SZABLEW o j s k A P o l s k i e g o

1 9 1 8 - 1 9 3 9

J a n u s z J a r o s ł a w s k i

W a r s z a w a 2 0 1 9

"Niemiec, Moskal nie osiędzie,gdy jąwszy pałasza,hasłem wszystkich zgoda będziei ojczyzna nasza".

8

O kolekcjonerstwie i konserwacjibroni białej słów kilka

udaje się zarazić nim następców. Dlatego też,

zdobywanie wiedzy i budowanie na niej świado-

mości wartości posiadanych zbiorów (nie tylko

materialnej, ale także historycznej, artystycznej i

emocjonalnej) wydaje się jedyną drogą kontynuacji

kolekcjonerskich zmagań. Paradoksalnie, pomimo

tak dużego zainteresowania białą bronią, polska

literatura przedmiotu nie należy do zbyt obfitej. Z

trudem można znaleźć poważniejsze opracowania

pozwalające tworzyć solidne podstawy broniozna-

wstwa. Dziedziny pozwalającej bardziej lub mniej

zaawansowanemu kolekcjonerowi na prawidłową

typologię broni, badaniu jej autentyczności i konse-

kwencji z tego płynących w postaci fałszerstw.

Zygmunt Hartleb blisko 100 lat temu napisał:

„Fałszerze broni znają pietyzm dla rdzy u znacznej części

zbieraczy, to też najczęściej właśnie falsyfikat jest pięknie

zardzewiały”². Tak jak w ostatnich latach pojawiło się

kilkanaście pięknie wydanych pozycji albumowych

poświęconych temu zagadnieniu, to jednak ich

charakter można byłoby określić jako popularny,

dość dalece odbiegający od standardów naukowych,

np. “Broń i zbroje”³.

W większości, rzetelne informacje są rozpro-

szone w publikacjach książkowych i czasopismach.

Ich zgromadzenie wymaga nakładów finansowych,

czasu i miejsca w rozbudowywanej biblioteczce te-

matycznej. W okresie do 1945 roku wydano w Polsce

kilka prac poświęconych broni białej, przy czym

najistotniejsze znaczenie, ze względu na typowo

² Hartleb Z. , Szabla polska. Jej rozwój historyczno techniczny. Lwów-Warszawa-Kraków 1926, s.10.³ Byam M. Broń i zbroje., Warszawa 1991.

Szabla – oręż przeszłości, świadectwo bohaterstwa

i minionej chwały, a jednocześnie niefrasobliwości

i poczucia wyjątkowości wciąż zajmuje w sercach

i umysłach Polaków znaczące miejsce. Szabla nie

była traktowana wyłącznie jako oręż, ale w dużej

mierze jako wyznacznik pozycji społecznej. Jako

symbol przynależności do określonego stanu,

czasami jedyny, jak miało to miejsce w przypadku

niezamożnej szlachty. Była przykładem umiejętności

twórczego rozwijania doświadczeń Wschodu i

Zachodu. Otaczano ją wyjątkową czcią i szacunkiem,

przekazywano z ojca na syna wraz z tradycją po-

wiązanej z nią rodzinnej chwały. Szabla w kulturze

Polaków urosła do roli symbolu wolności szlache-

ckiej i specyficznego stylu życia. Nie zawsze idą-

cego w parze z umiejętnościami szermierczymi czy

dyscypliną wojskową¹.

Przemiany społecznopolityczne w Polsce 1989

roku przyczyniły się do ogólnego wzrostu zamoż-

ności społeczeństwa. Napływ do Polski zabytko-

wych przedmiotów wywołał renesans kolekcjo-

nerstwa. Szabla w domostwie stała się nie tylko

cząstką ogólnych zainteresowań historią narodową,

ale także formą zademonstrowania swojego przy-

wiązania do korzeni szlacheckiej tradycji.

Kolekcjonerstwo często staje się pasją życia.

Jest pełne wyrzeczeń i poświęceń. Rzadko jednak

¹ Bardzo dobrze obrazuje to satyra IX Krzysztofa Opalińskiego pt. Nazepsowaną militarem disciplinam i nierząd wojskowy. [w:] Opaliński K.,Satyry., Wrocław 2005., s.171-177.; Kitowicz J., Opis obyczajów za panowaniaAugusta III. T. II., Wrocław 2003., s. 302-427.

9

ilustracjami zwymiarowanych szabel, zawierają

jeszcze dodatkowo regulaminy i zasady walk szer-

mierczych. Osoby zajmujące się bronią białą nie

mogą także pominąć licznych opracowań Wło-

dzimierza Kwaśniewicza w tym, między innymi:

“Okiem kolekcjonera, czyli o dawnej broni gawędy”¹⁰,

“Dzieje szabli w Polsce”¹¹, “1000 słów o broni białej i

uzbrojeniu ochronnym”¹². Na uwagę w tym miejscu

zasługuje również ważna praca Aleksandra Czer-

wińskiego i Lesława Dudka “Szabla żołnierza polskiego

XIX i XX wieku w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego

w w Warszawie”¹³.

Znaczący wkład w rozwój bronioznawstwa,

pomimo niewielkich rozmiarów, mają prace Sta-

nisława Ledóchowskiego – “Polskie szable bojowe”¹⁴

i “Polskie szable paradne”¹⁵ oraz Zygmunta Bieleckiego

– “Polskie szable pamiątkowe”¹⁶ i “Polskie szable XX

w”¹⁷. Wszystkie cztery pozycje w sposób rzeczowy

omawiają problem na przykładzie prezentowanych

na ilustracjach egzemplarzy białej broni. Pomimo

trudnych gospodarczo czasów w jakich powstały,

zdjęcia są wyraźne, a autorzy zadbali, aby obok

wizerunku całego zabytku pojawiły się także

powiększenia inskrypcji, ornamentów czy oznaczeń

co może stanowić materiał porównawczy w pracach

badawczych i konserwatorskich.

¹⁰ Kwaśniewicz W., Okiem kolekcjonera, czyli o dawnej broni gawędy., ZielonaGóra 1987.¹¹ Kwaśniewicz W., Dzieje szabli w Polsce., Warszawa 1993.¹² Kwaśniewicz W., 1000 słów o broni białej i uzbrojeniu ochronnym.,Warszawa 1981.¹³ Czerwiński A., Dudek L., Szabla żołnierza polskiego XIX i XX wieku wzbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie”. Wrocław 1988.¹⁴ Ledóchowski S. , Polskie szble bojowe., Warszawa 1980.¹⁵ Ledóchowski S. , Polskie szble paradne., Warszawa 1980.¹⁶ Bielecki Z., Polskie szable pamiątkowe., Warszawa 1980.¹⁷ Bielecki Z., Polskie szable XX w ., Warszawa 1980.

naukowy charakter, ma praca W. Dziewanowskiego

“Zarys dziejów uzbrojenia w Polsce”⁴ oraz cytowana

wcześniej praca Z. Hartleba.

Po 1945 roku z racji przemian społeczno-

politycznych temat szabli był pomijany aż do lat

70-tych XX wieku, kiedy to zaczęły pojawiać się

bardzo solidne opracowania poświęcone uzbrojeniu

i umundurowaniu żołnierza polskiego, z dużym

naciskiem na broń białą. Pojawiło się wtedy wiele

katalogów zbiorów muzeów regionalnych oraz

prace o charakterze kompleksowym. Szczególnie

interesującymi są tu prace krakowskiego profesora

Zdzisława Żygulskiego juniora: “Broń w dawnej

Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu”⁵,

“Stara broń w polskich zbiorach”⁶, “Sztuka turecka”⁷,

które w sposób kompleksowy omawiają zagadnienia

związane z bronią białą z jej podziałami i okresami

występowania. Bogaty materiał ikonograficzny

(zdjęcia, rysunki i szkice) wzbogacają opis prze-

dmiotu. Natomiast prosty, obrazowy i zrozumiały

dla wszystkich język, zahaczający nieraz wręcz o

gawędę, czyni z nich podstawowe źródło informacji

dla bronioznawcy.

Niezmiernie ważne dla rozwoju studiów

bronioznawczych w Polsce są prace mistrza szabli

Wojciecha Zabłockiego: “Cięcie prawdziwą szablą”⁸

oraz “Szable świata”⁹, które oprócz wielu szcze-

gółów techniczno-konstrukcyjnych, wzbogaconych

⁴ Dziewanowski W., Zarys dziejów uzbrojenia w Polsce., Warszawa 1935,reprint Kraków 1989.⁵ Żygulski Z. jun., Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i BliskiegoWschodu. Warszawa 1975, II wydanie 1982.⁶ Żygulski Z. jun. Stara broń w polskich zbiorach., Warszawa 1984.⁷ Żygulski Z. jun. Sztuka turecka., Warszawa 1988.8 Zabłocki W. Cięcie prawdziwą szablą., Warszawa 1989.⁹ Zabłocki W., Szable świata., Warszawa 2011.

10

w Krakowie i Stowarzyszenie Miłośników Dawnej

Broni i Barwy zatytułowany Studia do dziejów da-

wnego uzbrojenia i ubioru wojskowego, który jest

kontynuatorem wydawanego w okresie międzywo-

jennym miesięcznika Broń i Barwa. W roczniku

tym (wydawanym w praktyce raz na kilka lat) były

publikowane najciekawsze referaty wygłoszone na

comiesięcznych spotkaniach SMDBiB w Krakowie

i w oddziałach warszawskim, łódzkim, poznańskim,

lubelskim, gdańskim, częstochowskim, kołobrze-

skim i wrocławskim. Można tam znaleźć np. grun-

towne studium karabeli Zdzisława Żygulskiego²³

czy pierwsze, przyczynkarskie uwagi na temat lancy

Autorstwa Janusza Wielhorskiego²⁴. W periodykach

“Biuletyn Historii Sztuki”, “Arsenał, Muzealnictwo

Wojskowe” czy “Ochrona Zabytków”, można znaleźć

artykuły stanowiące swoistą podstawę studiów dla

tworzącego się nowoczesnego bronioznawstwa,

publikowane przez czołowego historyka wojsko-

wości i eksperta od dawnej broni i uzbrojenia,

profesora Zbigniewa Bocheńskiego²⁵.

Obok wyżej wymienionych czasopism nauko-

wych w ciągu ostatnich 50 lat istniały czasopisma o

charakterze popularno-naukowym w których można

było znaleźć równie ciekawe artykuły – co prawda

po- zbawione całego aparatu badawczego, ale dosko-

nale wypełniające lukę informacyjną. Były to między

²³ Żygulski Z. jun., Karabela i szabla orla.[w:] Studia do dziejów dawnegouzbrojenia i ubioru wojskowego. Część VII, Kraków 1978, s. 17-37.²⁴ Wielhorski J. , Lanca., [w:] Studia do dziejów dawnego uzbrojenia i ubioruwojskowego. Część VI, Kraków 1974, s.78- 111.²⁵ Bocheński Z., O sztuce płatnerskiej i zbrojach Kunza Lochnera (1510-1567)oraz Karacena polska jako wyraz kultury sarmatyzmu [w:] Biuletyn Historiisztuki, 1957, nr 2; Dział „Militaria” Muzeum narodowego w Krakowie., [w:]Muzealnictwo Wojskowe, Warszawa 1959, t. 1; Bibliografia rozpraw iartykułów z dziedziny militariów polskich lub z Polską związanych. [w:]Arsenał 1957 nr 1 , 1958 nr 2,3,5.

Odrębną, trudną do przecenienia w studiach

bronioznawczych, kategorię publikacji stanowią

katalogi domów aukcyjnych, artykuły i publikacje

internetowe jak również katalogi wystaw. W tej

ostatniej kategorii uwagę zwraca fakt, że wiele

muzeów o charakterze centralnym jak i regionalnym

przygotowując wystawy, nierzadko gromadząc

zbiory ze źródeł państwowych i prywatnych, udo-

kumentowało ekspozycje w formie publikacji, co

po wielu latach nie tylko pozwala na obejrzenie

prezentowanych zabytków, ale także prześledzić

ich źródło pochodzenia, co w pewnym sensie uwia-

rygadnia prezentowane egzemplarze broni. Trudno

tu wymienić wszystkich autorów i tytuły jednak

zdaniem autora na uwagę zasługują tu prace

Aleksandra Czerwińskiego - “Historyczny oręż ze

zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie”¹⁸,

“Zbiory Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie”¹⁹,

Marii Pawłowskiej – “Broń biała-sieczna w zbiorach

Muzeum Okręgowego w Toruniu”²⁰, Ryszarda de

Latour – “Broń katalog zbiorów”²¹ oraz Antoniego

Romualda Chodyńskiego “Zbrojownie malborskie,

katalog wybranych obiektów ze zbiorów Muzeum

Zamkowego w Malborku”²².

W temacie artykułów, największe znaczenie

dla bronioznawstwa i popularyzacji wiedzy na temat

uzbrojenia i umundurowania w minionych epokach

ma rocznik wydawany przez Muzeum Narodowe

¹⁸ Czerwiński A., Historyczny oręż ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego wWarszawie., Warszawa 1978.¹⁹ Czerwiński A. , Zbiory Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie., Warszawa1994.²⁰ Pawłowska M., Broń biała-sieczna w zbiorach Muzeum Okręgowego wToruniu., Toruń 1986.²¹ De Latour R., Broń katalog zbiorów., Kraków 1981.²² Chodyński A. R., Zbrojownie malborskie, katalog wybranych obiektów zezbiorów Muzeum Zamkowego w Malborku., Malbork 1978.

Szab

la k

awal

eryj

ska

wzó

r 192

1

11

Szab

la o

ficer

ska

wzó

r 192

1/22

12

13

podają ceny wywoławcze poszczególnych prze-

dmiotów. Daje to pewną orientację przy próbach

wstępnej wyceny posiadanych eksponatów.

Istotnym źródłem informacji ostatnich lat jest

internet. Jest to cenne źródło informacji i uzu-

pełnienie pojawiających się na rynku książek i

artykułów. Poza stronami „WWW” dającymi szanse

wielu autorom na publikację swoich badań i prze-

myśleń bardzo przydatne okazują się fora interne-

towe. Można tam dzielić się swoją wiedzą jak

również złożyć pytania, na które odpowiadają

internauci. Oczywiście, publikacje internetowe –

w zdecydowanej większości – nie są uprzednio

recenzowane i czasami mogą wymagać weryfikacji

bądź poprawek. Niemniej ogromna ilość korzy-

stających z sieci pozwala na szybką weryfikacje

nieścisłości. Wymaga to jednak pewnej cierpliwości,

rozsądku i dystansu przy korzystaniu z takiego

materiału źródłowego.

Powyżej omawiana literatura dotyczy przede

wszystkim zagadnień bronioznawczych. Bez soli-

dnego przygotowania w zakresie historii uzbrojenia

jak i poznania szczegółów techniczno - konstrukcy-

jnych, bardzo trudne jest poprawne wykonanie

konserwacji czy renowacji broni białej. Wykaz

przydatnej literatury konserwatorskiej nie prze-

dstawia się imponująco. Niestety, jest to wciąż nisza

wymagająca wypełnienia. Na przestrzeni ostatnich

wielu lat pojawiło się zaledwie kilkanaście nie-

wielkich artykułów³², kilka książek i wygłoszono –

dzięki działalności Stowarzyszenia Miłośników

³² Tytuły i zakres tematyczny można znaleźć w: Sękowski J., Konserwacja bronibiałej z elementami bronioznawstwa., Warszawa 2008, s. 396-403.

innymi istniejące nadal “Mówią Wieki”, wydawane

do początku lat 90-tych “Typy broni i uzbrojenia” czy

uznany i szanowany w gronie miłośników historii

miesięcznik “Odkrywca”²⁶.

Z publikacji obcojęzycznych, tłumaczonych na

język polski, poważne miejsce w literaturze prze-

dmiotu zajmują dwie prace Tiziana Tonellego, z

których jedna dotyczy uzbrojenia kawalerii napole-

ońskiej²⁷ a druga uzbrojenia huzarów²⁸. Obydwie

prace zawierają dobre jakościowo zdjęcia detali

poszczególnych egzemplarzy broni i poza wartością

informacyjno-poznawczą, mogą służyć jako dosko-

nały materiał porównawczy. Uzupełnieniem powyż-

szych prac może być monografia Luciena Rousselota

poświęcona uzbrojeniu i umundurowaniu armii

francuskiej w latach 1790-1815²⁹.

Z publikacji zagranicznych, nie tłumaczonych

na język polski, podstawowe znaczenie mają prace

Eduarda Wagnera³⁰ i Klausa Hilberta³¹, które to

stanowią “fundament wiedzy” kolekcjonerów i

konserwatorów broni białej. Natomiast w obszarze

katalogów wręcz niezbędne badaczowi są publikacje

“Auktion” J. K. Kubego, “Stauffer Auktionen” a także

“Herman Historica”. Te wydawane 2 razy do roku

kilkuset stronicowe katalogi aukcyjne poza dosko-

nałymi zdjęciami obiektów zawierają szczegółowe

ich opisy, dokumentują źródło pochodzenia oraz

²⁶ Każdy z przytoczonych tu tytułów mógłby pochwalić się wieloma tytułamiartykułów poświęconych białej broni. Przytoczenie ich wszystkich zabrałobyco najmniej kilkanaście stron, dlatego też ograniczono się tylko dozasygnalizowania istnienia takowych.²⁷ Tonelli T., Uzbrojenie kawalerii napoleońskiej., Oświęcim 2011.²⁸ Tonelli T., Vivat Hussars, Broń Biała Huzarów Szable i umundurowanie odXVII wieku do 1815 roku., Oświęcim 2011.²⁹ Rousselot L., Armia Napoleońska 1790-1815., Oświęcim 2010.³⁰ Wagner E., Hieb und stichwaffen., Praga 1975.³¹ Hilbert K., Blankenwaffen aus drei Jahrhunderten., Berlin 1998.

14

wią doskonałą podstawę do porównań i analiz

zarówno dla profesjonalistów, jak również i dla

amatorów.

Konserwacja białej broni w wielu przypadkach

jest bardzo zbliżona do technik związanych ze

złotnictwem, zwłaszcza w zakresie stosowanych

narzędzi i technik. Dlatego też pewnym uzupełnie-

niem w pracach konserwatorskich mogą być prace

Michała Gradowskiego³⁹, Franciszka Zastawniaka⁴⁰.

a także książka Stefana Sękowskiego poświęcona

galwanotechnice⁴¹. Pozycja ta, w sposób prosty,

tłumaczy procesy np. oczyszczania metali przy po-

mocy powszechnie dostępnych materiałów. Zawarte

tam przemyślenia pozwalają w tani i łatwy sposób

przeprowadzić odrdzewianie jak i późniejsze zabe-

zpieczenie przed ponownymi efektami korozji.

Przyczynkiem do poznania metod stosowanych

przy fałszowaniu przedmiotów zabytkowych może

być praca włoskiego autora Marisa Lupato⁴², a nie-

zmiernie cennym artykułem dotyczącym fałszerstw

broni białej, jest publikacja Janusza Sękowskiego

pt. “Fałszerstwa białej broni”⁴³, gdzie na konkretnych

przykładach, są omówione najczęściej stosowane

oszustwa. Wspominane tu już kilkukrotnie fałsze-

rstwa stanowią ogromy problem na rynku kole-

kcjonerskim. Nie jest wstydem dla jakiegokolwiek

kolekcjonera posiadanie kopii bądź repliki rzadkiego

– trudno dostępnego egzemplarza szabli. Natomiast

³⁹ Gradowski M., Dawne złotnictwo, technika i terminologia., Warszawa1984. ⁴⁰ Zastawniak F., Złotnictwo i probiernictwo., Warszawa 1956.⁴¹ Sękowski S., galwanotechnika domowa., Warszawa 1983.⁴² Lupato M., Postarzanie przedmiotów, spękania, decoupage, patynowanie.Warsaw 2009.⁴³ http://nimoz.pl/upload/wydawnictwa/cenne_bezcenne_utracone/2010_4/26_biala_bron.pdf

dawnej Broni i Barwy – kilka referatów dotyczących

konserwacji i renowacji broni białej.

Generalnie trzeba przyznać, że działające w

Polsce warsztaty i pracownie konserwacji broni

białej bardzo pilnie, wręcz zazdrośnie strzegły

tajników prowadzonych zabiegów. Tabu zostało

przełamane dopiero poprzez Janusza Sękowskiego,

który na podstawie swojego wieloletniego doświa-

dczenia opracował „podręcznik” dla konserwatorów

broni białej³³. Uzupełnieniem tej pracy, w zakresie

elementów drewnianych, może być jego druga pu-

blikacja dotycząca konserwacji drewna³⁴. Pojawiła

się także publikacja Pilar Diaz³⁵ – będąca przedru-

kiem z języka hiszpańskiego.

Ciekawą i przydatną pracą w zakresie technik

wykonania przedmiotów metalowych jest książka

Czesława Zabiegły dotycząca zbroi japońskiej³⁶.

Praca ta, choć bezpośrednio nie dotyczy broni

białej, omawia jednak wiele technik i podpowiada

sposoby wykonania pewnych elementów co również

mogłoby być przydatne w pracach konserwa-

torskich. Ponadto wszystkie opisane czynności są

bogato udokumentowane bogatym materiałem

zdjęciowym. W temacie broni japońskiej kluczowe

miejsce zajmują pozycje Sławomira i Moniki Stępień

“Miecz japoński na przestrzeni wieków”³⁷, oraz praca

Krzysztofa Polaka “Leksykon broni japońskiej”³⁸.

Studia nad obiema prezentowanymi pracami stano-

³³ Sękowski J., Konserwacja broni białej z elementami bronioznawstwa.,Warszawa 2008.³⁴ Sękowski J., Konserwacja mebli zabytkowych.,Warszawa 2009.³⁵ Diaz P., Renowacja mebli i starych przedmiotów., Warszawa 2008. ³⁶ Zabiegło C., Zbroja japońska w teorii i praktyce., Bydgoszcz 2008³⁷ Stępień S., Miecz japoński na przestrzeni wieków., Wrocław 2011. ³⁸ Polak K., Leksykon broni japońskiej.,Warszawa 2007.

Szab

la p

odof

icer

ska

wzó

r 192

1/22

15

Szas

zka

drag

ońsk

a w

zór 1

881

16

17

w Polsce po niej pozostali. Nierzadko z niewiedzy

i potrzeby chwili, szable były przerabiane na noże,

ogławiacze do buraków cukrowych, kordelasy

myśliwskie i inne narzędzia, których po prostu na

rynku brakowało. Dlatego też, dziś znalezienie w

Polsce oryginalnego – nie importowanego cennego

eksponatu broni białej graniczy z cudem.

Istotnym zatem, przy tworzeniu kolekcji, jest

posiadanie własnej „biblioteczki kolekcjonera” oraz

budowanie solidnej bazy merytorycznej. Przy ocenie

autentyczności zakupywanego przedmiotu zabytko-

wego, bardzo ważne jest zdobycie wiedzy na temat

jego historii i pochodzenia. Przedstawione to może

być w postaci dokumentu wcześniejszego zakupu

lub dołączonej “Dokumentacji konserwatorskiej

obiektu zabytkowego”. Ma to miejsce, przede

wszystkim w wypadku przedmiotów poddawanym

zabiegom konserwatorskim. Wszystkie tego typu

działania powinny być potwierdzone opisami,

zdjęciami i podpisane przez wykonawcę. Niestety,

na polskim rynku kolekcjonerskim, znikoma ilość

broni białej posiada taką dokumentację. Należy tu

jednak pamiętać, że przedmiot zabytkowy o udoku-

mentowanym pochodzeniu ma większą wartość.

Łatwiej go również odsprzedać.

Ustalenie ceny zakupu danego egzemplarza

również stanowi niemały problem. Oczywiście cena

dobrej jakościowo kopii czy repliki, w zależności

od nakładu pracy włożonej w jej wykonanie, może

również być bardzo wysoka, ale stanowi pewną

wartość umowną pomiędzy kupującym a sprze-

dającym. Rozpatrując natomiast wycenę oryginalnej

posiadanie falsyfikatu, zawsze niesie za sobą mie-

szane uczucia i naraża na nieprzyjemności w przy-

padku sprzedaży. Powyższy problem nie dotyczy

tylko ostatnich lat, w których to nasilił się do wcześ-

niej niespotykanych rozmiarów, ale istniał też pod

koniec XIX i na początku XX wieku. Większość

polskich, bardzo cennych kolekcji znajdujących się

w dworkach i pałacach szlacheckich, jeszcze przed

I wojną światową, została wyprzedana za bezcen

niemieckim i austriackim handlarzom. Ten grzech

ignorancji i nieroztropności spadkobierców po

kolekcjonerach – jak pisał Z. Hartleb – w dużej

mierze, przyczyniły się do utraty najcenniejszych

zbiorów białej broni i militariów, jakie przez

poprzednich kilkaset lat znajdowały się w polskich

rękach.

Przy czym, jeśli niewiedza i brak profesjona-

lizmu u osób prywatnych mogłyby być jeszcze

wytłumaczone i w pewnym sensie usprawiedli-

wione, to jak zdefiniować usunięcie z krakowskich

Sukiennic przez pracowników Muzeum Narodo-

wego w Krakowie, w latach 20-tych XX wieku,

największej w Polsce, bezcennej kolekcji broni dama-

sceńskiej, która z powodu braku miejsca została

wrzucona do skrzyń magazynowych i przecho-

wywana bez odpowiedniego zabezpieczenia⁴⁴.

Nie trzeba tutaj dodawać, że zbiory te, nie będąc

odpowiednio skatalogowane i zabezpieczone, uległy

zapomnieniu, zniszczeniu i rozproszeniu. Pozostałe

zniszczenia w masie zabytków broni białej zostały

dokonane podczas II wojny światowej i tych, którzy

⁴⁴ Hartleb Z. , Szabla polska. Jej rozwój historyczno techniczny. Lwów-Warszawa-Kraków 1926, s.13-14.

18

cechy. Widoczne i wyraźne ślady korozji. Pochwa

może mieć liczne ślady wgnieceń, zagięć i załamań.

Nie przeszkadzają one jednak we włożeniu szabli

do pochwy. Elementy drewniane, z tworzyw czy

skórzane mogą być wytarte i uszkodzone z licznymi

zarysowaniami i spękaniami. Mogą występować

nieznaczne braki elementów skórzanych czy dre-

wnianych. Rękojeść może być uszkodzona na

znacznej powierzchni. Może wystąpić brak oplotu

trzonu rękojeści. Mogą wystąpić ślady zgięcia gło-

wni i ponownego prostowania, występujące ślady

szlifowania i polerowania.

5. Słaby – głębokie wżery głowni i pochwy

uniemożliwiające odczytanie napisów, znaków i

cech. Liczne załamania i zgięcia. Znaczne zniszcze-

nia i ubytki elementów drewnianych, skórzanych i

z tworzyw sztucznych. Brak oplotu trzonu ręko-

jeści. Widoczne i wyraźne ślady szlifowania i pole-

rowania oraz ślady ingerencji chemicznej. Braki

fragmentów metalowych rękojeści. Deformacja ręko-

jeści. Ślady złamania głowni i ponownego spawania.

Niewielki brak części głowni, np. ułamany sztych.

Zniszczenia, uszkodzenia a także braki fragmentów

pochwy.

Natomiast klasy wartości określa się jako: 1.

kompletny, 2. składany, 3. zdekompletowany, 4.

destrukt.

1. Egzemplarz kompletny nie posiada uszko-

dzonych elementów, wszystkie elementy są ory-

ginalne i całkowicie dopasowane do siebie pod

względem wymiaru i kształtu, głownia jest opra-

wiona w oryginalną rękojeść bez śladów demontażu.

broni białej – z pominięciem egzemplarzy jedno-

stkowych, np. tzw. broń imienna, na którą zawsze

obowiązuje cena amatorska – opierając się na stan-

dardowych metodach wyceny uznanych domów

aukcyjnych i rzeczoznawców-antykwariuszy, można

przyjąć, że przy wycenie określa się 5 stanów

zachowania i cztery klasy wartości. Stany zacho-

wania określa się jako: 1. magazynowy, 2. bardzo

dobry, 3. dobry, 4. średni, 5. słaby. Definiując

poszczególne stany zachowania charakteryzują się

one następującymi cechami.

1. Magazynowy – brak śladów użytkowania,

brak śladów korozji czy zniszczeń. Może wystę-

pować smar czy oliwa stosowane do zabezpieczenia

antykorozyjnego;

2. Bardzo dobry – zbliżony do magazynowego

ale z niewielkimi śladami użytkowania bez śladów

korozji, brak wgnieceń pochwy, brak zgięć głowni,

brak śladów szlifowania czy polerowania. Ozdoby

i napisy wyraźne. Elementy drewniane, skórzane i

z tworzyw sztucznych bez uszkodzeń i pęknięć.

Oplot na trzonie rękojeści bez uszkodzeń. Brak

zarysowań.

3. Dobry – nieznaczne ślady korozji w postaci

np. ciemnych plam na głowni z czytelnymi napisami

i cechami. Ozdoby z niewielkimi uszkodzeniami,

zarysowaniami czy też wytarciami, wynikającymi z

użytkowania. Nieznaczne uszkodzenia skóry, detali

z tworzyw sztucznych czy elementów drewnianych,

zarysowania głowni, pochwy bądź rękojeści. Mało

widoczne zagięcia i załamania pochwy.

4. Średni – możliwe do odczytania napisy i

19

3. Egzemplarz zdekompletowany cechuje się

brakiem niektórych elementów, np. pochwy lub

rękojeści, przy czym głownia jest zachowana w

całości.

4. Destrukt jest egzemplarzem w którym po-

dstawowe elementy są uszkodzone i nie są komple-

tne, np. złamana głownia niekompletna rękojeść

pozbawiona trzonu, jelca bądź kapturka, pochwa jest

niekompletna, pozbawiona np. ryfki.

Wszystkie cechy wybite są właściwe dla momentu

złożenia całości w czasie procesu produkcji.

2. Egzemplarz składany posiada wszystkie

elementy właściwe dla danego wzoru i odmiany,

mogą występować różnice w numeracji i cechach

jednak muszą one być właściwe dla danego mome-

ntu produkcji, dopuszcza się nie rażące w całości

różnice wymiarów i wielkości, całość pochodzi z

tego samego okresu wytworzenia.

Klasa wartości

kompletny składany zdekompletowany destrukt

magazynowy 100%

bardzo dobry 90-95% 80-90% 40-65% 15-25%

dobry 75-80% 60-70% 30-40% 10-20%

średni 50-60% 40-50% 20-25% 5-15%

słaby 30-40% 20-30% 10-15% 5-10%

Stan zachowania

Tabela wyceny egzemplarzy broni białej według jej stanu zachowania i klasy wartości.

108 ___ Szabla w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie ___

Szabla gen.Lucjana ŻeligowskiegoGłownia stalowa, niklowana, szlifowana obustronnie w trzy bruzdy. Pióro płaskie, sztych centryczny.

Na płazie zewnętrznym wypukło trawiony ornament o motywie liści akantu, kartusz z napisem: „Honor iOjczyzna”, oraz orzeł w koronie wz. 1927 - godło państwowe. Na wewnętrznym płazie, blisko nasady

wybita nazwa firmy: G. BOROWSKI/WARSZAWA.Rękojeść zamknięta, z mosiężnym jelcem jednokabłąkowym. Kabłąk u dołu załamany pod kątem prostym,

u góry zagięty w łuk i nieco rozszerzony przy połączeniu z kapturkiem. Tylne ramię jelca proste, zespłaszczoną, okrągłą łezką. Wąsy o zwężających się,

zaokrąglonych końcach. Głowica lekko pochylona ku przo-dowi, z kapturkiem mocowanym mosiężnym wkrętemdo uchwytu. Kapturek przechodzi w warkocz sięgający

do tylnego ramienia jelca. Trzon rękojeści drewniany, po-przecznie karbowany, obciągnięty czarną skórą, z oplotem

z mosiężnego filigranu. Pod rękojeścią podkładka skó-rzana.

Pochwa z blachy stalowej, niklowana z dwiema ryfka-mi o ruchomych kółkach nośnych. Szyjka pochwy mocow-ana na wcisk. Ostroga z dłuższym przednim ramieniem.

Wyżej opisana szabla należała do generała LucjanaŻeligowskiego - pułkownika piechoty Armii ImperiumRosyjskiego oraz generała broni Wojska Polskiego, kawa-lera Orderu Virtuti Militari. Cieszący się przyjaźnią i zau-faniem marszałka gen. Żeligowski został wezwany 20września 1920 roku do Kwatery Głównej stacjonującej wBiałymstoku. 1 października 1920 roku udał się do pociągunaczelnego wodza, w rozmowie w cztery oczy marszałekJózef Piłsudzki nakreślił generałowi swój plan rozwiązaniasprawy wileńskiej:

Jeżeli teraz Wilna nie uratujemy, to historycy nam tego niedarują. […] Musimy uczynić wysiłek, żeby odbudować Litwę historyczną. Zrobić to tylko może sama ludność z pomocąlitewskobiałoruskiej dywizji. Lecz trzeba, ażeby ktoś wziąłna siebie całą sprawę. Trzeba zorganizować powstanie.[Wilno] trzeba będzie zająć wbrew opinii świata oraz możeprzyjść chwila, że będzie pan miał przeciwko sobie nie tylkoopinię świata, lecz i Polski. Trzeba wziąć wszystko na siebie.Tego ja nie mogę rozkazywać. Takich rzeczy się nie rozka-zuje. Lecz zwracam się do dobrej woli pana jako wilnianina”.

8 października 1920 roku generał pozorując bunt przeciwko Naczelnemu Wodzowi Józefowi Piłsu-dskiemu, na czele litewsko-białoruskiej dywizji, zajął Wilno i okolice. Proklamował powstanie Litwy Śro-dkowej, o której losach mieli zadecydować jej mieszkańcy. W wyniku tych działań 20 lutego 1922 roku Sejm

Polska

Wymiary:długość szabli - 945 mm; długość głowni - 815 mm; długośćszabli w pochwie - 995 mm; grubość głowni przy jelcu - 5mm; długość pióra - 280 mm; szerokość głowni u nasady -30 mm; krzywizna głowni - 10 mm; długość rękojeści - 140mm; masa szabli - 480 g; masa szabli w pochwie - 1016 g.

Wileński przyjął uchwałę o przyłączeniu Litwy Środkowejdo Polski, cztery dni później Sejm Ustawodawczy wWarszawie ogłosił uchwałę o objęciu władzy tych ziem przezrząd Rzeczypospolitej Polskiej. Przyłączenie Wilna do Polskistało się przyczyną zamrożenia stosunków dy-plomatycznych pomiędzy Litwą a Polską aż do 1938 roku.Po słynnym „buncie” gen. Żeligowski nie zszedł ze scenypolitycznej, został awansowany na generała broni, 27 listo-pada 1925 r. otrzymał tekę ministra spraw wojskowych. Poprzejściu na emeryturę zajmował się polityką, w latach1935–1939 był posłem na Sejm IV i V kadencji. We wrześniu1939 roku ewakuował się przez Rumunię do Francji, a na-stępnie do Wielkiej Brytanii, zmarł 9 lipca 1947 w Londynie.

___ Szabla w zbiorach MWP w Warszawie ___

(b) Szabla prototypowa, wyprodukowana w wa-

rszawskiej fabryce Perkun (Towarzystwo Fabryki

Motorów "Perkun"). Oręż w zbiorach Muzeum

Narodowego w Kielcach - nr inw. MNKi/B/330.

Trzon rękojeści drewniany, obciągnięty jaszczurem.

Jelec mosiężny krzyżowo-kabłąkowy z wąsami.

Głownia dwustronnie szlifowana w szerokie zbro-

cze. Grzbiet płaski, sztych centryczny. Na grzbiecie

głowni trawiony napis: “Panu rytm. W. Trzyszce -

f. „Perkun” 1933” (Władysław Trzyszka - referent,

specjalistą od spraw uzbrojenia w Departamencie

Kawalerii, członek komisji oceniających uzbrojenie).

(a) Szabla prototypowa, wyprodukowana w wa-

rszawskiej fabryce Perkun (Towarzystwo Fabryki

Motorów "Perkun"). Oręż w zbiorach Muzeum

Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w By-

dgoszczy - nr inw. MOB-M-1631 (przekazany jako

trwały depozyt do Muzeum Wojsk Lądowych w

Bydgoszczy). Na zewnętrznym progu głowni wy-

bita cecha odbioru wojskowego rzeczoznawcy

Centrali Odbiorczej Materiałów Uzbrojenia inż.

Edmunda Modlińskiego - M2 wpisana w owal. Na

jelcu wybita nazwa producenta: PERKUN. Głownia

stalowa, polerowana, obustronnie szlifowana we

wklęsłą bruzdę oraz głęboką strudzinę przy grzbie-

cie. Grzbiet płaski, sztych centryczny. Pochwa z

blachy stalowej. Pojedyncza ryfka o dwóch nieru-

chomych kółkach nośnym. Szyjka mocowana na

wcisk. Ostroga o obrysie prostokątnym.

(a) Zdjęcie dzięki uprzejmościMuzeum Okręgowego im. LeonaWyczółkowskiego w Bydgoszczy

Szable prototypowe

(b) Zdjęcia dzięki uprzejmościMuzeum Narodowego w Kielcach

Głownia stalowa, polerowana, obustronnie szli-

fowana we wklęsłą bruzdę (początek szlifu bruzdy

prostokątny) oraz głęboką strudziną przy grzbiecie.

Grzbiet płaski, sztych centryczny. Pióro obosieczne z

lekko zaznaczoną ością na obu płazach.

Rękojeść zamknięta, oprawa mosiężna. Jelec pro-

sty, krzyżowo-kabłąkowy, o przekroju prostokątnym,

z wąsami w kształcie trapezoidalnym. Tylne ramię jelca

zakończone okrągłym otworem na temblak (w seryjnej

produkcji zastosowano otwór owalny). Przednie ramię

jelca załamane pod kątem prostym, tworzy kabłąk

łukiem dochodzący do głowicy. Trzon rękojeści z dre-

wna bukowego, w formie dwóch ukośnie karbowanych

okładzin (prototypy nie posiadały dolnego pierścienia).

Okładziny mocowane do trzpienia dwiema stalowymi

śrubami o mosiężnych podkładkach i nakrętkach.

Pochwa z blachy stalowej. Pojedyncza ryfka o

ruchomym kółku nośnym. Szyjka mocowana na wcisk.

Ostroga o obrysie prostokątnym, z nieco dłuższym

przednim ramieniem.

Oznaczenia: na grzbiecie nasady wybity numer

1058 oraz sygnatura odbioru Centrali Odbiorczej

Materiałów Uzbrojenia. Na nasadzie głowni po stronie

zewnętrznej sygnatura HL wpisana w trójkąt, oraz

oznaczenie wzoru - 35, Na nasadzie głowni po stronie

zewnętrznej oraz ostrodze pochwy wybita cecha rze-

czoznawcy J1 wpisane w owal (porucznik Juszczyński).

Prezentowana szabla prototypowa wz. 35 pochodzi

z kolekcji mieszkającego w Holandii Pana Pawła Gucewicza.

Szabla prototypowa wz. 35

242

____ Szabla prototypowa wzór 35 (wz. 1934) ____

Pierwszą partię (20 szt.) szabel prototypowych wz. 34 Huta Ludwików wyprodukowała w maju 1935 r.,

w sierpniu 1935 r. szable ze względu na szereg wad zostały zwrócone do fabryki celem napraw. We wrześniu

1935 r. do Centrali Odbiorczej Materiałów Uzbrojenia dostarczono kolejną partię szabel. Komisyjne badanie

wykazało, że nie odpowiadają one wytycznym dla odbioru próbnej partii i na podstawie tych wytycznych

odebrano 108 szabel zamiast przewidzianych 150 szt. Po 1 miesiącu użycia w 1 Pułku Szwoleżerów w szablach

prototypowych wykryto kilka wad m.in. płytkie bruzdy w okładzinach rękojeści i zbyt wąski otwór na temblak.

243

____ Szabla prototypowa wzór 35 (wz. 1934) ____244

____ Szabla prototypowa wzór 35 (wz. 1934) ____ 245

Ślady po badaniu twardości twardościomierzem Rockwella

250 ____ Szabla kawaleryjska wzór 1934 ____

251____ Szabla kawaleryjska wzór 1934 ____

Na trzpieniach głowni szabel wz. 1934 w zależności od serii a nawet przedziału numerycznego danej

serii spotykamy różnego rodzaju wybite cechy techniczne. Pewna grupa oznaczeń związana jest z procesem

produkcji. Ten zaś ulegał zmianie i rozwojowi, dlatego np. w późniejszych seriach (B, C i D) numer montażowy

nie był wybijany na grzbiecie trzpienia, typowy dla serii bez prefiksu literowego i dużej grupy szabel serii

A. Spotykamy jednak cechy techniczne, które występuje we wszystkich seriach. Są to ślady po badaniu

twardości aparatem Rockwella (urządzenie to znajduje się w spisie maszyn Huty Ludwików). Drugim

oznakowaniem występującym we wszystkich seriach jest oznaczenie partii materiału. Z oświadczenia

głównego metalurga (w latach 1934/37) Huty Baildon w Katowicach profesora inż. Tadeusza Malkiewicza,

wiemy że huta Baildon dostarczała stal sprężynową do produkcji głowni szabel wz. 1934. Do Huty Ludwików

stal ta dostarczana była partiami w postaci walcowanych płaskowników.

Oznaczenie partii materiału.

Oznaczenie partii materiału

Numer montażowy (występował w serii bezliterowej i w serii A)

a) Promocja w Szkole Podchorążych Inżynierii w Warszawie, gen. Mieczysław Dąbkowski pormuje na podporucznika prymusaSzkoły Józefa Pystera, październik 1938 r.b) Promocja w szkole podoficerskiej 1 Pułku Szwoleżerów, ppłk Jan Karcz wręcza prymusowi szablę honorową tzw. "Złotą SzablęPana Prezydenta", 17 październik 1929 r. Autor: Witczak-Witaczyński Narcyz.

Fotografia ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego180

a) Promocja w Centrum Wyszkolenia Kawalerii w Grudziądzu, Prezydent Ignacy Mościcki wręcza szablę honorową tzw. "ZłotąSzablę Pana Prezydenta" ppor. Zbigniewowi Belinie-Prażmowskiemu, październik 1936 r. Autor: Pikiel Witold.b) Promocja w szkole podoficerów w Garwolinie, płk Stanisław Królicki wręcza prymusowi szablę. 8 lipca 1939 r. Autor: Witczak-Witaczyński Narcyz.

Fotografia ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego

181

404

• Dziewanowski W.: Zarys dziejów uzbrojenia w Polsce., Warszawa 1935• Hartleb Z.: Szabla polska. Jej rozwój historyczno techniczny. Lwów-Warszawa-Kraków, 1926• Królikiewicz T.: Historia broni siecznej. Miecze, szable, rapiery i pałasze, Wydawnictwo Bellona, 2008• Królikiewicz T.: Bagnety, Dom Wydawniczy BELLONA, Oficyna Wydawnicza Rytm, 2000• Królikiewicz T.: Historia broni siecznej kordy puginały noże i bagnety, Wydawnictwo Bellona, 2009• Królikiewicz T.: Kordziki. Krótka broń mundurowa, Wydawnictwo Bellona, 2005• Kiesling P.: Bayonets of the World, S.I. Publicaties BV, Oosterbeek, 2009• Ledóchowski S.: Polskie szble bojowe, Warszawa 1980• Ledóchowski S.: Polskie szble paradne, Warszawa 1980• Czerwiński A.: Historyczny oręż ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Warszawa 1978• Czerwiński A.: Zbiory Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, Warszawa 1994• Sękowski J.: Konserwacja broni białej z elementami bronioznawstwa, Warszawa 2008• Brayley M. J.: Bayonets: An Illustrated History, Chartwell Books Inc, 2012• Vial J. P.: Atlas de la Baionnette de Collection, 1995• Janzen J. L.: Bayonets From Janzen's Notebook, Cedar Ridge Publications, 1987• Lhoste J., Buigne J.J.: Armes blanches: symbolisme, inscriptions, marquages, manufactures, 2000• Stepherns F.: The Collector's Pictorial Book of Bayonets. Stackpole Books, 1971• Fosten D. S. V., R. J. Marrion: The German army 1914-1918, London, 1997• Prószyński M.: Bagnet wojskowy poradnik kolekcjonera, Wyd. Wydawnictwo REA, 2002• Watts J.: White P.: The Bayonet Book, 1975• Kwaśniewicz W.: Od rycerza do Wiarusa, Lubuska Oficyna Wydawnicza, 1993• Kwaśniewicz W.: Dzieje szabli w Polsce, Warszawa 1993• Kwaśniewicz W.: Encyklopedia dawnej broni i uzbrojenia ochronnego, Warszawa 2017• Kulinsky A.N.: Russian Edged Weapons, Polearms, and Bayonets 18th–20th Century. Atlant, 2001• Lhoste J., Buigne J.J.: Armes blanches: symbolisme, inscriptions, marquages, manufactures, 2000• Muller H., Kolling H.: Europaische Hieb-und Stichwaffen. Berlin, 1981• Priest G.: Socket Bayonets, A History and Collector's Guide. Amberely Publishing, 2016• Vial J. P.: Nouvel Atlas de la Baïonnette de Collection, Editions du Portail, 2004• Kamphaug S.: Utstillingskatalog Norsk Våpenhistorisk Selskap, 2000• Priest G.: The Brown Bess Bayonet. Tharston Press, Parkes Lane, 1986• Aarum F.: Sægrov S. G.: Døllebajonetten i Norsk bruk, Forsvarsmuseet, 1983• Priest G.: Socket Bayonets, 2016• Sunde H.: Norske Kammerladningsgeværer og karabiner for Hæren 1842-1877, Tangent, 1993• Szczegłow K.: Bagnet Wojska Polskiego 1914-1999. Tom 1, 2, 3. Wolf, 2000• Karlsen J.E.; Mathiesen F.; Ruud W.: Norske Blankvåpen 1814-1980, Cappelen, 1982• Konstankiewicz A.; Broń Strzelecka Wojska Polskiego 1918-39, M.O.N., 1986• Maciejewski M.; Broń Strzelecka Wojska Polskiego W Latach 1717-1945, Glob, 1991• Szczegłow K.: Bagnet polski wz. 29, Typy Broni i Uzbrojenia, 1988• Cat-Mackiewicz S.; Historia Polski od 11 listopada 1918 do 17 września 1939, Universitas, 2012• Smoliński A.; Mało znana Wielka Wojna, Napoleon V, 2017• Zabłocki W.: Cięcie prawdziwą szablą, Warszawa 1989• Zabłocki W.: Szable świata., Warszawa 2011• Żygulski Z. jun.: Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu. Warszawa 1975• Żygulski Z. jun.: Stara broń w polskich zbiorach, Warszawa 1984

Bibliografia w wyborze

Szabla Upominkowa płk. Edwarda Rydza-ŚmigłegoSzabla wz. 1861 Brygadiera Józefa Piłsudskiego SzablaUpominkowa gen. Władysława Sikorskiego SzablaUpominkowa gen. Edwarda Rydza-Śmigłego SzablaUpominkowa gen. Józefa HalleraSzabla gen. Lucjana ŻeligowskiegoSzabla Upominkowa gen. Wiktora ThomméeSzabla Upominkowa gen. Mikołaja BołtuciaSzabla Upominkowa gen. Edwarda Rydza-ŚmigłegoSzabla Upominkowa gen. Leona BerbeckiegoSzabla gen. Karola Świerczewskiego “Waltera” Szablapłk Stanisława SosabowskiegoSzabla Upominkowa gen. Edwarda Rydza-ŚmigłegoSzabla Oficera Kawalerii Adama PotockiegoSzabla Oficerska wz. 1921/22Szabla Upominkowa mjr T. JezierskiegoSzabla Oficera KawaleriiSzabla Oficerska wz. 1921Szabla Oficerska wz. 1921/22Szabla Oficerska wz. 1921/22Szabla Oficerska Marynarki Wojennej wz. 1927 SzablaOficerska wz. 1921/22Szpada Służby Dyplomatycznej wz. 1934Szabla Upominkowa ppłk Stanisława Krzysika SzablaHonorowa ppor. Józefa SawickiegoSzabla Upominkowa gen. Edwarda Rydza-ŚmigłegoSzabla Oficerska Marynarki Wojennej wz. 1927Szabla Upominkowa Marszałka Polski Józefa Piłsudskiego

78829094

102108112116122126132134138142146150152156160164166170172174178184186190

Szabla Polska Oficera PiechotySzabla Polska Kawaleryjska wz. 1917Szabla Polska Kawaleryjska wz. 1921Szabla Polska Kawaleryjska wz. 1921Szabla Polska Kawaleryjska wz. 1921Szabla Polska Podoficerska wz. 1921/22Szabla Polska Oficerska wz. 1921/22Szabla Polska Oficerska wz. 1921/22Szabla Polska Oficerska UpominkowaSzabla Polska Kawaleryjska wz. 1934Szabla Polska Kawaleryjska wz. 1934Szabla Polska Kawaleryjska wz. 1934Szabla Polska Kawaleryjska wz. 1934Szabla Polska Kawaleryjska wz. 1934Szabla Austro-Węgierska wz. 1850Szabla Austro-Węgierska wz. 1858Szabla Austro-Węgierska wz. 1861Szabla Austro-Węgierska wz. 1861Szabla Austro-Węgierska wz. 1869Szabla Austro-Węgierska wz. 1869Szabla Austro-Węgierska wz. 1869Szabla Austro-Węgierska wz. 1877Szabla Austro-Węgierska wz. 1877Szabla Austro-Węgierska wz. 1904Szabla Austro-Węgierska wz. 1904Szabla Niemiecka wz. 1849

212214216218220222224226228248258260264268276278280282284286288290292294296398

Katalog szabel

Szabla Niemiecka n/ASzabla Niemiecka wz. 1873Szabla Niemiecka wz. 1852Szabla Niemiecka wz. 1813Pałasz Niemiecki wz. 1889Pałasz Niemiecki wz. 1889Pałasz Niemiecki wz. 1889Szabla Niemiecka ErsatzSzabla Niemiecka n/ASzabla Niemiecka wz. 1896Szabla Francuska wz. 1822Szabla Francuska wz. 1822Szabla Francuska wz. 1822Szabla Francuska wz. 1822Pałasz Francuski wz. 1854Szabla Francuska wz. 1822Szpada Francuska wz. 1887Szpada Francuska wz. 1884Szabla Francuska wz. 1822Szabla Rosyjska wz. 1865Szabla Rosyjska wz. 1827Szabla Rosyjska wz. 1881Szabla Rosyjska wz. 1881Szabla Rosyjska wz. 1913Szabla Polska wz. 1971Szabla Polska wz. 1976/93

300302304306308310312314316318320322324326328330332334336338340342344346400402

405

406

407