108

Teresa Palacz Regionalny OÊrodek Badaƒ i Dokumentacji Zabytków w Poznaniu

CMENTARZE ˚YDOWSKIE W WIELKOPOLSCEZWYCZAJE POGRZEBOWE I SYMBOLIKA MACEW

C mentarz nale˝a∏ zawsze do najwa˝niejszych, mis- tycznych obiektów gminy ˝ydowskiej. Wed∏ug

prawa talmudycznego stanowi∏ miejsce nienaruszal-ne a˝ do dnia Sàdu Ostatecznego, bez wzgl´du na to,jak wiele pozosta∏oÊci pochówków zachowa∏o si´ napowierzchni ziemi. Ekshumacja dozwolona by∏a tyl-ko w szczególnych sytuacjach. Ta podstawowa zasa-da religii moj˝eszowej bywa∏a i jest nadal g∏ównàprzyczynà konfliktów, do których dochodzi przy zaj-mowaniu terenów dawnych cmentarzy.

Miejsca wiecznego spoczynku dla ka˝dej cywili-zacji, narodu czy grupy etnicznej majà szczególnycharakter, uÊwi´cony religià, tradycjà, obyczajem.Cmentarze sà odniesieniem do przesz∏oÊci, historii,doÊwiadczeƒ minionych pokoleƒ. Stanowià swoistypomost mi´dzy ˝yjàcymi a Êwiatem duchów.Cmentarze ˝ydowskie odzwierciedlajà t´ symbolik´.

Instytucja cmentarza grzebalnego pojawi∏a si´dopiero w czasach postbiblijnych. WczeÊniej znaneby∏y tylko grobowce rodzinne, zlokalizowane naj-

NEKROPOLIE

cz´Êciej w pobli˝u miejsca zamieszkania. W poczàt-kach chrzeÊcijaƒstwa, gdy liczebnoÊç gmin ˝ydows-kich zacz´∏a znacznie wzrastaç, pojawi∏a si´ koniecz-noÊç zak∏adania cmentarzy.

Dom wiecznoÊciNa przestrzeni dziejów spotykamy ró˝ne okreÊleniacmentarza. W czasach biblijnych skupisko grobównazywano w j´zyku hebrajskim: bet ha-kiwarot(miejsce grobów) lub bet olam (dom wiecznoÊci), a w j´zyku aramejskim bet almim. W jidysz, u˝ywa-nym przez ˚ydów w Europie Ârodkowej i Wschod-niej, pojawiajà si´ okreÊlenia nawiàzujàce do nazwhebrajskich – bejs hakwarejs, bejsoj∏em, besalmenczy bet mo’ed le-kol haji (dom przeznaczony wszyst-kim ˝ywym). W innych j´zykach spotykamy okreÊle-nia: Hortus Judaeorum (ogród ˝ydowski), Mons Ju-daicus (góra ˝ydowska), Judensand lub Sandhof(piaski ˝ydowskie) albo Judenkirchhof (cmentarz ˝y-dowski). Od tego ostatniego okreÊlenia pochodzà spol-szczone nazwy cmentarza ˝ydowskiego: kiercho∏,kierchow, czy bardzo popularny kirkut. W j´zykujidysz, oprócz wymienionych wy˝ej form pochodze-nia hebrajskiego, przyj´∏o si´ równie˝ okreÊlenie dasgute Ort (dobre miejsce)1.

W okresie Êredniowiecza cmentarz musia∏ znajdo-waç si´ na terenie getta ˝ydowskiego. By∏o ono zam-kni´tà, z regu∏y otoczonà murami dzielnicà z w∏as-nym samorzàdem oraz zespo∏em instytucji religijnychi administracyjnych. Ze wzgl´du na ograniczonà iloÊçmiejsca w jej obr´bie lokalizacja cmentarza zwiàzanaby∏a z wieloma ograniczeniami oraz wymaga∏a prze-strzegania okreÊlonych przepisów. Âlady owych ogra-niczeƒ tak silnie wros∏y w tradycj´, ˝e odnajdujemyje równie˝ na póêniejszych obszernych cmentarzachlokowanych poza miastem. Uwidacznia si´ to zw∏asz-cza w wielkim zag´szczeniu grobów oraz w oszcz´d-nym gospodarowaniu przestrzenià grzebalnà.

1. Szlichtyngowa-Górczyna, jedna z ocala∏ych macew. Fot. T. Palacz.

1. Szlichtyngowa-Górczyna, one of the preserved matsevahs. Photo:T. Palacz.

109

Na terenie getta cmentarz sytuowano z regu∏y najego obrze˝ach, w przepisowej odleg∏oÊci, co naj-mniej 50 ∏okci od najbli˝szego budynku mieszkal-nego. Nie mia∏ mo˝liwoÊci rozwoju przestrzennego,bowiem z jednej strony jego granice wyznacza∏ymury, a z pozosta∏ych – zabudowa przeludnionej z regu∏y dzielnicy. W pobli˝u cmentarza stawianobo˝nic´, szpital, mykw´ i inne budynki u˝ytecznoÊcipublicznej.

Wielkim problemem dla ludnoÊci ˝ydowskiej by∏zakup ziemi pod cmentarz. W Êredniowieczu tylkowi´ksze gminy ˝ydowskie mia∏y cmentarze w mia-stach. I tak np. w XII-wiecznej Anglii jedyny cmentarzznajdowa∏ si´ w Londynie, w Czechach a˝ do XIV w.– tylko w Pradze. W Wielkopolsce przez d∏ugi czas(do XIV w.) cmentarze znajdowa∏y si´ tylko w Ka-liszu (najstarsza gmina ˝ydowska w Wielkopolsce),Poznaniu i Lesznie (1534 r.)2. Posiadanie cmentarzanadawa∏o gminom pewne przywileje. Od obcych ˚ydów za prawo pochówku mog∏y one pobieraçop∏at´, tzw. pok∏adne, a tym samym sprawowaç

zwierzchnoÊç nad gminami, które korzysta∏y z cmen-tarza. Niewielkie rozmiary cmentarzy powodowa∏y, ˝egroby znajdowa∏y si´ bardzo blisko siebie. Konieczneby∏o jednak zachowanie mi´dzy nimi minimalnejodleg∏oÊci, która wynosi∏a szeÊç szerokoÊci d∏oni,czyli jeden ∏okieç. Taka te˝ by∏a szerokoÊç macewy(nagrobka). Prawo zabrania∏o niszczenia mogi∏ i grze-bania zmar∏ych w miejscach wczeÊniejszych po-chówków, zatem po zape∏nieniu cmentarza na grobynasypywano ziemi´, by zmar∏ych grzebaç w kolejnejwarstwie. Jej gruboÊç musia∏a jednak gwarantowaçzachowanie nale˝ytej odleg∏oÊci mi´dzy cia∏ami.

Haskala ˚ydzi zamieszkujàcy Europ´ Ârodkowà i Wschodniànap∏yn´li tu g∏ównie z krajów niemieckich, dlategote˝ znajdujàce si´ tu cmentarze d∏u˝ej ni˝ te w Euro-pie Zachodniej zachowa∏y swój archaiczny charakter,typowy dla ˚ydów aszkenazyjskich (od s∏owa Asz-kenaz, jakim w Êredniowieczu nazywano Niemcy).

2. Koêmin-Orla, widok ogólny cmentarza. Fot. A. Jab∏oƒska.

2. Koêmin-Orla, general view of cemetery. Photo: A. Jab∏oƒska.

110

Dopiero w XIX w. pod wp∏ywem ruchu oÊwiece-niowego, zwanego haskalà, nastàpi∏o z∏agodzenieprzepisów dotyczàcych pochówku. Dopuszczalnysta∏ si´ wspólny pochówek m´˝czyzn i kobiet.Zezwolono na zak∏adanie grobowców rodzinnych,grzebanie w tych samych kwaterach apostatów i grzeszników, wychodzàc z za∏o˝enia, ˝e cierpieniazwiàzane ze Êmiercià sà wystarczajàcà zap∏atà za z∏e˝ycie oraz na chowanie na cmentarzu samobójców.

Przestano uzale˝niaç miejsce pochówku od reputacjizmar∏ego.

W koƒcu XIX w. pojawi∏y si´ tak˝e nowe formynagrobne – grobowce nawiàzujàce do stylów his-torycznych: klasycystyczne, eklektyczne, secesyjne i konstruktywistyczne. Zaczyna∏y si´ pojawiaç tak˝einskrypcje nagrobne w j´zyku niemieckim (na te-renie zaboru pruskiego) i rosyjskim (w zaborze ro-syjskim)3.

3. Cmentarze ˝ydowskie w Wielkopolsce, stan obecny. Opracowa∏a autorka. Oprac. komp. B. Marz´ta, ROBiDZ – Poznaƒ.3. Jewish cemeteries in Greater Poland, present-day state. Prep. by author. Computer prep. by B. Marz´ta, ROBiDZ Poznaƒ.

111

NEKROPOLIE

5. Szlichtyngowa-Górczyna, widokogólny cmentarza.Fot. T. Palacz.

5. Szlichtyngowa-Górczyna, generalview of cemetery.Photo: T. Palacz.

4. Poznaƒ-Mi∏ostowo (kwatera na cmentarzu komunalnym), fragmenty macew u∏o˝onew kszta∏cie menory (Êwiecznika siedmioramiennego). Fot. T. Palacz.

4. Poznaƒ-Mi∏ostowo (block in communal cemetery), fragments of matsevahs arranged in theshape of a menorah. Photo: T. Palacz.

Z poczàtkiem wieku XX zacz´to wydzielaç rów-nie˝ kwatery ˝ydowskie na cmentarzach komunal-nych. Przyk∏adem mo˝e byç kwatera na cmentarzu ko-munalnym na Mi∏ostowie w Poznaniu, która jednakpowsta∏a dopiero po II wojnie Êwiatowej. Przeniesionona nià p∏yty z dawnych poznaƒskich cmentarzy˝ydowskich, przede wszystkim z terenu obecnychMi´dzynarodowych Targów Poznaƒskich przy ul. G∏o-gowskiej (il. 4).

tualne. Na ka˝dym cmentarzu ˝ydowskim winno byçbie˝àce êród∏o wody, by wychodzàcy mogli obmyçr´ce po kontakcie z grobami, a tak˝e pomieszczeniedo obmywania zw∏ok bet ha-tohora (dom obmycia).Du˝e cmentarze mia∏y imponujàce wyposa˝enie, na ma∏ych wszystkie funkcje spe∏nia∏a na ogó∏ jedna szopa (np. na cmentarzu w Âmiglu), a czasa-mi i na zainstalowanie bie˝àcej wody brakowa∏opieni´dzy (il. 2, 7).

Innymi wspólnymi miej-scami pochówku by∏y cmen-tarze wojenne – Leszków-Pi∏a (I wojna Êwiatowa) oraz miejsca martyrologii –Che∏mno nad Nerem (II woj-na Êwiatowa).

Cmentarze otaczane by-∏y murem, który w przesz∏oÊ-ci chroni∏ je przed zwierz´ta-mi, rabusiami oraz nieumyÊl-nà profanacjà. Obecnie murstanowi symboliczne ozna-czenie cmentarza (il. 5).WejÊcie na cmentarz sytuo-wano z regu∏y od stronywschodniej. W zwiàzku z za-kazem przechowywania najego terenie wszelkich na-rz´dzi, w oddzielnie wy-branym miejscu stawiano budynki gospodarcze i ry-

112

Zakazy zwiàzane z cmentarzemCmentarz, jako ziemia w szczególny sposób uÊwi´-cona prochami przodków, oczekujàcych na wskrze-szenie w Dniu Ostatecznym, wymaga szczególnegozachowania. U ˚ydów okreÊlone zosta∏o ono szcze-gólnymi przepisami, które nakazywa∏y:q po wejÊciu na cmentarz odmówienie b∏ogos∏a-wieƒstwa za zmar∏ych;q przy wyjÊciu dokonanie rytualnego obmycia przezwod´ i oczyszczenia;q zachowanie nale˝ytego poszanowania dla zmar-∏ych (nie wolno by∏o m.in. skracaç drogi przez cmen-tarz, spo˝ywaç na nim posi∏ków, siadaç na grobachczy opieraç si´ o nie, deptaç mogi∏);q poszanowanie wolnoÊci zmar∏ych „od wszelkichobowiàzków” poprzez nie wnoszenie na teren cmen-tarza zwojów Tory, ksiàg Talmudu i innych Êwi´tychpism, co mog∏oby spowodowaç, ˝e poczujà si´ dot-kni´ci i zawstydzeni, nie mogàc ju˝ spe∏niaç przy-kazaƒ i Êwi´tych czynnoÊci, które dane im by∏o wy-konywaç za ˝ycia;q nie u˝ywanie pod ˝adnym pozorem ziemi cmentar-nej ani niczego, co si´ na niej znajduje, dla korzyÊci˝ywych (podobnie jak w prawie chrzeÊcijaƒskim);q powstrzymanie si´ od wypasania krów na cmen-tarzu, co by∏o jednoznaczne ze Êwi´tokradztwem,oraz od zrywania roÊlin (stàd zaniedbany wyglàdcmentarzy ˝ydowskich, które szybko zarasta∏y bujnàroÊlinnoÊcià);q unikanie ozdabiania grobów kwiatami, które cieszyçmia∏y ˝ywych, a nie zmar∏ych. Zwyczaj kwietnej de-koracji grobów uznawany by∏ przez ˚ydów za po-gaƒski. DziÊ w Izraelu sk∏adanie kwiatów nie jest ju˝zabronione. W ortodoksyjnych gminach ˝ydowskichodwiedzajàcy k∏adà na macewach kamieƒ. Zwyczajten nie ma jasnej interpretacji – byç mo˝e si´ga sta-ro˝ytnoÊci, kiedy to groby oznaczano kamieniami4;

q noszenie nakryç g∏owy przez m´˝czyzn powy˝ej14 roku ˝ycia, podobnie jak w synagodze;

q przestrzeganie zakazu wst´pu na cmentarz cz∏on-ków rodów kap∏aƒskich, pe∏niàcych w synagodzeokreÊlone czynnoÊci liturgiczne ze wzgl´du namo˝liwoÊç skalania, z wyjàtkiem pogrzebu rodziców,˝ony, braci lub niezam´˝nych sióstr. Aby poÊrednioumo˝liwiç kap∏anom odwiedzanie grobów, chowanoich krewnych blisko bramy i ogrodzenia, aby grobyby∏y widoczne z zewnàtrz murów5.

6. Koêmin-Orla.Photo: T. Palacz.

6. Koêmin-Orla.Fot. T. Palacz.

7. Skwierzyna – cmentarz ˝ydowski. Fot. T. Palacz.

7. Skwierzyna – Jewish cemetery. Photo: T. Palacz.

113

NEKROPOLIE

Przynale˝noÊç do niego by∏a zaszczytem, zarównodla kobiet, jak i m´˝czyzn. Zwyczaj jak najszybszegogrzebania zw∏ok powodowa∏, ˝e wszystkie czynnoÊciwykonywano jednoczeÊnie: mycie zw∏ok, robienietrumny, kopanie grobu. Trumna wykonywana by∏a z nieheblowanych desek, bez u˝ycia gwoêdzi.Sk∏adano jà i stawiano bezpoÊrednio przy grobie,zw∏oki zaÊ przynoszono na marach. Przez wiele wie-ków istnia∏ zwyczaj chowania zmar∏ych bez trumien,wk∏adano jedynie dwie deski po jego bokach. Je˝elizaÊ grzebano Êwiàtobliwego m´˝a dodawano trzeciàdesk´, by nie rzucaç ziemi bezpoÊrednio na twarz.Powszechne bowiem by∏o przekonanie, ˝e rozk∏adcia∏a jest dla duszy bolesny i nale˝y proces ten ma-ksymalnie skróciç.

Zmar∏ych chowano w pojedynczych grobach.M´˝czyzn ubierano w kitel, a pod g∏ow´ k∏adzionota∏es z obci´tymi fr´dzlami z jednego rogu na znak,˝e zmar∏y nie jest ju˝ w stanie spe∏niaç przykazaƒ.Starano si´ w∏o˝yç pod g∏ow´, bàdê rzuciç do grobu

W przesz∏oÊci z cmentarzem zwiàzane by∏y zwy-czaje pokutne. W przypadkach zarazy, pogromówalbo innych nieszcz´Êç gro˝àcych gminie funkcjo-nowa∏ zwyczaj ofiarowywania w synagodze takiejiloÊci Êwiec, których ∏àczna d∏ugoÊç równa∏a si´ d∏u-goÊci murów cmentarnych. Dla odwrócenia niesz-cz´Êç czy za˝egnania niebezpieczeƒstwa urzàdzanorównie˝ procesje dooko∏a cmentarza, w czasie któ-rych odprawiano psalmy pokutne. Do dziÊ po pogrze-bie zrywane sà êdêb∏a trawy i rzucane przez rami´ w kierunku Êwie˝ej mogi∏y. Towarzyszà temu s∏owa:pami´taj Bo˝e, ˝e jesteÊmy z prochu.

Obrz´dy pogrzeboweWrócisz do ziemi, z której zosta∏eÊ wzi´ty, bo pro-chem jesteÊ i w proch si´ obrócisz. Pogrzeb mia∏ zazadanie u∏atwiç to, co nieuniknione. Zmar∏ych grze-bano w poÊwi´conej ziemi. Nie pochwalano kremacji,gdy˝ niezgodna jest z wiarà w zmartwychwstanie i oczekiwaniem zmar∏ych na przyjÊcie Mesjasza.

W czasach biblijnych zmar∏emu tu˝ po Êmiercizamykano oczy, a cia∏o zawijano w ca∏un i k∏adzionona mary, czyli proste nieheblowane deski. Cia∏o grze-bano w pozycji le˝àcej, wyprostowanej, z r´kami wyciàgni´tymi wzd∏u˝ tu∏owia. Nie by∏o zwyczajubalsamowania zw∏ok. Ze wzgl´du na goràcy klimat,pochówku dokonywano jeszcze tego samego dnia.Zwyczaj ten ˚ydzi przenieÊli potem do innychmiejsc, gdzie przysz∏o im ˝yç. Wierzono bowiem, ˝epogrzeb jest rozkoszà dla duszy i pozwala jej stanàçprzed obliczem Boga. Nie wolno by∏o grzebaç zmar-∏ych w szabat, ani w czasie Êwiàt. Zmar∏ego na miej-sce spoczynku odprowadza∏ kondukt, któremu towa-rzyszy∏y p∏aczki i muzykanci. Najbli˝si krewni naznak ˝a∏oby posypywali sobie g∏owy popio∏em, roz-dzierali te˝ wierzchnie szaty. Dom, w którym ktoÊzmar∏, przez siedem dni uwa˝ano za nieczysty. Dlajego mieszkaƒców oznacza∏o to zakaz uczestniczeniaw nabo˝eƒstwach w Êwiàtyni.

W czasach nowo˝ytnych obrzàdek pogrzebowyniewiele si´ zmieni∏. Czuwanie przy ∏ó˝ku choregoby∏ obowiàzkiem najbli˝szych. Âmiertelnie chorymmodlitwa mia∏a u∏atwiç Êmierç, nie wolno by∏o jed-nak wypowiadaç samego s∏owa „Êmierç”. Kopaniegrobu jeszcze za ˝ycia umierajàcego uwa˝ano zarówne morderstwu. W chwili zgonu zamykano zmar-∏emu oczy i k∏adziono na nie gliniane skorupki z roz-bitego naczynia. Zapisane jest bowiem w Talmudzie:ka˝dy cz∏owiek ma za ˝ycia zawiÊç w oczach, wzro-kiem zazdroÊci i po˝àda. Nic nawet po Êmierci, niejest w stanie uspokoiç oczu. Trzeba zaÊ by zmar∏ywyzby∏ si´ doczesnych pragnieƒ, a tylko wtedy koƒ-czà si´ nasze pragnienia, gdy si´ oczy zakryje 6.Zmar∏ego k∏adziono na pod∏odze i zapalano u wez-g∏owia Êwiece lub lampk´, poniewa˝ ich Êwiat∏o by∏osymbolem duszy zmar∏ego.

Pochówkiem zajmowa∏o si´ bractwo pogrze-bowe, czyli Chewra Kadisza (Êwi´te bractwo).

8. Miros∏awiec, grób kap∏ana, na co wskazuje symbol otwartychd∏oni. Fot. T. ¸uczak.8. Miros∏awiec, grave of a rabbi, as evidenced by the symbol ofopen hands. Photo: T. ¸uczak.

114

jako pierwszà garÊç, ziemi´ pochodzàcà z Izraela,dzi´ki czemu mo˝na by∏o uwa˝aç, ˝e zmar∏ego po-chowano w Ziemi Âwi´tej. Po zasypaniu mogi∏y od-mawiano kadisz, z regu∏y robi∏ to syn, bàdê najbli˝-szy krewny. Kadisz jest modlitwà wyg∏aszanà w j´-zyku aramejskim; wys∏awia Boga, zawiera proÊby o pokój i szcz´Êliwe ˝ycie. Nie jest modlitwà rozpa-czy i ˝alu, bowiem religijny ˚yd – mimo osobistejtragedii – zawsze pami´ta, ˝e w r´ku Boga pozostajei ˝ycie, i Êmierç; wierzy w sens i sprawiedliwoÊç te-go, co nie zawsze podlega pojmowaniu.

Po pogrzebie urzàdzano styp´. Tradycjà by∏o po-dawanie soczewicy i jajek na twardo. W wierzeniach˝ydowskich jajko symbolizuje ˝a∏ob´, a jego kràg-∏oÊç – cykl ˝ycia zakoƒczony Êmiercià.

Âcis∏a ˝a∏oba trwa∏a tydzieƒ, l˝ejsza 30 dni. Przezten czas w domu zmar∏ego p∏on´∏a Êwieca zapalona w dniu jego Êmierci. ˚a∏oba po stracie najbli˝szych –rodziców, rodzeƒstwa – przeciàga∏a si´ do 12 mie-si´cy, przy czym najstarszy syn przez 11 miesi´cyodmawia∏ w synagodze kadisz. Ró˝nica miesiàca wy-nika∏a z wierzeƒ ˝ydowskich, wedle których zatwar-dziali grzesznicy po Êmierci idà na rok do szeolu(Êwiata podziemnego). Aby jednak nie stwarzaç wra-˝enia, ˝e zmar∏ego uwa˝a si´ za takiego grzesznika,kadisz odmawiano krócej ni˝ rok. W czasie Êcis∏ej˝a∏oby domownicy musieli ograniczyç w∏asne po-trzeby do minimum. Nie wolno im by∏o si´ myç,goliç, strzyc, s∏uchaç muzyki, pracowaç, studiowaçTory, nosiç skórzanych butów, obowiàzywa∏ tak˝ezakaz stosunków seksualnych.

Najistotniejszy dla zmar∏ego by∏ sam pochówek,bowiem zanim znalaz∏ si´ w grobie, krà˝y∏y nad nimkarcàce anio∏y, dr´czàc jego dusz´ i cia∏o. Ich mocznika∏a, gdy cia∏o zosta∏o z∏o˝one w ziemi. Stàdwzià∏ si´ zwyczaj dzielenia cmentarzy murem we-wn´trznym. Zmar∏y, który znalaz∏ si´ w domu przed-pogrzebowym, dopiero po oczyszczeniu móg∏ przejÊçdo Êwiata zmar∏ych. Mur wewn´trzny na cmentarzustanowi∏ wi´c symbolicznà granic´ Êwiata zmar∏ych:doczesnoÊci przed murem i ˝ycia po Êmierci za nim.Dopiero po roku na mogile stawiano macew´7.

Macewa – dowód pami´ciWystawienie macewy (p∏yty nagrobnej) nad mogi∏àzmar∏ego by∏o ostatnim etapem ceremonii pogrze-bowej. Kamienie, pomniki nagrobne, macewy, steleby∏y i sà znakami trwa∏oÊci pami´ci o zmar∏ych, sta-nowià niezaprzeczalny dowód Êwi´toÊci miejsca po-chówku, które wymaga okreÊlonych zachowaƒ (il. 9).

Forma nagrobka wywodzi si´ z tradycji ludówsemickich, które wiàza∏y macewy nawet z kamienia-mi kosmicznymi lub uznawa∏y je za Êwi´te kamienie,zamieszkiwane przez duchy. ˚ydom te wierzenia by∏y obce, jednak macewa mia∏a dla nich równie˝ wymiar symboliczny, zwiàzany nie tylko ze Êmiercià; w staro˝ytnoÊci wznoszono je w miejscu objawieƒbo˝ych. Obecnie macewa uto˝samiana jest z pomni-kiem nagrobnym nad mogi∏ami zmar∏ych ˚ydów, po-chodzàcych przede wszystkim z kr´gu kultury aszke-nazyjskiej.

9. Koêmin-Orla, widok ogólny cmentarza. Fot. A. Jab∏oƒska.

9. Koêmin-Orla, general view of cemetery. Photo: A. Jab∏oƒska.

115

NEKROPOLIE

Macewa jako forma nagrobka upowszechni∏a si´dopiero w Êredniowieczu. Poczàtkowo by∏a zwyk∏ymkamieniem, stanowi∏a wy∏àcznie znak, a nie przed-miot artystycznej wypowiedzi kamieniarza. Z czasempojawi∏a si´ na niej skromna ornamentyka i inskry-pcje w j´zyku hebrajskim. Polscy ˚ydzi aszkenazyj-scy preferowali macew´ jako typ nagrobka. Jej sym-bolika i zdobnictwo utrwali∏y si´ dopiero w poczàt-kach XVII w. i wywodzi∏y przede wszystkim z deko-racji synagog. Z czasem zacz´to na niej wymieniaçimi´ zmar∏ego, a z up∏ywem lat pojawia∏y si´ corazbogatsze inskrypcje. W czasach nowo˝ytnych napisysta∏y si´ istotnym elementem, dope∏nieniem symbo-licznej rzeêbiarskiej cz´Êci p∏yt nagrobnych, chocia˝wielu ˚ydów uwa˝a∏o, ˝e ten, kto czyta napis na ma-cewie, gubi pami´ç zmar∏ego. Niektórzy odrzucalizdobienia plastyczne i sztuk´ figuralnà jako s∏u˝àceba∏wochwalstwu. Spory w tej kwestii toczyli równie˝polscy ˚ydzi. By∏y one natomiast zupe∏nie obce ˚y-dom sefardyjskim (okreÊlenie to odnosi si´ do ˚ydówwyp´dzonych z Hiszpanii). Ich grobowce pe∏ne sàp∏askorzeêbionych scen figuralnych, biblijnych, ro-dzajowych, ∏àczàcych tematyk´ ˝ydowskà i nie-˝ydowskà; szokujà bogactwem form i przypominajàwn´trza pa∏aców (np. w Altonie ko∏o Hamburga, w czeskiej Pradze).

Z czasem macewy nabra∏y znaczenia wr´cz mi-stycznego, poniewa˝ mia∏y zwiàzek z duszà zmar∏egoi wspó∏uczestniczy∏y w jego oczyszczeniu. Macewa,stajàc si´ symbolem Êmierci, zamyka∏a w swychrzeêbiarskich kszta∏tach nie tylko pami´ç o zmar∏ych,ale i wiar´ ˚ydów w jej warstwie eschatologicznej.Zwiàzane to by∏o z umieszczeniem na macewachodpowiednich znaków, które bezpoÊrednio dotyczy∏yzmar∏ego, symboliki jego imienia, nazwiska, rodu,zawodu, Êmierci oraz symboliki przedmiotów oso-bistych. Wielkim uczonym i cadykom stawiano nacmentarzu tzw. ohel, czyli rodzaj grobowca w formiema∏ego, prostego domku wykonanego z kamienia i drewna. Wewnàtrz ohelu umieszczano nagrobki. Dogrobu cadyków do dziÊ pielgrzymujà wierni, proszàco wstawiennictwo. ProÊby wypisane na karteczkachwotywnych (kwit∏ech) zostawiajà na grobie wraz z zapalonà Êwiecà lub zniczem8. W Wielkopolsce niezachowa∏ si´ ˝aden grób cadyka.

W XIX w. na cmentarzu w Grodzisku Wielko-polskim znajdowa∏ si´ grób cadyka Elii (Eliasza)Guttmachera w kszta∏cie kurhanu. Jego s∏awa, jakocz∏owieka otaczanego szczególnà czcià, si´ga∏a w g∏àb zaboru rosyjskiego. Do Grodziska przyje˝d˝a-li po rad´ ˚ydzi z odleg∏ych stron. Eli Guttmacherurodzi∏ si´ w Buku, by∏ rabinem w Pleszewie, w roku

10. Kalisz, symbol ksiàg zamkni´tych w szafie o∏tarzowej. Fot. A. Jab∏oƒska.

10. Kalisz, symbol of books closed in altar cupboard. Photo: A. Jab∏oƒska.

116

Symbolika macew

D∏onie z∏o˝one w geÊcie b∏ogos∏awieƒstwa – gest wy-konywany przez kap∏anów, potomków kap∏anów Âwià-tyni Jerozolimskiej, w czasie modlitw w synagodze.Symbol ten umieszczano na grobach kap∏anów (il. 7, 8).

Dzban i misa oraz d∏oƒ trzymajàcà pochylonydzbanek, z którego sp∏ywa woda umieszczano na na-grobkach lewitów, pomocników w Êwiàtyni, którzyobmywali d∏onie kap∏anom.

Ksià˝ki i naczynia rytualne oznaczajà lewit´i cz∏owieka nauki (il. 9).

11. Macewa z symbolicznymi ksi´gami i naczyniami liturgicznymi z cmentarza w Przedeczu w Muzeum w Koninie-Gos∏awicach. Fot. T. Palacz.

11. Matsevah with symbolic books and liturgical vessels from thecemetery in Przedecz, featured in the Museum in Konin-Gos∏awice.Photo: T. Palacz.

12. Kalisz, matsevah with candlestick – symbol of a broken candle. Photo: A. Jab∏oƒska.

12. Kalisz, macewa ze Êwiecznikiem – symbol z∏amanej Êwiecy. Fot. A. Jab∏oƒska.

1858 przyby∏ do Grodziska, gdzie zmar∏ w 1875 r.Obecnie cmentarz w Grodzisku Wielkopolskim nieistnieje. Do 1941 r. na cmentarzu w Turku znajdo-wa∏a si´ równie˝ mogi∏a rabina W´growa (il. 8).

Macewa sk∏ada si´ zawsze z trzech cz´Êci: nie-wysokiego g∏adkiego coko∏u, cz´Êci Êrodkowej z in-skrypcjà i górnej reliefowej, w której umieszczane sà p∏askorzeêby odnoszàce si´ do osoby zmar∏ego.Bardzo cz´sto motywy dekoracyjne czerpano ze sztu-ki miejscowej i stylów panujàcych w danej epoce.Polscy ˚ydzi kompozycjà macewy nawiàzujà do architektury Êwi´tej szafy o∏tarzowej. Epitafium uj´te jest po bokach pó∏kolumnami bàdê pilastrami,które wspierajà p∏askorzeêbionà parti´ nagrobka.Niejednokrotnie motywy czerpano tak˝e ze sztukiludowej. Dekoracje na macewach tworzone by∏yprzez kamieniarza dla potrzeb konkretnych odbior-ców i przez nich akceptowane zgodnie z osobistymiwyobra˝eniami oraz przez pryzmat wierzeƒ religij-nych i obyczajów.

117

NEKROPOLIE

Ksià˝ki z koronà u góry i r´kami kap∏ana pojawiajà si´ na grobach uczonych, pochodzàcych z rodu kap∏aƒskiego (il. 11).

Ksi´gi, zwoje Tory wskazujà na pobo˝noÊç, wy-kszta∏cenie czy te˝ wype∏nianie nakazu pilnego stu-diowania Êwi´tych pism (il. 10).

Âwiece symbol duszy cz∏owieka, cz´sto spoty-kany na macewach.

Âwieczniki pojedyncze lub trój- i pó∏ramienne,by∏ to jeden z najstarszych symboli Êmierci, rzeêbio-ny g∏ównie na macewach grobów kobiet, do obowiàz-ków których nale˝a∏o za ˝ycia zapalanie i b∏ogo-s∏awienie Êwiec szabasowych. Âwiece uj´te dekora-cjami, profitkami w kszta∏cie liÊci wyst´pujà jakoz∏amane (il. 12). Towarzyszàcym im motywem jestkotara spi´ta ozdobnymi taÊmami, rzadziej – menora– siedmioramienny lub dziewi´cioramienny Êwiecz-nik (il. 13).

Z∏amana (zgaszona) Êwieca i z∏amane drzewo lubkolumna wyra˝ajà przerwane ˝ycie, zwiàzanà z tymrozpacz, ale równoczeÊnie nadziej´ na ˝ycie wieczne. Piskl´ta skupione wokó∏ matki, samotne owce zdà˝a-jàce do studni; statek ze z∏amanym masztem to obra-zy odnoszàce si´ do bólu osieroconej rodziny lubgminy. P∏ynàcy statek lub rzeka oznaczajà ˝ycie.Tonàcy statek symbolizuje Êmierç.

Niektóre symbole majà wymiar transcenden-talny, oznaczajà nieÊmiertelnoÊç duszy, wiecznoÊç:ptak to dusza odchodzàca do nieba, go∏àb z ga∏àzkàoliwnà – spokój wieczny, motyl – w´drówka duszy i jej przeobra˝enie w wy˝szà form´: z gàsiennicy(˝ycie) poprzez poczwark´ (Êmierç) w motyla (˝yciewieczne).

Niekiedy symbolika macew jest niejednoznacznai trudno rozstrzygnàç, co jest czystà dekoracjà, a coma wymiar symboliczny (il. 14).

D∏oƒ trzymajàca g´sie pióro lub ksi´gi oznaczaçmogà nagrobek sofera, czyli kopisty Êwi´tych ksiàg.

Lancet rytualny wskazuje nagrobek mohela, czyliosoby dokonujàcej rytualnego obrzezania ch∏opcówna znak przymierza z Panem.

D∏oƒ trzymajàca jad (wskazówka u˝ywana przyodczytywaniu zwoju Tory w synagodze) to rzadkimotyw spotykany na macewach grobu cz∏owieka powo∏anego do odczytywania Tory, czyli wielce sza-nowanego.

Puszka ofiarna jest oznakà dobroczynnoÊci, jed-nej z podstawowych cnót w judaizmie. Znak ten móg∏oznaczaç dzia∏alnoÊç cz∏owieka, który by∏ np. skarb-nikiem lub zbierajàcym Êrodki na cele dobroczynne.Puszka ofiarna w zestawieniu ze Êwiecznikiem g∏osichwa∏´ kobiety dobroczynnej.

13. Matsevahs from cemetery in Przedecz, displayed in the Museum in Konin-Gos∏awice with symbols of candlesticks and broken candles.Photo: T. Palacz.

13. Macewy z cmentarza w Przedeczu umieszczone w Muzeum w Koninie-Gos∏awicach z symbolami Êwieczników i z∏amanych Êwiec.Fot. T. Palacz.

118

Korona jest cz´sto wyst´pujàcym motywem sym-bolizujàcym Tor´, a wi´c prawo – pobo˝noÊç i uczo-noÊç, ale tak˝e g∏ow´ rodziny i wiernoÊç ma∏˝eƒ-skà (il. 15).

Pochylona korona oznacza niewiernoÊç. Winogrona, cz´sto pojawiajàce si´ na macewach,

symbolizujà lud Izraela, rozrastajàcy si´ po ZiemiObiecanej niczym egipska winoroÊl. Na polskichcmentarzach, a tak˝e i w Europie Wschodniej, opróczwinogron, wyst´pujà inne motywy roÊlinne.

Palma to symbol Judy i narodowego odkupienia.Motyw cz´sto spotykany w staro˝ytnoÊci na mone-tach i mozaikach synagog. Na nagrobkach towarzy-szy s∏owom epitafium: Sprawiedliwy jak palma zakwitnie.

Owoc granatu, jeden z siedmiu tradycyjnychowoców Ziemi Obiecanej, jest symbolem p∏odnoÊci.Wyst´puje rzadko na nowszych kirkutach.

Obok roÊlin na macewach pojawiajà si´ wyobra-˝enia zwierz´ce:

Lew oznacza transpozycj´ imienia Lejb, Arie lubJehuda. Jest bowiem znakiem plemienia Judy.

Jeleƒ obrazuje zazwyczaj imi´ Cwi lub Naftali i oznacza pokolenia Naftalego.

Ptaki sà alegorià dusz sprawiedliwych, które siedzà na tronie Pana i wyÊpiewujà jego chwa∏´.Wyobra˝ane sà w locie, siedzàce na z∏amanych drze-wach, dziobiàce owoce z kosza lub trzymajàce ksià˝k .́

Go∏àb, jako biblijny symbol pokoju, oznaczazgod´ i mi∏oÊç.

Orze∏, symbol mocy Boga, opiekuƒczo os∏aniakoron´ Tory. Wed∏ug wierzeƒ staro˝ytnego Wschoduorze∏ odwiedza groby.

Starym zwyczajem spotykanym nie tylko w Wiel-kopolsce by∏o wk∏adanie do grobu ˝elaznych k∏ódek.Traktowano je prawdopodobnie jako magiczny amu-let zapewniajàcy oddzielenie od Êwiata ziemskiego.Oficjalne wyjaÊnienie Kongregacji Wyznania Moj˝e-szowego w Polsce w tej kwestii brzmi: K∏ódka sta-nowiç mia∏a symboliczne zabezpieczenie grobuprzed ponownym u˝yciem wzgl´dnie przed rozkopa-niem. Przepisy religijne zalecajà przeznaczenie gro-bu na wieczne czasy i nie zezwalajà na otwieraniegrobu. K∏ódka jest zatem symbolem w∏asnoÊci 9.Du˝à liczb´ k∏ódek odnaleziono przy niwelowaniucmentarza w Wieleniu nad Notecià.

Na cmentarzach we wschodniej Wielkopolsce wy-st´powa∏y macewy malowane jaskrawymi kolorami(Êlady widoczne na macewach zgromadzonych w mu-zeum w Gos∏awicach i w Kaliszu). Zjawisko ma-lowania macew spotykamy równie˝ na innych cmen-tarzach ˝ydowskich na ziemiach polskich10.

Stan zachowania cmentarzy W 1939 r., na obszarze obejmujàcym Polsk´ w jejobecnych granicach, znajdowa∏o si´ ok. 1000 cmen-tarzy ˝ydowskich. W du˝ych miastach by∏y dwa, a niekiedy nawet trzy cmentarze. Na terenie dawnychoÊmiu wielkopolskich województw (sprzed ostatniejreformy administracyjnej kraju): bydgoskiego, go-rzowskiego, kaliskiego, koniƒskiego, leszczyƒskie-go, pilskiego, poznaƒskiego i zielonogórskiego, czyliwi´kszym ni˝ historyczna Wielkopolska, znajduje si´ponad 200 cmentarzy, ale jedynie na 48. zachowa∏ysi´ nagrobki (ok. 2 100 pomników). Na ponad 1/3cmentarzy znajdujà si´ obecnie parki, budynki miesz-kalne, obiekty u˝ytecznoÊci publicznej, a pozosta∏estanowià puste i zaniedbane miejsca (por. il. 3).

Najwi´cej nagrobków przetrwa∏o na kirkucie w Gorzowie Wielkopolskim (ok. 300 fragmentówmacew) i w Skwierzynie (ok. 150 macew). W Kali-szu, stanowiàcym centrum najstarszej gminy wielko-polskiej, znajduje si´ 250 macew oraz lapidarium z∏o-˝one z 600 fragmentów macew11. Na uwag´ zas∏u-guje tak˝e dobrze zachowany cmentarz w Koêminie-Orli (ok. 100 nagrobków). W Lesznie najwi´cej macewi innych pamiàtek zgromadzono w dawnym domuprzedpogrzebowym. Na pó∏nocy Wielkopolski najle-piej zachowany cmentarz (ok. 100 nagrobków) znaj-duje si´ w Miros∏awcu. Ponadto w dobrym stanie sàcmentarze w Trzcielu i Szlichtyngowej-Górczynie.

14. Kalisz, symbol z∏amanego drzewa i wieniec laurowy. Fot. T. Palacz.

14. Kalisz, symbol of a broken tree and a laurel wreath. Photo: T. Palacz.

119

NEKROPOLIE

Cz´Êç cmentarzy na pó∏nocy regionu, któreznajdowa∏y si´ poza granicami Polski do 1945 r.,zosta∏a zniszczona przez Niemców w 1938 r.Proces dewastacji cmentarzy przybra∏ na sile w czasie okupacji hitlerowskiej. Niemcy u˝y-wali macew do brukowania ulic (Chodzie˝, Tu-rek, Wàgrowiec, Oborniki), do umacniania brze-gów rzek (Kalisz) i jezior (Go∏aƒcz, Wàgro-wiec), do budowy domów (Dàbie) czy budyn-ków u˝ytkowych (rybakówka w Zaborówcu,gm. Wijewo, magazyn paliw w Pyzdrach).

Po II wojnie Êwiatowej opuszczone kirkutyuznawane bywa∏y cz´sto za êród∏o pozyskiwa-nia kamienia budowlanego. Dopiero od niedaw-na pojawiajà si´ oznaczenia, tablice informa-cyjne i pomniki w miejscach, gdzie niegdyÊchowano ˚ydów (Z∏otów, Trzciel, Lubasz, Tu-rek, Przedecz). Tylko kilka cmentarzy chroniwpis do rejestru zabytków (Lubasz, Czarnków,Debrzno-wieÊ, Jastrowie, Miros∏awiec, Russo-cice, Kalisz, Turek, Leszno, Szlichtyngowa-Górczyna, Skwierzyna).

Dlatego tak istotne jest, by ze wzmo˝onàtroskà chroniç zabytki historii narodu ˝ydow-skiego na ziemiach polskich, jakimi sà m.in.nieliczne ju˝ synagogi i cmentarze.

15. Kalisz, symbol korony. Fot. A. Jab∏oƒska.15. Kalisz, symbol of a crown. Photo: A. Jab∏oƒska.

16. Kalisz, font of water of life. Photo: A. Jab∏oƒska.

16. Kalisz, êród∏o wody ˝ywej. Fot. A. Jab∏oƒska.

120

Cmentarze ˝ydowskie – podobnie jak inne cmen-tarze wyznaniowe – przez wieki chronione by∏y przezprawo12. Nie uchroni∏o ich to jednak przed zniszcze-niami w okresach przeÊladowaƒ i pogromów ˚ydówczy podczas wojen. Niekiedy by∏y systematycznielikwidowane. Te, które przetrwa∏y – opuszczone, za-niedbane, ograbiane z kamieni i ozdób – popada∏y w ca∏kowità ruin´. Nierzadko na ich miejscu stawa∏ydomy mieszkalne, budynki gospodarcze, obiekty u˝y-tecznoÊci publicznej, a istnienie niektórych cmen-tarzy potwierdzajà jedynie stare mapy, rzadziej –pami´ç ˝yjàcych. Cz´sto po cmentarzach pozosta∏ytylko miejsca, niekiedy ogrodzone, upami´tnionetablicami. Nie powinniÊmy przechodziç obok nichoboj´tnie, uczmy dzieci tolerancji dla ró˝nych wyz-naƒ i szacunku dla miejsc wiecznego spoczynku bezwzgl´du na religi´ czy narodowoÊç. Starajmy si´ te˝pami´taç, ˝e zasada Êwi´toÊci i nienaruszalnoÊci

cmentarza ˝ydowskiego nie pozwala na wykorzysty-wanie go do innych celów, a o odst´pstwach od niejmo˝e decydowaç jedynie gmina wyznaniowa.

Chroniàc zabytki przesz∏oÊci, wykazujemy rów-noczeÊnie trosk´ o pamiàtki narodu, który od wiekówwspó∏tworzy∏ histori´ i kultur´ Polski.

Mgr Teresa Palacz, absolwentka Uniwersytetu im. AdamaMickiewicza w Poznaniu, ukoƒczy∏a studia podyplomowez zakresu archeologii przemys∏owej na Politechnice Wro-c∏awskiej. Jest pracownikiem Regionalnego OÊrodka Ba-daƒ i Dokumentacji Zabytków w Poznaniu. Zajmuje si´problematykà ochrony i dokumentacji obiektów zwiàza-nych ze wsià (architektura, za∏o˝enie folwarczne, parkowe)oraz nekropoliami, szczególnie cmentarzami ˝ydowskimi,i obyczajami pogrzebowymi.

17. Kalisz, symbol z∏amanego drzewa. Fot. A. Jab∏oƒska.

17. Kalisz, symbol of a broken tree. Photo: A. Jab∏oƒska.

121

NEKROPOLIE

1. D. i L. Muszyƒscy, Cmentarze ˝ydowskie, (w:) „Kalendarz˝ydowski – almanach z 1991-1992”, Warszawa 1992, s. 169-170.

2. „Kalendarz ˝ydowski – almanach z 1991-1992”, Warszawa 1992,s. 180-185; M. i L. Trzeciakowscy, W dziewi´tnastowiecznymPoznaniu, Poznaƒ 1982, s. 62.

3. B. Podgarbi, Cmentarz ˝ydowski w ¸odzi, ¸ódê 1990, s. 22-24;D. i L. Muszyƒscy, Cmentarz ˝ydowski w ¸odzi, (w:) „Kalendarz˝ydowski – almanach z 1989-1990”, Warszawa 1991, s. 90-91.

4. N. Kameraz-Kos, Âwi´ta i obyczaje ˝ydowskie, ˚ydowski Insty-tut Historyczny, Warszawa 1997, s. 124.

5. „Kalendarz ˝ydowski”, op. cit, s. 187-196.

6. N. Kameraz-Kos, op. cit. s. 119-121.

7. B. Podgarbi, op. cit., s. 25-27.

8. „Kalendarz ˝ydowski”, op. cit., s. 185; N. Kameraz-Kos, op. cit.s. 124.

9. M. Fija∏kowski, Zabytki i pamiàtki kultury ˝ydowskiej na terenie

woj. pilskiego, (w:) „Rocznik Nadnotecki”; Pi∏a 1992, t. XXIII,

s. 93-112.

10. J. Jagielski, Cmentarze ˝ydowskie w Polsce, (w:) „Studia z dzie-

jów ˚ydów w Polsce”, t. I , s. 173-174; ¸. Pawlicka-Nowak, Cmen-

tarz turkowski – Problemy zabezpieczenia nagrobków oraz ich

opracowania, (w:) Cmentarze ˝ydowskie. Studia z dziejów kultury

˝ydowskiej w Polsce, Wroc∏aw 1995, t. 2, s. 193-207.

11. WÊród nich znajdujà si´ tak˝e macewy przeniesione z cmen-

tarza w B∏aszkach.

12. Ustawa z dnia 20 lutego 1997 r. o stosunku Paƒstwa do gmin

wyznaniowych ˝ydowskich w Rzeczypospolitej Polskiej [Dz.U.

1997, nr 41, poz. 251]. W Art. 23, pkt. 1 tej˝e ustawy czytamy:

Cmentarze ˝ydowskie stanowiàce w∏asnoÊç gmin ˝ydowskich lubZwiàzku Gmin nie podlegajà wyw∏aszczeniu, a w pkt. 2 ... podle-gajà ochronie polegajàcej w szczególnoÊci na zakazie ich zbywaniana rzecz osób trzecich oraz zakazie przeznaczenia na inne cele.

Przypisy

Acemetery is the most important mystical object inthe Jewish kahal. Its inviolability until Judgment

day, regardless of what has survived on the surface, isguaranteed by law. Even when the cemetery does notcontain the graves of the ancestors it remains a holysite. This principle has been the cause of numerousconflicts whenever empty places were occupied byother objects.

What has remained of the centuries-long Jewishpresence in Greater Poland? Its first representativesappeared during the tenth century in Kalisz (the oldest Jewish kahal), where they resided in separatequarters known as ghettos, which contained also a cemetery. Only in subsequent centuries were ceme-teries located outside the town. Fenced in with a stonewall and usually overgrown (the removal of plantswas prohibited) they remained specific sites. Deathand burial as well as the period of mourning werelinked with numerous customs, which deeply reli-gious Jews were compelled to observe.

A characteristic grave monument in the cemeter-ies of Greater Poland was the matsevah, i. e. a verti-cally standing slab which in time became a symbol ofdeath; its carved elements and inscriptions enclosed

memory about the deceased. The symbolic of thematsevahs varied, e. g. hands in the gesture of be-stowing a blessing were placed on the graves ofpriests, books with crowns denoted scholars, and a money box was the sign of charity. Broken candlesand trees as well as a sinking ship symbolised theabrupt end of life. The inscriptions, in Yiddish,German and Russian (in the Russian partition area),lauded the name and virtues of the deceased.

Alongside the few synagogues in Greater Polandthere are more than forty extant cemeteries withgravestones (out of a total of about 200). The mostspecific cemeteries are those in Koêmin-Orla, Kalisz,Miros∏awiec, Szlichtyngowa-Górczyn, Skwierzynand Trzciel. In Poznaƒ the only trace of a Jewishcemetery is a block with fragments of matsevahs inthe communal cemetery in Milostów.

During the second world war and the postwarperiod Jewish cemeteries were frequently devastated,and the matsevahs were treated as useful buildingmaterial. Let us protect those few traces of a nationwhich co-created the history and tradition of GreaterPoland.

JEWISH CEMETERIES IN GREATER POLAND. BURIAL CUSTOMS AND THE SYMBOLIC OF THE MATSEVAH