s�-siedniej wsi, zamordowała 21 Polaków, w�ród nich zgin�li: Bartkiewicz Ignacy z rodzin� (3 osoby), wiek Józef z rodzin� (4 osoby), Kry�ek Jan z rodzin� (3 osoby), Percak Władysław z rodzin� (3 osoby), Rogalski Le-on z rodzin� (4 osoby). We wsi Kotów bojówka OUN 19 wrze�nia za-mordowała 12 Polaków, w tym ks. Jana Gacha. W Kozowej bojówki OUN wymordowały nie ustalon� liczb� polskich �ołnierzy udaj�cych si� w kierunku w�gierskiej granicy. Ponadto z r�k OUN zgin�li 19 wrze�nia 39 r. w Kozówce Jakubów Anna i Perlak Stefan. We wsi Le�niki miej-scowy nacjonalista ukrai�ski zamordował polskiego majora, jego córk� i trzy uciekinierki z zachodniej Polski m. in. Boryszko N. i Trudzik N. W Mieczyszczowie bojówka OUN zamordowała 10 polskich chłopów, ograbiła i spaliła ich zagrody. W Narajowie Mie�cie OUN zaatakowała posterunek policji (załoga wycofała si� do Rohatyna) a w Płauczy Małej

44

zamordowała 20 Polaków i ydów m. in. zgin�li: N. Abraham, Czosno-wicz Zygmunt, Dobrowolski Julian, Dobrowolski Michał, Haupt Edward, Jeger N. (yd), Muszy�ski Jan. W Płauczy Wielkiej zamordowano Ko-zaka Piotra l. 35 i Se�kowskiego Jana l. 37. W Poruczynie zabito Kina-la Michała, jego �on� i dwóch synów. W Rybnikach zgin�ł Chudzik N.; w Tro�cia�cu 18.09.39 r. zamordowano 17 Polaków, w tym nauczycie-la. We wsi Pod Zapustem (Zapust Lwowski) terrory�ci z OUN – Wła-dysław e�czuk i Sławomir Sawczyk – zamordowali 6-ciu polskich �oł-nierzy; w Tryhubowej (nale��cej do Kozowej) z r�k terrorystów ukrai�-skich zgin�li 19.09.39 r.: Januszkiewicz Tadeusz, Kimala A., Kaczma-jewski Jan, Paterek Edward, bracia Pytlów: Jan i Mieczysław (zabici sie-kier� przez Babija ze wsi Kalne), �lusarczyk Jan z rodzin� (5 osób), Adamów Piotr, Zaj�c Jan.

W marcu 1940 r. we wsi Dubszcze zgin�ł ukowki Stefan, a w czerwcu 1941 r. zamordowano w Litiatynie ksi�dza Szady Józefa l.27, za� w Płauczy Małej zgin�li: Burzy�ski Michał, Małaczy�ski Jan, Mała-czy�ski Stanisław, dwie osoby nie zidentyfikowano; w Kozowej zabito Bajora Mariana.

We wsi Kotów uprowadzono i zabito w1942 r. polskiego lekarza, a w Płauczy Małej zamordowano Małaczy�sk� Tekl�.

W 1943 r. w Narajowie Wsi banderowcy zabili Marszałka N. l.5o; w Rohaczynie zgin�ł Rzadkowski Michał l. 20; w Dryszczowie Rajter N.; w Tro�cia�cu (14.08) �liwi�ski Antoni; w Brzeanach Sitarski Bole-sław; w Gaiku Pakosz N. l. 16 i Pakosz N. l. 14; w Kotowie (8.09) Bili�-ski Władysław. W pa�dzierniku 43 r. z Mieczyszczowa uprowadzono 4 m��czyzn, zgin�li bez �ladu; w Rekszynie zabito 21.10 Jaremkiewicza Kazimierza l. 30, Kurpiela Jana i Paziuchowskiego Hieronima l. 35; w Szumlanach zamordowano 3 m��czyzn. W grudniu 43 r. w Baranówce zamordowano jednego; w Dryszczowie zgin�ło 2 m��czyzn; w Helen-kowie zabito Ksi��kiewicza Stanisława l.20; w Kozowej zastrzelono Buniak Helen�; w Szumlanach zabito 7 osób, a w Taurowie 10 Pola-ków.

W tym�e 1943 r. banderowcy zamordowali w kilku napadach w Li-tiatynie 10 osób; w Kozówce 10 osób; w Hinowicach 4 osoby w tym Kurpiela Jana; w Olchowcu Uchmana N., a w Wulce zabito 4 osobow� rodzin� oły�skich oraz Czarn� Mari� l. 17 i Zieli�skiego Michała.

22.01.44 r. we wsi Buszcze z r�k UPA zgin�li: Bogusławski Michał l. 20, D�us Franciszka, D�us Eugenia l. 4, D�us Bazyli l. 4, Fedyczyszyn Franciszka l. 45, Ko�ciów Mikołaj l. 32, Kufli�ski Piotr l.59. Kuziów Stani-sław l. 16, Mazurek Maria l. 40, Maziakowska Anna l. 16, Sarna Franci-szek, Skałuba Franciszek l. 15, Wijatyk Anna l.63, dr Załuczkowski Jan l. 32, Zamojski Eliasz l. 35, Zamojski Mikołaj l. 24, Zamojska Maria, Za-mojska Michalina l. 30, Zamojski Marian l. 6, Zamojski Antoni l. 30, Za-

45

mojski Ignacy l. 60, Zamojski Piotr, Zamojska Katarzyna l. 15, Zamojska Agafia l. 50, Zamojski Jan l. 19, Rokosz Anastazja, Rokosz Jan. W Mie-czyszczowie uprowadzono 3 m��czyzn, zgin�li bez wie�ci. 30.01.44 r. w Podwysokim zamordowano ksi�dza Frankowskiego Antoniego.

W lutym 44 r. w wybranych zagrodach w Baranówce UPA zamor-dowała 10 osób; w Brzeanach 26.02 zdradziecko zgin�ł dr Stefan Bi-li�ski; w Mieczyszczowie zamordowano 15 ludzi; w Wolicy 25 Pola-ków, a w Wiktorówce zgin�li: Bigis N., jego �ona, Lewi�ski N., Skolina N. i Ste� N.

3.03.44 r. we wsi Pod Zapustem (Zapust Lwowski) zamordowani zostali: Garbol Józefa i Kalinka Stanisława; w nocy 16/17.03 w Budyło-wie zamordowani zostali: Bajserowicz Franciszek Bajserowicz Walerian, B�k Józef, B�k Michał, Golinowski Feliks, Golinowski Jan, Grubiak Piotr, Madera Karol, Niebelski Paweł, P�czko Józef, Rysz Józef, Rzeszowski Franciszek, Sajecki Wiktor, Szelepa Stanisław, Wojtu� Wiktor, Ziomko Kazimierz, Ziomko Bartłomiej. W Dryszczowie zgin�li: Drozdowska Ade-la l. 30, Ilnicki Bronisław l. 32, Ilnicka Franciszka l. 55, Ilnicki Władysław, Jankowski Szczepan l. 40, Klementowski Henryk l. 40, Klementowski Mi-chał l. 40, Konopelski N. l.12, Konopelski N l. 14, Ogrodnik N. l. 40, Leszcze�ska Józefa l. 45, Pawłowska N. i dwoje dzieci, Ni�ałowski An-toni l. 19, Wilczy�ski Jan l. 40, Zowicz Maria l. 40 z czwórk� dzieci, Słu-gocka Emilia l. 19; 24.03.44 r. w Rohaczynie Wie� banderowcy zamor-dowali 10 Polaków, 25.03.44 r.; we wsi Hinowice banderowcy zamor-dowali: cał� rodzin� Sołtys Michała, Jana, Stanisława l. 17, Michała II, zgin�li Borek Józef, jego �ona, Borek Jakub, Borek Michał, Grodowski Michał i jego wnuk Kruliszyn Michał l. 14, Kurpiel Jan, Le�ków Grzegorz, Mi�ków Bazyli, Mi�ków Józef, Mi�ków Stefan, Wijatyk Jan l. 14; w Huci-sku zgin�ły 3 osoby; w Hucie (Szklanej) - Szlachetko Franciszek.

W nocnym napadzie banderowców 30.03.44 r. zamordowani zosta-li w Płauczy Wielkiej: Basaraba Maria, jej dziecko l. 1,5, Błaszków Wła-dysław, Błaszków Michał, Błaszków Stefania (Ukrainka), Błaszków Ma-ria, Błaszków Antoni, Błaszków Piotr, Błaszków Jan, Błaszków Bronisła-wa, Błaszków Ludwika, Błaszków N., Błaszków Tekla, Góralna Francisz-ka i jej matka, Harmatiuk Stefania l. 16, Harmatiuk Maria, Kozak Henryk l. 8, Łuczak Wiktoria, Łuczak N., Iwa�ko N. Polka �ona Ukrai�ca, Mała-czy�ski Marcin, jego syn Józef, Małaczy�ski Michał, jego córka Maria i �ona Stefania, Małaczy�ska N., Małaczy�ski Piotr, Okrzy�ski Emil (Mil-ko), jego córka N. i zi��, Przygoda Mikołaj (Ukrainiec �onaty z Polk�), jego �ona Anna, Przygoda Iwan (Ukrainiec �onaty z Polk�), jego �ona, Radaczy�ska Kasia, jej matka, córki: Julia i Rozalia, Radaczy�ska Maria, jej syn i m�� Karol, Radaczy�ski Piotr, Radaczy�ski N. (mieszkaj�cy za karczm�), jego �ona, Radaczy�ski N., Radaczy�ski Ludwik, jego �ona, córka Teofila, syn 3-miesi�czny, Radaczy�ski Franciszek, jego �ona Ka-

46

tarzyna, ich dzieci: syn Wiesław l. 10 i troje dzieci NN. oraz babcia, Ra-daczy�ski N. l. 2, Radaczy�ska Adela l. 7, 3 kobiety o nazwisku Rada-czy�ska N, Rybaczek Stefania i jej dziecko, kuzynka NN., Adolfa Ry-baczka i jej dziecko, Sarnicki Michał, jego synowie: l. 23 i l. 21, So�nicka N. (mieszkaj�ca za folwarkiem), jej córka i syn, So�nicka Jadwiga, Stro�ska Katarzyna, Stołycha N. (m��czyzna), troje małych dzieci o na-zwisku Tkaczyk, Tokarczuk Jan, Tokarczuk Michalina, jej matka Helena oraz 5-ro dzieci w wieku do l. 19, Wełysznyj Mykoła (Ukrainiec( i jego �ona oraz córka, Blicharski Antoni, NN. partyzant sowiecki i jego kolega.

W Posuchowie banderowcy zabili 8 osób; w Rohaczynie Wsi 24.03.44 r. - 10 osób; w Stanisławczyku zgin�ł Jabło�ski Franciszek l. 60.

W kwietniu 44 r. w Gaiku zamordowany został Sperczy�ski Michał l. 35; 3.04.44 r. w Kuropatnikach z r�k UPA zgin�li: Białoskórski Stani-sław l. 35, Białoskórski Mikołaj l. 37, Błaszkiw Marcin l. 58, Dyberny Mi-kołaj l. 95, Goły Franciszek l. 30, Janeczko N., Kmie� Piotr l.50, Kopotiw Michał, Kurpiel Wojciech l. 58, Longer Władysław l.35, Longer Mikołaj l. 30, Michalczyszyn Antoni l. 65, Michalczyszyn Maciej l. 40, Nied�wiecki Michał l. 28, Nied�wiecki Antoni l. 50, Nied�wied� Stanisław l. 40, Ogrodnik Michał l. 27, Olejnik Jan l. 60, Rokosz Marian l. 54, Rokosz Marcin l. 50, Rokosz Michał l. 55, Rokosz Jan l. 25, �liwko Wojciech l. 27, NN. dwóch partyzantów sowieckich w wieku 24 i 30 lat.

W Narajowie Miasto (Kolonia Michalska) UPA zamordowała 15 Polaków, rozpoznani zostali: Jawny N. l. 50, jego córka l. 20, Kamie� Jan l. 50.

W Plichowie zamordowano 10 osób, rozpoznani zostali: Burakow-ski Kazimierz, jego �ona i synowie Franciszek i Michał. W Wiktorówce UPA zamordowała 15 Polaków, których nazwisk nie ustalono i kilka osób we wsi Wulka.

We wsi Pod Zapustem (Zapust Lwowski) z r�k banderowców zgi-n�ło 54 osoby, w�ród nich: Antosiewicz N. – cała 8-osobowa rodzina ukrai�ska oraz Polacy: Bis Maria, Byra Wojciech, jego �ona Anna i dwo-je dzieci, Brzezi�ska Janina, jej synowie l. 5 i l. 7, Dziuba Kazimierz, Garbarska Wiktoria, Kasak Jakub, jego �ona Ewa, Kozioł Franciszek, jego �ona Władysława i syn, Procnal Józef, jego syn Andrzej i �ona Ma-ria, Soja Ludwik, Sotyła Józefa, Szwed N., Szwed N, Szwed N. synowie Adama i Katarzyny, Tomczyk Antonina i jej córka, Zemlik Jan, jego �ona Anastazja i dwoje dzieci.

W nieustalonych datach zamordowani zostali w 1944 r.: w Budy-łowie Czuba Józef, jego �ona i dwoje dzieci, Golinowska Waleria, P�cz-ko Michał, Boczar Antoni, Ziomko Mikołaj; w Glinnej Wołowski N.; w Ko-towie 10 osób. W Kozowej maszeruj�cych do Wojska Polskiego m��-czyzn ostrzelała UPA – zgin�li: Bahłaj J., Bajor F., Golas G., Grubniak E;

47

w Kozówce zabito 10 osób; w Kuropatnikach zgin�ł NN. 13-letni chło-pak; w Litiatynie zabito kilkunastu Polaków; w Le�nikach kilku; w Łapszynie zgin�li: Popiel Michał i jego syn; w Rybnikach zamordowano 7 osób, a w Szumlanach 20 osób (nazwisk nie ustalono). W Wierzbo-wie zgin�li: Czarnecki Stanisław, Hłodyłowicz N., Kochanowski Tadeusz, Nie�ałowski Jan, Strzelec Mikołaj, Wijatyk Michał, Wróbel Antoni, Wróbel Józef.

W lipcu 1944 r. we wsi Buszcze zostali zamordowani: Janicki Mi-chał, Rokosz Stefania, Zamojska Maria I, Zamojski Józef I, Zamojski Jó-zef II, Zamojska Maria II, ak Michalina. W sierpniu tego� roku zgin�li w Brzeanach: Misiaczek N., Parasiewicz Kazimierz, Parasiewicz Stani-sław, Pietruszewski N. W Glinnej zamordowano 17 osób, w tym Felma-na Teofila. W Płauczy Wielkiej zabito 11 osób, a w Rohaczynie Mie-�cie i okolicznych wsiach Wulka, Korczunek i Huta UPA zamordowała ponad 100 osób.

We wrze�niu 44 r. zgin�ł w Kuropatnikach Kuciel Dymitr, a w pa�dzierniku w Brzeanach – Adamczyk Adam l. 19, Olszewski N. (dy-�urny ruchu), dwie NN. kobiety, Mazurkiewicz Tadeusz.

11.11.44 r. w Szybalinie zgin�li: Chomiak Paweł l. 20, Klukiewicz Paweł, Krych Paweł l. 39, Ruchlewicz Anna l. 40, jej córka l.18, Szyma�-ski Jan l. 40, Uchman Apolonia l. 60, Uchman Adam l. 17, Uchman Fran-ciszka l. 19 oraz 3 osoby o nieustalonych nazwiskach.

W grudniu 44 r. w Brzeanach zgin�li: Misiewicz Stanisław, Kru-kowski N., Radziwiłł N., Sakaluk N. (Ukrainiec z mieszanej rodziny) oraz dwie nierozpoznane osoby.

13.04.44 r. w masowym mordzie w Rohaczynie zgładzeni przez UPA: Andruszków Anna l. 55, Andruszków Józef l. 60, Andruszków Ma-rian l. 70, Andruszków Piotr l. 50, Bednarz Mikołaj l. 50, Buczy�ska Karo-lina l. 10, Buczy�ska Maria l. 40, Buczy�ski Piotr, Buczy�ska Anna, jej m�� i dziecko, Drobnicki Wasyl l. 30 (Ukrainiec), Iwanicki Daniel l. 16 (Ukrainiec), Kra�nica N., Krysicki N., jego �ona i dwoje ich dzieci, Łapszy�ska Maria, Łapszy�ski Józef, Rokosz Marcin l. 70, Rzadkowski Adam, Rzadkowski Jan l. 13, Rzadkowski Józef l. 60, Rzadkowski Mar-cin, Rzadkowski Piotr, Stefanów Jan l. 12, �wiczewski Edward l. 12, Uchman Władysław l. 30, Wijatyk Katarzyna, jej syn l. 12, ołnowski Mi-chał l. 65 i 4-osobowa rodzina Łemków przybyła z Polski; w Szybalinie w kwietniu 44 r. zgin�li: Kurpiel Antoni l. 47 i Nieboraczek Bazyli l. 30.

W czerwcu w Brzeanach zgin�ł Plebankiewicz N. l. 35.

* * * Ukrainiec Wasyl Drobnicki został zastrzelony w Rohaczynie Mie-

�cie 13.04.45 r. za to, �e ukrywał i �ywił Polaków ocalałych z pogromu

48

w osadzie Huta, a Ukrainiec Bohdan Narajewski został przez UPA za-mordowany za ocalenie Polaków od rzezi w tej wsi.

Ale ... w Teofilówce Ukrainiec – zi�� polskiej rodziny Dereniów na rozkaz UPA zamordował w sposób makabryczny te�ciów i własne półto-raroczne dziecko. Hryciów N. we wsi Podwysokie kazał zamordowa� swoj� synow� Polk� i jej córeczk�, syna za� wzi�ł na wychowanie. Dr Stefan Bili�ski zgin�ł z r�k N. Szaraniewicza, syna gr.-kat. ksi�dza ze wsi Buszcze.

(Według relacji 42 �wiadków).

POWIAT BUCZACZ

W powiecie buczackim zamordowano według szacunków 3,5 tys. obywateli polskich, a na podstawie zezna� �wiadków ustalono1.495 na-zwisk.

Ju� w lipcu 1939 r. bojówkarze OUN zamordowali Kowcza Józefa “Katolik” w Baryszu, a w U�ciu Zielonym lekarza Włodzimierza Petryka i dwóch NN. policjantów. We wrze�niu tego roku zgin�li: w Baryszu poli-cjant (uciekinier z zachodniej Polski); w Podzameczku 17.09 jedna oso-ba; w Koropcu Łukasiewicz Piotr; w Leszcza�cach Harsdorf Kazimierz.

W Baryszu, w czasie wycofywania si� Czerwonej Armii w czerwcu 1941 r. OUN-owcy zabili 6 Polaków; w Bobuli�cach z ich r�k zgin�ł Kot Paweł. W lipcu 41 r. w Potoku Złotym zabito Leszczuka Józefa l. 20, a w Baryszu zostali zamordowani: Byk Piotr, Buda Piotr, Buda Michał, Czoper Stanisław, Drozdowski Stanisław, 2 osoby o nazwisku Fryc, Sta-siów Maria, Stasiów Tekla. We wsi Czechów zamordowano w tym cza-sie 6 Ukrai�ców i 11 Polaków w�ród nich zgin�li: Hi�czak Antoni, Sto-nowska Józefa, Zamirowska N, jej troje dzieci, Zamirowski Kasper, jego �ona i troje dzieci, w�ród Ukrai�ców: Bojko N. z �on� i dzieckiem, NN. “Olejnik” z �on�; w Bobuli�cach zgin�ł Lipka N. “Jetti”; w Jezierzanach zostali zamordowani: Ni�y�ski Antoni l. 42, Suczkiewicz Teodor l. 41 (Ukrainiec), Ankiel Szloma (yd).

W sierpniu 41 r. zostali przez OUN-owców zamordowani w Bary-szu: Bartkiewicz Antoni, Bartkiewicz Stefan, jego syn Józef, Bielecki Jan, Boczar Józef, Chmielecki Marian, Frydryk Stefan, Kami�ski Tadeusz, Koprowski Franciszek, Kotyniak Ołeksa (Ukrainiec), Orzechowski Piotr, Sowa Piotr, Sowa Jan, Sowa Władysław I, Sowa Władysław II, Stec Sta-nisław, Tere�czak Antoni. We wrze�niu zgin�li w Słobódce Dolnej Gru-szecki Józef, Krzywonos N., Zamirowska Zofia Stanisława, Zarychta Bronisław; we wsi Tro�cia�ce zgin�ł w pa�dzierniku Rybczy�ski Woj-ciech, a w listopadzie w Baryszu Gaworski N., Niedziałek Stanisław.

49

1.01.43 r. w napadzie na rodzin� Czarnieckich z r�k UPA zgin�li: Czarniecka Anna, jej ojciec, matka i syn, Wi�niowski Michał, Warchał Maciej; w marcu w Baryszu zgin�li: Kozdrowski Franciszek i Kozdrowski Marian; w lipcu w Bobuli�cach Lizak Kazimierz l. 32 i Wojda N.; w Ni-skołyzach w sierpniu zgin�ł Zazulak Mieczysław; 2 sierpnia w Bere-mianach Pleszanowski (albo Pieczanowicz) Kazimierz z Dulib; w Jezie-rzanach Tront Antoni (Ukrainiec) l. 43; w Monasterzyskach Kosik Józe-fa “Kalina” (ł�czniczka AK); w Petlikowcach zgin�ł 23 wrze�nia Drozd Tadeusz, a w Tro�cia�cach Luder Jan, Kowalski N. z rodzin� (5 osób). W pa�dzierniku 43 r. zabito w Ko�mierzynie Jemioł� Michała, a w listo-padzie zostały zamordowane w Jazłowcu dwie siostry zakonne niepo-kalanki Jadwiga Szembek i druga siostra; w Kowalówce 15.11 zgin�ł proboszcz ks. Bie�ko Piotr i ks. Perucki Leon.

W grudniu 43 r. zgin�li w Baryszu: Stolarczuk Antoni, Kozdrowski Stefan, jego �ona i córka, Kroczak Stanisław, Gogol J., Chmielewski N., Drabek Maria, Drozdowski Stanisław, Kot Józef; w Jazłowcu ks. dr Kwa�nicki Andrzej; w Koro�ciatynie Ma�ków Justyna (Ukrainka) �ona Polaka i trzech jej synów (najmłodszy miał 3 lata); w Monasterzyskach Dudzik Mieczysław, Mitka Jan, Filipecki Marian, Doma�ski N. (lek. wet.), wi�kała N. (student UJK we Lwowie).

W napadach na wie� Beremiany w ci�gu 1943 r. UPA zamordowa-ła około 300 ludzi.

W styczniu 44 r. zgin�li w Pu�nikach: Kwiatek Józef l. 21, Rola An-toni l. 50, Buchwald Roman l. 22.

6.02.44 r. UPA zamordowała w Baryszu 135 Polaków, zgin�li m. in.: Banda Stanisław, Banda Maria starsza, Banda Maria młodsza, Bier-nacki N. l. 23, Boczar Józef, jego syn, Boczar Helena l.12, Boczar Anto-ni, jego �ona Helena, Boczar Katarzyna, Bryłkowska Anastazja l. 80, Buczkowska Maria, Byczek Maria, Byczek Stefan, jego matka i siostra, Byk Rozalia, jej syn, Byk Władysław, Chmielewski Józef l. 52, D�bicka Marcela l. 25, jej córka Helena l. 7, syn Antoni l. 2, Drabyk Maria l. 50, Frydryk Katarzyna, Frydryk Stefan, jego syn, Herburt Andrzej l. 40, jego �ona, syn Michał, Herburt Józef, jego �ona Helena i dwójka jej dzieci, Herburt Marcela, Herburt Maria, jej m��, Herburtowa N., jej dwóch sy-nów, Kozdrowski Józef, jego �ona i syn, Kret Maria, Kret Michał l. 50, jego �ona Aniela l. 45, Kunecka Anna, Kunecka Maria, Kunecka Kata-rzyna l. 16, Kunecki Jan l. 10, Kunecka Aniela, Korczy�ska Stefania, Lekki Józef, jego �ona Anna, Młynarz Albert, jego �ona i dwóch synów, Osoli�ski Michał l. 50, Osoli�ska Józefa l. 45, Osoli�ski N., Piszczatka Anastazja, Rajczakowski Michał I, Rajczakowski Michał II (niewidomy), Rajczakowska N., Rajczakowski Wojciech, Rajczakowska Aniela, Ryb-ka Anna, Skubiszewska Maria l. 40, jej córka l. 15, Sowa Henryk, Suł-kowski Jan, Sułkowski Władysław, Terlecki N., Toro�czak Jan, Wajda

50

Aniela, Warchał N., jego dwaj synowie, Wolska Maria l. 35, jej córka, Wolska Marcela, jej córka, Wolska Maria l. 60. Wolska N. l. 38, Wojto� Piotr (z Czeremszyny), Wójcik Józef l. 22.

W lutym 1944 r. we wsi Dubienko zamordowany został Gadzi�ski Józef i Rajczakowski Marcin; w Hucie Nowej - Kania Józef i Padewski Tomasz. W Koro�ciatynie 29.02.44 r. UPA zamordowała 124 osoby, z tego tylko 55 zidentyfikowano, byli to: NN. dy�urny ruchu (Ukrainiec), NN. kolejarz (Polak), NN. kobieta z małym dzieckiem, dwóch nierozpo-znanych pasa�erów na stacji kolejowej, Sawa Antoni, jego córka Maria l. 6 i syn l. 8 oraz te�ciowa Sawa N., Łu�ny Antoni l. 35 (kaleka bez nogi), Jarosz N. ze wsi Dubienko, Łu�ny Józef, Zalewski N., Dru�ga N. l. 8, Dru�ga N. l. 11, Kiernicki Józef, Jarosz Piotr, Nowicki Kazimierz, jego matka, Białow�s N., jego syn, Hutnik Kazimierz, Butrowska N. l. 10, Dru�ga J. l. 40, jego synowie: Michał l. 12 i Marian l. 13, Dru�ga Antoni l. 45, jego syn Józef l. 16, Haładowski Antoni, Zulewski Władysław, Su-checki Józef l. 36, Zamichowski Michał l. 34, Pryczel Jan l. 32, Pryczel Antonina l. 30, Nowicka Antonina l. 28, Nowicka Franciszka l. 6, Nowicki Józef l. 4, Hołodecka Anna l. 36, Hołodecki Tadeusz l. 39, Sudecki Anto-ni l. 51, Suchecki Marcin l. 8, Suchecka Anna l. 6, Hutnik Zofia l. 32, Łu�na Maria l. 35, Dru�ga Jan l. 30, Jarosz Rozalia l. 30, NN. dziew-czynka l. 7, NN. partyzant z Pu�nik, NN. dwóch chłopców w wieku l. 18, NN. kierownik szkołu ludowej. W lutym zamordowano w Kowalówce 50 osób; w U�ciu Zielonym zgin�ł NN. aptekarz, a w Zr�bówce NN. m��-czyzna i Guglewiczowa N. �ona Franciszka z córk�.

W nocy z 12/13.03.44 r. w Sawałuskach banderowcy zamordowali W�sik Weronik� ps. “Wera” (komendant BCh Obwodu Buczacz).

W nocy z 13/14.03.44 r. w Bobuli�cach UPA zamordowała 32 osoby. Zgin�li: Krzy�anowski Antoni l. 31, Krzy�anowska Antonina l.38, Krzy�anowski N. niemowl�, Lipka Marcela l. 50, Lipka N. l. 3, Lipka N. l. 5, Lipka Michalina l. 50, Lipka Julia l. 60, Lipka Walenty l.55, Lipka Tere-sa l. 40, Muchnicka Daniela l. 20, Orty�ska-Liczner Bronisława l. 22, Or-ty�ski Józef l. 54, Orty�ska Czesława l. 19, Pacholik Wacław l. 55, Pa-cholik Antonina l. 54, Pacholik Antoni l. 12, Pacholik Bartłomiej l. 51, Pa-cholik Antonina l. 50, Pacholik Konstancja l. 15, Pacholik Jan l. 12, Rojter Stanisław l. 35, ks. Suszczy�ski Józef, Szpak N. l. 42, Wola�ski Ludwik l. 39, Wójda Marcela l. 35, Zimroz Anna l. 23.

4.03.44 r. w Hucie Starej zgin�ło 12 osób (4 m��czyzn, 5 kobiet i 3 dzieci). W marcu w Kujdanowie 3 osoby: Poczacki Paweł l.50, Po-czacki N. l. 42, Wasilewski N. l. 50 (weterynarz); w Kurdwanówce zosta-li zabici: Skotnicka Jadwiga l. 18, Skotnicki Bronisław l.9, Wójda Petrone-la l. 70, Wójda Michał l. 50, jego �ona Aniela l. 50 i córka l. 6; 9.03.44 r. w Petlikowcach zostali zamordowani: Dumanowski Jan “Biały” l. 39, Macyszyn Marcin l. 31, Muszy�ski Stanisław l. 26; w Pu�nikach zamor-

51

dowano Gluz� Czesława l. 19 i NN. ps. “Kowalski”; w Rublinie zgin�li: Cyganiuk Piotr, Feduszy�ska Anna, Głowacki Kazimierz, Hutnik Józef, Hrycak N., Kapusz Wasyl (Ukrainiec), Kohuty�ska Maria, Kuszyk Stefan, Midura Władysław, Padlewski Albin, Padlewska Emilia, Piotrowski Sta-nisław, Sadlak Jan, Sadlak Michał, Siwa Maria, Szczepa�ski Franciszek, Szczepa�ski Ludwik, Szczepa�ski Stanisław, Szmigielski Jurek, Trusz-kiewicz Stefan, Wagner Piotr; w Tro�cia�cach dwaj bracia Zarzyccy.

W kwietniu 44 r. UPA zamordowała w Hubinie 12-osobow� rodzi-n� Filipowiczów; w Wielki Pi�tek w Osowcach zgin�li: Opaczuk N. nie-mowl�, Opaczuk Jadwiga jeo babcia l. 60, Rajter N. l. 40, Wasma�ska Maria l. 55, jej synowie: Marian l. 22 i Zbigniew l. 26; 16.04.44 r. w Petli-kowcach zamordowano: Kogut Beata (siostra zakonna), Macyszyn To-masz l. 21, Rybicki Adolf l. 15, Skotnicki Władysław l. 13, Wójda Włady-sław l. 32 (z Bobuliniec), eromski Tomasz l. 22. W Skmorochach za-mordowano 4-osbow� rodzin� Bem; w Tro�cia�cach zamordowano 41 Polaków m. in. zgin�li Rybczy�ska Rozalia, jej m�� Jan, ich córka Broni-sława l. 19, 4-osobowa rodzina Konopków, 4-osobowa rodzina Listwa-nów, 3-osobowa rodzina Goł�biowskich, 5-osobowa rodzina Łu�nych, 4-osobowa rodzina Werbowych, oraz 5 kobiet i 3 m��czyzn (nazwisk nie ustalono), a w Dobropolu zgin�ło bez �ladu kilku Polaków porwanych przez bojówk� UPA.

W maju 1944 r. zgin�ł w Kurdwanówce Skotnicki Stanisław l.45; w Monasterzyskach 16 Polaków; w sierpniu 1944 r. w Petlikowcach zgi-n�li: Kaftan Kazimierz l.16 i Krzy�anowski Antoni l. 16; we wrze�niu w Osowcach zgin�ł Bykowski Jan l. 21; w pa�dzierniku w Nowosiółce Koropieckiej - Rogalski Michał; w Potoku Złotym - Krukiewicz Antoni l. 23; w listopadzie w Pomorcach zamordowano 5 Polaków; w U�ciu Zie-lonym - Jankowskiego Kazimierza, a 14 grudnia w Koro�ciatynie zgin�-ła Suchecka Anna.

W styczniu 45 r. UPA zamordowała w Monasterzyskach około 100 Polaków, uciekinierów z s�siednich wsi; w Ko�mierzynie zgin�ł Szumski Henryk l. 16.

2.02.45 r. UPA zamordowała w U�ciu Zielonym 133 Polaków, ale zdołano ustali� jedynie nast�puj�ce nazwiska: Bartosiewicz N, jego brat, Blichowski Jan, jego �ona Maria i syn Tadeusz, Byszkiewicz Józef, jego �ona i słu��ca N. Julia, Byszkiewicz Wojciech, Gułyk N. (Ukrainiec), jego �ona Janina (Polka) oraz dwie córki, Jemioła Bronisław, Jemioła Włady-sław, Hołub Sławko (Ukrainiec), Sługocka N., jej dwoje dzieci, Smólski Józef, jego syn, Stempel Franciszek, Stelnicki N., jego �ona Antonina, urawicki Michał.

7.02.45 r. w Zalesiu z r�k banderowców zgin�ło 50 osób, z czego 16 nie rozpoznano. Zabici zostali: Baszczyj Michalina, jej dziecko, Basz-czyj Katarzyna, Baszczyj N., Baszczyj Michał, Boski N., jego �ona i trójka

52

dzieci, Baszczyj Roman, Hamaniuk Władysław, dwóch NN. Łemków (b�d�cych u nich w go�cinie), Danilewicz Bronisława l. 60 (Polka �ona Ukrai�ca), Janocha Katarzyna, jej syn Jan, jego �ona Ksenia i dziecko, Jarosz Paweł, jego �ona Zofia, córka, zi�� i wnuk, Kramarczuk El�bieta l. 32, Sobczuk N. kobieta, jej synowie: Władysław l. 16 i Stanisław l. 6, Sobczuk N., jego �ona i dwoje dzieci, Stolarczyk Michał, jego �ona, Tyc Józef l. 40.

7.02.45 r. w Pu�nikach z r�k banderowców zgin�li: Jasi�ska Do-micela l. 44, Jasi�ska Władysława l. 32, Jarzycka Stanisława l.10, Kuli-kowska Genowefa l. 41, Łapiak Anastazja l. 38, Łapiak Kazimierza l. 10, Tyc Józef l. 40, a w nocy z 12/13 02.45 r. zamordowani zostali Borkowski Józef l. 45, Dancewicz Bronisław l. 65, Dancewicz Adolf l. 55, Działo-szy�ski Michał l. 20, Dzikowski Hilary l. 40, Fugol N. l. 60, Fedorowicz Henryk l. 30, Jasi�ska Maria l. 5, Jasi�ska Anna l. 35, Jasi�ska Stefania l. 46, Jasi�ski Piotr l. 50, Jasi�ska Ludwika l. 40, Jasi�ski Marian l. 18, Jasi�ski Józef l. 45, Jasi�ska Joanna l.70, Jasi�ska N., Jaworska N. l. 61, Jasi�ski Bronisław l. 3, Hałuszczy�ska Józefa l. 60, Haniszewska Emilia l. 70, Haniszewski Jan l.16, Hnatów Adam l. 17, Karpi�ska Broni-sława l. 45, Karpi�ska Maria, Karpi�ska Ludwika l. 40, Karpi�ski Kajetan l. 13, Koliszczak Magda l. 46, Koliszczak Jan l. 9, Komidzierska Rozalia l. 70, Kosi�ski Józef l. 50, Kret Irena l. 65, Kret Maria l. 35, Krupa N. l. 17, Krzywo� Kasper l. 65, Łapiak Maria l. 20, Łapiak Józefa l. 6, Łapiak Janina l. 10, Łapiak Melania l. 80, Łucka Emilia l. 40, Łucka Bronisława l.15, Łucka Maria l. 13, Łucka Józefa l. 9, Malinowska Stanisława l.60, Malinowska Helena l. 45, Nowicka Franciszka l. 65, Rajewska Józefa l. 60, Rola Helena l. 42, jej córka Teresa i syn Jan, Rola Rozalia l. 48, Rola Maria l. 21, Rozowska Apolonia l. 60, Stanisławska Wiktoria l. 50, Su-checka Antonina l. 50, Sułkowski Stanisław l. 25, Szafra�ski Mikołaj l. 50, Szafra�ska Maria l. 22, Szfra�ska Władysława l. 18, Szafranski Jan l. 6, Szafra�ska Józefa l. 1, Toro�czak Józef l. 50, Toro�czak Katarzyna l. 45, Wi�niewski Tomasz l. 60, Wi�niewska Rozalia l. 25, Wi�niewski Stani-sław l. 2. W Pu�nikach zamordowano 110 Polaków, zidentyfikowano je-dynie 72 osoby.

8.02.45 r. w Nowosiółce Koropieckiej zostali zamordowani: Kar-pi�ski Marian, Borkowska N., Chaszczewski Jan, Guzowski Józef.

W lutym 45 r. w Rzepi�cach zgin�li: Krynicki Michał, jego �ona i dwie córki, Marciniak Michał, Zagajczuk N., jego �ona, dwie córki i dwóch synów, Hrynek Zbigniew, Kopaczy�ski Michał, Kozoryz Stefan, Kozoryz Wasyl, Jewa�ków N. (Ukrainiec), Puławski Władysław, Nabow-czuk N., jego �ona i 3 córki, Zaharczuk N., a w Tro�cia�cach zamordo-wano Hranata Iwana (Ukrai�ca). 25.02.45 r. W Zaleszczykach Małych zamordowano 39 Polaków, nazwisk nie ustalono.

53

18.03.45 r. w Jezierzanach zgin�li: Ni�y�ska Tekla l. 41 oraz jej córka Maria l. 22 zostały zamordowane w 1941 r., Byk Wojciech l.52, Byk Helena l. 54, Waleniszyn Piotr l. 40, Riwnyj Mykoła l. 18 (Ukrainiec); w Nowosiółce Koropieckiej zgin�li: Karpi�ski Marian, Łacina N. m��-czyzna, Rogozi�ski N.

W kwietniu 45 r. w Baryszu zabici zostali: Buchwald Roman, G�-siorowski Mieczysław, Stolarczyk Stefan, Szurakowski Józef, Skiba Jan, Skiba Antoni, Skiba Michał, Bartkiewicz Stefan, Bartkiewicz Fryderyk. W czerwcu 45 r. zgin�ł w Bobuli�cach Lipka Karol l. 62; w lipcu 45 r. w Bielawi�cach Siwak Wiktor l. 23; w sierpniu 45 r. w Petlikowcach Gru-bizna Tekla l. 75 i Grubizna Karol l. 34.

* * * Za udzielanie Polakom schronienia lub pomocy zostali przez UPA

zabici nast�puj�cy Ukrai�cy: w Czechowie Bojko N. z �on� i dzieckiem, NN. “Olejnik”; w Jezierzanach Szuszkiewicz Teodor l. 41 nauczyciel, Riwnyj Mykoła l. 18; w Koropcu banderowcy wygnali ze wsi ksi�dza gr.-kat. Skorohida za nawoływanie w cerkwi do zaprzestania mordowania braci Polaków; w Leszcza�cach zgin�ł gajowy Podlisnyj (Ukrainiec), który uratował ofiary tortur banderowskich Zofi� Harsdorf i Jadwig� Pra-głowsk�; w Tro�cia�cach zamordowano Hnata Iwana za ostrzeganie Polaków przed napadami, a dwie starsze Ukrainki zostały przez UPA powieszone za nazwanie upowców zbrodniarzami. Został równie� za-strzelony Ciurenko N. (Ukrainiec) za odmow� mordowania Polaków. W U�ciu Zielonym Hnat Sławko został skłuty bagnetami i powieszony równie� za odmow�. Na piersi powieszono mu kartk� z napisem: Chto ne z namy, toj proty nas.

(Według relacji 49 �wiadków).

POWIAT CZORTKÓW

Według szacunków, na terenie powiatu zgin�ło bezpo�rednio z

r�k banderowców, policji ukrai�skiej i bojówek OUN-UPA ponad 1000 Polaków. Na podstawie zezna� �wiadków ustalono (do 1998 r.) 572 na-zwiska.

Prawie we wszystkich miejscowo�ciach miały miejsce pojedyncze

mordy, w kilku mordy masowe. Ograbieniu, zniszczeniu lub spaleniu ule-

54

gło 10 ko�ciołów i kaplic oraz około 1000 budynków mieszkalnych, u�y-teczno�ci publicznej i zagród.

We wrze�niu 1939 r. zgin�ła w Bazarze nieznana liczba osób. Szczegóły i nazwiska nie zostały ustalone.

Znany jest natomiast fakt, �e liczna grupa miejscowych gospo-darzy – Ukrai�ców, uzbrojona w kosy, widły, siekiery i bro� paln�, do-konała napadu rabunkowego na s�siedni� wie� Ko�ciuszkówk�. Upro-wadzono wówczas kilkunastu Polaków z zamiarem dokonania samos�-du, czemu przeszkodziło wkroczenie wojsk sowieckich.

W Skorody�cach miejscowi banderowcy zatrzymali na drodze mi�dzy mostem na Serecie a Młynówk�, około dwóch plutonów �ołnierzy polskich z kapitanem. (ołnierze byli bez broni). Z karabinem i opask� �ółto-niebiesk� na r�kawie stał tam na stra�y Bandura Antoni (“Antisz-ko”) a Podhorodecki Marian, s. Mikołaja przeprowadzał rewizj� osobist� u Polaków. Nast�pnie przyprowadzili cał� grup� do Domu Ludowego, gdzie za��dali od kapitana oddania pistoletu (polecenia tego nie wyko-nał). Cała kolumna ruszyła potem w kierunku Byczkowiec i słuch o niej zagin�ł7.

W Kol�dzianach zabito Siegla Edwarda, a w listopadzie zamor-dowano w Połowcach nauczyciela Zachariasiewicza N. oraz porucznika WP, który tam ukrywał si� czasowo.

13.04.41 r. zamordowana została w Skorody�cach nau-czycielka (pochodz�ca z Czortkowa) – Wałkówna Maria (c. Stanisława), a w lesie zastrzelono Polaka – Soleckiego Franciszka, który powracał z pracy do domu.

W lipcu 1941 r. ukrai�ski policjant zastrzelił w Byczkowcach Woj-czyszyna Franciszka, za� 6 lipca zamordowani zostali w Połowcach: Czapor Michał l. 60 i jego �ona l. 55, Czapor Antoni l. 40 z �on� l. 40 i synem Michałem l. 15, Grodecki Marian l. 64 (ranny, zmarł potem w szpi-talu), Kwa�nica Stefania l. 20 i jej 10-miesi�czne dziecko, Szwedzi�ski N. l. 27 i jego �ona l. 25. W Wygnance zgin�ł Nowicki N. i kilku innych Polaków. W Zalesiu zamordowano Ukrai�ca Korostila N. i 3 członków jego rodziny. Równie� w lipcu rozstrzelani zostali w Czortkowie (w Czarnym Lesie) trzej młodzi Polacy ze Skorodyniec, aresztowani i oskar-�eni fałszywie przez policjantów ukrai�skich o komunizm (m. in. przez banderowca Stasiuka Antoniego ps. “urawel”) Byli to: Szpytko Kazi-mierz, Racha�ski Antoni l. 18 i Stachowicz Kazimierz. Dalsze ofiary z lip-ca w Skorody�cach to zamordowani: Solecki Wincenty s. Jana (zaka-towany w piwnicy kooperatywy), Sitko Stefan s. Wojciecha l. 36 (zakato-wany w stodole Ukrai�ca Dobrusznoho), Sołtys Bazyli s. Michala (�ci�to 7 T� informacj�, jak i skorygowan� i zweryfikowan� list� ofiar ze Skorodyniec uzy-skano w roku 2002 od naocznych �wiadków podczas bezpo�redniego spotkania na ziemiach zachodnich. (Przyp. Red.).

55

mu w lesie głow�) oraz 5 Polaków zamordowanych nad rzek� i wrzuco-nych do Seretu (7 lipca): Chmieluk Tomasz s.Grzegorza, Sitko Franci-szek s. Macieja, Grabowiecki Franciszek, Kurasiewicz Jan l. 48 (w l. 1939-39 był sołtysem), Kurasiewicz Kazimierz s. Wincentego.

W sierpniu 1941 r. policja ukrai�ska aresztowała w Chomiakówce i odprowadziła do wi�zienia w Czorkowie 4 Polaków, (z Kosowa) zgin�li: Klepawka Edward, Markiewicz Michał, Muzyczka Sylwester, Skrzypiec Władysław. W nocy z 6/7 listopada zastrzelony został Surdej Józef w Bartoszówce.

W maju 1942 r. został zamordowany w Bazarze Peryk Julian (wzgl. Peryl Jakub), a w Zalesiu Rumijowski Augustyn, powracaj�cy z sowiec-kiego wi�zienia w Berdyczowie.

Zagro�enie ze strony banderowców dla mieszka�ców wsi zacz�ło narasta� od pocz�tku 1943 r. i trwało a� do wyjazdu do Polski w roku 1945.

W marcu 1943 r. został zamordowany Muchawce Rekusz Tomasz, a w maju lekarz z Jagielnicy Lachowicz Wojciech. W Durynie zamor-dowano NN. – mieszka�ca Czortkowa, w lipcu w drodze ze wsi do Czor-tkowa par� młodych narzeczonych, a 28 grudnia w Chomiakówce k. Jagielnicy8 banderowcy uprowadzili podst�pnie ze wsi grup� młodych Polaków, za wsi� powi�zali ich sznurami i poprowadzili w nieznanym kie-runku. Dokładna liczba nie została ustalona. Prawdopodobnie zamordo-wani zostali w piwnicy plebanii gr.-kat w Bazarze. Zgin�li wówczas m. in. Korsan Jan, Mazur Adam i Alojzy, Myszograj Adolf i Jarosław, Papiernik Stanisław, Wa�kowski Franciszek, Wołoszyn Stanisław, Zjawin Antoni, Kazimierz i Stanisław. Zamordowano ponadto w Jagielnicy – 15 osób, w �widowej – 20 młodych ludzi z woj. krakowskiego, w Kociubi�cach zgin�ł 17-letni Szewczyk Adam, a w Skorody�cach (w marcu) Grabo-wiecki Maciej i Wielgusz Stanisław.

W styczniu 1944 r. zamordowano w Chomiakówce 5 osób. W Ko-�ciuszkówce zabici zostali przez UPA: Kłymczuk N. (Ukrainiec), Zieli�-ski Kazimierz i jego �ona Barbara. W Pauszówce zamordowano 4 m��-czyzn, a w Połowcach zgin�ło 28 osób: Bartosz Anastazja l. 66 i Bor-kowska Amelia Witolda l. 41 – siostry zakonne Słu�ebniczki, Głowacka Stefania l. 28, jej dwuletni synek Bronisław, Grodecka Tekla l. 62, jej dzieci: Bronisława l.30, Feliks l.29, Jan l. 27, Eugeniusz l. 22, Tadeusz l.18; Ko�ciuk Antoni l. 44, jego �ona l. 40, córka l. 18 i matka l. 62, Malak Jan l. 32, jego �ona l. 28, Pawłowski Mikołaj l.51, jego �ona Maria l. 42 i dzieci: Olga l.18, Lusia l. 8, Zbigniew l.16, Miezczysław l. 14, 6 nieziden-tyfikowanych osób. 8 W powiecie czortkowskim były dwie Chomiakówki: k. Kosowa (przysiółek gminy Biały Potok) i k. Jagielnicy (bardzo stara wie� – pierwsza wzmianka Chomyakowo pochodzi z roku 1433).(Przyp. Red.).

56

W grudniu bojówka UPA rozstrzelała w Chomiakówce wszystkich napotkanych Polaków. Według niepełnej listy zgin�li wówczas: Sambor-ski Wojciech i Jan oraz 2 osoby z rodziny Myszograj.

W marcu zamordowano w Czerkawszczy�nie 5 m��czyzn i kobie-t�. Znane s� tylko 2 nazwiska: Suchorolski Jan i Bekieszowa N. W Krzywołuce zgin�ł w marcu Hofman Bronisław l. 34, o�eniony z Ukrain-k�, a w Szma�kowcach zamordowani zostali: Galant Antoni l.45, Stefan l. 40 i jego �ona Anna, Siwak Antoni l. 45. W pa�dzierniku za� Bogucki N. i jego �ona, Kiernicka N,. jej troje dzieci i babcia tych dzieci.

W kwietniu zamordowano w Połowcach Ziemirskiego Jana l.55; w Szwajkowcach zamordowano 5-osobow� rodzin� Muciałów, 4-osobow� rodzin� Tabiszów oraz młod� kobiet� (�on� powołanego do WP Polaka); w Ko�ciuszkówce zgin�li: Jandziak Czesław, Klecki Fran-ciszek, Pakos Kacper, Rakowski Ignacy; w Siemakowcach – Pundyk Mikołaj.

W pa�dzierniku 1944 r. zamordowani zostali w Skorody�cach: Bandura Zofia, Bandura Franciszek (szewc), Sitko Antoni, Suchorolska Maria i jej syn Ludwik l. 17. Jeszcze w marcu zgin�li tam: Kurasiewicz Karol oraz Kurasiewicz Tomasz.

W połowie grudnia 1944 r. w Kolonii Bazarskiej zamordowano podczas nocnego napadu 30 polskich rodzin (ł�cznie ponad 100 osób), m. in. 7-osobow� rodzin� Jana Raka. Pozostałych nazwisk nie ustalono. 15 grudnia w Durynie zgin�li w zasadzce banderowskiej: Polak Kaczo-rowski Adam, Rosjanin – kmdt posterunku milicji, młody Polak powo��cy furmank� oraz przypadkowo jad�ca z nim Ukrainka Hanowska Wołody-myra. W Białobonicy uprowadzono Polaka Kaczora N. i 5 ludzi na po-bliskich drogach do wsi. W grudniu zgin�ła w m�czarniach w Skorody�-cach Chmieluk Anna. W Jagielnicy uprowadzony został Suchorolski Jan, o�eniony z miejscow� Ukraink�. �lad po nim zagin�ł.

W grudniu 1944 r. w czasie napadu na Biały Potok zgin�li: Domi-nik Michał l. 58, jego �ona Agnieszka l. 49 oraz córka Zofia l. 11, Kilimik Bartłomiej l. 74, Kilimik Michał l. 50, jego synowie: Stanisław l. 11 i Kazi-mierz l. 9, Okurzała Katarzyna l. 47, Parobczak Agnieszka l. 48, jej córki: Anna i Maria, Bednarz Jan l. 20, Pilipiec Krzysztof l.17, Florków Michał l. 20, Kilimik Piotr l. 49, Zatylny Stanisław l.21, Andrejczuk Zofia l. 70, Pa-robczak Antoni l. 55, Zatylny Dominik l.17, Andrejczuk Marian l. 18, Butra Franciszek l. 50, Szcz�sny Kazimierz l. 33, Szcz�sny Władysław l. 29, Szcz�sna Maria l. 70, Michalski Stanisław. Wszyscy zostali zabici a go-spodarstwa spalone. Prze�yła tylko ranna w brzuch siostra Katarzyny Okurzała i 3-letni synek Dominika – Bronisław, przerzucony do zagrody s�siada Ukrai�ca. (Mieszka obecnie w Polsce). W Zalesiu zgin�li: Kramczy�ska N. l. 22, m��czyzna Sto�ek N., Szefer Aleksander l. 45,

57

W�sowicz Józef l.45, dziewczyna l. 23, NN. rodzice z 20-letnim synem. (Lista niepełna).

W styczniu 1945 r. zostali zabici w Perechodach: Dra�niowski N. (Ukrainiec), jego �ona (Polka) i córeczka Ole�ka; w Skomorochach zgin�li w zasadzce banderowskiej chłopcy z Samoobrony, pocho-dz�cy ze Słobódki D�ury�skiej: Andruchów Jerzy i Józef, Bojczuk Michał, Kaszczyszyn Franciszek Seredyszyn Kazimierz, Sobków Michała, Tym-ków Piotr.

20.01.45 r. zgin�ła w drodze do Jazłowca kobieta z małym syn-kiem, siostra jazłowieckiej mieszkanki – Zatorskiej N.

Z 24/25 stycznia 45 r. zgin�li w Uhryniu: kierownik szkoły Stasz-kiewicz Jan l. 50, jego �ona Janina (nauczycielka), Bandurek Stanisław l. 52, Białow�s Jan l. 55, Ku�mi�ski Józef l. 50 oraz 17 Ukrai�ców.

W lutym 45 r. zamordowani zostali w Kosowie: Werbowiak Dionizy l. 16, Paj�k Jan l. 17 Pi�mienny Antoni l. 16, Starzy�ski Grzegorz l. 16, Tryli�ski Paweł l. 16, Staszków Dominik l. 45; w Połowcach zgin�li: Czapor Wasyl l. 40, Korczy�ski Stanisław l. 40, jego �ona Aniela l. 32 i trzej synowie w wieku: 1, 4 i 6 lat, Kwa�nica Piotr l. 35 i jego �ona, Mar-kowska N. l. 40 i jej dwie córki w wieku 10 i 8 lat oraz syn 6-letni, Paw-łowski Jan l. 40 i jego �ona, Pawłowski Stanisław l. 35 i jego �ona, Poho-recka Anastazja l. 45, Stefaniuk Jan l.55.

W marcu 45 r na drogach prowadz�cych do Białego Potoku zgin�li: Bednarz Jan l. 19, Pilipiec Krzysztof l. 17, Florków Michał l. 19, Kilimik Piotr l. 49, Pronin Antoni (Rosjanin), opiekun Samoobrony we wsi. W tym samym roku w lecie w czasie 2-go napadu na Biały Potok zostali zabici: Andrejczuk Zofia l. 70, Parobczak Antoni, Zatylny Dominik l. 17. Wi�kszo�� mieszka�ców ukryta była w schronach i dlatego ocalała.

W marcu 45 r. w Skorody�cach zgin�li: Bandura Zofia, Bandura Franciszek i jego �ona Paulina (mał�e�stwo zwane “Cisar”) Bandura Franciszka i jej dzieci: Józef i Maria, Jan, Szczepan, Domek Karol, So-lecki Piotr, Kurasiewicz Franciszka l. 23, jej 2-letnia córka Stefcia, Ma-ła�czuk Michalina, Szatkowska Anna i jej syn Eugeniusz l. 6, Suchorolski Kasper (unikn�ł �mierci w Skorody�cach, zamordowany w Białej), Har-matiuk Franciszek (mieszkaniec Byczkowiec zamordowany tu przez Ukrai�ca Grzegorza Szepelaweho).

W masowym mordzie w Byczkowcach zgin�ło 106 Polaków. Byli to: Andrejczuk Szczepan, Aniela, Antoni, Bronisława i jej dwoje dzieci, Bałabuch Mikołaj, Anna, Wiktoria, Bandura Grzegorz, jego �ona Maria i syn Władysław, Bandura Zofia, Bandura Józefa jej córka Stanisława i syn Kazimierz, Bandura Józef, Marcin, Jan, Biłan Jan, Błaszków Anasta-zja, Wanda, Franciszek i jego �ona Karolina oraz syn Jan, Bo�ek Józef, Chmieluk Michał, Zofia, Czy�yk Zofia, Demnicki Teodor, Gałowska Kata-rzyna, Podruczna Anna i jej syn Stanisław, Podruczny Ludwik i jego �ona

58

Helena, syn Franciszek i ich słu��ca, Proskórnicki Józef, Karolina, Anto-ni, Antonina, Sitko Mikołaj, Magdalena, Bronisława, Jan, Władysława, Ludwik, Sitko Emilia, Słoik Katarzyna i jej syn Józef oraz córka, Szandała Katarzyna, Anna, Jan, Szatkowski Antoni, Bronisława, Szczepa�ska Bronisława, Ludwik, Anna i jej synowie: Tomasz i Władysław, Szewczuk Jan i jego �ona Maria, Harmatiuk Jan, Józef i jego �ona, Michał, Hryncy-szyn Emilia, Jad�yn Franciszka i Jan, Kowalczyk Maria, Kret Jan, Mag-dalena, Lipnicka Karolina, Anna, Makuszy�ski Michał, Marcinków Miko-łaj, Anna i Anna II, Zofia i dwoje jej dzieci, Muryn Stefania, Podruczny Piotr i Maria, Szewczuk Maria, Jan II i jego �ona Maria, Sztagran Micha-lina, Walków Maria, Stanisław, Walków N. – babcia, Michalina, Kazi-mierz, Wielgosz Michał l. 65, Anna l. 63, Katarzyna l. 31, Maria l. 29, Wojczyszyn Jan i córka Rozalia, Stanisław, Tadeusz, Wo�ny Franciszek, jego córka Franciszka i synowa Zofia, Zatylny Stanisław.

Jeszcze w 1947 roku zostały zamordowane w Białym Potoku 4 osoby, które nie wyjechały do Polski. Byli to: Andrejczuk Marian l.19, Bu-tra Franciszek l. 55, Szcz�sny Kazimierz l. 33 i Władysław l. 29.

* * *

Za sprzeciwianie si� mordowaniu Polaków zgin�li w Kosowie dwaj

Ukrai�cy: Fedorkiw N. i Bindura N. Za to samo w Perechodach został zabity Ukrainiec Dra�niowski z �on� Polk� i córeczk�. W Wawrynowie – Heuko N. poniósł �mier� za niezamordowanie swojej �ony Polki. A w Za-lesiu za sprzyjanie Polakom poniosł� �mier� cała rodzina ksi�dza gr.-kat.

(Według relacji 19 �wiadków).

POWIAT KAMIONKA STRUMIŁOWA

Szacuje si�, �e w powiecie kamioneckim zamordowano ponad

3.000 ludzi. Na podstawie relacji �wiadków (do 1998 r.) ustalono jedynie 516 nazwisk.

W kwietniu 1943 r. zabity został w Busku Wardy�ski Stanisław l.

18, a w sierpniu Zabuski Jan. W grudniu zgin�li w Wolicy Derewla�skiej Zaborniak Jan i Gorzkiewicz Stanisław.

W styczniu 1944 r. zamordowano w Batiatyczach 20 osób. (Na-zwisk nie ustalono).

W lutym zgin�ło z r�k UPA w Grabowej 6 m��czyzn i kobieta z dwojgiem dzieci m. in. Kami�ski Kazimierz l. 50, Orzechowski Stanisław

59

l. 50; w Ubinie Jankowski Andrzej, Jankowski Stanisław, Patynka Jan; w Wolicy Derewla�skiej Trojanowski Mieczysław.

20 marca zgin�ło w Wolicy Derewla�skiej 12 osób (nazwisk nie ustalono). 25 marca w Maziarni Wawrzkowej zamordowano 22 osoby (nazwisk nie ustalono). 27 marca w Jazienicy Ruskiej zabito 5 osób, zgin�li m. in. Bielak Anna l. 70, Pasierbski Jan l. 35.

W nocy z 4/5 kwietnia 1944 r. zamordowanych zostało w Berbe-kach 16 osób w�ród nich Buczy�ski Józef, a z 8/9 kwietnia w Jazienicy Polskiej 16 osób, w tym: Herba Agnieszka, K�dzia Paweł, K�dzia Roza-lia, Rzeczkowski Stanisław, Solski Tomasz, mał�e�stwo “Krysyk”, Koziu-ra N. (kobieta), Semenowicz N. l. 50. Był te� mord w Budkach Niezna-nowskich, ale liczba ofiar nie jest znana. To samo dotyczy wsi Humni-ska. W Konstantynówce zgin�ło 20 osób (nazwisk nie ustalono), w Łapajówce – 16, w Milatynie Nowym - 15, w Rudzie Sieleckiej – 15, w Obydowie – 10, w Róance – 10, natomiast liczba zamordowanych w Łanach Polskich nie jest znana. W Stryhance zostali zamordowani: Adamek (Adamski?) Józef l. 43, Hübner Wanda l. 75, Kozłowska Wanda l. 44, jej m�� Jan, Hübner Wojciech. We wsi Turki zamordowano 20 Po-laków, rozpoznano tylko 17, zgin�li: 7-osobowa rodzina Simaków, 7-osobowa rodzina Skrzypków, Korczy�ska Stanisława l. 20, Berbeka Mi-chał l. 60, Swie� Agnieszka. W Warchołach zamordowano 20 osób (na-zwisk nie ustalono). W maju 1944 r. zgin�li w Busku: Podhalicz N., Ukrainka NN. (z domu ółtaniecka); 16 maja zamordowano we wsi Kup-cze – 15 osób, w�ród których byli: Kotowski Eugeniusz, Sołtys Włodzi-mierz, Sołtys Eugeniusz; we wsi Sielec Bie�ków ołe�ski Jan l. 30.

W lipcu 44 r. zgin�ł w Busku Gilewicz N. i jego �ona. 15.08.44 r. zabito w Jabłonówce: Fabia�sk� Karolin� i Michałkowa

Aleksego; 18-go w Wierzblanach bojówki UPA zabiły 4 poborowych do WP i Kot Janin�, a 19-go zamordowani zostali tu: Gonczar Stefan, jego �ona Maria i dwie córki, Borucki Teodor, Borucka Maria, Łukasiewicz Ju-lia, Przysi��na Justyna, Ruda Anna, Spodarek Maria, Spodarek Ewa, Trojan Tomasz, Trojan Anna, Trojan Stanisław, Trojan Agata; w Jabło-nówce w tym samym dniu zgin�li: Fedoruk Piotr, jego �ona Franciszka oraz córki Maria i Emilia, Jasie�ski N. jego �ona i córka, Wilk Hanna; te-go dnia w Grabowej zgin�li: Babijczuk Maria, jej córka Stefania l. 12, Bułkowska Helena, jej troje dzieci do 8 lat, Bułkowski Kazimierz, Bułkow-ski Józef, Bułkowski Wiesław, Gruszczyk Helena, Seniuk Włodzimierz, Se� Włodzimierz; 27-go zostali zamordowani w Czanyu Pałyga Iwan (Ukrainiec), Pałyga Janina (Polka). W Pobu�anach zgin�li: Prysta�ski Grzegorz i Prysta�ska Katarzyna.

We wrze�niu 44 r. we wsi Adamy zgin�li: D�browski Jan l. 81, Łu-cek Teodora l. 41, Szeremeta Franciszek l. 80, Swie� Maria l. 30; w Bu-sku – Zubik Szymon; w Horpinie w�ród kilkudziesi�ciu banderowskich

60

ofiar ustalono nazwiska tylko 23 osób: Banach Michał l. 70, Bratu� Piotr, Bratu� Andrzej, Bratu� Michał, Chrzanowski Michał jego syn, Chrzanow-ski Mikołaj, Czerniecki Andrzej l. 33, Czerniecka Katarzyna, Czerniecki Jan, Czerniecka Maria (Ukrainka), jej 5 synów (imion nie udało si� usta-li�), Karwacki Michał jego syn Stanisław, Mielnik Melania, Mielnik Michał, Mielnik Tekla oraz dwoje ich dzieci; w Wierzblanach zgin�li: Maksymi-szyn Bolesław i jego �ona, Maksymiszyn Eugeniusz, jego �ona, córka i matka.

14.10.44 r. zamordowano w Busku 13 osób przewa�nie narodo-wo�ci ukrai�skiej, zgin�li: Czuczman Piotr, Kapij Teodor i jego troje dzie-ci, Kapij Olga, Kapij Włodzimierz, Kapij Maria, Di�ak Jan, jego syn Jaro-sław, Di�ak Nadzieja Daniłów Kiryło, jego �ona Paraska; w tym czasie we wsi Sielec Bie�ków zamordowano co najmniej 30 osób (nazwisk nie ustalono).

10.12.44 r. w Pobuanach zamordowano 21 osób, ustalono 16 nazwisk: Bedrij Dymitr, jego �ona Paraska i dzieci: Franciszka, Zenon, Marta, Hamulak Maria jej syn Eugeniusz Kami�ska Zofia, Kowal Filip, jego �ona Anastazja i synowie: Mikołaj i Michał, Romaniuk Jan, jego �o-na Zofia, córka Maria i wnuk Zenon (niemowl�); w tym dniu w elecho-wie Wielkim z kilku zamordowanych osób ustalono, �e byli to le�niczy z �on� i dwójk� dzieci; 22 grudnia w Pobuanach zgin�ł Grodziewicz Piotr; 29 grudnia w Jazienicy Polskiej banderowcy zamordowali kilka-na�cie osób, ale ustalono tylko 9 ofiar: Jaremkiewicz Filip, jego �ona Anastazja, Kowalik Maksym Kowalik Jerzy, jego �ona Julia, Wilk Maria, jej córka Helena l. 12, Wójcik Aleksandra, jej syn Zenon (niemowl�). W Czanyu zostali rozstrzelani przez SB-UPA dwaj członkowie UPA – bra-cia Stupniccy za odmow� wykonania rozkazu zabicia ich matki Polki. We wsi Dobrotwór OUN-owcy zamordowali w latach 1941-1944 co najmniej 50 Polaków.

17.02.45 w Jazienicy Ruskiej zgin�li: Naczas Konstanty, jego �o-na Maria, Polityło Katarzyna, a 20 lutego zabita została Ukrainka Bogo-mołowa Anna i 2 Polaków.

W marcu 45 r. zamordowani zostali w Jazienicy Polskiej: Bara-niec Maria, Zawierucha Aleksy, Kaszel Stefan i 5 osób o nieustalonych nazwiskach.

W kwietniu 45 r. zamordowani zostali w Busku: Jurdyga Stanisław, jego �ona Stefania i dzieci: Jarosława i Mieczysław, Kuczy�ska Julia, Mierzwi�ski Marian, jego �ona Maria oraz dzieci; Julia i Antoni. Puna N. i jego �ona.

W czerwcu w Humniskach zabici zostali: Ja�ków Teodor, Ja�ków Katarzyna, Łukasiewicz Maria, Hołota Anna; 5 czerwca we wsi Sokole zamordowani zostali: Bakun Helena, Bakun Teofila, Dusan Julia, jej cór-ka Anastazja, Kucak Marta, Pociłujko Helena jej córka Maria, Sachare-

61

wicz Andrzej, jego �ona Maria oraz dzieci: Jan i Anastazja, Wołoszyn Jakub. jego �ona Anastazja i syn Jan (lista ofiar niepełna); 23 czerwca w Grabowej zgin�li: Bałandiuk Edward (Paweł), Bałandiuk Paulina, Młot Jan, Sosnowska Katarzyna, Sosnowska Maria, Sosnowski Aleksy, Sma-ga Julia, Sobaszak Anna, chłopiec l. 8 sierota, Soroka Emilia Soroka Jan.

We wrze�niu w Łanach Polskich zamordowani zostali: K�dzia Jan i 3 członków rodziny, Kowal N. i 2 członków rodziny; w grudniu 45 r. za-bici zostali w Busku: Chruniewicz Zofia, Pankiewicz Jakub, jego �ona Rozalia i dzieci: Włodzimierz i Ludwika.

* * *

W Busku proboszcz gr.-kat Kałyniewicz N. i ks. Wania N. okazali

si� lud�mi i pomagali Polakom. Dwóch członków UPA – braci Stopnic-kich rozstrzelano w Czanyu za odmow� zamordowania matki – Polki. Za wychowywanie w duchu polskim i wierze rz.-kat. zamordowano wdow� po Polaku – Ukraink� Czernieck� Mari� w Horpinie. Za ucieczk� syna z UPA zabito ukrai�skie mał�e�stwo Filipa i Anastazj� Jaremkiewi-czów w Jazienicy Ruskiej.

Inny ksi�dz gr.-kat. w Busku, Dygdała, głosił w czerwcu 1941 r. pod adresem Polaków: Chamardzi z naszoj zemli treba wypołoty.

(Według relacji 16 �wiadków).

POWIAT KOPYCZY�CE

Według szacunków, zamordowano na terenie powiatu około 1.500 osób. Na podstawie zezna� �wiadków (do 1998 r.) ustalono 851 na-zwisk.

17.11.1941 r. zostali zamordowani przez OUN-owców we wsi

Chłopówka: Kali�ski Władysław l. 25 i Magi� Michał l. 17 (pochodz�cy z Chorostkowa), a 18 listopada: Domaradzki Marian l. 58, Domaradzka Anna l. 54, Gaweł (Jaworska) Bronisława l. 39, Pitura Barbara l. 42, Si-dor Maria l. 39, jej syn Józef l. 17 - z Chłopówki.

W styczniu 1943 r. zabito w Kopyczy�cach Kurowskiego Józefa i NN. ucznia kowalskiego.; w lutym zamordowani zostali w Słobódce: Mi�dzybrodzka N. i jej dzieci: Alfred l. 32, Maria l. 27 i córka N., Bara-nowski Jan l. 37, Borsa N. (Ukrainiec) szwagier Mi�dzybrodzkiego, Cha-rzewski N., Karasiewicz N., NN. Polka l. 40; w marcu we wsi Krzywe�-kie zabito: Tomaszewsk� N., jej m��a i 8-letniego syna oraz NN. kobie-

62

t�; w kwietniu zgin�ł w Probunej Szczucki Wacław l. 22; w lipcu w Oryszkowcach – Skikiewicz Alojzy l. 31, Skikiewicz Zygmunt l. 29; w nocy z 18/19 sierpnia w Kluwi�cach zamordowano 7 Polaków, w tym: Michalik Michał l. 45 i nauczyciel z Trembowli l. 50; w Samołuskow-cach Rzep� Antoniego l. 30 i Gajd� Piotra l. 22; 27 pa�dziernika w Ho-rodnicy zabito m��czyzn� NN. l.18; w listopadzie w Majdanie - ywin� Jana; w grudniu w Woli Czarnokonieckiej zgin�li: Janik Jan l. 40, Kara-siewicz Franciszka l.18, Karasiewicz N. m��czyzna l. 45; jesieni� 1943 r. w Kopyczy�cach zostali zamordowani: Kurkiewicz Ryszard, Modzelew-ska Irena, Szyma�ska Maria, jej NN. kole�anka, Reich Mieczysław, Zie-li�ski N.

W 1943 r. – w nieokre�lonych dokładnie datach - we wsi Tłuste�-kie zostali zamordowani: Bara�ski Michał l. 58, Bara�ski Michał l.36, je-go �ona, Bara�ski Jan l. 53, jego dzieci: Tadeusz l. 10, Weronika l. 9, Bara�ski Józef l. 43, jego �ona Emilia l. 38 i córki Leontyna l. 9 i Józefa l. 9, Bara�ski Mikołaj l. 63, Bara�ski N., Bilan Leon l. 18, Borsa Michał l. 33, Charzewski Ludwik l. 14, Czarnobaj Ludwik l. 18. Grzywaczewski An-toni l. 63, jego �ona l. 58, Jurkowski Ferdynand l.42, Karasiewicz Emil l. 58, Kruszelnicka Helena l. 30, jej córka Józefa l. 8, Krokiewicz Ryszard l. 18, Modzelewska Helena l. 17, Ornatowski Emil l. 38, Rekrut Józef l. 29, Sorokopuda Wasyl l. 43 (Ukrainiec), Stodoła Stanisław l. 33, Reiser Ta-deusz l. 12, Tomaszewska Waleria l. 43, jej syn Tadeusz l. 9, Zieli�ski N. l. 30.

Na przełomie 1943/44 r. zamordowano w Hry�kowcach 40 Pola-ków, w tym 12 dzieci i 7 starców, pozostałe to kobiety; w lutym 1944 r. zgin�li w Chorostkowie: Bara�ski Jan, Kaliniak Władysław, Ratajczak Józef; w Hady�kowcach: Antosiak N. l. 38, 6-osobowa rodzina Galan-tów, Gnach Władysław l. 31, Klempa N. l. 22 (m��czyzna), Ku�nierz Eu-docja l. 28, 4-osobowa rodzina Lipi�skich, Rosiewicz Katarzyna l. 23; 2 lutego w Horodnicy zamordowano 11 Polaków. Zgin�li: Cirka Józef l. 19, Dziuban Michał, Gajda N. l. 77 (kobieta), Horodecki Edward, Kaczan Barbara l. 38, Kulba Franciszek l. 55, Litwin Katarzyna, Polowy Karol l. 50, jego �ona l. 48 i dwoje małych dzieci; tego te� dnia w Postołówce zabito kilku Polaków (nazwisk nie ustalono); w Kopyczy�cach zgin�ł Runiewicz N.; w Majdanie: Grzeczny Mikołaj l. 40, Grzeczny Jan l. 47, jego syn Józef l.16, Piro�ek Paweł l. 30, Czarnecki Adolf l. 22, Krasicki Mikołaj l. 52; w Oryszkowcach – Chudobiał N. l. 28 (m��czyzna), Ła-zeczko N. l. 38 (kobieta), Radomi�ska (Radomska?) Maria l. 30; w Pro-bunej zabito Brandmana N. i jego �on� l. 46; w Wasylkowcach za-mordowano 4-osobow� rodzin� Zdaniak, a we wsi Wasylków - 30 Pola-ków, w�ród nich byli: Bara�ski Bronisław l. 41, Bielicki Apolinary l. 42, Michał l.43, Hołubowicz Krystyna l. 19, Kostanowska Wiktoria l. 35, Kru-lik Józef l. 37, Krupnik Wiktoria l. 29 i Jan l. 38, Kulesza Jan l. 43, Lipi�-

63

ski N. l. 35, Łobucki Franciszek l. 41 i Franciszka l. 35, Mizera N. l. 37, Marcichowski N. l. 27, Popiel Apolinary l. 39, Ryczak N. l. 23 (m��czy-zna), Rakuszko N. l.41 (m��czyzna), Witkowski Jan l. 30, Zakrzewski Piotr l. 31, Zawadzki Michał l. 45, Ziemia�ski Jan l. 29, jego �ona i syn l. 7 oraz córka l. 3 a tak�e 6 osób niezidentyfikowanych.

W marcu 1944 r. w Celejowie zostali przez banderowców zamor-dowani: Podhorecki Stanisław l. 21, Mikulski Józef l. 37, jego �ona Maria l. 32 i troje dzieci, Sztrobel Stanisław l. 26, jego �ona Józefa l. 24 i dwie córki lat 3 i 7.

W Woli Czarnokonieckiej zgin�li w tym czasie z r�k oprawców: Baran Paulina l. 43, Błaszcz Stanisław l. 40, Brajer Ludwika l. 70, Dziu-cha�ska Aniela l. 16, Hajkowska N. l.6, Hajkowski N. l. 64, Lachowicz Jan l. 40, Lachowicz Michał l. 61, Lachowicz Stefania l. 59, Lachowicz Edward l. 17, Lachowicz Krystyna l. 14, Łukawiecka Katarzyna l. 48, Łu-kawiecka Anna l. 14, Mangier Władysław l.14, Mangier Maria l. 12, Me-dy�ska Katarzyna l. 22, Mularska Anna l. 45, Mularski Jan l. 5, Mularski Władysław l. 3, Miluch Jan l. 35, Słowi�ska Maria l. 30, Stanisławska Paulina l. 30, yłkiewicz Stanisława l.30, yłkiewicz Józef l. 50, N. Karo-lina l. 60 (gospodyni ksi�dza).

W Horodnicy zabito 5 osób; w Jabłonowie - 40 osób – ustalono tylko 10 nazwisk: Bartonowicz Janina l. 25, D�browski Stefan, D�browski Franciszek l. 29, D�browska Helena l. 31, Dobiel Jan l.27, Chaszczowy Jan, Chaszczowy Stanisław, Chaszczowa Helena, Szymków Jan l. 35, Szymków Zofia l. 25; w Kociubi�czykach zgin�ło 30 osób, ustalono tyl-ko 18 nazwisk: Bilecki Stanisław l. 70, jego �ona Semusia l. 60 i syn An-toni l. 20, Borycka Anna l. 70, Galant Władysław, Ju�yk Marta l. 70, Ju-�yk Teodor l. 70, Kłos Maria, Materniak Maria l. 60, Mleczarek N., jego �ona i dwoje dzieci, Saharko Tekla l. 70, Sadowska N. l. 60, Ziemia�ski Teodor l. 70, Ziemia�ska Emilia l. 60, Ziemia�ska Krystyna l. 4.

12.03.44 r. i 26.01.45 r. w masowym mordzie banderowców na Po-lakach w Majdanie zostały w bestialski sposób zamordowane 154 oso-by: Bandura Grzegorz l. 45, Bandura Anna i jej wnuczka, Bocian Broni-sława, Bocian Maria, Bocian Jan l. 46, Buchsbach N., Ciemny Grzegorz l. 50, Ciemny Mikołaj l. 45, Ciemna Karolina l. 30, Ciemny Filip, Ciemny Paweł l. 40, jego �ona Jadwiga l. 33 i córka, Ciemny Teofil l. 48, Ciemny Jan l. 50, jego �ona Olga i córka, Ciemna Agnieszka, Ciemny Franci-szek, Czarnecki Jan l. 60, Czarnecki Adolf l. 25, Czarnecki Marcin l. 45, Czarnecki Michał l. 40, jego �ona i syn l. 15, Doliba Eugeniusz l. 16 (syn Polki i Ukrai�ca), Dutka Anna l. 45, Dutka Józefa, Dutka Maria l. 30, D�umyk Franciszek l. 40, D�umyk Bronisław, D�umyk Antoni, D�umyk Marcin l. 61, D�umyk Anna l. 58,jej córka Janina l. 20, D�umyk Magda l. 30 (z Oryszkowiec), Gradowski Józef, jego �ona Maria l. 35, Grzeczny Piotr, Grzeczny Leonard l. 20, Gumienny Szczepan l. 62, jego �ona An-

64

na, Gumienny Paweł l. 50, jego �ona Sabina l. 47, Gumienny Franciszek l. 13, Gumienny Leon, Gumienny Piotr, Hapen Jan l. 35, Hapen Jan l.40, jego syn Piotr l. 19, Krzywy Michał l. 36, Krzywy Tomasz l. 2, Krzywy Jan l. 3, Ku�nierz Iwan l. 45 (Ukrainiec), jego syn l. 14, Łukaszewska Wero-nika l. 26, Łukaszewska Franciszka l. 27, Ma�ków Marcin, Ma�ków Au-gustyn, jego �ona, Ma�ków Katarzyna, Ma�ków Magdalena, Malinowski Jan l. 12, Mamij Anna l. 50, Milim�ka Stanisław l. 16, Milim�ka Stanisław l. 15, Mielnik Jan l. 40, jego �ona Anna l. 38, Mielnik Franciszek l. 18, Nakoniczewski Bronisław l. 22, Nawrocki Piotr l. 55, Nawrocka Maria l. 20 (22?), Nawrocka Maria l.49, jej córka Anna l. 20, Pa�czyszyn Rozalia l. 45, Pa�czyszyn Weronika l. 18, Pełechaty Antoni l. 45, jego �ona Maria l. 43 oraz syn i dwie córki (jedna z nich w wieku 14 lat), Pełechaty Teo-dor l. 39, Pełechaty Dominik, Puk Eliasz l. 30, jego �ona Antonina l. 23 i troje dzieci, ks. Rogowski Wojciech l. 32, Rogowski Czesław l. ok.13 i Rogowski Stefan l. ok.5 – synowie Polaka i Ukrainki, Rybak Antoni, So-kolnicki Szczepan l. 61, jego �ona Jadwiga l. 52 i syn Marian, Solska Bronisława, jej syn, Szyma�ska Józefa l. ok. 36, Szyma�ska Anna l. 40, Szyma�ski Antoni, �widerek Sławomir l. ok. 17, �widerek Franciszka l. 35, �widerek Weronika l. 38, �widerek Czesław, �widerek Anna, �wi-derska Weronika, Tanach Paweł l. 40, jego �ona Maria (Rozalia?) l. 36 i córki Eugenia l. 6 i Maria l. 4, Tokar Mikołaj l. 66, jego �ona Anna l. 60, Towarnicki Michał l. 40, jego �ona Anna l.60, Zabilska Anna l. 20, Zabil-ska Katarzyna (dziecko), Ziółkowski Leon l.50 (Ukrainiec), ywina Anna l. 30, ywina Antoni l. 65, ywina Michalina l. 35, ywina Tadeusz, ywi-na Zofia, ywina Piotr, ywina Józefa l. 62, ywina Stanisława, ywina Michalina, ywina N., ywina Jan l. 37, ywina Leon i dwoje małych dzieci, dwie siostry zakonne, 4 osoby z rodziny Białoz�b, Bocian (dziec-ko), 2 osoby z rodziny Dambo, Grzeczny Józef l. 18, Grzeczny Mikołaj l. 50, Krasicki Mikołaj l. 52, Pieróg Paweł l. 30, T�pa N., D�umyk Franci-szek l. 22.

W Oryszkowcach zamordowano 50 Polaków, zgin�li: Bazylak Bronisława l. 18, Bana� N. l. 35 (m��czyzna), Bednarska Bronisława l. 40, Dmytryszyn Józefa l. 45, Duczemi�ski Jan l. 40, Głazeczek Maria l. 32, Jamny Antoni l. 45, Jureczek Maria l. 45, Kucułyma Józef l. 35 (za-mordowany przez kuzyna Ukrainca), Kowalczyk Józefa l.55, Łazeczko Władysława l. 38, Łaszczy�ska Janina l. 40, Łaszczy�ska Maria l. 16, Łaszczy�ski Adam l. 48, trzy rodziny Mach razem 12 osób, trzy rodziny Musiałów – 10 osób, Nalazek Maria l. 35, Pełechaty Józef l. 39, Skakie-wicz Józef l. 41, Szeciuk Maria l. 28, Winiarski Franciszek l. 29, Za-brodzki (Zabrocki) N. l. 45, 2 nierozpoznane osoby.

W Postołówce zgin�ło 10 osób m. in. Drewniak Jan l. 40, jego �o-na Maria l. 40, Nik Bronisław l. 50,Tymeczko Sławomira l. 30; w Probu-nej zamordowano 20 osób w tym 4 �ołnierzy Armii Czerwonej. Zgin�li m.

65

in.: Bere�a�ski Albin l. 41, Bere�a�ska Mieczysława l. 35, Bere�a�ska Albina l. ok. 40, jej syn Mieczysław l. 19, Głogowska N. l. 37, Krzy�ków N. l. 46, Krzy�ków Zbigniew l. 18, Literowicz N. l.54, Lipi�ski Ludwik l. 47, Rogalski N. l. 38, Słowinski N. l. 48, Witkowsi N. l. 32.

W Samołuskowcach zamordowano 10 osób; w Siekierzy�cach ponad 20 osób – nazwisk nie ustalono; w Tłuste�kiem 15 marca zostali zamordowani: Jurkowski Kazimierz, Jurkowski Jan, Kruszelnicka Ludmi-ła l. 29, Kruszelnicki Kazimierz l. 25, Krzyczkowski Mikołaj l.48, Miedzy-brodzka Maria l. 48, Miedzybrodzka Maria II, jej syn Albin i 2 córki, Pie-chowicz Tadeusz l. 14, Rasławski N., 5-ro dzieci i starzec o nieustalonym nazwisku; w Zielonej zamordowano 30 osób tj. wszystkich polskich mieszka�ców tej wsi. Ich nazwisk nie udało si� ustali�.

W kwietniu 1944 r. zostali zamordowani w Chorostkowie: Czarna Eugenia l. 18, Czarny Paweł l. 16, Czarny Dmytro l. 26, Czarny Paweł l. 20, Głowacki Jan l. 26, Jasi�ski N. l. 20, Józefczuk Zofia l. 26 i jej ojciec, Jó�ków Roman l. 29, Jó�ków Agnieszka l. 27, Kali�ski Władysław l. 25, Kopacz Bazyli l. 33, Kopysty�ska Anna l.30, Ku� Stanisław l. 29, Sucho-dolski Józef l. 25, Wawrzyszyn Michał l. 25, Wawrzyszyn Anastazja l. 29. W tym miesi�cu w Czabarówce zgin�ła 1 osoba a w Suchostawie Lej-czaj N, l. 38.

W maju 1944 r. we wsi Czarnoko�ce Wielkie zabito Rzeczkowsk� Józef� l. 25; w czerwcu zamordowano w Liczkowcach dwóch chłopców w wieku 12 i 14 lat; w lipcu zgin�li w Kotówce: Bogucki Tadeusz l. 15, Bogucki Antoni l. 58, Makuszewski Paweł l. 22, Makuszewski Stanisław l. 28; w pa�dzierniku w Kluwi�cach zgin�ło 20 osób (nazwiska nieustalo-ne); w Niborgu Szlacheckim zabito Gulewicza Stanisława l. 35; w Wa-sylkowcach – Siolaka Romana l. 60; w listopadzie zgin�ła tam W�grzy-nowicz Pelagia l. 30; 27 grudnia w Olchowczyku zamordowani zostali: Sicinski Marcin l. 60, Sobków Michał l. 60 oraz 3 m��czy�ni; 27 grudnia w Zielonej zgin�li: Łuszczynska Antonina, jej dzieci: Fryderyk l. 14 i Jó-zefa l. 6.

W 1944 roku (dat nie ustalono) w Bosyrach zgin�li: Bo�y�ski Karol l. 60, Kornikowski Ludwik l. 58, Małecka Aniela l. 50, Miski Jan l. 62, Mi-ski Maria l. 60, Miski Stefania l. 16, Nakonieczny Stefan l. 70, Nako-nieczna Anna l. 60, Nakonieczna Maria l. 18, Nakonieczna Bronisława l. 14, Nakonieczna Antonina l. 7, Ró�y�ski Teodor l. 55, Ró�y�ska Anna l. 52, Ró�y�ski Emil l. 7, Wojciech Adam l. 19, Zaj�c Szczepan l. 17, Za-wadzki Florian l. 60; w Czarnoko�cach Wielkich i Małych zamordowa-no 40 kobiet o nieustalonych nazwiskach; w Jurkowcach zostali zabici: Kulczycki Stanisław l. 50, jego �ona Karolina l. 50, Kułakowska Anna l. 48, Kozłowska N. l. 40; w Karaszy�cach zamordowano 9 osób (nazwisk nie ustalono); w Niborgu Nowym zgin�li: Mendelowska Helena l. 44, jej córka Stefania l. 14 i syn l.13, NN. dziewczynka (Hucułka) na wycho-

66

waniu u Mendelowskich, Pawlak N. (kobieta), dwaj m��czy�ni w wieku lat około 27 i 33, Ku�ma N. l. 45 (Ukrainiec), Szczurek N. l. 35 (m�� Ukrainki); w Suchostawie zgin�ło kilka osób o nieustalonych nazwi-skach; w Wasylkowcach zostali zamordowani: Dobrudzka Bronisława l. 18 i Dobrudzka Izabela l.16 (obie z Czabarówki), Hałomon Piotr l. 30, Józwa Paweł l. 30, Kozłowska N. l. 44 (ze wsi Jurkowce), Misztak Adam l. 28.

W styczniu 1945 r. zostali zabici w Liczkowcach dziewczyna l.18, mał�e�stwo z 16-letnim synem; w Probunej: Kwa�nicki Kazimierz l. 17 i Marcinkowski Józef l. 19.

7.02.45 r w Kociubi�cach zostali zabici: ks. Walniczek Jan, Ło-bocki Albin l. 41 (ko�cielny), Boski N. m��czyzna, Maziarka Józef, Przy-była N., Zewski Michał l. 38, 6-osobowa rodzina o nieustalonym nazwi-sku oraz Ukrai�cy: Biała Piotr i Jurkiw Michał za odmow� brania udziału w mordowaniu Polaków; 17 lutego w Olchowczyku zgin�li: Patkowska Maria l. 38, Zdebiak Rozalia l. 42, jej syn Kazimierz l.14, a 19 lutego dwie osoby ze Lwowa (nazwisk nie ustalono); 18 lutego w Probunej zabity został Zakrzewski Tadeusz l. 17.

W marcu 1945 r. w Wasylkowcach zamordowany został organista Hambicki Andrzej; w Probunej - Domski Kazimierz l. 17; 29 lipca w Hady�kowcach zamordowano Polaka z “Istriebitielnych Batalionów”, a 31 lipca Rosochatego N.; w Jabłonowie zgin�ł Ukrainiec z synem l. 12; w Probunej – Głogowska N. l. 60, Krzy�ków Zych l.35, Zadoro�ny Emil l. 23.

Ponadto w latach 1943-1945 (w nieznanych bli�ej datach) zostali zamordowani w Sidorowie: Boczar Józef l. 52, Czajkowska Ludwika l. 45, Kalwaria Michał l. 60, jego �ona Józefa, Kruk Mikołaj l. 50, Kruk Piotr l. 40, Kruk Maria l. 38, Kruszelnicka Malwina l. 40, Kulesza Rozalia l. 60, Nitka N. l. 40 (kobieta), Przybyła Jan, Skalny Władysław l.60, Tracz Wik-toria l. 41, Uhryniuk N. l. 38, Zimmerman Władysław l. 30, aruk Rafaela l. 20, N. Michał l. 17 oraz 33 osoby o nieustalonych nazwiskach.

W latach 1944-45 w Hady�kowcach zamordowano 20 osób, w tym: Kaczorowsk� N. z dwójk� dzieci w wieku 9 i 11 lat; w Chłopówce zgin�ł Jasi�ski Władysław i Stelmach Józef; w Wasylkowcach – Do-brudzki Tadeusz l. 17 i J�drzejewski Aleksander l. 17 (z Ni�borga Szla-checkiego).

W 1946 roku w Niborgu Szlacheckim zgin�ł Petryszyn N. Za ukrywanie Polaków lub niesienie im pomocy zostali przez UPA

zamordowani nast�puj�cy Ukrai�cy: w Emilówce – Ku�ma N. l.45; w Kociubi�cach – Bała Petro i Jurkiw Mychajło; w Czabarówce Bodnar Wasyl (kulawy) l. 50, poniewa� dzwonił w cerkwi na alarm, gdy zbli�ała si� do wsi banda.

67

Za odmow� współpracy z UPA w Czabarówce zgin�ł 19-letni My-kołajew Petro, s. Ostapa; w Zielonej za odmow� mordowania Polaków bojówka UPA zastrzeliła Muzyk� Mykoł� l. 60.

Natomiast w Majdanie diak Duliba N. i jego syn byli organizatorami napadu na wie�. w której banderowcy wymordowali 154 Polaków.

(Według relacji 35 �wiadków).

68

POWIAT PODHAJCE

Według szacunków w powiecie podhajeckim zamordowano około 2.000 ludzi do 1998 r. udało si� ustali� na podstawie �wiadków 877 na-zwisk pomordowanych.

Z 17/18 wrze�nia 1939 r. zgin�ło w Bokowie 10 osób, ustalono 5

nazwisk: Gal Rozalia (matka Marii Pileckiej), Wierzbicka Aniela (z Pilec-kich), Pilecki Antoni i dwóch jego zi�ciów: Wierzbicki N. i Zaderecki N.. W Dobrowodach zgin�ło 2 polskich oficerów, którzy uciekli z kolumny je�ców prowadzonej przez sowietów do niewoli. W Nosowie zabito 5 polskich �ołnierzy id�cych w kierunku granicy rumu�skiej.

W Sławentynie zgin�ło z 17/18 wrze�nia 50 osób – ustalono 38 nazwisk: Buczek Józefa l. 68, jej synowa Paulina i trzy osoby z rodziny Buczków oraz 1-roczny wnuk Józefy Holzhausen Rudolf, Denega Anna, jej syn Kazimierz i zi�� Kijstro Florian, Gutkowska N. (�. Stanisława) i jej córka Romualda, Henc N. oraz jej córka i syn, 5-oso-bowa rodzina Ko-złowskich, Krupnicki Tadeusz (s. Ludwika), Krzysztofiak N. (m��czyzna), 4-osobowa rodzina Manoryk, 4-osobowa rodzina Murdz, Muszy�ski Władysław, jego �ona i 2 synów gimnazjalistów, Ni�ałowski Franciszek (s. Michała) l. 40, Ukrainiec Perekop N., Sienkiewicz N. i jego �ona. 12 osób nie zidentyfikowano. W Szwajcarii zgin�ł Rudyk Michał (�ołnierz powracaj�cy z frontu). W Szumlanach zgin�li z 18/19 wrze�nia: Chruszczewska N. (�. Franciszka), jej dwóch synów i siostra m��a, Pal-czak Marcin, jego �ona i dziecko, Palczak Piotr, jego �ona i dwoje dzieci, Palczak Julian (s. Józefa), Engel Grzegorz, Engel N. (�ona dyrektora szkoły) i Horbowa N. (te�ciowa Englów), Groszek Józef, jego �ona, syn, synowa i wnuk, Hübner Antoni l. 13 (s. Ludwika), Kami�ski Józef i Ka-mi�ska N., Kaligniola N. (kowal i dwóch członków jego rodziny, Nadolska Karolina i 3 jej dzieci, Michalewicz Piotr, Okienko N., Rozumek Aniela, Ziemli�ska N. i jej syn Michał, Skotnik N. l. 13 (s. Piotra). We wsi Uwsie 19 wrze�nia bojówka OUN zastrzeliła 5 Polaków: 3-osobowa rodzina Fi-lus oraz 2-osobow� rodzin� Grubniak w tym syn Władysław. 25 wrze�nia zamordowani zostali: Goł�biowski Kanstanty i Galewski Stanisław.

Marzec-kwiecie� 1940 r. w Zawałowie zamordowani zostali: Cyran Bronisław, Karpi�ski Feliks, Listwan Józef, Morman Jan i Stanisław, Witkowski Stanisław.

W lipcu 1941 r zamordowano w Małowodach – Skibi�skiego Jana; w Panowicach - Srokowskiego Józefa dwóch m��czyzn NN i Szczom-browsk� Sabin� l. 56; w Szumlanach – Chruszczewskiego Franciszka i Skotnika Piotra; w Zawadówce zgin�li 16 lipca: Cyran Bronisław l. 32,

69

Listwan Józef l. 33, Marynowski Jan l. 50, Turkiewicz Adolf l. 32; w Ho-leszowie w sierpniu1941 r zamordowano 5-osobow� rodzin� Parysów.

W marcu 1943 r. we wsi Hnilcze zgin�ł Rybicki Stanisław l.18. 3 maja w Szwejkowie: Sobotkiewicz Rozalia (�, Jozefa) l. 50 i jej dzieci: Jan l. 22, Aniela l. 12 i Stanisław l. 7.

W sierpniu zgin�ł w Nowosiółce Monasterski Rafał l. 34; w pa�-dzierniku we wsi Hnilcze – Sługocki N. i Pelichowski N.; w Panowicach –Sługocki Michał i Wilczy�ski Bronisław; w Rosochowa�cu – Drabczy�-ski Ferdynand; w Telaczach zamordowano 10 osób (nazwisk nie ustalo-no). W Sławentynie zgin�li w 1943 r. ponadto: Trybus N. l. ponad 70 (kobieta), Wierzbicka Helena, jej syn Tadeusz i córka Sabina.

W listopadzie-grudniu 1943 r. zgin�li: w Szumlanach – Hryniów Jan, jego �ona i 2 dzieci, Lis Edward, Palczak Karol (s. Benedykta) i 2 członków jego rodziny, Rozumek Władysław (s. Jakuba) i �widerski Jan.

W styczniu 1944 r. zamordowano z 14/15 w Markowej – 32 miesz-ka�ców wsi oraz 2 mieszka�ców innych miejscowo�ci, nazwisk nie usta-lono. 8.02.44 r we wsi Sioło Boykowskie zamordowano 15 osób w�ród nich: Gut Jan z rodzin�, Gut Józef z rodzin� i Gut Franciszek; 10.02.44 w Bieniawie zgin�ło 25 osób, w których rozpoznano tylko 15: Babiak Mari�, Biernackiego Mateusza, jego �on� Mari� i syna Józefa, Garlick� Adel� l. 20, Janków Kseni� l. 40, Michałków Petronel� i jej sio-str� Katarzyn�, Moskala N. z rodzin�, Moskala N, II z rodzin�, w tym Paulin� l. 20, proboszcza ks. ygiel Władysława i jego gospodyni� N. Mari� oraz Moskala Stanisława; w Bohatkowcach zamordowano 15 osób, w tym z cał� rodzin� Rogalskiego N. i cał� rodzin� Stachurskiego N.

Z 10/11 lutego w Bokowie dokonano mordu masowego. Zgin�li: Bolinowski Kornel i Wiktor, Cewi�ski Joachim, Justyn i jego córka Anto-nina, Cewi�ski Adam i 3 córki, Chodyniecki Antoni i Sabina (z Pileckich), Ferenc Aniela, Haladewicz Stanisław, Jakubowski Franciszek, Jurkowski Jan i syn Józef, Kasper Genowefa (z Pileckich), Kułaczkowska Karolina, Pilecki Ludwik, jego dzieci Michał i Janina, Pilecki Ignacy i jego syn, Pi-lecki Kazimierz, Pilecki Antoni z �on�, Pilecki Jan, Pilecki N. (s. Aleksan-dra), Pondel N. i jego �ona, Pondel Józefa, Rozumek N. i jego syn Wła-dysław, Skulski Ludwik jego �ona Zofia i syn, Skulski Walery, Sumisław-ska Maria i Stanisław, Szymkowicz Bronisław i jego �ona Sabina (z Pi-leckich), Szymkowicz Karol, jego �ona Marcela i córka Krystyna oraz zam��na córka Czesława i jej syn Ryszard, Szymkowicz Ludwik, �wi-derski Franciszek. Zacharko Pantelemon, Wiktor i jego �ona Genowefa, Zatorski Jan, jego �ona Kornela i syn, (R) �dzianowski N. i jego syn Jan.

W ci�gu lutego zamordowano ponadto w Rakowcu 10 osób w tym 6-osobow� rodzin� Gławskich; z 19/20 lutego w Sosnowie zgin�ło 6

70

osób w tym Czarnecki Franciszek, Grodzki Zbigniew i Wo�ny Emil; w �rod� Popielcow� w Rosochowa�cu – 15 osób w�ród nich: Dobera Bronisław, Kazimierz, Fiołka Michał, Grabiak Jan, Kramar Dominik, Ku-liczkowski Bronisław, Kułakowski Józef, Łotecki Józef, Migus Tadeusz, Martynoga Józef, Parkan Bolesław, Skopowski Tadeusz; w Burkanowie 22 lutego zamordowano 15 osób (nazwisk nie ustalono; w Sokołowie liczby ofiar i nazwisk nie ustalono; w Szwejkowie zamordowano Łe�-skiego Władysława; 22 lutego w Złotnikach a� 72 osoby, których na-zwisk nie ujawniono, a liczba ofiar mo�e by� wi�ksza.

Marzec 1944 r. W Białokiernicy zgin�ło 5 Polaków; w Byszowie 30 osób, w�ród nich rozpoznano tylko 5: Cejmer Maria l. 40 z trójk� dzieci i jej te�ciowa l. ok. 70 oraz 7 rodzin o nieustalonych nazwiskach; w Hnilczu : Rostkowski Jan l. 60 i Zalewski Władysław l. 40; w Rosocho-wa�cu – 10 osób w tym : Stanisławiszyn Józef z �on� i synem; w Szwejkowie – Skorec Bronislaw l. 52; w Zawałowie – Niemiec Julia l. 20 i Kordas Lidia l. 17.

Kwiecie� 1944 r. We wsi Uwsie zgin�ł Grubiak Jan; w Sokołowie zamordowano 4 osoby. których nie zidentyfikowano; 4 kwietnia w Tou-stobabach – 12 mieszka�ców wsi; w Zaturzynie – 20 osób (nazwisk nie ustalono).

W lipcu 1944 r. w Małowodach zgin�ło 10 osób, w tym: Denys Stanisław l. ok. 15 i Jan l. ok. 17, Beer-Roth N, Prokopyszyn Jan, Racz-kowski Władysław l. 16, Rohan Jan, i Skibi�ski Jan; w Rosochowa�cu 20 osób o nieustalonych nazwiskach.

Sierpie� 1944 r. z 16/17 dokonano w Panowicach mordu maso-wego. Zgin�li: Bili�ski Jan z �on� Janin� (oboje z Jabłonówki), Chody-niecki Jan, Józef i Janina, Hładyj Antonina i Franciszek, Jakubowski Mi-chał, Sługocki Ludwik, Władysław, Smolska Helena i Janina, Sobotkie-wicz Maria, Srokowski Jan, Kornel i Malwina, Rostkowski Stanisław i Ka-tarzyna, Wilczy�ski Teofil; w Wolicy zamordowano 20 osób, zgin�li: Ju-nak Józef, Kowalik Jan i Paweł, Petrykiewicz Michał, Raciborski Mikołaj, Szymków Józef l. 63 i Michał, Tarnowski Karol, Turkiewicz Jan; w Zatu-rzynie zgin�ło 20 osób w tym Rogowski Wincenty i 5 osób z jego rodzi-ny.

Wrzesie� 1944 r. Z 23/24 zgin�li w Ogi�szczy�nie – Pieprzny N., jego siostra i jej dziecko. 5 pa�dziernika w Panowicach zamordowano Sługockiego Michała i Wilczy�skiego Bronisława, a 4 listopada kolejne osoby – Horo�a�ski Stanisław, Rozumek Władysław, Salski N., Sługocki Franciszek, Wilczy�ski Jan i Stanisław. 17 listopada we wsi Hołhocze zgin�li: Siekierka Jan i jego s�siad, a 24.11 – 20 osób, w tym: Karczma-ryk N. i 3 członków jego rodziny, 5-osobowa rodzina (zamordowanego wcze�niej) Jana Siekierki tj. �ona, córka, siostra z synem i matka sta-ruszka.

71

22.12. 44 r. masowe mordy na ludno�ci polskiej miały miejsce w czterech wsiach: Korowej, Toustobabach, Zawadówce i Zawałowie.

W Korowej zgin�li: Buczacki Piotr l. 55 i Maria l. 45, Cal N. l.35 i syn Tadeusz l. 13, Iwa�ski Władysław l. 55, Kosakowska Rozalia l. 65 i Katarzyna l. 24 oraz jej córka l. 6, Krzymi�ski (Krzywi�ski) Jan l. 45, Morman Jan l. 35, Tracz Józef l. 60, Kazimierz l. 50.

W Toustobabach: zamordowano 82 osoby, 15-tu nazwisk nie ustalono. Brzozowski Jan l. 17, Cal Józef l. 65 (inwalida), Katarzyna l. 55, Mikołaj l. 32, Cendrowska Jadwiga, Choptij Michał l. 22, Czerwi�ski Stefan l. 68, Jan l. 70, Michał l. 55, Piotr l. 40 i 2,5-roczne dziecko o tym nazwisku, Grygiel Karol l. 25, Horzaniecki Józef l. 40, Klimentowska Ka-tarzyna l. 30, Korsan Helena l. 12, Krzy�anowska Józefa l. 60, Kudry�-ska Anna l. 33. Stanisław l. 55, Listwan Anna l. 55, Jan l. 45, Józef l.17, Jan II l. 35, Józef II l. 40, Maria l.6, Michał l. 18, Stanisław l. 9, Stefan l. 65, Pole� Michał l. 45, Anna l.40, Stanisław l. 55, Wiktoria l. 40, Michał II l. 36, Siekierka Tekla L. 28 (inwalida), Jan l. 42, Sobotnikiewicz Michalina l. 46, Władysław l.18, Szmigiel Rozalia l. 45, Maria l. 18, Eugenia l. 4, Tracz Antoni l.55, Anna l. 60, i Michał l. 50, Were�niak Jan l. 55, Mikołaj l. 40, Winiarski Jan l. 35, Zaj�czkowska Genowefa l. 16, Zarzycki Józef l.22, Rozalia l. 26, Józef II l. 68, Helena l. 36, Franciszka l. 13, Piotr l. 3, Franciszka II l. 60, Anna l. 30, Jan l. 17, Walenty l. 50, Stanisław l. 30, Józefa l. 50, Piotr l. 16, Jan II l. 60, Jan III l. 45, Michał l.38, Marcin l. 35, Maria l. 50, Emilia l. 9, Zawrotniak Karol l. 55, Michał l. 66.

W Zawadówce zamordowano 40 osób. Ustalono 31 nazwisk. Zgi-n�li: Cierpisz Władysław, Korsan Jan i Franciszek, Listwan Genowefa l. 30, Lu�ny Bronisław l. 17, Łozi�ski Bronisław l. 40, Morman Maria i Sta-nisław, Piotrowska Maria l. 42 i Janina l. 17, Rafalski Tytus i jego syn Jó-zef, Skalski Marian l. 40, Antonina, Maria l. 36, Longin, Anna l. 60, Leon l. 18 oraz 5-tygodniowe dziecko, Monika l. 60, Antoni, Spławski Józef, Maria, Stanisław, Agnieszka, Tarczy�ski Bronisław, Turkiewicz Bronisław l. 28, Witkowski Feliks i Karol, Wysocki Józef l. 60, Wysoki�ski Józef.

W Zawałowie zgin�li: Banach N. (kobieta) l. ok. 60, Bartosiewicz Wojciech l. 84 i jego �ona Maria l. 60, Bielecki Stefan l. ok. 36, Cal Do-minik, syn Jan l. 20 i córka Aniela l.17, Chodyniecka Kazimiera l. 60, K�-dzierska N. l. 50, syn Karol l. 18 i córka l. 28, Kietrys N. l. 70 kobieta), Niemiec N. l. 60 (kobieta), Papierska Klaudia l. 60, Pilarz Józef l. ok. 40, �liwa Kazimiera l. 60 i jej matka l. 80, Szewczukowski N. l. 80 oraz 9 mieszka�ców o nieustalonych nazwiskach.

Ponadto w 1944 r. w nieustalonych bli�ej datach zanotowano na te-renie powiatu nast�puj�c� liczb� ofiar: w Białokiernicy – 10 osób, w Jabłonówce – 5 osób, w Korowej – 10 osób, w Markowej – 10 osób; w latach 1943 - 1945 w Dobrowodach – 5 osób, w Podhajcach 20 osób.

72

Mi�dzy marcem 1944 r. a sierpniem 1945 r zamordowano w Horo-ance co najmniej 34 osoby, w tym: Cal Michał i dwie jego córki oraz sy-nowa, Cal Paweł l. ok. 40, i jego matka l. ok. 60, Cabalski Mieczysław l. ok. 35, Czeczel Joanna l. ok. 35, Groszek Jan l. 30, jego �ona Helena l. ok. 26, i 2-letni syn, Klimuntowski Henryk l. ok. 35 i Władysła l. ok. 50, Marnicki Czesław l. ok. 22, Mazur N. l. ok. 60, Orłowski Stanisław l. ok. 35, Rachmil Józef l. ok. 24 i Maria l. ok. 22,Ni�ałowski N. l. ok. 19, Sa-dłowska Hanna l. 30 (z Otr�bowiczów) �ona Ukrai�ca i jej córka, Szczu-ryk Jan l. ok. 40, Wandzer N. l. ok. 48 i jej dwie córki: w wieku l. 21 oraz Katarzyna l. 28, Wilczy�ski N. l. ok. 24, Złotnicki Grzegorz l. ok. 55, jego �ona Anna l. ok. 50, trzej synowie: Michał l. ok. 25, Karol l. ok. 19 i naj-młodszy l. 14.

W 1945 r. były jeszcze dalsze ofiary. W Gniłowodach zamordo-wano (5-go stycznia) 25 Polaków; w Michałówce (18-go) co najmniej 10 osób, w tym: Stencel Aniel�, dwie nauczycielki i Monak Franciszk�; w Podhajcach zgin�ł Sokołowski Tadeusz.

W lutym 45 r. (24-go) zgin�ł w Białokiernicy Wichernik Jan; W Nowosiółce (28-go) ks. Dziamarski Marian. W maju 1945 r. we wsi Uwsie zgin�li: Kozłowski N., jego �ona i dziecko.

* * *

W Bokowie wójt-Ukrainiec wywiózł noc� do Brze�an ks. Ludwika

Chrapka, chroni�c go przed zamordowaniem. W Michałówce ryzykuj�c �yciem, Ukrainka powiadomiła (w kwietniu 44 r.) Polaków o zamiarze dokonania na nich zbrodni przez UPA. A w Sławentynie Ukrainiec Pere-kop N. został zamordowany za ukrywanie Polaka Władysława �wirza.

Ale w tym�e Sławentynie miejscowy ksi�dz gr.-kat �wi�cił prze-znaczone do mordowania Polaków karabiny, no�e, siekiery, kosy i widły “aby �niwa były obfite”. A w Szwejkowie Ukrainiec Iwan Skorca torturo-wał swego szkolnego koleg� Polaka Władysław Łe�skiego, wycinaj�c mu na piersi znak orła, a potem przywi�zał go za nog� do nachylonego drzewa rozrywaj�c ciało na dwie połowy.

(Relacje zło�yło 15 �wiadków).

POWIAT PRZEMY�LANY

Ocenia si�, �e w powiecie przemy�la�skim zamordowano około 3 tysi�cy ludzi, a do 1998 r według relacji �wiadków ustalono 663 nazwiska ofiar.

73

17 wrze�nia 1943 r. we wsi Sołowa zgin�ła Konarska Karolina; w

pa�dzierniku w Hanaczowie Weiss Stanisław, a w styczniu 1944 r. za-mordowano w Poluchowie Małym 10 osób (nazwisk nie ustalono).

Z 2/3 lutego 1944 r. banderowcy zamordowali w Hanaczowie 74 Polaków i 15 ydów. Podajemy nazwiska Polaków: Burek Józef l.30, Marcin l. 38, Mikołaj l. 53, Józef l. 4, Anna l. 35, Stefania l.11, Magda l.32, Stanisława l. 7, Karolina l. 46, Marian l. 39, Michał l. 38 i jego 5-ro dzieci oraz rodzice “Naga”, D�oga Rozalia l. 37, Figurski Antoni l. 36, Zo-fia l. 47, Stanisława l. 17, Katarzyna l. 31, Jaworski Jan l. 52, Lipnicki Mi-kołaj l. 56, Katarzyna l. 38, Maria l. 20, Zofia l.14, Józefa l. 10, Kazimiera l. 4, Łaba Józef l. 23, Łamasz Karol l.20, Kazimierz 1 roczek, Nieckarz Rozalia l. 24, Florian l. 61, Jan l.24, Mikołaj l. 24, Karol l. 65, Rozalia l. 70, Antoni l. 28, Zofia l.31, Stanisława l. 12, Katarzyna l. 51, Magdalena l. 45, Marcin l. 46, Niemczy�ski N. l. 55, Olszy�ska Eugenia l. 22, Party-ka Michał l. 48, Maria l. 60, Mikołaj l. 6, Katarzyna l. 14, R�bisz Józef l. 34, Piotr l.56, Antonina l. 44, Władysław l. 16, Zofia l. 21, Kazimierz l. 61, Józef l. 21, Józefa l. 20, Skotnik Katarzyna l. 57, Marian l. 61, �wirk Jó-zef l. 32, Antoni l. 50, Twerd Jan l. 38, Kazimierz l. 4, Urban Maria l. 56, Karol l. 65, Katarzyna l. 60, Uryga Mikołaj l. 56, Rozalia l.57, Emilia l. 11, W�grzyn Kazimierz l. 35, Klara l. 39, Genowefa l.20, Wo�niak Józef l. 39.

11 lutego 1944 r. w Wołkowie zgin�li: ks. Kaczorowski Józef, jego matka i dwóch m��czyzn; 14 lutego w �wirzu: ks. Kwiatkowski Stani-sław, Komar Paweł i Kisił Kiryło; 20 lutego w Hanaczowie – Brzoza Jan l. 25, Wojtowicz Jan (Urszulka) l. 30; z 21/22 lutego w Tucznej – Błasz-czyszyn Katarzyna l. 30, jej córka Stefania l. 4,Górski Andrzej l. 28, Woj-ciech l. 16, Marcin l. 35, Anna l. 30, jej córka l. 4, Górski Piotr l. 76, Roza-lia l. 28, jej córka l. 4, Górski Marcin l. 24, jego siostra Maria l. 17, Józef l. 32, Katarzyna l. 28, córka Józefa l.7, Michał l. 35, Józef l. 69, Górniak Maria l. 45, Katarzyna l. 12, Grzeszczyszyn Jan l. 45, Iwa�ków Ignacy l. 72, Mikołaj l. 45, Ostaszewska Wiktoria l. 65, Katarzyna l. 19, Wojciech l. 19, Maria l. 3, Anna l. 28, Anna II l. 35, Władysław l. 16,Słabicki Franci-szek l. 29, Wojciech l. 5, Szpak Jan l. 63,Tur Katarzyna l. 63, Władysław l. 16, Winnicki Jan l. 32, Józefa l. 28; 24 lutego w Łahodowie zgin�ł �nie�yk Piotr; 26 lutego w Chlebowicach �wirskich zgin�ło 67 osób, rozpoznano tylko Dunicza Adama.

1 marca 1944 r. w Uniowie zamordowano 2 m��czyzn (nazwisk nie ustalono); 3 marca w Lipowcach zgin�ło 10 osób, w�ród nich: Bara-nowski N, jego �ona, Władysław N. młody m��czyzna (syn byłego sekre-tarza gminy), Ostrowski Michał i Zator Franciszek; 26 marca w Uszko-wicach zamordowano 10 osób; z 27/28 marca w Dobrzanicy zgin�li dwaj m��czy�ni; tej samej nocy we wsi Kopa� 4 m��czyzn; a w Plete-

74

nicach 3 osoby; ponadto w marcu we wsi Zadwórze zgin�ło 11 osób, a w �dowicach 12 osób.

2 kwietnia 44 r. w Krosienku zgin�ło 10 osób; 3 kwietnia w Białej ponad 20 osób; 10 i 13 kwietnia w Hanaczowie z r�k banderowców zgi-n�ło 35 Polaków: Bednarz Józef l. 16, Michał l. 30, Bohonos N. l. 50, Chmielewski Jan l. 67, Karolina l, 60, D�browski Benedykt l. 70, Dyl Marcin l. 65, Józef l. 35, Maria l. 28, Mikołaj l. 16, Figurska Katarzyna l. 30, Fronczak Mikołaj l. 35, Ilków Stanisław l.44, Józef l. 12, Ilków N. l. 65, Kunicki Stanisław l. 60, Ł�gowy Kazimierz l. 32, Maria, Michaliszyn Miko-łaj l. 50, Nieckarz Aniela l. 30, Michał l. 15, R�bisz Grzegorz l. 70, ro-dze�stwo Słabiniak: brat l. 7, siostra l. 5 oraz 3-letnie dziecko, �wirk Franciszek l. 50, Tybi�ska Anna l. 60, Józef l. 18, Tymkowski Michał l. 30, W�grzyn Maria l.50, Michał l. 30, W�grzyn N. l. 75, Agnieszka l. 70, Wojtowicz Marcin l. 75, Zofia l. 35; 14 kwietnia we wsi Kopa� zgin�ło 8 Polaków; z 25/26 kwietnia w Niedzieliskach zamordowano 12 osób; tej nocy równie� w Glinianach zgin�ło ponad 40 osób; 29 kwietnia we wsi Kimirz zamordowano 5 osób; 30 kwietnia we wsi Siworogi zgin�ły 4 osoby; ponadto w kwietniu w Zadwórzu zamordowano 11 osób i w �-dowicach 12 osób.

W Wielkim Tygodniu w Łahodowie zamordowano 30 osób, a w Majdanie Lipowieckim 49 Polaków. Rozpoznano nast�puj�cych: B�-kowski Bazyli l. 37, Maria l. 63, Maria II l. 8, Bogacz Jan l.36, Chudek N., Czajkowski Józef l. 55,Helena l. 29, Tekla, D�browski Marcin, Gołogow-ski Michał, Hawryliszyn Franciszek l. 27, Jan l. 35, Jastrz�bski N., Ka-mas Jan, Kislinger Aniela. Makohon Maria, Rozalia l.31, Marszałek Ro-zalia l. 55, Michał l. 34, Pikulski Franciszek l. 23, Rozalia l. 19, Płachta Maria l. 37, Józefa l. 28, Janina l. 31 Podkówka Julia l. 31, Maria, Józef l. 22, Karol, Stefan, Przyjacielska Petronela l. 58, Regotowicz Jan. Solecka Maria, Solecka N., Stasiuk Maria, Stanisław, Szul Maria l. 31, Zema Jó-zef, ukrowski Jan l. 22 i Paweł.

2 maja 1944 r. w Hanaczowie banderowcy zamordowali 46 osób. W�ród nich rozpoznano: D�oga Michał l. 60, Figurska Rozalia l.20, Le-iman Adolf, Lipnicki N. l. 7, Ł�gowa Zofia, Nieckarz Albin l.30, Karolina, Partyka N. l. 55, Antoni l. 28, Skotnicki Józef, Twerdy N. l. 5, Urban Ste-fania l. 50, Wojtowicz Józef (Mazur), Mikołaj, 3 NN. m��czyzn ze Lwowa (partyzanci); z 6/7 maja we wsi Połonice zgin�ło 10 osób (5-ro dzieci, 4 kobiety i m��czyzna); z 16/17 maja w Białej zamordowano 30 osób; w maju we wsi Połtew z r�k banderowców zgin�ło ponad 100 osób (na-zwisk nie ustalono), a w Zadwórzu zgin�li: Machowski N., jego córka Maria l. 12 i Werchopetrowski N. (Rosjanin).

W czerwcu 1944 r. we wsi Łahodów zamordowano 7 osób; w Po-łuchowie Wielkim 15 osób; w Połuchowie Małym 10 osób; w Przemy-�lanach 3-osobow� rodzin� (rodzice i córka); we wsi Zamo�cie zamor-

75

dowani zostali Chochuła Maria (Ukrainka) i Szulga Michał; w eniowie Czajkowski Wasyl; w Chlebowicach �wirskich Dunicz Anna.

Do drugiej połowy 1945 r. w �wirzu zgin�ło 30 osób, w tym Górski N., Martynowicz Michał, Mudrak Michał, Słabicki Michał, Szwed Kazi-mierz i ółta�ski Marek.

* * *

W lipcu 1944 r. UPA zamordowała w Łahodowie 5-osobow� ro-

dzin� Aleksandra Łaby Ukrai�ca za ocalenie polskiej rodziny Piotra �nie�yka. A złoczy�cami byli: we wsi Biała – dowódc� bojówki UPA był Dubec N. syn ks. gr.-kat. W Chlebowicach �wirskich ks. gr.-kat. nawo-ływał do mordowania Polaków słowami: Ukrai�cy nie mog� przyj�� na �wi�cone, je�li nie zlikwiduj� Lachów. We wsi Lipowce ks. gr.-kat. od-mówił pogrzebania pomordowanych Polaków, obawiaj�c si�, �e bande-rowcy mog� i z nim zrobi� to samo co z Polakami.

(Według relacji 13 �wiadków).

POWIAT RADZIECHÓW

Szacuje si�, i� na terenie powiatu zamordowano około 2.000 Pola-ków. Według relacji �wiadków (do 1998 r.) ustalono tylko 113 nazwisk.

W styczniu 1944 r. we wsi Witków (najprawdopodobniej Nowy)

zamordowano 15 osób, w tym Sobieskiego N. ; 14 lutego w Toporowie zgin�ł ks. Kuczy�ski Jan; 18 marca w Łopatynie zgin�li: Kozakowski Kazimierz i dwaj bracia Borkowscy; w Pawłowie – Zawadzki Piotr i Pa-danowski Aleksander; w Podbatyjowie – Marcinkowska Józefa.

Z 1/2 kwietnia 44 r. dokonano w Pawłowie mordu masowego. Zgi-n�li: Boli�ski Jan z �on� Ew�, Bł�dek Anastazja l. 70, Grabowski Alek-sander, Janiszewski Michał z �on� Anastazj� i córk�, Jaworski Józef l. 16, Kapu�ci�ski Edmund, Koprowski Michał l. 66, Korkosz Józef l. 66 i Stanisław, Kuczy�ski Jan (ojciec zamordowanego ksi�dza), Mazurkie-wicz Anna z córkami: Zofi� l. 20 i Stefani�, Mazurkiewicz Franciszek, Malec Zofia l. 18, Miszczuk Piotr, Okos Piotr z �on� Mari�, Samborska Zofia, Stanisław, Sus Franciszek i syn Józef, Sus Jan z �on� Mari� i sy-nem Stefanem l. 16, Spaczy�ski Karol l. 70, Terlikowski Stanisław i dwie jego córki: Kazimiera l. 19 i Aleksandra l. 14, Terlikowska Franciszka (c. Stefana), Truchemczyk Jan, NN. m��czyzna.

Z 25/26 maja 44 r. zgin�li w Łopatynie: Diller Alojzy, Dy�ka Michał z �on� Karolin�, Dy�ka Józef l. 12 (s. Jana), Drozdowski Kazimierz,

76

Drozdowska Anna z córk�, Kozakowski Jan l. 48 z �on� Mari� l. 45 i cór-k� Helen� l. 9, Kozakowski Stanisław l. 50.

16 lipca 44 r. zgin�ł w Stojanowie ks. Szarzewicz Franciszek a 8 wrze�nia zgin�ło tu 39 Polaków (o nieustalonych nazwiskach).

* * *

Niektórzy Ukrai�cy ostrzegali swoich polskich s�siadów o maj�-

cych nast�pi� napadach banderowców, szczególnie ci starsi wiekiem. Tak było we wsiach: D�bowica, Pawłów, Smarzów. Przed zniszcze-niem ko�cioła w Witkowie Nowym Ukrainiec ukrył oraz Matki Boskiej Pocieszenia i oddał go pó�niej ks. Tadeuszowi Piławskiemu.

Ale w Pawłowie ks. gr.-kat. Iwan Hrynioch kierował z lasu Na Miel-nikach bojówkami UPA przy mordowaniu Polaków. Natomiast zaraz po wkroczeniu Niemców w tym�e Pawłowie inny ksi�dz gr.-kat. Wasyl Da-wydowycz budził z ambony cerkiewnej nienawi�� do Polaków, posługu-j�c si� hasłem Ukraina bez Polaków .

(Według relacji 3 �wiadków).

POWIAT SKAŁAT

Szacunki wskazuj�, �e w powiecie zamordowano około 1.500 ludzi,

a zebrane do 1998 r. relacje �wiadków wykazuj� 643 nazwiska pomor-dowanych.

Ju� w listopadzie 1939 r. zgin�ł w Chmieliskach z r�k nacjonali-

stów ukrai�skich Adamek Tadeusz, a w 1940 roku Mili�czuk Mikołaj. W lipcu 1941 r. został tam zabity �liwa Piotr; w Ostrzelcach (?) zgin�ł Jankowski N.; w Poznance Hetma�skiej zamordowano okrutnie 10 Po-laków, m. in. zgin�li: Stupak Bronisław i dwaj jego synowie, nauczyciel Wojna Jan i dwaj jego bracia Paweł i Eugeniusz oraz Ziemba Paweł.

W styczniu1943 r. zamordowano w Krasnem – 20 osób; w lipcu 60 osób w Orzechowcu a 20-tego w Połupanówce nauczyciela NN.

W pa�dzierniku 43 r. zgin�li: we wsi Chmieliska Pieczonka N. (brat ksi�dza); w Horodnicy – NN l. 18; we wsi Krzywe – 8 osób, w tym Ko-nenko Stanisław.

1.12.43 r. zgin�ł w Połupanówce Rybak Józef; l. 12; w Oknie – 12 osób; 21.12 we wsi Ostra Mogiła Toporowski Florian (ze Skałatu) i Demkowski N.; w Starym Skałacie – Mormul Stanisław.

77

16.01.44 r. we wsi Leanówka zamordowano 10 osób; 23.01 we wsi Krzywe zgin�li 4 m��czy�ni; w Wawelówce(?) - kilka osób (na-zwisk nie ustalono).

8.02.1944 r. we wsi Sorocko zabito Malawskiego N. i Oko�skiego Leona; 19.02 w Oknie zamordowano 8 osób, w tym nauczyciela Brzu-choczka N i NN. pracownika Liegenschaftu; w Mytnicy - 10 osób, w tym Gorzkowski N. l Krzy�anowski N; we wsi Bucyki zabito jednego Polaka; w Grzymałowie – 3 m��czyzn i kobiet�; w Magdalówce zgin�li: Horwat Jan l. 44 i Katarzyna, Kazimierów Jan l.35, Krzyszłowski Jan l. 40, Krzy-szłowska Stefania l. 29 (�. Stanisława) i jej syn Eugeniusz l. 7, Łajdziak Stanisław l. 30, Maryszczak Eliasz l. 40, Mormul Jan l. 40, Wojnarowski Szczepan l. 45, Zubik Michał l. 37, Zubyk Iwan l. 29 (Ukrainiec), Zygał Jan l. 35; w Mazurówce zgin�ł jeden m��czyzna.

6.03.44 r. w Zarubi�cach zgin�ła Kawka Kazimiera (ze Skałatu); 11.03 zamordowano w Iwanówce 55 Polaków (nazwisk nie ustalono).

W kwietniu 44 r. we wsi Hlibów zamordowano kobiet� i jej dwie córki oraz Franeckiego Franciszka i jego �on�; we wsi Łuka Mała zgin�-ła Klapa Maria; w Mytnicy Krzy�anowska Adela (z Harmatijów); we wsi Sorocko zgin�ło kilku Polaków, w tym Malawski N. l.60, jego �ona i syn l. 15.

26.05.44 r. we wsi Poznanka Hetma�ska został zamordowany Miksza N. (organista ze Skałatu) oraz Lewek N.; w Turówce zgin�ło 14 polskich rodzin.

Z 16/17 lipca 44 r. we wsi Krasne zabito 50 osób. 26.09.44 r. w Nowosiółce Skałackiej zgin�ła Krupa Kazimiera. W pa�dzierniku 44 r. zostali zamordowani we wsi Chmieliska NN.

ojciec i dwóch synów; w Hałuszczy�cach – Hesio Bartłomiej l.16 i jego matka, Paszkowski Jan l. 16 i jego matka oraz NN. – brat jednego z za-mordowanych, Rejfur Tadeusz, Sołda Tadeusz, Zarucki Jan; 12.10 we wsi Ostapie zgin�li: Biegalska Ludwika, Godziecki Szczepan i Henryk, Szuba Stanisław i NN. zakonnica Szarytka.

W listopadzie 44 r. we wsi Mytnica zamordowano około 30 osób, m. in. zgin�li: Buczkowski N. l. 40, Józef i jego córka Klaudia, Grabowa N., Jó�wiak i jego synowie Wiesław i Zbigniew, Krzy�anowski Bronisław, Leon i jego �ona Stanisława, Kozłowska Marcela, Solarz Tadeusz, Szlachta Jan i jego syn Zbigniew, Rychlewska Maria, T�goborski Rudolf, Tustanowska Joanna, Wyspia�ski Jan l. ok.50, Bronisław i jego brat Ta-deusz.

W Sorocku zabito 22 listopada Kobyluka Jana, a nast�pnego dnia dokonano masowego mordu w trakcie jego pogrzebu. Zgin�ło około 70 Polaków: ks proboszcz D�yzga Adam, Baczy�ski N. l. 40, jego �ona An-na l. 40, Dobuch Jan l. ok. 30, Dymitr l. ok. 49 i jego �ona l. ok. 49 oraz 16 osób z rodziny Dobuchów, Dutka Maria l. 50, Fuchs N. (m��czyzna) l.

78

ok. 60, Górecki N. l. ok. 30 i N. l. ok. 19, Hołtra Piotr l. ok. 51 i jego �ona l. ok.50, Łojowska N. (�ona Piotra) l. ok. 50, Mazur Michał l. ok. 40, jego �ona Maria, Nusbaum Michał l.19 i Michał II l. 60, jego �ona Anna l. 58, córka l. 32, dwaj synowie Jadwigi Nusbaum: l. 2 i Eugeniusz l. 8, Maria l. 30 i jej synowie l. 2 i l. 3, Oko�ska Joanna l. 38, Anna l. 40, Janik N. l. 50 i synowie Mikołaj l. 30 oraz Józef l. 20, Konopnicki N. l. 60, Konopka N. l. 60, Konopka N. l. 30, Kobyluk N. l. 50 (�ona Jana), Koronkowska Helena l. 24, Kulik Franciszekl. 40, Jan l. ok. 40, Kobasiewicz N. l. 60, jego �ona l. 50, Komorowska Aniela l. ok. 28, Łojowski Piotr l. ok. 50, Rychlak N. l. 19 i N. l. 30, Urba�ska Maria l. ok. 30, Wi�niowska Maria l. 30 i jej syn l.1,5, Ziółkowski Marcin l. 40, jego �ona Antonina l. 32, Jan l. 50 i jego siostra Anna l. 45, Zielony Jan l. 35, jego siostra Anna l. ok. 30 oraz ich babcia Zofia l. 80. (Lista niepełna).

W grudniu 1944 r. zamordowano w Hałuszczy�cach 12 Polaków; w Magdalówce zgin�li: Grudecki Józef l. 14, Mormul Helena l.18, Zubik Magdalena l. 60 i Zygał Antoni l. 43; w Nowosiółce Skałackiej zabito Popielarza Michala; w Ostapiu (5-go) zgin�li: Gumienny Paweł i Rogal-ski Marcin.

W 1944 r., w ró�nym czasie, zamordowani zostali: w Horodnicy Masny Józef, jego ci��arna �ona Anastazja i 5-ro ich dzieci; w Roso-chowa�cu Czerkas Antoni l. 35, Grandsort Walenty l. ok. 20, Kossowska Bronisława (z Wawrzynów) l. 45, Mi�ków Kazimierz l. 18, Pastuch Woj-ciech l. 75, Pohodyniak Józef l. 25, Ratkowska Maria l.35, Szczerbaty Antoni l. ok. 35, Termena Józef l. 22, Wawrzynów Stanisław l. 40, Broni-sław l. ok. 40, Marcin l. ok. 75, Wróblewski Zygmunt l. 22; we wsi Krzy-we zgin�ł kolejarz Starodub Andrzej; w Czerniszówce banderowcy za-mordowali 50 Polaków; w Faszczówce zabito dwie NN. kobiety, Gabri-lów Helen� oraz Kosmatk� Rózi� i jej siostr�; w Hlibowie Kami�sk� N., Rakszt� N. i osob� o nieustalonym nazwisku

W latach 1941 – 1945 w Kaczanówce zamordowano 10 osób; w 1943-1945 w Hałuszczy�cach 50 ludzi; w lutym 1945 r. w Eleonorówce – 47 kobiet i dzieci; 12 lutego w Dorofijówce 47 osób, w marcu w Hli-bowie – 45 osób; z 2/3 maja we wsi Bucyki zabito Króla Władysława; w Kaczanówce Kocuna N., Owczarka Bronisława, Sułka Piotra ps. “Noga”, Wola�skiego Józefa; w Leanówce – Konopnickiego N.

Wiosn� 1945 w Mytnicy zgin�ła Krzy�anowska Adela (z Harmati-jów), zamordowana przez swego brata Michała Harmatija Ukrai�ca z SS-Galizien.

* * *

We wsi Krasne ks. gr.-kat. w nocy z 16/17 lipca1944 r. ukrył w

ostatniej chwili ksi�dza rz.-kat. Łukasza Makol�dra. W Magdalówce za-

79

bito za odmow� współpracy z UPA 29-letniego Iwana Zubyka. We wsi Sorocko gr.-kat proboszcz ostrzegł przed napadem ks. Adama D�yzg�. Dzie� pó�niej ks. D�yzga został jednak zamordowany.

Ale ... we wsi Chmieliska ks. gr.-kat. ju� w lipcu-sierpniu 1941 r. nawoływał w kazaniach do rozprawy z ydami i Lachami. We wsi Czer-niszówka ks. gr.-kat. Kuni�kyj �wi�cił w cerkwi no�e banderowcom. We wsi Hlibów miejscowy proboszcz gr.-kat. Korduba zasiadał w “rewolu-cyjnym s�dzie” i ferował wyroki �mierci, po uprzednim torturowaniu “ska-zanych” Polaków.

(Według relacji 11 �wiadków).

POWIAT TARNOPOL

Szacuje si�, �e na terenie powiatu zamordowano 3.000 ludzi, a według relacji �wiadków, którzy prze�yli te zbrodnie, ustalono do 1998 r. 1364 nazwisk ofiar.

We wrze�niu 1939 r. w Łozowej zgin�ł Kanas Jan; w Denysowie

zamordowano 7-osobow� polsk� rodzin� (dziewczynka miała l. 4, a bab-cia l. 85) oraz Tadeusza i Helen� Pawliszyn; we wsi Domamorycz zabi-to kilku polskich �ołnierzy powracaj�cych z frontu; w Hłuboczku Wiel-kim 18 wrze�nia zabity został przez czerwonoarmistów Tadeusz Łysy, wskazany im przez miejscowych Ukrai�ców; w Zabojkach zgin�ło kilku �ołnierzy powracaj�cych z frontu.

W lipcu 1941 r. w Gajach Wielkich zgin�li: Ciso� Józef l. 20, Maria l. 19, Szyma�ski Stanisław.

We wrze�niu 1943 r. w Bucniowie udaremniono napad na Gajew-skiego N.; w Stechnikowcach zabito Piotrowskiego N. W pa�dzierniku 1943 r. w Kokutkowcach zamordowano 7 Polaków w tym: Migał� Jana (organist�), Szarego Wawrzy�ca i �wirskiego Władysława.

2.11.1943 r. w Baworowie zabito ks. Procyka Karola i organist� Wi�niowskiego Szymona; w nocy z 6/7 listopada we wsi Hładki zgin�ł �wirek Jan l. 39.

W lutym 1944 r. w Dołance zgin�ło kilkana�cie osób; w Dubow-cach zamordowano 6 Polaków, w tym Reglickiego Grzegorza, jego �on� Katarzyn� i Szczerbakow� N. (z Horo�anki).

4.03.44 r. w Baworowie, tu� przed wkroczeniem Armii Czerwonej, zgin�ł Karol Ludwik.

8.03.44 r. wielka tragedia rozegrała si� we wsi Płotycz. Uciekaj�cy Niemcy dokonali z pomoc� UPA masowego mordu. Zgin�li: Babij Piotr l. 42, Bili�ski Józef l. 23 (z Kołodna), Bojarski Klemens l.70, Cielecki Józef

80

l. 33, Ciura Antoni l. 32 (uciekinier z Witkowic na Wołyniu), Czekaj Alek-sander l. 33, Drzewi�ski Józef l. 29, Dubik Stefan l. 24, Hajduk Włady-sław l. 47, Kisiel Piotr l. 48, jego syn Romuald l. 22, Władysław II l. 35, Kubów Franciszek l. 30 (z Berezowicy Małej), Lehman Piotr l. 13, Michał l. 21, Marian l. 16, Władysław l.18, Sylwester l. 40, La�niewski Stanisław l. 42, Marcinowski Michał l. 72, Matwijów Marian l. 25, Olejnik Michał l. 22, Jan l. 87, Ostrowski Władysław l. 21 (z Krowinki), Pacuła Władysław l. 29, Paciak Michał l. 64, Połygacz Eliasz l. 40, Powro�nik Władysław l. 22, Sendyk Wojciecj l. 62, Józef l. 38, Smoli�ski Kazimierz l. 18, Piotr l.27, Tomaszewski Kazimierz l. 35, Władysław l. 21, Ulba�ski Michał l. 55, Wołek Władysław l. 22, Wróbel Władysław (uciekinier z Wołynia), Zamkowy Jan l. 66, Ziółkowski Stanisław (z Łoszniowa).

22.03.44 r. w Kurnikach Szlachcinieckich zostali zamordowani: B�czkowski Józef l. 13, Dziedzic Jan l. ok. 60, Jagielicz Piotr l. 56, Janik Antoni l. ok. 40, Juzwa Jan l. ok. 40, Kotowicz Antoni l. ok. 60, Mikołajów Andrzej l. 18, Polowa Stefania l. ok. 35, Szewczuk Antoni l. ok. 65, Fran-ciszek l. ok. 70.

22.03.44 r. we wsi Chomy zgin�li: Dziedzic Franciszek l. ok. 60 i jego syn Kazimierz l. 10.

15.04.44 r. w Chodaczkowie Wielkim �ołnierze SS “Hałyczyna” wymordowali 862 osoby narodowo�ci Polskiej.(brak listy ofiar). W kwiet-niu 44 r. w Kozłowie zgin�li: Bajok Michał, jego syn, Domaradzka –Toporowska Katarzyna i jej NN. s�siadka, Dunajewski Adolf, Mróz Jan; w Zabojkach zgin�ło 50 mieszka�ców w�ród nich Domarecki Mikołaj; w okolicach Tarnopola zabito Kozieczko Henryka. W maju 1944 r. w Bor-kach Wielkich zamordowany został Lak Józef (syn organisty) l. ok. 20.

We wrze�niu 1944 r. w Brzezinie zamordowano Nawareck� N. i jej wnuczk�; w Skomorochach – Jankowskiego Bolesława l. 35, Kwa-�niewskiego Stanisława l. 21, jego córk� oraz 7 osób z rodziny Bobkow-skich. W pa�dzierniku zgin�ł w Ładyczynie ukrowski N. i 5-ciu innych Polaków.

24.12.1944 r. w Skomorochach zamordowano Wiatrow� Włady-sław� l. 20 (�on� Wasyla); w Bucniowie – nieznan� liczb� ofiar; w Czernichowie – NN. m��czyzn� i Polk� (�ona Ukrai�ca, który j� zamor-dował); w Poczapi�cach - kilka osób, których nazwisk nie ustalono; w Chodaczkowie Wielkim – brata i siostr� ks. Chabły.

Wielki ludzki dramat rozegrał si� w Wigili� Bo�ego Narodzenia 1944 r, kiedy to banderowcy dokonali masowych mordów.

W Ihrowicy zgin�li: Dutczak Anna (�. Wojciecha) l. 58 i jej córka Karolina l. 15, Białow�s Anna (�. Sylwestra) l. 44, Białow�s Julia (�. Mi-chała) l. 33, Kozibroda Maria (�. Jana), Litwin Paulina (�. Wincentego), Białow�s Jadwiga (c. Michała), Litwin Mikołaj (s. Jana), Białow�s Franci-szek (s. Michała) l. 55, jego �ona Karolina, Białow�s Franciszek (s. Win-

81

centego) l. 60, Białow�s Antoni (s. Ignacego) l. 67, Białow�s Jan (s. An-toniego) l. 52, Białow�s Rozalia (�. Jana) l. 49, Białow�s Maria (c. Jana) l. 19 i Stefania, D�ygała Aniela (c. Jana) l.23, jej syn Ada� l. 2, NN. na-uczycielka z Cebrowa l. 30, Białow�s Tatiana (�. Antoniego), D�ygała Jan (s. Stanisława), ks. Szczepankiewicz Stanisław l. 38, jego matka Anna l. 70 i jej syn Tadeusz l. 42 oraz córka Stefania l. 36, Biskupska Katarzyna (�. Józefa) l. 45, jej syn Józef l. 13 i córka Stanisława l. 7, Sobczak Aleksandra (�. Jana), Dutczak Domicela (�. Jana), jej córka Anna, Mot Stefania (c. Antoniego) l. 19, Mot Daniela l. 25, Litwin Maria (�. Jana), Bartman El�bieta, Kozibroda Michał l. 67, Litwin Kazimierz l. 17, Litwin Paulina (�. Stefana), Magdalena, Migała Stanisław l. 49, jego �ona Stanisława l. 48 i ich dzieci: Władysław l. 20, Genowefa l. 17, Sta-nisława l.22, Bo�czak Bronisława (c. Piotra) l. 13, Stanisław (s. Piotra) l. 9, Białow�s Stefan (s. Franciszka), Białokur Włodzimierz, Litwin Katarzy-na (�. Mikołaja), Kazimierz (s. Mikołaja), Janina (c. Mikołaja) l. 7, Kuczer Wiktoria (�. Karola), Nakonieczna Franciszka (�. Juliana), Białow�s Ma-ria (�. Michała), Nakonieczny Grzegorz, Justyna, Józefa l.30, Eudokia, Maria, Błaszczuk Wiktoria, Kazimierz (s. Franciszka) l.16, Białow�s Ro-zalia (c. Eliasza), Raba Jan l. 69, Rurarz Łukasz, jego �ona Maria, Litwin Mikołaj, jego �ona Helena i wnuczka Stefania z domu Litwiniec, Bartnik Maria, Kupyna Michalina (z Dobrowód), Nakonieczna Czesława (z Do-browód), Milej Karolina l. 35, jej dzieci l. 7 i l. 5, Burakowska Marcela l. 70, Dziedzic Franciszek l. 60, jego syn Kazimierz l. 16, D�bicki Kazimierz l. 3 (wnuk Stefana Litwina), Nakonieczny Wawrzyniec, jego �ona Janina, Jaworska Anna (kaleka), Eudokia, Białow�s Agnieszka l. 90, Kocaj Fran-ciszka (z d. Kubów) uciekinierka z Berezowicy Małej, Kulik Julia (�. Jana kowala) l. 64, Białow�s Tatiana l. 80, Kulik Julia, dwaj NN. z Berezowicy Małej, którzy uciekali do Tarnopola, a noc zastała ich w Ihrowicy oraz Hry� (Ukrainiec) m�� Polki i 4-osobowa rodzina Sienkiewiczów (z Łubia-nek Wy�szych).

Tej samej Wigilijnej Nocy w Łozowej zostali zamordowani: Ataman Jan l. 21, Bar Katarzyna l. 37, Knop Jan l. 70, Ku� Sabina l. 40, B�k Władysław l. 47 i Katarzyna, Bednarska Anna l. 75, Bednarski Franci-szek l. 48, Katarzyna l. 40, Bojko Józef l. 79, Michał l. 41, Borak Sabina, Cie�la Maria l. 48 i jej córki Maria l. 24 i Stefania l. 21, Józef l. 70, Felicja l. 60, Stefan l. 51, Franciszka l. 69, Tomasz l. 45, Czubka Mikołaj l. 68, Waleria l. 21, Diaczun Michał l. 14, Piotr l. 2, Anastazja l. 40, Jan l. 10, Władysław, Drop Maria l. 24, Katarzyna l.52, Antoni l. 47, Anna l. 55, Eu-genia l. 22, Maria (c. Jana) i jej 6-miesi�czne dziecko, Dubiel Jan l. 56, Franciszek l. 12, Maria l. 28, Fene�ska Teresa l. 41, Gajowska Maria l. 100, Stanisław l. 35, Grabas Paweł l. 38, Kazimierz l. 22, Wiktoria l. 48, Aniela l. 71, Wojciech l. 10, Albina l. 12, Adam l. 61, Kaczor Franciszek l. 50, Ku� Maria l. 24, Michał l. 16, Maria II l. 1,5, 1-roczny Paweł, Anna l.

82

35, Bogumiła l. 70,Teofila l. 24, Stanisław l. 16, Stefania l. 3, Katarzyna, Ku�-Stocka Maria, Laszka Wasyl (Ukrainiec) l. 28, Litwin Maria l. 19, Łagisz Maria l. 29, Anna l. 2, Aniela l. 28, Makuch Jan l. 5 i 10-miesi�czny Paweł, M�dryk Józef l. 7, Markowicz Anna, Mazurkiewicz Sabina l. 31, Aniela l. 78, Katarzyna l. 35, Emilia l. 8, Jan l. 60, Makuch Józef l. 2, Mo�cipan Jan l. 16, Anna l. 70, Waleria l. 32, Nosek Piotr l. 70, Franciszek, Paszek Olga l. 40, Piero�ek Ewa l. 70, Płaksa Stefan l. 65, Osipa Anna l. 55, Sabina l. 26, Mojsiejewicz Bobko (Rosjanin), Rapacka Anastazja l. 18, Karolina l. 15, Skorobohaty Józef, Jan l. 4, Stocka Ge-nowefa, Michał l. 31, Pelagia, Kaczor Sabina l. 45, Anna l. 75, Kanas Ka-rol l. 67, Zofia l. 69, Ludwik l. 78, Agnieszka l. 76, Bronisława l. 18, Bła�ej l. 75, Maria l. 90, Ja� Irena, Kizłyk Wiktoria l. 71, Leonora l. 41, Józef, Michał l. 35, Maria l. 17, Anna, Kozioł Maria l. 35, Karolina l. 72, Stocka Aniela l. 40, Parania l.80, �nihur Wasyl (Ukrainiec) l. 79, Szpilur Maria l. 52, Marian l. 35, Tyne�ska Aniela, Waligóra Piotr l. 72 Waligóra N. (z Kurnik Szlachcinieckich), Wojciechowska Irena (Aniela), Stanisław, Za-bawska Maria l. 60, Zabórska Anna l. 32 jej dzieci: Jan l. 2, Maria l. 5, Zagrobelna Maria l. 17 i dwoje dzieci (z Kurnik Szlachcinieckich) oraz dwoje dzieci NN. z Tarnopola.

W �wi�to Bo�ego Narodzenia zostali zamordowani przez UPA w Petrykowie: Biała Wiktoria, Ma�lanka Karolina l. 20, Bronisława l. 16, Lewicki Jan (garbaty), Dobrza�ski Jan i Maria l. 16, Turski Jan, Łoza An-tonina (z Kurpiów); w Stechnikowcach w grudniu zamordowano: �nihu-ra N., jego �on� i ich dwoje dzieci oraz Barabasza N.

Ponadto w 1944 r, (brak dokładnej daty) we wsi Ostrów �mier� ponie�li: Beniowski Piotr (młynarz), jego bracia Józef i Paweł.

W styczniu 1945 r. w Zabojkach zamordowano ks. Karczewicza Michała; w lutym w Skomorochach – Berkowicz Sabin� l. 45; w marcu zgin�ły tam Kwa�nicka Adela l. 17 i jej matka Emilia l. 48; w Romanów-ce zamordowano nauczyciela Tetiuka Michała; 18 marca w Draganów-ce – Domaradzk� Juli� l. 5 i jej syna Władysława oraz córk� l. 14, Doma-radzk� Katarzyn� (�. Jana) l. 30 i Domaradzkich: Zbigniewa-Tadeusza l. 12 i Kazimier�-Mari�.

27.03.45 r. w Gajach Wielkich bandy UPA dokonały masowego mordu. Zgin�li: Babiak Na�cia (Ukrainka), Borutowicz Józef, jego �ona Maria (z Mysłowej), syn Tomasz, Skowro�ska Anna, Kopiec Zdzisław l. 6 i Mieczysław l. 19 (s. Pauliny), Byndas Maria (z Posłusznych) l.49, Ciso� N. (ojciec zamordowanych w lipcu 1941 r. Józefa i Mariana), jego �ona i córka Janina, Czarniecki Tomasz l. 80, jego �ona Katarzyna l. 67, Ka-szuba El�bieta i jej córka Julia, Ka�mierzów Józef, jego syn Jan, Gurgu-rewicz Maria, Teofila (z Jacyszynów), jej syn Kazimierz, Huculak N., Ki-nal N. (c. Mikołaja), Kociuba Maria (z Piechów), jej córka Julia i wnuczka, Kopiec Franciszka (z Buniakowskich), Laskowska Maria, jej pasierb Pa-

83

weł, Mikołajów Jan, Ostrowski Adolf Emilia (z Cisoniów) i troje dzieci Ci-soniów, Ostrowski Władysław l. 48, jego �ona Agnieszka, Dubelt Maria, jej córki: Janina, Władysława i Helena, Strykowska Julia (z Pasierbów), Stanisławczyk N. Szyma�ska Rozalia, Szpilska N. (�. Antoniego), jej tro-je dzieci, NN. Ukrainka (za ostrze�enie Szpilskiej), Jacyszyn Katarzyna, jej córka Józefa i zi�� Wagner Józef oraz córka Wagnerów Janina i syn Adam, Szyma�ska Rozalia (z Jacyszynów), Gurgurewicz Tadeusz, Za-wadzki Aleksander, jego �ona (w zaawansowanej ci��y) oraz syn Stani-sław i córka Maria, Szyma�ska Katarzyna, Kaczorowski Kazimierz oraz 8 nierozpoznanych osób.

W kwietniu 1945 r. w Borkach Wielkich zabity został Folczyk Ste-fan; w Isypowcach Czarnuszka Michał; 20 kwietnia 45 r. w Janówce zgin�li: dwaj m��czy�ni i kobieta; w Krasówce – 4 Polki.

* * *

W roku 1944 w Czernichowie Ukrainiec wrzucił swoj� �on� (Po-lk�) �yw� do cembrowanej studni. Natomiast nowy gr.-kat. ksi�dz przybyły tu ze Lwowa, pot�pił zabójstwa Polaków przez UPA. Nast�pnego dnia ju� go zamordowano. W Petrykowie Ło�a Antonina (z Karpinów) została zmasakrowana za odmow� współpracy z UPA. W Gajach Wielkich młod� Ukraink� zamordowano za ostrze�enie Polki (Szpilskiej) przed napadem w dniu 27.03.45 r. – m�� Polki – odmówił wykonania polecenia zamordowania jej. Nie mamy informacji co si� z nim stało, natomiast jego �on� zamordowali banderowcy.

Ale ... w Draganówce ksi�dz gr.-kat. Iwan Diduch, głosz�c kazanie w cerkwi, denerwował si�, �e nic si� we wsi nie dzieje, a powinno pa�� w jego parafii przynajmniej 100 Polaków. W Isypowcach gr.-kat. ksi�dz odprawił “s�d” nad Polakami na swojej plebanii, za umieszczenie na krzy�u napisu w j. polskim. We wsi Stupki ksi�dz gr.-kat. po�wi�cał w cerkwi narz�dzia zbrodni.

(Według relacji 15 �wiadków). POWIAT TREMBOWLA

Według szacunków w powiecie zostało zamordowanych 2.500 lu-dzi. Do 1998 roku ustalono na podstawie �wiadków 644 nazwisk.

W lipcu 1941 r. w Laskowcach zostali u�mierceni: Gruszewski

Bronisław, Michał, Frydrych Mikołaj, Owsia�ski Piotr, Władysław, �nie-

84

�ek Kazimierz; w Mogielnicy zabito 15 Polaków – rodzin� Janickich, Malinowskich i Mazurów oraz Hoc Stanisława i Soleckiego Leona.

We wrze�niu 41 r. we wsi Małków zabito 6 osób; w Młyniskach – 4 osoby.

W czerwcu 43 r. w Brykuli Nowej zabito 3 osoby; w lipcu w Trem-bowli – Stawarskiego (Stanowskiego) Eugeniusza, Gało�sk� Iren�, Ju-naka Wacława, Szyma�skiego N.; w Krowince – Ferenca Jana l. 20, Czarn� N. l. 70, Ostrowskiego Jana l. 20 i Asprasa Adama l.54.

W sierpniu 43 r. w Kulczycach zgin�ł Jó�ków Michał; w pa�dzier-niku w Kobyłowłokach - Ciesielski N.; w Mogielnicy zabito 9 osób, w tym ksi�dza gr.-kat. Panasiuka.

10.11.43 r. w Plebanówce zabito Juchniewicza Jana, 23-go za-mordowano 10 osób: Gliwa Jan l. 40, Krukowski Jan l. 41, Łamajda Wła-dysław l. 41, Malinowski Michał l. 41, Józef l. 39, Karol l. 40, Miku� Igna-cy l. 45, Tarka Michał l. 39, Turza�ski Karol l. 41, Smole�ski Jan l. 41 a 24 listopada: Malinowski Ignacy i P�kowski Piotr; w Strusowie w listo-padzie zgin�ł Kowalewski Stefan.

15.12.43 r. w Janowie został zamordowany Cirko Mikołaj; w Se-menowie Kremer Antoni i Ko�cielniak Bronisław; w Stadnicy zamordo-wano 25 osób; w Zazdro�ci – 9 osób, w tym Błatkiewicz N., Garbowicz Karol, Moczulski N., Sławi�ski Emil, arski N. oraz NN. m��czyzna; w Zniesieniu - Szałapata Leonarda; w Boryczówce (w 1943 r.) zgin�ł Ksi��yk Bartłomiej.

W styczniu 1944 r. w Podhajczykach zamordowano 10 Polaków; w lutym w Łoszniowie - 2 osoby; w Zazdro�ci w okresie zapustów zgi-n�ło 45 Polaków, w�ród nich Sławi�ska N. i Podhajecka Ró�a; 13 lutego w Zniesieniu – Bajrakowski Julian i Partyka Marian.

W nocy z 12/13 marca 44 r. w Iwanówce zamordowano 14 osób, w�ród nich Kocha�ski Władysław, Kowalski Grzegorz l. 58, Szotarski N., Urba�ski N. i jego 3-osobow� rodzin�; 15 marca w Plebanówce zgin�li Michalska Michalina siostra Piotra), Zygmunt Piotr i Zygmunt Anna; 19 marca w Mogielnicy – Janicka Bronisława l. 42, jej córka Nella l. 16 i syn Józef l. 13.

Najwi�kszego mordu na Polakach dokonano w tym powiecie w marcu 1944 r. w Tiutkowie, gdzie zgin�ło 120 osób. Dotychczas na-zwisk nie podano.

W nocy z 18/19 marca w Wierzbowcu zamordowano 62 Polaków, w�ród których rozpoznano nast�puj�ce osoby: Bartosiewicz Grzegorz, Antoni, Bazylkiewicz Helena, Bielecki Maciej, Bulak Alojzy i jego małe dziecko, Bukak Stefan, Andrzej, Stanisław i jego dwoje dzieci, Buła Jan, Wawrzyniec jego córka, Byk Franciszek, Marian, Grzegorz, Józef, Cy-ganiec Anna jej dwoje dzieci, Grycan Apolonia, Józef, Antoni, Andrzej, Michał, Alojzy, Hoc Anna, Kinal Maria, Józef, Katarzyna, Kubaczkowski

85

Tadeusz, Anna, Maria, jej trójka dzieci, Olejnik Jan, Pie�kowski Stani-sław, Maria, Polulak (Polubak) Stefan, Rutko Alojzy, Maria, Rozalia i trój-ka jej dzieci, Skubicka Michalina �nie�ek Małgorzata i czwórka jej dzieci, Szmigiel Michał, Apolonia, Sadluk Bronisław, jego �ona i trójka ich dzie-ci.

W kwietniu 44 r. w D�binie zostali zamordowani: Jastrzembski Zbigniew i Łoboccy: Bronisław, Edmund, Ernest, Czesław i Alojzy; w Hleszczawie zgin�ło 15 osób; w Iławczu - 20 osób, w tym: Galo�ski N. l. ok. 55, Szmid Antoni l. 38, Aniela l. 30, Witomski Leon l. 40 i Julia l. 40; w Ruzdwianach - Kinasz Stefania, Kocur Bronisława i Łucja.

W maju w Iławczu zgin�ł Kałdus N.; w lipcu w Laskowcach za-mordowano 15 Polaków i NN. alumna gr.-kat.; we wrze�niu w Kobyło-włokach zgin�li: Duchnicki Władysław l. 60, J�drys Piotr l. 30, Kowal Rysia l. 7, Przybylski Józef l. 34 i Stojanowska Michalina; w Mogielnicy zamordowano kilku Polaków.

W pa�dzierniku 1944 r. w tej�e Mogielnicy zamordowano 80 Pola-ków, w�ród nich: Bezwercha N., Celi�ski Józef, Dzielnik Antoni, Górza�-ski N., Homik N., Jacenty Józef, Janicka Józefa, Rozalia, Franciszek, Jawna Tekla (z Nowickich) l. 34, Kali�ska N. i jej córka, Kasztelan Antoni i trzy osoby, Kot N. i trzy osoby, Krajewski Józef, Krzyczkowski Rodion, Krzuczkowski N., Mazur Bronisław, Nanowski Eugeniusz, Eugenia, Na-raniewska N., rodzina Orkuszów, rodzina Słobodzianów, Szymkiewicz Eugenia, Witomski N. i dwie osoby, Wojnar N., Wojnar N. (kobieta), Za-zulak N., abski N.

W Słobódce Janowskiej zostali zamordowani: Amorowicz Ma-rian, Kedzierewicz Michał, Pindera Paweł l. 17, Powszyk Józef l. 16, Semkowicz N., Słobodzian Jan l. 17, Julia, jej córka l. 8; w Trembowli – Tkaczy�ski N. a 25 pa�dziernika Maceluch Jan (st. sier�. KOP i AK).

W listopadzie 44 r. w Iławczu zabito Goło�skiego Dominika; w Chatkach 24 listopada zabito Malinowskiego Ignacego. W grudniu 44 r. w Ruzdwianach zgin�ł NN. �ołnierz WP, przebywaj�cy u rodziny na urlopie.

6.02.45 r. w Młyniskach zamordowano 12 Polaków; w czerwcu w Plebanówce - Juchniewicza Józefa l. 18; w Romanówce zgin�li:, Ca-łowski Józef, jego �ona i czworo dzieci, Ciastko Jan, Grzeszczuk Florian, Grzeszczuk N., cztery osoby o nazwisku Karpi�ski, Krajewska Maria, Krajcuła Stefania dwie osoby o nazwisku Łysa, Smereczy�ska Eugenia, Solecka Maria; we wsi Sadyki zgin�ło kilka osób w�ród nich Krechowicz Franciszek, Ksi��ek Jan, Noga Piotr; w Słobódce Strusowskiej – kilka osób; w Załawiu – 4 m��czy�ni w tym 3 Michalskich; w Ziele�czu zabi-to Malarczuk Genowef�.

* * *

86

W Kobyłowłokach znale�li si� tacy Ukrai�cy, jak Sahraj, Bury i

Słoboda, którzy Polakom pomagali. W lipcu 1944 r. w Laskowcach banderowcy zabili alumna teologii gr.-kat. za odmow� wst�pienia do UPA.

Ale ... we wsi Iławcze miejscowy ksi�dz gr.-kat. Rajch był jednym z głównych organizatorów mordu ludno�ci polskiej, a jego syn brał bez-po�redni udział w grabie�ach i mordach Polaków. We wsi Strusów banderowcy utopili w Serecie ksi�dza gr.-kat. Panasiuka, o�enionego z Polk� i pot�piaj�cego zbrodnie UPA.

(Według relacji 9 �wiadków).

POWIAT ZALESZCZYKI

Szacuje si�, �e w powiecie zostało zamordowanych około 2.000

ludzi, a według relacji �wiadków do 1998 ustalono 748 nazwisk. W 1940 roku w Szczytowcach zgin�ł Filipowski Kazimierz, stu-

dent UJK we Lwowie, pochodz�cy z Zaleszczyk; w lipcu we wsi Torskie - S�dziszewski Antoni l. 35; w Uhry�kowcach - Uhlik Wiktor.

We wrze�niu 43 r. w Torskiem zamordowano Burakowskiego Bronisława (Juliana) l. 30, a w pa�dzierniku Wi�niewskiego Antoniego l. 28 i Frankiela Czesława l. 20.

Banderowcy zamordowali około 20 Polaków jad�cych do miasta, a z po�ród powracaj�cych z niego jeszcze 10 osób – byli to mieszka�cy wsi Kułakowce.

W 1942 r. w Lisowcach zgin�ł Nawrocki N. 12.02.43 r. we wsi Tłuste Miasto został zabity Ro�cicki Marian; w

maju 43 r. w Burakówce – Sobczak Piotr. 2.08.43 r. w tej�e Burakówce zgin�ł: Pleczniewicz N. i 4 m��-

czyzn; 5 sierpnia w Anielówce – Jasiewicz N. i Skiba Dominik. W wrze�niu 43 r. w Tłustem Miasto zabito ks. proboszcza Szko-

dzi�skiego Stanisława i wikarego ks. Majk� Bronisława oraz 6-ciu m��-czyzn i kobiet�; 30 wrze�nia 43 r. w Winiaty�cach zgin�li: Biskupski N. Filipowicz N. l. 45, jego córka l. 20, Mierzwi�ski N., Otto N. i jego �ona, N. Jurek (chłopak z Kołomyi oraz 9 osób o nieustalonych nazwiskach.

W pa�dzierniku 1943 r. w Szutromi�cach zamordowano 5-osobow� rodzin� Czarnieckich, K�pał� N. i jego syna.

14.12.43 r. we wsi Latacz zostali zamordowani: Czernicki Szymon l. 72, Eugenia l. 21, 6 osób z rodziny Karpiak, Tiligłowski Marian l. 33.

87

W 1943 r. w nieustalonych bli�ej datach zgin�li ponadto: w Anie-lówce - Krzywonos Stanisław; w Czerwonogrodzie – Wartanowicz Ka-jetan; w Gródku – Ko�cielski Emil l. 60 i jego �ona Anna l.57.

W 1943 r. w Lesiecznikach zostali zabici: Biskupski Kazimierz l. 60, jego �ona Helena l. 51 i syn Lechosław l. 24; w Lisowcach – Augu-styniwcz Marceli i Byczkowski Piotr.

W marcu 44 r. w Nowosiółce Kostiukowej zamordowano Szczepanowicza N. i Zamorskiego Zygmunta l. 30; w lipcu 44 r. w Sło-bódce Koszyłowieckiej zgin�li: Krajewski Stanisław, Kuliczkowski N., Tatomir N.; w sierpniu 44 r. w Burakówce – 4 m��czy�ni; w D�winiaczu – Kostyniuk Eugeniusz, Tomaszewska Helena; we wrze�niu 44 r. we wsi Berestek – Palczy�ski Eugeniusz; w Dupliskach – rodzina Dau-mów, rodzina Głuchowskich, rodzina Kurowskich, Szumowski Leon; w U�cieczku miejscowy organista i jego �ona.

W pa�dzierniku 44 r. we wsi D�winiacz zostali zamordowani: Bi-li�ski Edward, Czajkowski Henryk, Derengowski N., Kowalska N. i jej dziecko, mał�e�stwo Olfinier, Przybo� Jan, Sianko N., Szpina N., Wyj-man Marian oraz 9 osób o nieustalonych nazwiskach; w Lisowcach - Przybyła N.

W tym samym miesi�cu banderowcy dokonali masowego mordu we wsi Torskie. Zgin�li wówczas: Bydłowska Maria (Ukrainka �ona Po-laka Antoniego) i jej 5-ro dzieci w wieku 1-12 lat, Chomiakowska Józefa, jej czworo dzieci, te�ciowa oraz jej trzy zam��ne córki i 6-ro dzieci, 16-ro dzieci przebywaj�cych w czasie napadu w domu Chomiakowskich, Ła-pi�ski N., jego �ona, syn Tadeusz l. 20 i córka l.15, Ł�czy�ska N. (�ona Szczepana), Janina l. 18 (córka Stefana), Genowefa, jej dziecko l. 2, Klementyna l. 18, Rozalia l. 90, jej synowa Helena (z Mołoniów), Kazi-mierz syn Heleny, Moło� N. (m��czyzna), Rosiewicz Henryk, jego �ona Stefania i syn Benedykt l. 3, Stojanowicz Józefa, Stojanowicz N. (matka Zenona), Genowefa, jej dwoje dzieci, Wremblecka Anna, jej troje dzieci oraz trzy dorosłe osoby o nieustalonych nazwiskach.

2.11.44 r. we wsi Czahor zostali zamordowani: Bardecka Helena l. 15, Iza l. 3, Zofia l. 40, Bili�ska Aniela l. 65, Rudolfina l. 30, Eugeniusz l. 3, Juracic Józefa l. 70, Korczak Józefa l. 18, Łukaszka Genowefa l. 15, Helena l. 17, Tekla l. 70, Motyczka Paulina l. 32, Rozborska Genowefa l. 30, Jan l. 35, Toporowicz Iza l. 2, Zofia l.27,Wróblewska Maria l. 19,Wysocka Maria l. 60, Tekla l. 50, Zabłocka Agata l. 10, Jadwiga l. 38, Stanisława l. 24, Piotr l. 38, Ryszard l. 15, Zbigniew l. 17, Zieli�ska Hele-na l. 70. W Nyrkowie w tym czasie zgin�li: Falkowicz Celina l. 26, Gra-bowiecka Helena l. 60, Jakubowska Joanna l. 50, Klemens l. 60, Łesiuk Antonina l. 35, Małanicz Aniela l. 36, Ludwika l. 40, Ozimi�ska Cyprianna l. 9, Czesława l. 18, Domicela l.48, Jadwiga l. 13, Janina l. 6, Michał l. 53, Pasieka Piotr l. 75, Wand�ura Tacjanna l. 80.

88

W grudniu 1944 r. w Błyszczance zgin�ł Jakubiszyn Michał; we wsi Torskie – Bana� Szymon l. 80, dwie kobiety o nazwisku Bednarow-ska, Bednarowski Dionizy, Bednarowska Weronika, jej córka Stefania, Kaczaniuk N. (kobieta), Ko�ciuk N. (Ukrainiec, diak), jego �ona Maria (ze Stojanowiczów) - Polka, Ł�czy�ski Antoni l. 18, Mykietiuk Antoni, Płosz-cze�ska Antonina, S�dziszewski Józef, jego �ona (Ukrainka); w Uhry�-kowcach – Basiurski N. l. 50, Kni�atko N., jego �ona i córki Aniela oraz Janina.

W 1944 roku, w nieustalonych datach, zgin�li ponadto: w Capow-cach 15 młodych chłopców w wieku 17 do 22 lat oraz Bielecka N., Ja-si�ska N., Tyszkowska Kunegunda; w Szutromi�cach – 30 Polaków o nieustalonych nazwiskach; w Winiaty�cach – Gawro�ski Leopold l. 54 i jego córka Jadwiga l. 22; w eawie – Jaremowicz N. i dwie córki, ks. Rupniewski Józef, Wi�niewska N. (�. Jana) i dwoje jej dzieci.

1.01.45 r. w Uhry�kowcach za spraw� banderowców miał miej-sce masowy mord Polaków. Zgin�ło wówczas ponad 150 osób, w�ród nich: B�k Maria, Bialik Joanna, Bi�ko Rozalia, jej dwoje dzieci, Ciastko El�bieta, Ludwika, ich ojciec i matka, Deka Bronisława l. 41, Stanisława, jej dwoje dzieci i te�ciowie, Dzieciora Jan, jego �ona Franciszka. córka Alina i syn Franciszek, Górska Adela, Halikowska Eugenia, Maria, Har-bowska Helena, Jakubiszyn Adela, jej syn, Jakubiszyn Stanisław, Kacz-marek Emanuel, Szymon, Maria, Kole�ek Maria, jej dwoje dzieci, Kozyra, Król Wiesława, Katarzyna, jej 5-ro dzieci, Kotylnicka Maria, Anna, Kut-kowska Bronisława, Linkiewicz Genowefa, Karolina, Macitski Eugeniusz, Malitowski Stanisław l. 23, Melnyk Jadwiga, Maria, Niemiec Katarzyna, Szaszkiewicz Maria, Szczepa�ska Józefa, Tomaszewska Helena (z Zi�-bów) l. 41, Winniczuk N. i troje jej dzieci, Wiszniewska Leontyna l. 33 (z e�awy), Wojciechowska Dominika, jej ojciec i dziecko oraz 15 osób spalonych w domu Dominiki.

14.01.45 r. w Myszkowie zamordowano Kaszczyszyna Jana l.17. 15.01.45 r. w Lataczu kolejny masowy mord, gdzie zgin�ło 80

osób, z tego 10 osób o nieustalonych nazwiskach. Zgin�li tam: Bigulak Maria l. 68, Bła�enko Michał l. 41, Aniela l. 38,Maria l. 15, Janusz l. 2, Malwina l. 75, Maria l. 30, Bobrowska Stefania l. 19, Czernicki Andrzej l. 71, Aniela l. 46, Stanisław l. 46, Doma�ska Józefa, Franciszek, Józef, Anna, Władysław l. 62, Eugeniusz l. 5, Hosty�ska Stefania l. 41, Karpiak Julia, Teresa l. 72, Korczynska Zofia l. 65, Maria l. 35, Kowalczuk Jan l. 9, Ma�linkiewicz Rozalia, Michalki Michał l. 52, Janina l. 20, Bronisława l. 13, Jan l. 5, Franciszek l.14 Mikietyn Helena l. 28, Michał l. 1, Parfin Ju-lia, Półchłopek Kazimierz l. 24, Sandecki Józef, Antonina, Maria, Sabina, Maria l. 48, Antoni l. 51, Józefa l. 40, Sochacki Michał l. 16, Maria l. 12, Helena l. 17, Julia l. 50, Stanisław l. 60, Anna l. 50, Józef l. 72, Leontyna l.67, Storo�y�ska Michalina l. 63, Kazimierza l. 13, Władysław l. 16, Su-

89

chowij Helena, Józef, Maria, Syniecka Aniela l. 67, Klementyna l.16, Bronisław l. 14, Franciszek l. 11, Szydłowska Julia, Zofia, JuliaII l. 31, Tresel Maria l. 35, Antoni l. 14, Tuligłowska Aniela l. 30, Karolina l. 30, Urban Jan l. 70, Julia l. 65, Wojciechowski Tadeusz l.64, Zawadzka An-tonina l. 73, NN. Stefania l. 71.

W nocy z 15/16 stycznia 1945 r. w Błyszczance szalej�ca banda UPA zamordowała 67 Polaków. Zgin�li: Baraniecka Aleksandra l. 38, Karol l. 17, Danuta l. 9, Paulina l. 12, Władysław l. 11, Olga l. 30, Stefa-nia l. 18, dwie 4-ro osobowe rodziny Jakubiszynów, Jakubiszyn Antoni l. 55, jego �ona Anna l. 50, syn Kazimierz l. 14, córka Aniela l. 12, Kosio-rowska Anna i trójka jej dzieci, Kuchta Adam l. 40, Alicja l. 30, Kazimierz l. 12, Bronisława l. 30 Langer N. l. 38 (Ukrainka), Mie�ka N. l. 40, jej troje dzieci od 4 do 10 lat, Nied�wied� Jan l. 20, Franciszka l. 18, ich ojciec i matka, Nied�wied� N. l.12, Smoli�ska Maria l. 35, Jan l. 45, Anna l. 65, Antoni l. 12, Stojanowicz Danuta l. 8, Tadeusz l. 2, Szuszkiewicz Marce-la l. 46, Rozalia l. 16, Eugeniusz l. 10, Szymon l. 50, Weronika l. 50, Mi-chał l.10 Władysław l. 17, Turkiewicz Marcela l. 50, Wojtowicz Władysła-wa l. 21, jej ojciec Ksawery i Alicja l. 45 oraz 6-osobowa rodzina, Włady-sław II l. 42, Joanna l. 45 ich troje dzieci, 5-osobowa rodzina Ziółkow-skich, Ziółkowski Eugeniusz l. 21, Złuchowska-Zubek Anna l.60.

1.02.45 r. w eawie z r�k banderowców zgin�li: Linowska Klara siostra zakonna l. 60, Łysek Antonina l. 60, Oko�ska Józefa l.70, Ra-mach Antoni l.40, Maria l. 38, ich córka Czesława l. 14, i syn Albin l. 10, Ryczaj Józef l. 45, Stachurski Stanisław l. 50, Stecka Anna l. 50, Sutyk Maria (z Wysockich) l. 25, Szyma�ska N., Winiarska Maria l. 40, Franci-szek l. 10, Wojnarowski Jan l. 10, Wiszniewska Leontyna, Wytrykusz Mi-chał, Dorota l. 65, jej córka Antonina l. 35, syn Antoniny Stefan l. 6, Jo-anna l. 22, Józef l. 4, Eudokia l. 28, Zieli�ska Helena l. 77; 7 lutego zgi-n�ł tu Malinowski Eugeniusz l. 17 mieszkaniec Iwania Złotego.

Z 2/3 lutego 1945 r. w Czerwonogrodzie zgin�ło 70 Polaków. Zgin�li tam m. in.: Bronikowska Henryka l. 62 (siostra zakonna), Buszta Teresa l. 3, Fałkowicz Celina l. 26, Czere�niowska Joanna, Glezner Franciszek l. 17, Grabowiecka Helena l. 75, Greszczyn Stanisław l. 30, Krystyna l. 1, Paulina l. 20, Grzebi�ska Helena l. 72, Jakubiszyn Michał l. 78, ks. proboszcz Jurasz Stefan l. 60, Kalinka Katarzyna (z Rzepnia-ków) l. 25, Kobyla�ski Józef l. 50, Koty�ski Józef l. 10, Jan l. 19, Kor-czy�ski Teodor l. 62. Zgin�li tutaj równie� mieszka�cy Nyrkowa: Bobryk Eugeniusz l. 33, D�browski Piotr l. 75, Gertych Justyna l. 70, Kamizelich Antoni l. 50, Karasowski Ignacy l. 50, Kurhaniewicz Antonina l. 45, Mała-nicz Mieczysław l. 17, Rzepiak Katarzyna l. 23, Smoli�ska Wiktoria l. 29, �widerska Janina l. 19, Wojnarowska Maria l. 48, Zalewski Jan l. 70, Zawadzka Karolina l. 35, Marysia l. 2, oły�ska Józefa l. 22, Zygnunt l. 65.

90

25.02.45 r. w Zaleszczykach Starych zamordowano 30 Polaków. 24.03.45 r. w eawie zamordowany został mieszkaniec Hi�ko-

wiec Karpi�ski Eugeniusz l. 17; 31 maja 45 r. w Nyrkowie zmarł Sta-churski Bronisław l. 48 od ran odniesionych w Czerwonogrodzie 2.02.45 r.; we wrze�niu 45 r. w Zaleszczykach zabito Turza�skiego Eugeniusza l. 17.

W czasie tej banderowskiej rzezi w latach 1940-42, w bli�ej nie okre�lonych datach, zgin�li równie�: w Kasperowcach – D�browski Ta-deusz l. 38, Misiewicz Stefania l. 30, Skar�y�ska Maria l. 42, Rudolf l. 34, Stanisław l. 45; w Kułakowcach – Bilska Franciszka l.54, Galarecka Ma-ria l. 23, Harasymowicz Joanna l. 40, jej syn l.23, Karolina l. 55, Kami�-ska Paulina l. 50, Kwa�nicka Maria l. 58, jej syn Antoni l. 18, Łukasieiwcz Anna l. 58, Majewski Karol l. 48, jego �ona Maria l. 37, córka Janina l. 15, syn Kazimierz l. 11, Ostrowski Julian l. 46, Porszt Michał l. 47, Sale-wicz Rozalia l. 50, Smykalczyk Mikołaj l. 60, jego �ona Teresa l. 56.

W latach 1941-45 (brak dokładnych dat) w Szczytowcach zostali zamordowani: Adamski Leopold l. 29, Baczy�ski Grzegorz l. 45, jego �o-na Julia l. 38, Waleria l. 17, Biskupski Kazimierz l. 64, jego �ona Helena l. 60, syn Kazimierz l. 20, Bojanowska Apolonia l. 45, Gawro�ska Kle-memntyna l. 26, Grabowiecki Kazimierz l. 35, Harasymowicz Wincenty l. 18, Huculska Franciszka l. 48, jej córka Janina l. 19, Kami�ski Michał l. 36, jego �ona l. 37, córka Stefania l. 17, Ludwik l. 37, Kwiatkowski Józef l. 42, jego syn Marian l. 18, Michalski Kazimierz l. 39, jego syn Zdzisław l. 15, Miziubrycka Maria l.45, Mo�cicaka Karolina l. 45, Radwa�ski Albin l. 36; w Zaleszczykach zabito 20 osób o nieustalonych nazwiskach.

* * *

We wsi Torskie Ukrainiec (starszy brat w cerkwi gr.-kat.) Ko�ciuk

M., �onaty z Polk�, został zam�czony przez banderowców na �mier� za pot�pianie ich zbrodni. W Uhry�kowcach polska rodzina znalazła schronienie u s�siada Ukrai�ca, po powiadomieniu jej przez Ukraink� o maj�cym nast�pi� napadzie w kilka dni po Bo�ym Narodzeniu.

Eugeniusz Tuligłowski z Latacza podaje, �e Ukrainka ukryła jego rodzin� w swoim domu. Z innej informacji wiadomo, �e kilkana�cie osób – Polaków ukrywało si� w piwnicy gr.-kat ksi�dza, a on, gdy jego słu�ba doniosła o tym banderowcom, zorganizował ukrai�skie furmanki i wszystkich odwieziono do Tłustego.

Ale ... ks. gr.-kat. Piotr Sawrij we wsi Torskie podczas kazania w lipcu 1941 roku wezwał do mordowania Polaków. W Czerwonogrodzie Ukrainiec Piotr Wytrykusz wygarn�ł cał� seri� z automatu do rodzonej siostry Polki głusz�c jej błaganie: Petruniu ne ubywaj mene.

(Według relacji 21 �wiadków).

91

POWIAT ZBARA

Szacuje si�, �e w powiecie zbaraskim wymordowano około 1.000 osób. Do 1998 roku ustalono podstawie relacji �wiadków 515 nazwisk.

Ju� wiosn� 1939 roku OUN-owcy zamordowali pod Tarnopolem

b. kierownika młyna w Berezowicy Małej – Borysławskiego N.; w pa�-dzierniku w Zarudeczku – Muzia Władysława l. 25; w listopadzie zgin�ł tu Sitarczuk Paweł. W sierpniu 1941 roku w Berezowicy Małej zgin�ł Byczek Jakub, Kocaj Adam i NN. Ukrainiec z córk�; w Stryjówce Sokal-ski Tadeusz l. 32, a w 1942 roku w Maksymówce zabito 3 m��czyzn o nieustalonych nazwiskach; w pa�dzierniku w Szyłach zabito NN. inwali-d�.

W 1943 roku w Medynie zgin�ły 2 osoby (kobieta i m��czyzna); w Roznoszy�cach uciekinier z Wołynia – Halczuk Stanisław; w Czaha-rach Zbaraskich Biłous Władysław l. 30 i Stanisław l. 18; w Klimkow-cach Zieli�ski Zenon (Ukrainiec), m�� zasłu�onej Polki; 16 sierpnia w Zarudeczku banderowcy zamordowali 10 Polaków, byli to Hu�ka Igna-cy l. 39, Kowalczuk Onufry l. 48, Olisko Aniela l. 19, Przysi��niuk Broni-sław l. 19, Ratu�niak Maria l. 60, Rygiel Mikołaj l.62, Zagwocki Antoni l. 39 i Teresa l. 61, oraz 2 osoby o nieustalonym nazwisku.

Od wrze�nia do grudnia 1943 r. zostali ponadto zamordowani: w Ochrymowcach - Łopuski Adam (z Tarnopola); w Sieniachówce zgin�-ło 12 osób, w tym mał�e�stwo Stankiewiczowie; w Czaharach Zbara-skich – Tokarczuk N. l. 43; w Kapu�ci�cach – 15 osób; w Netrebie zgin�ło 10 Polaków: Bogonowicz Wawrzyniec, Maria, Alojzy, Dziedzic Marcin l. 60, jego �ona Pelagia l. 50, wnuczka Mila l. 9, wnuk Janek l. 6, Korczyk Franciszek, Szabi�ska Stefania l. 18, Szabi�ski Kuba, Tarasz-czuk Szymon l. 65.

Ju� wcze�niej, bo w 1941 r. , zgin�ło w Netrebie 11osób, w tym ks. proboszcz z Opryłowiec – Władyka Stanisław, Dziedzic Jan i Stanisław, Paczkowski Stanisław i Juzwa Alojzy. W Starym Zbarau zabici zostali: Kociuruba Paweł l. 20, Puklicki Paweł l. 40, Szpuner Maria l. 35, i NN. m��czyzna; w Szyłach – Kedzierski Jan, jego �ona Franciszka i córka (narzeczona Ukrai�ca); w Czaharach Zbaraskich - Kopiec Mieczysław, Mazurkiewicz Feliks i Słonecki Kazimierz; we wsi Hurniakowa(?) - Men-dalski N.; w Klimkowcach – 9 m��czyzn; w Lesie Kapu�cinieckim – Berezowski Kazimierz, jego �ona, te�ciowa i syn; 11 listopada w Stry-

92

jówce zgin�li: Antochów Michał, Robak Paweł i Sokół Jan; w 25 listopa-da 43 r. Łubiankach Wyszych zgin�li Mucha Jan i jego córka l. 5, Sa-gan Piotr, Sławi�ski Stefan, jego �ona i dziecko, Tokarczuk Jakub l. 34, Mikołaj l. 37, Tracz Karol, Stanisław, War��ak Karol l. 28.

24.12.43 r. w Maksymówce zamordowano m��czyzn�; 25.12 w Hnilicach Wielkich zgin�li: Szydełko Paulina l. 46, Franciszek l. 21, Adam l. 20; w grudniu 43 r. w Łubiankach Wyszych zgin�ły 3 osoby o nazwisku Hajnrich i 5-osobowa rodzina Niszczoruków.

2.01.44 r. w Hnilicach Wielkich zostali zabici: Taratuła Franciszek l. 45 i Kazimierz l. 6; 21 stycznia we wsi Kobyla – arkowska Anna l. 62 i Helena l. 51 (siostry zakonne?).

Najwi�kszego mordu w powiecie zbaraskim dokonała grupa UPA przybyła z Wołynia w nocy z 22/23 lutego 44 r. w Berezowicy Małej - rodzinnej wsi pisz�cego te słowa. Zamordowano tu, zar�ni�to 131 ludzi. Zgin�li: Berezin Anna (z Sowi�skich), jej dwoje dzieci, w tym niemowl�, Bogunowicz Maria (z Mieszków) l. 70 uciekinierka z Netreby, Budnik An-tonina (z d. Kubów) oraz jej 4 małe dzieci, Buff Michał, kilka osób o na-zwisku Ciurys: Grzegorz i jego �ona, Jan, jego �ona i ich mały synek, Paulina, Piotr i jego �ona oraz dwie małe córki9, D�bicki N., jego �ona i 3 ich dzieci, Dworakowski Jan, D�ygala Władysław “Bartoszko”, jego �ona i 3 ich dzieci, D�ygala Wojciech, Hrycaj Maria z małym dzieckiem, Hrycaj N., J�drzejków Jan, jego córka Anna i syn Mikołaj, Juzwa Franciszek i Anna, Kocaj Józef i jego 3 córki, Korylczuk Prokop, jego �ona Anastazja i trzy córki: Agnieszka, Maria, Stefania oraz mały wnuczek Krzysio, Kozi-broda Antoni, Kura� Anna, Kwa�nicki Antoni l. 38, jego �ona Maria l. 37 i ich synowie: Władysław l. 4 i Kazimierz l. 12 oraz Kw�niccy babka i dzia-dek chłopców, Lewków Anna, Łewkiw Zenon (Ukrainiec) i jego �ona Po-lka (z Ziółkowskich), Łewkiw Pawło (hołowa selrady), jego �ona Stefania, Nowakowski Jan, jego �ona, Pachołek Maria, jej małe dziecko, Pa�czy-szyn Agnieszka, jej mała córka Franciszka, Sesiuk Józef, jego matka, Franciszek i Franciszek II, Kubów Józef “Słunka” z matk� i siostr� Kata-rzyn�, “Słunczycha”, jej córka Ka�ka, Sowi�ska Anna z niemowl�ciem, Aleksander, jego �ona Petronela l. 70, Władysław l. 23, Szewczuk Piotr, Szymków Jan, Tomków Franciszek i Katarzyna z 7-giem jej małych dzie-ci, Wi�niowska Jarosława, jej matka Franciszka i córka Marysia, Wi-�niowski Franciszek, jego �ona.

Z grupy zastrzelonych i spalonych w oborze Mikołaja Sesiuka nie udało si� ustali� 20 nazwisk oraz 11 ludzi zamordowanych na kolonii.

W Łubiankach Niszych zamordowano w tym czasie 11 m��-czyzn o nieustalonych nazwiskach; w Obodówce - 5 m��czyzn.

9 Z Ciurysów pochodziła matka O. prof. Mieczysława Kr�pca.(W.K.).

93

Wiosn� 1944 r. we wsi Dobromirka UPA zamordowała 25 osób, byli to: Dzikowski N., jego �ona, Knysiewicz Maria, Krawczuk N., jego �ona i córka, My�lenicki N., jego �ona i troje dzieci, Rodziewicz N., jego �ona i córka, dwoje uciekinierów z Wołynia (rodzic z dzieckiem) i 9 osób o nieustalonych nazwiskach. W maju 44 r. w Krasnosielcach zgin�ł Hu-nek Ignacy l. 39; latem w Kurnikach Iwancza�skich – 8 osób; we wrze-�niu w Prosowcach – Ju�win Tekla l.30 i syn Henryk l. 4; w pa�dzierniku w Dobrowodach – Dziedzic Karol, jego �ona, córka l. 14 i niemowl�, Minartowicz N. l. 70, Olejowska Barbara (Polka �ona Ukrai�ca), S�sia-dek Paweł l. 70, Stachów N. m��czyzna, Witomski Jan (z Góry Babija); w Berezowicy Małej – Kubów Franciszek (drugi Franciszek zgin�ł w Płotyczy), Piotr (sołtys), Wi�niowski Paweł; w Nowikach – 5 osób; w Prosowcach – Ratuszny Jakub l. 15, jego babcia; w listopadzie w za-mordowano tam 6-osobow� rodzin� ukrai�sk�: Hinij Hryhorij l. 60, jego �ona Maria l.57, syn Wołodymyr l. 32, jego �ona Paulina l. 30 i 2 dzieci w wieku lat 7 i 4; w Zbarau – 10 osób o nieustalonych nazwiskach.

24.12.44 r. we wsi Korczunek zostali zamordowani: Kupyna Mi-chalina i Nakonieczna Czesława; w Berezowicy Małej – Kocaj Francisz-ka; w grudniu w Czaharach Zbaraskich - Chmielowska Domicela, Draj Maria, jej córka Olga, Marciniuk Stanisław, Stankiewicz N. (Ukrainiec); w Stryjówce – Podgórski Bolesław.

W ci�gu 1944 roku (w nieustalonych datach) zamordowano: w Ba-zarzy�cach – 20 osób; w Hnilicach Wielkich, Jacowcach i Klebanów-ce nie ustalon� liczb� ofiar; w Łozówce - 2 m��czyzn; w Łubiankach Wyszych – 30 osób; w Maksymówce – 30 osób; w Lisieczy�cach, Medynie, Nowym Siole, Skorykach, Terpiłówce i Tokach zgin�ła równie� nie ustalona liczba osób.

W styczniu 1945 r. w Zarudeczku zamordowano Narynieckiego Piotra l. 48 i Ukrai�ca Papura Wołodymyra l. 47; 2.02.45 r. w Czaharach Zbaraskich – Dobrynick� N. i jej syna Gustawa l.17; 14 lutego w Sie-niawie – 26 osób; w Sieniachówce liczby i nazwisk zamordowanych nie udało si� ustali�.

W kwietniu 45 r. w Kurnikach Iwancza�skich zostali zabici: Bucz-kowski Józef l. 13, Dziedzic Jan l. 60, Jagielicz Piotr l. 56, Janik Antoni l. 40, Juzwa Jan l. 40, Kotowicz Antoni l. 60, Mikołajów Andrzej l. 18, Po-lowa Stefania l. 35, Szewczuk Antoni l. 65, Franciszek l. 70; w lipcu 45 r. w Czaharach Zbaraskich – Szcz�ch Piotr l. 75; w Netrebie - Korczyk Franciszek i abi�ski Kuba.

W latach 1941 – 1945 zgin�ło: w Zbarau – 30 osób; w Kretow-cach – 10 osób; w Hrycowcach – 9 osób; w Nowym Rogowcu nie ustalono liczby i nazwisk ofiar.

94

* * *

Ukrai�cy byli te� lud�mi. W Berezowicy Małej Fed’ko Bartkiw przez cał� jesie� – do grudnia przechowywał w wykopanej piwnicy ojca pisz�cego te słowa i dwie jego siostry: Adel� i Józi� (spali na kartoflach), a Łewkiw N. (Danyłko) ostrzegł w ko�cu grudnia mojego ojca: Janku, jak chcesz �y� to uciekaj. W Prosowcach zgin�ła cała 6-osobowa rodzina ukrai�ska Chiników za pot�pianie grabie�y i mordów na Polakach. W Starym Zbarau nie doszło do masakry dzi�ki gr.-kat. ks. Rohatiukowi i diakowi Diduchowi, który uratował tak�e przed zamordowaniem starsz� siostr� Jana Konysza. W Stryjówce Ukrainiec Tura�ski ostrzegł Pola-ków na godzin� przed napadem banderowców ryzykuj�c własnym �y-ciem. Dzi�ki postawie Ukrai�ców w Tarasówce nie zgin�ł �aden miej-scowy Polak.

Ale ... np. w Medynie ks. gr.-kat. na kazaniu w cerkwi o�wiadczył w sierpniu 1942 r: Współistnienie Polaków i Ukrai�ców jest wrzodem, który nale�y koniecznie rozci��. W Tokach ks. gr.-kat. Jacyszyn zach�-cał z ambony do mordowania Polaków.

(Według relacji 25 �wiadków).

POWIAT ZBORÓW

Ocenia si�, �e w powiecie zborowskim zostało zabitych około 2.500 ludzi, a według ustale� do 1998 roku (na podstawie relacji �wiad-ków) zostały zanotowane 493 nazwiska.

We wrze�niu 1939 roku zamordowani zostali: w Czyowie – Ja-

worski Leon; w Milnie – Hawryszczaj Józef l. 30; w listopadzie 1942 r. w Neterpi�cach – 31 m��czyzn, w tym Paszniak Stanisław, a w grudniu zgin�ła tam Łakomska Maria; w lipcu 1943 r – Najwer Tomasz; 22 wrze-�nia w Pomorzanach – m��czyzna – wo�nica; w pa�dzierniku 1943 r. w Hnidawej zgin�ło 50 Polaków; 15 pa�dziernika w Panasówce – kilka osób, w�ród nich zgin�ł dowódca samoobrony “Szklany”.

W listopadzie 1943 r. zamordowani zostali: w Urlowie – ksi�dz gr.-kat. i 5 Polaków; w Hukałowcach – 10 m��czyzn: Bła�ków Filip l.19, Mi-kołaj, 2 osoby o nazwisku Burhard, Grabas N., Józwij N., Turecki N. oraz 3 nierozpoznane osoby; w Tro�cia�cu Wielkim (w nieznanym terminie) zgin�ło 8 osób w�ród nich �liwi�ski Antoni.

W styczniu 1944 r. zabito: w Nesterowcach – 10 m��czyzn; w Ostaszowcach – Olendra Franciszka; w lutym 1944 r. w Reniowie – Klim Jan, Szklany Jan, jego �ona Anna; w marcu 1944 r. w Jarczow-

95

cach – Rybarczyk Maria, Stro�ska Kazimiera oraz 3 nierozpoznane osoby; w Jeziernej – Czereda Jan l. 60, Czereda N. l. 40, Kołtowski Wincenty l. 40, jego �ona l. 30.

W nocy z 1/2 kwietnia1944 r. w Pomorzanach zamordowano 47 osób. Zgin�li: Kempi�ska Tekla l. 40, jej synowie: Eugeniusz l. 11 i Fran-ciszek l. 6, Kempi�ski Franciszek l. 60, jego �ona Maria l. 50, córka He-lena l. 14, Kempi�ski Józef l. 58, Antoni, jego synowie: Józef l.25 i Michał l. 23, Antoni II, Kurdyba N. (córka Michała) l. 18 i syn (Michała) l. 12, Ma-łachowski Tomasz l. 35, jego �ona Anna l.40, Niesłuchowska Antonina l. 22, Jadwiga (córka Anny) l. 16, Stanisław l. 40, jego �ona Karolina l. 38, Anastazja (matka Stanisława) l. 60, troje dzieci Niesłuchowskich, Domi-cela (�ona Tomasza) l. 54, Karolina (synowa Domiceli, �ona Jana) l. 25, troje dzieci Niesłuchowskiej Karoliny od trzech miesi�cy do 4 lat, Justyna l. 18 i Waleria l.15 (córki Michała), Niesłuchowski S. (syn Antoniego), Te-kla (�ona Józefa) l. 50, Karolina (córka Józefa, bli�niaczka Karoliny) l. 27, Józef l.34, jego �ona Katarzyna l. 32, Niesłuchowski N. (ojciec Kata-rzyny), 5 dziewczynek o nazwisku Niesłuchowska w wieku od 4 do 14 lat, Niesłuchowski Józef l. 60, jego �ona Maria l. 55, syn Władysław l.25, Mieczysława (córka Józefa) l. 23, Tomasz l. 62, ółkiewicz Władysław l. 40; we wsi Sławna 10 kwietnia 44 r. zgin�ły 3 polskie rodziny, razem 14 osób.

W czerwcu zgin�li: w Bogdanówce – Rupental Aleksy i 4 inne osoby; we wrze�niu we wsi Gontowa – Głowacka Maria l. 25; 11 listo-pada w Bukowinie – 13 Polaków: Baran Maria l. 40, jej córki: Anna l. 6 i Stefania l. 16 oraz syn Stanisław l. 12, Czapla Antoni l.50, jego �ona An-na l. 40, ich dzieci: Władysław l. 16, Józefa l. 3 i Maria l. 10, Humienny N. l. 65, Lis Adam l. 55, Maliszewsk Mikołaj l. 55, Zalewska Rozalia l. 65; w Gajach Roztockich – Myszka Michał, jego �ona Maria oraz czwo-ro dzieci i babcia, mał�e�stwo Sucheckich, 4-osobowa rodzina �widro-wych, mał�e�stwo Wajdów z córk�; we wsi Gontowa – Miazgowska Ma-ria l. 70, Ro�ko Jan l. 55, Szeliga Bronisława (Olszewska) l. 35, Eugenia l. 35, Tekla l. 45, Zaleski Paweł; w Jarczowcach – Drewlany Kazimierz; 11 listopada w Milnie – Boniuk Katarzyna l. 40, Czapla Anna l. 60, Dec Anna l. 60, Dzioba Stanisław l. 50, Stanisław II l. 70, Agnieszka l. 70, Jarmole�ko Michał l. 55, Kr�piec Katarzyna l. 60, Anna (córka Jana) l. 17, Majkut Jan l. 60, Pomys N. l. 40, jego córka Janina l. 18, Procyszyn Piotr l.60, Szeliga Mikołaj l. 50, Zalewska Katarzyna l. 45, jej babcia l. 79, Stefania l. 18 oraz 19 nierozpoznanych osób.

2.12.44 r. zgin�ła w Jeziernej Ku�ma Stefania l. 22; w grudniu 44 r. w Bukowinie – Buła Maria i Letki Paweł; w Gontowej – Bieniaszew-ska Anna l. 30, Danyluk Maria l. 40, Głowacka Maria l. 25, Maciów Paweł l. 55, My�liwiec Maria l. 50, Olszewska Anna l. 40, P�czek Mikołaj l. 60, Szeliga Maciej l. 70, jego �ona Anna l. 60 oraz 1 osoba nierozpoznana;

96

we wsi Kamionka-Milno – Ga�dzicki Władysław l. 17 Surmi�ski N. l. 50 (Ukrainiec), N. Agnieszka l. 35 (�ona Ukrai�ca); w Presowcach zamor-dowano 100 Polaków, ustalono niestety tylko jedno nazwisko Łozicki N.

W styczniu 1945 r. zgin�li z r�k banderowców : w Moniłówce – An-toszyn Włodzimierz; w lutym 1945 r. w Jeziernej – Kami�ski Marek l. 48, jego �ona l. 46; w marcu w Neterpi�cach – Dec N. l. 40 (m��czyzna), Ga�dzicki Jan, jego córka Stanisława l. 14 Ja�nij N. (�ona Ukrai�ca), Wawruch Władysław, Stanisław, NN. �ołnierz WP na urlopie oraz 1 nie-rozpoznana osoba.

W kwietniu 1945 r. w Białokiernicy zostali zabici: Półtorak Kazi-mierz oraz �witkiewicz Maria (oboje w wieku 19-22 lat).

W latach 1941 – 1944 zgin�ło: w Zało�cach – ponad 50 Polaków; w Zborowie ponad 50 osób; w grudniu w Pomorzanach zgin�ł Niesłu-chowski Tomasz l. 62

* * *

W Pomorzanach Ukrainiec Pawło Roszczenko, nie zwa�aj�c, �e

grozi mu �mier� z r�k banderowców, ukrył Polaka na strychu obory. W 1943 r. w Urlowie ksi�dz gr.-kat. pot�piał na kazaniu mordy Polaków na Wołyniu i nawoływał do zgody, za co został zamordowany. Po doko-naniu mordu we wsi Milno banderowcy zmusili miejscowe dziewcz�ta ukrai�skie do usługiwania sobie, kazali im �piewa� i ta�czy�. Ksi�dz gr.-kat. był tak oburzony tym faktem, �e na kazaniu powiedział w cerkwi: To �adne wojsko, to plugawa banda, która nigdy nie zbuduje �adnej Ukrainy – za co otrzymał od banderowców wyrok �mierci.

Ale ... w Neterpi�cach Ukrainiec Jasij N. zamordował w marcu 1945 r. swoj� �on� Polk�.

(Według relacji 20 �wiadków).

POWIAT ZŁOCZÓW

W powiecie tym zamordowano według szacunku około 2.000 ludzi, naoczni �wiadkowie do 1998 roku podali 504 nazwiska pomordowa-nych.

Ju� 7.05.1937 roku w Bełcu zostali przez OUN-owców zamordo-

wani: Jasi�ski Mieczysław i jego �ona Maria. We wrze�niu 1939 r. zgin�-

97

li: w Czyowie – Jaworski Leon z Bohutyna pow. Zborów; w Sokołówce – kilku polskich �ołnierzy i policjantów.

W lipcu 1941 po przej�ciu frontu niemiecko-sowieckiego zgin�li: w Białym Kamieniu – 7 Polaków o nieustalonych nazwiskach; w Pocza-pach – Polak, który uciekł z sowieckiego wi�zienia; 28 czerwca w Ry-kowie – ks. Szewczyk Jan; w Skwarzawej – 7 Polaków: D�browski Władysław, Lachowski N. Młynarczyk Stanisław Wichrowicz Tomasz, Zieli�ski Józef. uciekinier z Wołynia i nieznany m��czyzna; w Sokółce – Dubasiewicz Antoni l. 19, Józef l. 22, Dzi�kowski Tadeusz l. 35, Jasi�ski Michał l. 20, Józef l. 23, Lubacz Jan l. 34, Mikulski Hieronim l. 27, Mie-czysław l. 18, Józef l. 26, Szcz�sny Ludwik l. 29, Wojnarowski N. i 3 akademików z Poznania.

W sierpniu 1942 r. zostali zamordowani: w Sasowie – aptekarz z Poznania; w Uszni –rodziny Bojakowskiego Józefa, Doma�skiego Łuka-sza, Olejnika Józefa oraz Rypatowski Franciszek; w pa�dzierniku 42 r. w Krasnem – NN. lekarz, NN. kierownik szkoły, NN. naczelnik poczty.

W styczniu 1943 r. zgin�li: w Gołogórach – Mazur Piotr i NN. ap-tekarz, 14 wrze�nia 43 r. w Krasnem – proboszcz z Mogielnicy ks. Kla-kla Władysław; 2 pa�dziernika w Oydowie – 2 nieznanych m��czyzn; 12 pa�dziernika w Czeremoszni – Isarewicz Bogdan, Kaniecki Stanisław i 23 pa�dziernika: Cyran Franciszek, jego �ona Anna oraz kilka osób; 20 pa�dziernika w Sokołówce – 2 nieznanych m��czyzn; w pa�dzierniku we wsi Buek – Tychniewicz N., jego �ona, Ko�uszyn Roman (Ukra-iniec).

24.12.43 r. w Wigili� Bo�ego Narodzenia zamordowano: w Kołto-wie 35 Polaków, w tym Klauba Kazimierz (dowódca 7 kompanii AK); w Kruhowie – Brutkowski Andrzej l. 32, Franciszek l. 18, Kazimierz l. 21, Stanisław l. 16, Paweł l. 36 Michał l. 32 Doliszny Jan l.46, Władysław l. 16, Fedyczkowski Kazimierz l. 47, Ładyga Atanas l. 53 (Ukrainiec), Mi-ku� Jan l. 55, jego syn Michał l. 16, Martynyszyn Jurko l. 33 (Ukrainiec), Muzyka Jan l. 41, Wincenty l. 39, Rogalski Piotr l. 32, Sokołowski Stani-sław l. 72.; w Podhorcach w grudniu zgin�ło kilku Polaków.

3.01.1944 r. w Pietryczach zgin�ło kilkunastu Polaków; 5 stycznia w Łuce – Szuber Władysław l. 54, Kalinowski Wilhelm l.22; 6 stycznia w Woroniakach – Korczy�ski Władysław, Kubiszyn Tomasz, Macyszyn Jan, Pankiewicz Edward i kilka innych osób; 12 stycznia w Sokołówce – 4-osobowa rodzina le�niczego; w styczniu w Krasnem – 15 kolejarzy i pasa�er Onychir Bolesław z Tarnopola.

W nocy z 9/10 lutego w Czyowie zgin�li: Babicz Władysław, Jó-zef, Helena, Bachranowski Jozef, Chilarski Karol, Bronosław, Antoni, Anna, Chilarska-Iwanczyszyn Maria, Chilarska Tekla, Zofia, Jan, Nowicki Józef, Simi�ski Józef, Antoni, Jan, Zarzycki Michal, Anna, uli�ski Józef, Maria; w Skwarzawej – kilkunastu Polaków, w�ród nich rozpoznano Ba-

98

łackiego, N. Haszkiewicza N., Teodorowskiego Piotra, Karola, Józefa; 28 lutego 44 r. w Sokołówce zgin�ł ks. Wiszniewski Jan.

22.03.44 r. w Hucie Werhobuskiej zamordowano 30 osób, w tym: Kobyla�ski N., 13-osobowa rodzina Zawadzkich, Zadhorocha N, jej cór-ka (ułomna), Mieczysław l. 21 (członek samoobrony).

1.04.44 r. we wsi Wicy� zgin�ł Zagrobelny Adam, NN. nauczyciel; 9/10 kwietnia 19 członków samoobrony AK; 25 kwietnia 25 Polaków, w�ród nich: Baranowski Franciszek, B�dziuch Józef, Kr��el Stefan, Sko-blicki Paweł; z 3/4 kwietnia w Maruszce zgin�ło 60 Polaków, w tym: Denis Zenon l. 5, Birecka Anna oraz rodziny: Czerniaków, Lisiewiczów, Markowskich i Woroszczaków; 5 kwietnia w Sasowie – mijowski Lu-dwik, Wiatrowski N. (Ukrainiec), jego zi�� (Polak); w Wielkanoc w Kon-dratowie zamordowano 30 Polaków; w kwietniu ponadto zgin�li: w Czy-owie – Dudek N. (matka) i jej młodszy syn; w Kruhowie – Kopaniecki Antoni, Muzyka Mikołaj, Antoni, Wodecki Jan; w Zazulach – 8 Polaków w tym: Stojanowska Stefania l. 40, Szafra�ski Jan.

W czerwcu 1944 r. zgin�li: w Bortkowie – Magola Józef l. 48; w ulicach – Bogusławski Michał oraz rodziny: Nahorczy�skich i Regułów.

Z 13/14 lipca 1944 r. w Sokołówce zamordowano 10 młodych m��czyzn; w pa�dzierniku 1944 r. w Hucisku Oleskim – Konopka Zygmunt l. 16, Gabi�ski Józef l. 45 i w grudniu – Konopka Michal l.45; 24.12.44 r. (dogodny czas – u Polaków �wi�ty Wieczór-Wigilia Bo�ego Narodzenia) w Kołtowie zgin�ło wówczas 18 Polaków; w grudniu w Wi-cyniu – 60 Polaków.

W marcu 1945 r. w Kruhowie zamordowano 23 Polaków – rozpo-znani: Brutkowska Maria l. 35, Olender Katarzyna l. 46, jej córka Stefania l. 25; w kwietniu 45 r. zgin�li: w Skwarzawej (w Wielki Pi�tek) - 30 Pola-ków; w Złoczowie - �widerski Michał i jego te�ciowa Wi�licka Anna.

W latach 1943 – 1944 (brak bli�szych danych) w Krasnosielcach zgin�ło kilku Polaków; w Kutkorzu kilkana�cie osób, w tym Biskup Emi-lia i Jankiewicz Jan.

* * *

Za odmówienie udziału w mordowaniu Polaków banderowcy za-mordowali 10 Ukrai�ców w Woroniakach. Za to, �e w okresie mi�dzywojennym jeden z Ukrai�ców był wójtem w Krasnosielcach został przez bojówk� UPA zlikwidowany. Roman Ko�uszyna Ukrainiec został zabity przez banderowców za odmow� zamordowania �ony Polki we wsi Buek. W Poczapach ksi�dz gr.-kat. uratował Polaków przed Niemcami, wyja�niaj�c cel brudnej roboty swoich parafian.

99

Ale ... byli te� Ukrai�cy, którzy post�powali w sposób nieludzki. W Kruhowie Ukrainiec Mikołaj Czy�, �eby zdoby� zaufanie UPA usiłował zamordowa� własn� �on� Jadwig� Polk�; cudem unikn�ła �mierci. W Kruhowie zamordowano 2 Ukrai�ców, którzy byli na Wigilii u Polaków. W Złoczowie 3 i 4 lipca 1941 r. OUN-owcy i policja ukrai�ska, przy ak-tywnej pomocy gr.-kat. dziekana ks. Tretiaka, zorganizowali pogrom y-dów; zgin�ło około 1.000 osób. W Poczapach na wiosn� 1944 r. “zukra-inizowany” syn zamordował swego ojca Kilarskiego N.

(Według relacji 14 �wiadków).

100

ZAMORDOWANI KSI�A

Na Podolu, jak i na terenie całych Kresów Południowo-Wschodnich gin�ł z r�k ludobójców spod znaku OUN-UPA przede wszystkim bogo-bojny, ci��ko pracuj�cy na roli lud polski. Jego przewodnikami ducho-wymi byli ksi��a. W programach szowinistów ukrai�skich, szczególnie w okresie II wojny �wiatowej, była nie tylko zagłada Polaków zro�ni�tych od wieków z t� ziemi�, ale tak�e tych, którzy b�d�c najbli�ej tego ludu podtrzymywali i utrwalali w swoich parafiach miło�� i wierno�� do ziemi i wiary przodków – tj. ksi��y polskich.

Byli wi�c zarzynani, zabijani siekierami, paleni, nie tylko w swoich plebaniach, ale te� w ko�ciołach, nawet przy ołtarzach podczas sprawo-wania liturgii, czy w czasie pogrzebów.

W tych strasznych czasach wi�kszo�� ksi��y polskich nie opusz-czała swoich wiernych i dlatego gin�ła wraz z nimi �mierci� m�cze�sk� i okrutn�. Niewielu zdołało si� uratowa�. al serce �ciska, �e zapomniano o nich, a raczej – �e znaj�c tragiczne wydarzenia i okoliczno�ci �mierci – przemilcza si� je w imi� ... chyba �le poj�tego dobra. Co wi�cej, słycha� głosy, �e czas ju� o tych zbrodniach zapomnie�.

My – Kresowianie, którzy byli�my naocznymi �wiadkami tragicznej �mierci ksi��y oraz braci i sióstr zakonnych uwa�amy, �e to wła�nie ONI – prawdziwi m�czennicy za wiar� i wierno�� – powinni by� w pierwszej kolejno�ci wyniesieni na ołtarze.

Natomiast OUN-owscy bandyci, rzekomi “rewolucjoni�ci” i “obro�cy niepodległo�ci”, bywali nierzadko nawoływani do zbrodni przez swoich “�wiaszczenyków” – duchownych obrz�dku wschodniego, jak np. ksi�dz gr.-kat N. Panasiuk z Mogielnicy (w pow. trembowelskim)). Bywali oni nawet dowódcami bojówek terrorystycznych, nadto �wi�cili w cerkwiach narz�dzia zbrodni do mordowania Polaków, aby “�niwa były obfitsze” i “bez grzechu”.

Oczywi�cie zdarzali si� te� tacy, którzy banderowskie zbrodnie po-t�piali lub pomagali zagro�onym Polakom. Ponosili za to �mier� z r�k ukrai�skich fanatyków, niekiedy z cał� swoj� rodzin�. Oni tak�e zasłu�yli na wyniesienie, za m�cze�sk� �mier� poniesion� w imi� miło�ci bli�nie-go, w imi� wiary.

W jednym z numerów “Głosów Podolan” w 2003 roku zostanie opublikowana imienna lista zamordowanych osób duchownych na tere-nie naszego województwa. Tu wi�c ogranicz� si� do podania ogólnej liczby ofiar w sutannach i habitach zakładaj�c, �e mo�e by� ona jeszcze nie kompletna. ywi� nadziej�, �e Czytelnicy zechc� j� uzupełni�, zgła-szaj�c nieujawnione dot�d nazwiska i okoliczno�ci �mierci.

101

Według dost�pnych mi materiałów podaj�, �e w latach 1939 – 1946 zgin�ło z r�k wynaturzonych “bojowników o samostijn�” 38 ksi��y rz.-kat. oraz 3 zakonników i 9 zakonnic.

SPOSOBY I METODY MORDOWANIA

POLAKÓW PRZEZ LUDOBÓJCÓW Z OUN-UPA

Nie wystarczało im pozbawienie Polaka �ycia. �mier� “Lacha” po-winna by� poprzedzona wymy�lnymi torturami. Nie wiemy gdzie si� tego uczyli, ale prze�cign�li w okrucie�stwie i NKWD, i gestapo. Cz��� z nich miała niezł� praktyk� bior�c udział wraz z Niemcami w masakrze ydów. U innych przemówiły mo�e “wrodzone talenty”? Rozkoszowali si� bo-wiem bestialstwem, upajali widokiem cierpienia swych bezbronnych ofiar, tak dorosłych jak i dzieci.

Uwag� badaczy zwraca fakt, �e stosowane przez banderowców metody u�miercania były do�� ujednolicone i wyst�powały na całych po-łudniowo-wschodnich ziemiach II RP.

Kandydat na członka bojówki OUN czy UPA musiał najpierw “wy-kaza� si�” dokonaniem zbrodni na “Lachu”, aby móc by� dopuszczony do zło�enia przysi�gi. Nie stanowiło to przeszkody, a wr�cz przeciwnie, gdy “Laszk�” była własna matka, �ona, dziecko czy siostra. Taki był wa-runek członkostwa w UPA. Przy tym rodzaj stosowanych tortur ustalany był przez tzw. “komitet rewolucyjny”. Za� rytuał �wi�cenia przez niektó-rych “�wiaszczenyków” narz�dzi zbrodni był prawdopodobnie inicjatyw� oddoln� tych bardziej gorliwych. Pó�niej ci sami ksi��a sprawowali w cerkwiach liturgi�, mordercy za� przykl�kali przed obrazem Matki Bo�ej w ko�ciołach, w których dokonywali zbrodni.

Dr Aleksander Korman ustalił pierwotnie 136 metod zabijania ludzi przez banderowców. Pisze o tym na łamach czasopisma “Na Rubie�y” nr 35 z 1999 roku, pt. “Wirtuozeria banderowskiej zbrodniczo�ci i gwałtu – co najmniej 136 metod tortur”. Przedstawiony materiał jest wynikiem jego wieloletnich, niezale�nych prac badawczych. Dalsze badania doprowa-dziły do u�ci�le� i podniesienia liczby owych metod do astronomicznej wr�cz liczby – 360 sposobów zabijania “Lachów”. Wymienia je dr Kor-man w swojej ostatnio wydanej publikacji pt. “Stosunek UPA do Polaków na ziemiach południowo-wschodnich II Rzeczypospolitej”, wyd. NORTOM, Wrocław. Zainteresowanych odsyłam do tej lektury. Tu pra-gn� tylko doda�, �e dzi� jeszcze, po upływie sporo ponad pół wieku od

102

tamtych tragicznych wydarze�, ci, którzy je prze�yli i byli �wiadkami – s� lud�mi gł�boko zranionymi psychicznie i rany te wci�� bol�.

PRÓBA BILANSU

O�rodki naukowe w Polsce i na Ukrainie nie podejmuj� rzetelnych bada� na temat stosunków polsko-ukrai�skich, a organizowane tzw. kon-ferencje historyczne polsko-ukrai�skie wiadomo jak przebiegały i czym si� ko�czyły. Sensowne wydaje si� przytoczenie fragmentów referatu dra Ryszarda Kotarby – b. dyrektora Okr�gowej Komisji Badania Zbrodni przeciw narodowi Polskiemu w Krakowie – wygłoszonego na VI semina-rium w Warszawie (w dniach 3-5 listopada 1999 r.) pt. “Zbrodnie nacjo-nalistów ukrai�skich w woj. tarnopolskim w latach 1939-1945. Próba bi-lansu”.

Akcja ukrai�ska przeciwko Polakom w Małopolsce Wschodniej ma kilka faz wynikaj�cych z ogólnej sytuacji politycznej, frontowej oraz z rozwoju doktryny i siły bojowej ugrupowa� ukrai�skich. W Tarnopolskiem mo�na wyodr�bni� nast�puj�ce okresy:

1. Pierwsze akcje antypolskie – wrzesie� 1939 r. 2. Wydarzenia zwi�zane z wojn� niemiecko-sowieck� – lato 1941

r. 3. Rozszerzenie si� fali mordów z Wołynia na woj. tarnopolskie (i

stanisławowskie) – druga połowa 1943 r. 4. Pocz�tek wi�kszych napadów na wsie polskie – grudzie� 1943 -

stycze� 1944 r. 5. Masowe mordy i ataki na polskie o�rodki samoobrony – od lute-

go do połowy 1944 r. 6. Ostatnia fala mordów w okresie okupacji sowieckiej – do wiosny

1945 r. Nim fala mordów ogarn�ła Tarnopolszczyzn�, wie�� o “rzezi wo-

ły�skiej” rozchodziła si� szybko, budziła groz�, ale te� mobilizowała do działania. Napady do przełomu 1943/1944 były skierowane przewa�nie na wsie bezbronne. Potem sytuacja zacz�ła si� zmienia�, wi�ksze sku-piska polskie zacz�ły tworzy� lepiej lub gorzej zorganizowan� samo-obron�. Od prostych form zbiorowego ostrzegania, wartowania, budowy kryjówek, po stopniowe uzbrajanie si�, a nawet budow� umocnie� i two-rzenie ł�czno�ci mi�dzy poszczególnymi o�rodkami. Osi�gano pewne minimum bezpiecze�stwa. rodki te jednak okazały si� niewystarczaj�-ce. Mimo wszystko (...) w niektórych przypadkach działania samoobrony

103

pozwoliły na odparcie ataków i obron� cz��ci ludno�ci w umocnionych punktach oraz zmniejszenie polskich strat.

W takich wła�nie okoliczno�ciach odparte zostały napady lub po-wstrzymane rozpocz�te mordy m. in. w Hanaczowie (II 44 r.) w pow. przemy�la�skim, w Koro�ciatynie (II 44) w pow. buczackim, w Toustoba-bach (XII 45) w pow. podhajeckim, w Milnie (XI 44) w pow. zborowskim, w Czerwonogrodzie (II 45) w pow. zaleszczyckim i in.

Gdyby nie działania samoobronne, liczba ofiar byłaby znacznie wi�ksza.

Najwi�ksze nasilenie napadów i najwi�ksze straty ludno�ci polskiej nast�puj� od pocz�tku 1944 roku. W Bokowie (pow. Podhajce) 11 II 1944 zamordowano około 60 osób, w Hucisku Brodzkim (pow. Brody) 12 II 1944 – ponad 40 osób, w Łanowcach (pow. Borszczów) 12/13 II 1944 – około 80 osób (...) w Berezowicy Małej (pow. Zbara�) 22/23 II 1944 – 131 osób, Majdanie (pow. Kopyczy�ce) 12 III 1944 – kilkadziesi�t10, w Płauczy Wielkiej (pow. Brze�any) 30/31 III 1944 – około 90 ofiar.

Wkroczenie Armii Czerwonej (w kwietniu 1944, potem w lipcu 1944) nie zmieniło zasadniczo sytuacji. Wła�nie pod rz�dami sowieckimi miały miejsce masowe mordy: w Sorocku (pow. trembowelski) 23 XI 44 r. zgin�ło ok. 80 osób, w Ihrowicy (pow. tarnopolski) 24 XII 1944 r. ok. 85, w pobliskiej Łozowej 28/29 XII 1944 r. – 107.

Za� w roku 1945 zamordowano w pow. zaleszczyckim w Uhry�-kowcach 1 stycznia co najmniej 67 osób, w Błyszczance 15/16 stycznia ok. 60 osób, w Gł�boczku (pow. borszczowski) z 5/6 stycznia – ok. 80 osób, w pow. buczackim w Baryszu 5/6 lutego – ponad 100, w U�ciu Zie-lonym 2 lutego tak�e ponad 100, (...) a w Byczkowcach (pow. czortkow-ski) 14 lutego tak�e ponad 100. S� to tylko przykłady.

Potem działalno�� eksterminacyjna UPA wyra�nie słabnie, co na-le�y wi�za� zarówno z opuszczeniem wsi przez Polaków i ewakuacj� na zachód, jak i z szeroko zakrojonymi akcjami represyjnymi władz sowiec-kich przeciwko podziemiu ukrai�skiemu.

Osobnym problemem s� zbrodnie �ołnierzy Dywizji SS-Galizien popełnione w kilku miejscowo�ciach woj. tarnopolskiego. Napady te, przeprowadzone wspólnie z oddziałami UPA, przyniosły szczególnie wie-le ofiar, np. w Hucie Pieniackiej (pow. brodzki) 28 II 44 – ok. 800 ofiar, w Podkamieniu 12-15 II 44 ok. 500 osób (na terenie klasztoru i w mia-steczku), w pobliskich Palikrowach 12 III 44 – 365 osób, w Chodaczko-wie Wielkim (pow. tarnopolski) 16 IV 44 – ok. 250 osób. Ł�cznie mo�emy tu mówi� co najmniej o 2 tysi�cach ofiar. (...) Akcjami tymi kierowali ofi-cerowie niemieccy i ukrai�scy, ale bezpo�rednimi mordercami byli pro�ci

10 Ustalono 154 nazwiska. (Przyp. Red.).

104

�ołnierze ukrai�scy – ochotnicy SS. Cz��� z nich pochodziła z tych miej-scowo�ci, w których przyszło im działa�.

(...) W czasie masowych mordów gin�li głównie mieszka�cy wsi, chłopi, ale równie� przedstawiciele innych grup społecznych i zawodów. Ustalono w�ród ofiar 59 nauczycieli, 10 lekarzy, 27 ksi��y11rz.-kat., 14 zakonników i zakonnic, 3 działaczy politycznych i społecznych (sprzed wojny), 9 ziemian, 19 pracowników maj�tków, 27 wójtów, sołtysów, pra-cowników gmin, 32 le�ników, 21 kolejarzy, 10 pracowników poczty, 9 b. policjantów (sprzed 1939 r.), 9 b. komendantów “Strzelca”.

Zarejestrowane s� dane o ok. 150 członkach Armii Krajowej, sa-moobrony oraz “istreb. batal.”, którzy ponie�li wówczas �mier�. Mniej wi�cej połowa zgin�ła w walce, a połowa została uj�ta i zwykle poddana przed �mierci� nieludzkim torturom. Nadto wiemy o kilkudziesi�ciu �oł-nierzach Wojska Polskiego (głównie z wrze�nia 1939).

W podanej ogólnej liczbie ofiar znajduj� si� tak�e zamordowani �ydzi i Ukrai�cy. Chodzi tylko o osoby, które zgin�ły w zwi�zku z mor-dami na Polakach, razem z Polakami, w ich obronie, odmawiaj�c udziału w zbrodni, pomagaj�c Polakom lub ukrywani przez Polaków (�ydzi). In-formacje te dotycz� 57 �ydów i 149 Ukrai�ców.

(...) Nale�y stale pami�ta�, �e podawane tu informacje liczbowe nie s� ostateczne, badania trwaj�, pozwalaj� uwiarygodni� coraz to nowe fakty. (...)

Przytoczone tutaj fakty uzasadniaj� tez�, �e akcja depolonizacyjna miała charakter fizycznej likwidacji ludno�ci polskiej. W tym kontek�cie winno si� przywoływa� poj�cie ludobójstwa, które rozumiemy jako pla-now� i totaln� eksterminacj� okre�lonej grupy ludzi.

(...) Ludobójstwo zawsze jest zabijaniem ludzi nie za to co zro-bili, lecz za to kim s�.(...)

* * *

W konkluzji trzeba wyra�nie powiedzie�: czy zamordowano w woj. tarnopolskim 40,5 tys. osób (jak szacuje Cz. E. Blicharski), czy 14,6 tys. (jak zeznali �wiadkowie), czy te� 8 tysi�cy (według dra R. Kotarby) - by-ło to – barbarzy�skie ludobójstwo Polaków dokonane przez Ukrai�-ców z OUN i UPA oraz innych nacjonalistycznych formacji, które do tej pory nie zostało pot�pione, nawet w Polsce.

Ja – naoczny �wiadek zbrodni, pragn� w zbli�aj�c� si� 60-t� ich Rocznic� zło�y� t� skromn� ksi��k� hołd – pomordowanym, poparzo-

11 Pó�niejsze informacje �wiadków pozwoliły mi zwi�kszy� t� liczb� w naszym woje-wództwie do 38 ksi��y i tak� liczb� podałem na poprzednich stronach. (WK).

105

nym i okaleczonym Ofiarom, oraz tym Wszystkim, którzy wyrwani z ko-rzeniami z rodzinnych gniazd, zostali zranieni psychicznie na całe �ycie.

Wyra�am równie� uznanie młodzie�y – członkom Samoobrony, którzy dzielnie bronili polskich wsi i zagród przed bandami UPA, płac�c za to niekiedy m�cze�sk� �mierci�.

Składam tak�e hołd tym Ukrai�com, którzy z nara�eniem �ycia własnego i rodziny udzielali Polakom schronienia, pomocy i ostrzegali ich przed gro��cym niebezpiecze�stwem.

Chc� wierzy�, �e pa�stwowe władze Polski i Ukrainy, oraz władze ko�cielne i cerkiewne przerw� wreszcie to niezdrowe milczenie i upa-mi�tni� we wła�ciwy sposób te wielotysi�czne Ofiary na Kresach Wschodnich II RP – Wołynia i Małopolski Wschodniej.

Na koniec za� tym wszystkim, którzy uwa�aj�, �e nale�y zostawi� w spokoju zasklepione rany odpowiem słowami Stefana eromskiego:

Trzeba rozdrapywa� rany przeszło�ci, aby nie zarosły błon� podło-�ci.

106

LUDOBÓJSTWO I CZYSTKI ETNICZNE

EKSTERMINACJA LUDNO�CI POLSKIEJ

w woj. tarnopolskim w latach 1939–1945

(Mapy powiatów zamieszczone w czasopi�mie “Na Rubiey”)

POWIAT BORSZCZÓW

POWIAT BRODY

POWIAT BRZEANY

POWIAT BUCZACZ

POWIAT CZORTKÓW

POWIAT KAMIONKA STRUMIŁOWA

POWIAT KOPYCZY�CE

POWIAT PODHAJCE

POWIAT PRZEMY�LANY

POWIAT RADZIECHÓW

107

POWIAT SKAŁAT

POWIAT TARNOPOL

POWIAT TREMBOWLA

POWIAT ZALESZCZYKI

POWIAT ZBARA

POWIAT ZBORÓW

POWIAT ZŁOCZÓW

ILUSTRACJE

SŁOWO O AUTORZE

Władysaw Kubów urodził si� w Berezowicy Małej koło Zbara�a, na Podolu. Po uko�czeniu szkoły powszechnej, dokształcał si� w Hufcu “Strzelczyków” i Zespole Przysposobienia Rolniczego, pracuj�c w go-spodarstwie rolnym rodziców.

W czasie okupacji sowieckiej i niemieckiej działał w Ruchu Oporu – AK i Samoobronie przed bandami UPA.

Prze�ył masowy mord, dokonany przez banderowców w lutym 1944 r. na ludno�ci polskiej, w rodzinnej wsi.

W kwietniu 1944 r. powołany został do wojska. Przeszedł szlak bo-jowy Wojska Polskiego i brał czynny udział w operacji berli�skiej.

W�ród odznacze� wojskowych i pa�stwowych posiada medal “Za udział w walkach o Berlin”. Jest tak�e kawalerem orderu “Polonia Resti-ruta” oraz “Orderu Wdzi�czno�ci Społecznej”.

Po zdemobilizowaniu został osiedlony na poniemieckim gospodar-stwie rolnym w So�nicy w woj. pozna�skim. Pracuj�c na roli, kierował

108

Gminnym O�rodkiem Przysposobienia Rolniczego i Wojskowego w Do-brzycy pow. Krotoszyn.

W ko�cu lat 40-tych skierowany został na studia do Poznania. Po uko�czeniu szkoły �redniej wst�pił na Wydział Rolniczo-Le�ny Uniwersy-tetu im. Adama Mickiewicza.

Po uko�czeniu studiów rolniczych podj�ł dalsz� nauk� na Wydziale In�ynieryjno-Ekonomicznym Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie.

Pracował w ró�nych instytucjach zwi�zanych ze wsi� i rolnictwem. W roku 1982 przeszedł na emerytur�.

Jest autorem nast�puj�cych publikacji: - Polacy i Ukrai�cy w Berezowicy Małej koło Zbara�a. (Wyd. I –

1992, wyd, II 1994 r.), - Polacy i Ukrai�cy na Podolu – 1997 r. - Publikacje Podolskie – 1999 r. - Dominikanin spod Zbara�a – 2000 r. - Zbrodnia OUN-UPA w Berezowicy Małej koło Zbara�a – 2001 r. - Mieczysław M. Mieszko spod Zbara�a – kapłan i społecznik –

2002 r. - Terroryzm na Podolu – 2003 r.

BIBLIOGRAFIA

1. A. Ajnenkiel: Polityka Polski w stosunku do Ukrai�ców w okresie mi�dzywojennym. Wybrane problemy. Polska –Ukraina , Trudne pytania. T. 1-2. Warszawa 1998 r.

2. J. Białow�s: Wspomnienia z Ihrowicy na Podolu. (Banderowska rze� ludno�ci polskiej w Wigili� 1944 roku). Wyd. 1977 r.

3. Cz. E. Blicharski: Petruniu ne ubywaj mene! Miscelanea Tarnopol-skie T. V. Biskupice 1998 r.

4. P. Eberhardt: Przemiany narodowo�ciowe na Ukrainie XX wieku. Warszwa 1994 r.

5. J. Kanas: Podolskie Korzenie. Lublin 2000 r. 6. T. Kunzek: Podole. Przedwojenne wydawnictwo Ministerstwa Ko-

munikacji – bez roku wydania. 7. A. Korman: Ukrai�ska Powsta�cza Armia na terenie II Rzeczypo-

spolitej i jej stosunek do ludno�ci polskiej. “Na Rubie-�y” nr 35/1999 r. Wrocław.

8. R. Kotarba: Zbrodnie nacjonalistów ukrai�skich na ludno�ci polskiej w woj. tarnopolskim w latach 1939-1945. Próba bilan-

109

su. Polska-Ukraina. Trudne pytania. T. 6. “Karta” 2000 r.

9. M. Kozłowski: Zapomniana wojna, (Walki o Lwów i Galicj� Wschodni� 1918-1919). Bydgoszcz 1999 r.

10. W. Kubów: Zbrodnia UPA w Berezowicy Małej koło Zbara�a. Wyd. II Warszawa 2002 r.

11. W. Kubów: Polacy i Ukrai�cy na Podolu. Wrocław 1997 r. 12. Literatura Ukrai�ska – Wypisy. PWN, Warszawa 1962 r. 13. W. Masłow�kyj: Z kym i proty koho wojuwały ukraji��ki nacjonalisty

w roky Druhoji �witowoji wijny. Moskwa 1999 r. 14. S. Orgelbrand: Encyklopedia Powszechna. T IV. Warszawa 1901 r. 15. W. Poliszczuk: Gorzka prawda. Zbrodniczo�� OUN-UPA. (Spo-

wied� Ukrai�ca). Toronto-Warszawa-Kijów 1997 r. 16. W. Poliszczuk: Dowody zbrodni OUN-UPA Toronto 2002 r. 17. W. Serczyk: Historia Ukrainy. Wyd. II. Wrocław-Warszawa-Kraków.

1990 r. 18. S. Srokowski: Jak lud polski wchodził w Polsk�. Tarnopol, 1928 r. 19. A. B. Szcze�niak i W. Z. Szota: Droga do nik�d. Warszawa 1973 r. 20. J. J. Szewczy�ski: Nasze Kopyczy�ce. Malbork 1995 r. 21. I. Winnyczenko : Ukrajina 1920-1980. Deportaciji, Zasłanija, Wy-

słannia. Kyjiw 1994 r. 22. Wiele numerów czasopisma historyczno-publicystycznego “Na Ru-

bie�y” Wrocław.

110

SPIS TRE�CI

Przedmowa o. prof. Mieczysław A. Kr�piec......................................... 3 Od autora............................................................................................ 5 Podole – czasy minione ...................................................................... 8 Podział Podola .................................................................................... 9 Podole Zachodnie ............................................................................. 11 Ruchy narodowo�ciowe .................................................................... 11 Polskie odrodzenie............................................................................ 14 Pierwsza wojna �wiatowa.................................................................. 18 Terror nacjonalistów ukrai�skich w Polsce Niepodległej.................... 21 Druga wojna �wiatowa i okupacja ..................................................... 26 Nazwiska pomordowanych osób w poszczególnych powiatach ........ 30 Borszczów .......................................................................... 30 Brody .................................................................................. 35 Brze�any............................................................................. 43 Buczacz .............................................................................. 48 Czortków............................................................................. 54 Kamionka Strumiłowa ......................................................... 59 Kopyczy�ce ........................................................................ 61 Podhajce............................................................................. 68 Przemy�lany ....................................................................... 72 Radziechów........................................................................ 75 Skałat ................................................................................. 76 Tarnopol ............................................................................. 79 Trembowla.......................................................................... 84 Zaleszczyki ........................................................................ 86 Zbara� ................................................................................ 92 Zborów................................................................................ 94 Złoczów .............................................................................. 97 Zamordowani ksi��a ....................................................................... 100 Sposoby i metody mordowania Polaków przez ludobójców z OUN-UPA....... ............................................................... 101 Próba bilansu .................................................................................. 102 Mapy powiatów ............................................................................... 106 Ilustracje 139 Słowo o Autorze.............................................................................. 107 Bibliografia ...................................................................................... 108