O. Kazimierz Lijka OMI

Święto Paschy w Kościele prawosławnym. Liturgia i teologia

W Kościele prawosławnym Pascha jest szczytowym momentem życia liturgicz-nego. Nazywa się ją świętem świąt i uroczystością uroczystości, a także świętą i wielką Paschą. Święto Paschy stanowi serce prawosławia, a zarazem żywe świadec-two jego autentyczności i prawdy. Jest odczuwalnym działaniem Ducha Świętego, objawieniem Zmartwychwstałego Chrystusa na ziemi1. Prawosławie obchodzi świę-to Zmartwychwstania w pierwszą niedzielę po pełni księżyca, po wiosennym zrów-naniu dnia z nocą, i zawsze po obchodach Paschy żydowskiej2. Kościół prawosław-ny kieruje się kalendarzem juliańskim, zaś Kościół zachodni opiera się na kalenda-rzu gregoriańskim. Obecnie różnica między tymi kalendarzami wynosi 13 dni. Nie-dziela wielkanocna przypada między 22 marca a 25 kwietnia według kalendarza juliańskiego. Porządek nabożeństw okresu paschalnego zawarty jest w księdze zwanej Pentekostarionem albo Triodionem Paschalnym lub Kwiecistym.

1. Liturgia Uroczystości wielkanocne poprzedzone są nabożeństwem, które może rozpocząć

się wieczorem Wielkiej Soboty lub przed północą3. Na początku nabożeństwa, zwa-nego połunoszcznicą, czyta się Psalm 51 i śpiewa kanon Wielkiej Soboty. Następnie w pieśniach wspomina się spoczynek Jezusa w grobie i Jego zstąpienie do otchłani oraz zapowiada Jego Zmartwychwstanie. Celebrans otwiera bramę królewską, pod-chodzi do całunu, zwanego płaszczanicą, okadza go, unosi ponad swoją głowę, przenosi ze środka świątyni przez bramę królewską i kładzie na ołtarzu. Brama królewska ponownie zostaje zamknięta. Całun pozostanie na ołtarzu do Wigilii Wniebowstąpienia. Płaszczanica, zwana też epitafionem, to bogato zdobiona tkani-na przedstawiająca Chrystusa leżącego w grobie i otoczonego przez Matkę, uczniów, niewiasty i aniołów. Używa się jej w obrzędach Wielkiego Piątku i Wiel-kiej Soboty. Symbolizuje ona grób, który staje się miejscem Zmartwychwstania i wyraża tajemnicę śmierci Chrystusa4. Po kanonie śpiewa się Trishagion5, tropa-rion6, ektenię7 i następuje rozesłanie. Światła w cerkwi zostają wygaszone z wyjąt-kiem lampki w części ołtarzowej.

Około północy rozlega się dźwięk dzwonów. Kapłan odpala od lampki świecę, przekazuje światło uczestnikom liturgii, i gdy świątynia jest już rozświetlona, roz-

1 S. Bułgakow, Prawosławie. Zarys nauki Kościoła prawosławnego, Warszawa 1992, s. 149. 2 E. Smykowska, Liturgia prawosławna. Mały słownik, Warszawa 2004, s. 62. 3 Bp Abel (Popławski), Święta Pascha – Zmartwychwstanie Chrystusa, w: K. Leśniewski, J. Leśniewska

(red.), Prawosławie. Światło wiary i zdrój doświadczenia, Lublin 1999, s. 105; E. Smykowska, Liturgia…, s. 88. 4 E. Smykowska, Liturgia…, s. 66-67. 5 Trishagion – trzykrotnie święty: Święty Boże, Święty Mocny, Święty Nieśmiertelny... 6 Termin wywodzi się od gr. tropos – sposób, maniera śpiewu. Jest to krótki hymn liturgiczny, który składa się z

kilku wersetów i wyraża sens obchodu albo nawiązuje do ważniejszych wydarzeń z życia świętego; zob. E. Smy-kowska, Liturgia…, s. 85.

7 Wyraz gr. ekteine oznacza modlitewne wezwanie wypowiadane przez kapłana lub diakona. Ektenia zawie-ra prośby, na które odpowiada się: „Panie, zmiłuj się” albo „Daj, Panie”; zob. E. Smykowska, Liturgia…, s. 25.

O. Kazimierz Lijka OMI

90

poczyna się Jutrznia paschalna. Najpierw kapłan śpiewa trzykrotnie pieśń: Zmar-twychwstanie Twoje, Chryste Zbawco, aniołowie śpiewają na niebiosach, i nas na ziemi uczyń godnymi, czystym sercem Ciebie sławić8. Po tej pieśni otwiera się kró-lewską bramę ikonostasu, która pozostanie otwarta przez cały Tydzień Wielkanoc-ny na znak, że dzięki Zmartwychwstaniu Chrystusa wszyscy wierni mają otwarty dostęp do Jego ofiary krzyżowej i Zmartwychwstania. Następnie wszyscy wycho-dzą z cerkwi i trzykrotnie ją obchodzą w procesji9. Zgodnie z tradycją procesja ob-chodzi cerkiew od zachodu na wschód. Na czele idą duchowni i służba cerkiewna, a po nich wierni. Drzwi wejściowe do świątyni (od strony zachodniej) zostają za-mknięte. W czasie procesji biją dzwony i śpiewa się powyższą pieśń (Zmartwych-wstanie Twoje...). Kapłan niesie trójświecznik10 (symbol Trójcy Świętej) i krzyż, ktoś inny niesie Ewangeliarz. Ponadto niesione są świece, kadzielnica, chorągwie i ikona Zmartwychwstania (zazwyczaj ikona zstąpienia do piekieł)11.

Procesja symbolizuje święte niewiasty udające się o świcie do grobu, żeby na-maścić ciało Chrystusa. Celem procesji jest spotkanie ze Zwycięzcą śmierci. Jest to procesja przywołująca chrzest, czyli „przejście” ze śmierci do życia, z ziemi do nieba, z czasu do wieczności12.

Po obejściu cerkwi procesja zatrzymuje się przed zamkniętymi drzwiami. Za-mknięta cerkiew symbolizuje zapieczętowany grób Chrystusa. W przedsionku cer-kwi czyta się niekiedy Ewangelię o Zmartwychwstaniu (Mk 16,1-8)13, po czym celebrans trzymając w lewej ręce krzyż, prawą ręką okadza ikonę i wiernych, a następnie kieruje się na wschód i przed drzwiami trzykrotnie czyni kadzielnicą znak krzyża oraz śpiewa doksologię: Chwała Świętej i Współistotnej, i Życiodajnej, i Niepodzielnej Trójcy, w każdym czasie, teraz i zawsze, i na wieki wieków. Chór odpowiada: Amen. Po czym kapłan, a po nim chór śpiewa trzykrotnie troparion: Chrystus powstał z martwych, śmiercią podeptał śmierć i będącym w grobach życie dał. Dalej następują formuły śpiewane przez celebransa, i po każdej z nich chór śpiewa powyższy troparion14. Następnie kapłan woła: Chrystus zmartwychwstał, a lud odpowiada: Prawdziwie zmartwychwstał. Celebrans otwiera drzwi, popychając je trzymanym krzyżem i trójświecznikiem. Wchodzi on pierwszy do świątyni i w

8 Wielki Tydzień i święto Paschy w Kościele prawosławnym, tł. H. Paprocki, BOK 21, Kraków 2003,

s. 147; por. M. Lenczewski, Liturgika czyli nauka o nabożeństwach, cz. I i II, Skrypt dla Sekcji Teologii Prawosławnej, Warszawa 1981, s. 270; E. Przybył, Prawosławie, Kraków 2000, s. 136.

9 Trzykrotne obchodzenie w procesji kościoła znane jest w Jerozolimie już w VII w. Zaświadcza o tym Kanonarion jerozolimski, w którym jest mowa o liturgii Wigilii Paschalnej w bazylice Zmartwych-wstania; zob. H. Leclercq, Semaine Sainte, DACL 15 (1950), kol. 1177-1178.

10 O zapaleniu trzech świec w Wigilię Paschalną wspomina już Lekcjonarz armeński z V w., który na-wiązuje do liturgii bazyliki Zmartwychwstania w Jerozolimie; zob. H. Leclercq, Semaine Sainte…, kol. 1177-1178.

11 E. Smykowska, Liturgia…, s. 72-73; por. E. Przybył, Prawosławie…, s. 137; C. Andronikof, Il senso della Pasqua nella liturgia bizantina, t. 2, Torino 1986, s. 8.

12 Bp Abel (Popławski), Święta Pascha…, s. 107. 13 Por. B. Bobrinskoy, Życie liturgiczne, Warszawa 2004, s. 121. 14 Wielki Tydzień i święto Paschy, s. 147-148; por. C. Andronikof, Il senso…, s. 8.

Święto Paschy w Kościele prawosławnym. Liturgia i teologia

91

tym momencie symbolizuje anioła, który odsunął kamień sprzed wejścia do grobu Chrystusa15.

Po wielkiej ektenii16 i ekfonezie (gr. ekfonesis)17 rozpoczyna się kanon na dzień Zmartwychwstania Pańskiego, którego autorem jest św. Jan z Damaszku (VIII w.). Kanon został ułożony w oparciu o homilie św. Grzegorza z Nazjanzu, św. Grzego-rza z Nyssy oraz innych Ojców i hymnografów18. Obejmuje on również wiele tek-stów biblijnych. Jest to długi poemat rozpoczynający się od słów: Zmartwychwsta-nia Dzień! Rozjaśnijmy twarz, ludy! Pascha Pańska, Pascha! Po każdej pieśni ka-nonu celebrans recytuje małą ektenię, staje na podwyższeniu (gr. solea) i okadza ołtarz, ikonostas i wiernych, trzymając w jednej ręce kadzielnicę, a w drugiej pas-chalny trójświecznik i pozdrawiając wiernych słowami: Chrystus zmartwychwstał, na co oni odpowiadają: Zaprawdę zmartwychwstał. Wielokrotne wychodzenie cele-bransa i pozdrawianie wiernych symbolizuje ukazywanie się zmartwychwstałego Chrystusa uczniom19.

Po kanonie śpiewa się trzykrotnie eksapostilarion (tekst nawiązujący do obcho-du, przedzielony wersetami Psalmu 150) i hymny pochwalne, zwane sticherami Paschy. W tym czasie, najpierw duchowieństwo, a potem wszyscy wierni wymie-niają pocałunki paschalne20 i mówią: Chrystus zmartwychwstał! – Prawdziwie zmartwychwstał! Po wymianie pocałunku paschalnego, na zakończenie Jutrzni pas-chalnej, czyta się homilię św. Jana Chryzostoma, która opiera się na motywach ewangelicznej przypowieści o robotnikach winnicy (Mt 20,1-16), a także nawiązuje do Zmartwychwstania, radości, zwycięstwa nad grzechem i szatanem. Niekiedy podczas nocnej liturgii (po Jutrzni paschalnej) poświęca się pokarmy. Po Jutrzni są odprawiane czasy, czyli godzinki wielkanocne (1 czas, 2 i 6), a zaraz po nich cele-bruje się liturgię eucharystyczną św. Jana Chryzostoma, podczas której czyta się fragment z Dziejów Apostolskich (1,1-8), a następnie prolog z Ewangelii św. Jana (J 1,1-18). Prolog nieraz czyta się w kilku językach, m.in. po grecku i łacinie na znak powszechności Dobrej Nowiny i na przypomnienie glosolalii z Pięćdziesiątni-cy. Pod koniec liturgii paschalnej poświęca się kwaszony chleb pszenny (gr. artos), na którym widnieje wizerunek Chrystusa zmartwychwstałego. Przechowuje się go przez cały tydzień na pulpicie stojącym przed ikonostasem. Rozdaje się go wiernym w sobotę Tygodnia Paschalnego. Cząstkę z tego chleba wierni spożywają, a resztę przechowują jako relikwię. Ma on przypominać wydarzenia po Zmartwychwstaniu, gdy Chrystus ukazywał się uczniom, łamał i spożywał z nimi chleb (Łk 24,30; por. J 21,13), a także przypomina samego Chrystusa, który jest chlebem życia (J 6,35)21. Niekiedy ten chleb jest poświęcany i rozdawany po liturgii w sobotę Tygodnia

15 E. Smykowska, Liturgia…, s. 63. 16 Zwana jest ona również ektenią pokoju. 17 Zakończenie modlitwy o charakterze trynitarnym, na które odpowiada się: Amen. 18 M. Lenczewski, Liturgika…, s. 271. 19 Bp Abel (Popławski), Święta Pascha…, s. 109. 20 Przekazanie pocałunku pokoju w Wigilię Paschalną praktykowano w Jerozolimie w VII w. Biskup

przekazywał go kapłanom i diakonom; zob. H. Leclercq, Semaine Sainte…, kol. 1178. 21 E. Smykowska, Liturgia…, s. 11.

O. Kazimierz Lijka OMI

92

Wielkanocnego22. W Niedzielę Zmartwychwstania, o godzinie piętnastej powinny być odprawione Nieszpory. W okresie Tygodnia Paschalnego codziennie powtarza-ne są takie same nabożeństwa jak w niedzielę23.

Zmartwychwstanie Chrystusa zwykło się ukazywać dwoma rodzajami ikon – święte Niewiasty Myrofory i zstąpienie do piekieł24. Pierwsza ikona przedstawia anioła w białych szatach siedzącego przy pustym grobie, w którym znajduje się całun Chrystusa. Anioł wyciąga dłoń w kierunku kobiet, które przyniosły wonności, a u jego stóp leżą porażeni światłem strażnicy. Zstąpienie Chrystusa do otchłani jest wspomniane przez św. Piotra (1 P 3,19). Wedle Tradycji Kościoła Chrystus przez swoją śmierć połamał wrota piekieł, które często przedstawiane są jako krzyż rów-noramienny, i wyprowadził z otchłani dusze ojców. Ikona ukazuje Zbawiciela trzymającego w lewej dłoni krzyż, a drugą ujmującego za rękę klęczącego Adama. Po lewej stronie Chrystusa klęczy Ewa. Po prawej stronie widnieją prorocy Starego Testamentu, a po lewej – święci chrześcijańscy.

2. Teologia Treści teologiczne zawarte są już w różnych czynnościach liturgicznych, które

charakteryzują się bogatą symboliką. Natomiast obfity wachlarz teologicznych my-śli znajduje się w liturgicznych tekstach25. Głównym tematem jest Zmartwychwsta-nie Chrystusa, o którym śpiewają aniołowie i wierni. Słowa: Chrystus powstał z martwych (lub: Chrystus zmartwychwstał) wypowiadane są wielką ilość razy i sta-nowią swoisty refren Jutrzni paschalnej. Przez Zmartwychwstanie Chrystusa roz-praszają się Jego wrogowie, giną grzesznicy, podeptana jest śmierć, zmarli otrzy-mują życie, zniewolone zostają piekło i otchłań, otwierają się bramy raju. Wierni mają iść i głosić światu, że Pan powstał, jest Synem Bożym i zbawia rodzaj ludzki.

Zmartwychwstanie niesie z sobą radość i wesele. Cieszą się niebiosa, ziemia i cały świat. Zmartwychwstały Chrystus jest radością i Jego Zmartwychwstanie świę-tuje radośnie całe stworzenie. Wszyscy są zachęcani do przeżywania radości. Nade-szła ona dla całego świata przez krzyż. Tę radość przeżywały pobożne niewiasty i „zachęcana” jest do niej Bogurodzica. Wierni są zachęcani do wychwalania Pana tańcem i hymnem oraz do radosnego obejmowania jeden drugiego.

Cała liturgia jest napełniona chwałą i światłością. Chwała jest oddawana trzem Osobom Boskim, a także Bogu i samemu Chrystusowi, którego imię jest najczyst-sze, najwspanialsze i pełne chwały. Motyw chwały oddawanej Chrystusowi uwy-datniony jest w wielokrotnym śpiewie Alleluja, który rozbrzmiewa podczas liturgii św. Jana Chryzostoma. Chrystus oblókł wszystko, co śmiertelne, chwałą nieznisz-czalności. Jest On najchwalebniejszy i jaśnieje w niedostępnym świetle swego Zmartwychwstania, trwa w wiecznej światłości, jest pięknym Słońcem sprawiedli-wości. Jaśniejącego Chrystusa w niedostępnym świetle Zmartwychwstania można ujrzeć mając oczyszczone zmysły. W dniu Zmartwychwstania niebo i ziemia są

22 Por. M. Lenczewski, Liturgika…, s. 271. 23 E. Przybył, Prawosławie…, s. 137. 24 Tamże, s. 138. 25 W opracowaniu teologii korzysta się z tekstów zawartych w: Wielki Tydzień i Święto Paschy w

Kościele prawosławnym, s. 147-171.

Święto Paschy w Kościele prawosławnym. Liturgia i teologia

93

pełne światłości. Jest to światłość bezczasowa, która wszystkim świeci cieleśnie z grobu. Łaska z ust Chrystusa jak jasność ognia oświeciła całą ziemię. Wierni zaś są oświeceni Bogiem jak pochodnie. Łączność światła z chwałą wyrażają początkowe wersety Pieśni dziewiątej: Oświeć się, oświeć, Jerozolimo Nowa! Bo chwała Pańska w tobie powstała (por. Iz 60,1). Na spotkanie Chrystusa wychodzącego z grobu – jakby Oblubieńca – należy wyjść z pochodniami w dłoniach.

Liturgia wielkanocna jest zdecydowanie chrystocentryczna. Chrystus nazwany jest Zbawicielem, Synem Bożym, Barankiem, Oblubieńcem, Bogiem, Królem poko-ju i Zbawcą dusz naszych, Nieśmiertelnym, Słońcem, Władcą, Dawcą życia, Nową Paschą, Synem Dziewicy, Mądrością Bożą, Królem i Panem, Słowem Boga, Mocą, Dobrym, Przyjacielem człowieka. Chrystus jest Paschą. I ta Pascha jest święta, no-wa, mistyczna, najczcigodniejsza, nieskalana, wielka, piękna, otwierająca bramy raju, uświęcająca wszystkich wiernych. Jest to równocześnie Pascha Pana i wier-nych.

Czytanie prologu z Ewangelii św. Jana wskazuje na ścisłą więź Zmartwychwsta-nia Chrystusa z Jego Wcieleniem, na co zwracali już uwagę Ojcowie Kościoła26.

W Boskiej Liturgii św. Jana Chryzostoma uobecnia się Wcielenie, Śmierć i Zmartwychwstanie Chrystusa. Poprzez Boską Liturgię Zbawiciel włącza wiernych w swoje Mistyczne Ciało. Zamiast wielu tradycyjnych tekstów liturgicznych powta-rza się w niej często troparion Chrystus zmartwychwstał.

Głębia teologiczna zawarta w liturgicznej celebracji stanowi źródło i podnietę dla przeżyć mistycznych, które stają się udziałem uczestników liturgii.

3. Elementy wspólne i różnice z liturgią Kościoła rzymskokatolickiego Pierwszym elementem wspólnym w Kościele prawosławnym i Kościele rzym-

skokatolickim jest uznawanie Wielkanocy za szczytowy moment roku liturgiczne-go. W obydwu Kościołach celebracja odbywa się w nocy. W Kościele prawosław-nym liturgia rozpoczyna się przed północą, natomiast w Kościele rzymskokatolic-kim może rozpocząć się w godzinach wcześniejszych, ale zawsze po zapadnięciu nocy27. Czasami się zdarza, że dzień obchodu Paschy w obydwu Kościołach, mimo różnych kalendarzy, jest ten sam. Innym wspólnym elementem jest procesja. Wprawdzie Mszał Pawła VI w trzech wydaniach łacińskich nic o procesji wokół kościoła nie mówi, ale w niektórych krajach taka procesja się odbywa. Mszał rzym-ski dla diecezji polskich wspomina o możliwości odprawienia procesji rezurekcyj-nej po Wigilii Paschalnej albo rano przed pierwszą Mszą św.28 Procesja obchodzi kościół raz lub trzy razy. W obydwu Kościołach wierni trzymają w rękach zapalone świece. W Kościele prawosławnym celebrans używa trójświecznika. W Kościele rzymskokatolickim również przez wiele wieków trójświecznik (tzw. trianguł) był

26 Bp Abel (Popławski), Święta Pascha…, s. 120. 27 Missale Romanum ex decreto Sacrosancti Oecumenici Concilii Vaticani II instauratum auctoritate

Pauli Pp. VI promulgatum Ioannis Pauli Pp. II cura recognitum, Editio typica tertia, Typis Vaticanis 2002, s. 337; Kongregacja Kultu Bożego, List okólny o przygotowaniu i obchodzeniu świąt wielkanoc-nych [16 I 1988], nr 78, RBL 41 (1988), nr 5, s. 384 .

28 Mszał rzymski dla diecezji polskich, Poznań 1986, nr 57-72, s. 180-183.

O. Kazimierz Lijka OMI

94

używany, ale od 1951 r. zaczął zanikać. Wspólnym elementem jest kadzidło. W obydwu Kościołach radość jest potęgowana przez liczne śpiewy.

Pewnym odpowiednikiem kanonu św. Jana z Damaszku jest w Kościele łaciń-skim orędzie wielkanocne. Oba poematy, mimo znacznych różnic w strukturze i treści, eksponują wspólne tematy teologiczne, takie jak zmartwychwstanie, zbawie-nie, zwycięstwo nad grzechem, światłość, radość, chwała. Pewnym zbliżeniem orę-dzia wielkanocnego do struktury prawosławnego kanonu paschalnego mogłoby być wprowadzenie aklamacji ludu, o których wspominają dwa pierwsze wydania Msza-łu Pawła VI i List okólny z 1988 r.

Najważniejszym wspólnym elementem „siostrzanych Kościołów” jest sprawo-wana nocą Eucharystia. Ponadto w obydwu Kościołach Pascha jest poprzedzona okresem Wielkiego Postu i Wielkim Tygodniem, a nocna celebracja Zmartwych-wstania rozpoczyna okres Wielkanocny. W Kościele łacińskim jest Oktawa Wiel-kanocna, zaś w Kościele prawosławnym istnieje tzw. Święty Tydzień.

W Kościele prawosławnym nigdy nie było i także obecnie nie ma paschału; w noc paschalną nie przewiduje się liturgii chrzcielnej. Lektury ze Starego Testamen-tu w liczbie piętnastu czytane są podczas liturgii przedpołudniowej w Wielką Sobo-tę. Podobne treściowo teksty, choć w mniejszej liczbie, czyta się podczas liturgii Wigilii Paschalnej w Kościele rzymskokatolickim.