1

Na wschód od Tolly Clubu, za rozwidleniem DeshapranSashmal Road, stoi niewielki meczet. W bok rozci�ga si� spokojnadzielnica. Labirynt w�skich uliczek i skromnych domówzamieszkanych przez klas� �redni�.

Na tym terenie byy niegdy� dwa stawy, podu�ne, jeden przydrugim, a za nimi kilkuakrowe pole.

Wraz z kocem monsunu woda w stawach podnosia si� takwysoko, �e nie byo wida� usypanego mi�dzy nimi wau. Zalewaarównie� pole na g�boko�� trzech, czterech stóp i staa tam przezcz��� roku.

Rozlewisko pokrywao si� anem hiacyntów wodnych. Rosytak bujnie, �e tworzyy na powierzchni jakby lit� tafl� li�ci.Ziele kontrastowaa z b�kitem nieba.

Na obrze�ach stay tu i ówdzie proste chaty. Biedota brodziapo wodzie, szukaj�c czego� do jedzenia. Jesieni� przylatywayczaple o biaych piórach usmolonych miejsk� sadz� i nieruchomowypatryway �eru.

W wilgotnym klimacie Kalkuty parowanie odbywao si�powoli. Jednak soce w kocu osuszao rozlewisko i znówpokazywaa si� mokra ziemia.

Subhash i Udayan chodzili przez to pole wielokrotnie. Tamt�dyprowadzia najkrótsza droga na poo�one na skraju dzielnicyboisko, gdzie grali w pik� no�n�. Omijali kau�e, przest�powalizalegaj�ce dywany z li�ci hiacyntów. Oddychali st�chympowietrzem.

Jedne stworzenia skaday jaja, które wytrzymyway por�such�. Inne, �eby prze�y�, zagrzebyway si� w bocie, udaj�cmartwe, i czekay na deszcz.

2

Nigdy nie postawili stopy w Tolly Clubie. Jak wi�kszo��okolicznych mieszkaców mijali drewnian� bram� i ceglany mursetki razy.

Do poowy lat czterdziestych ich ojciec zza muru przygl�dasi� koniom na torze wy�cigowym. Patrzy na nie, stoj�c na ulicyw�ród ludzi obstawiaj�cych gonitwy i innych gapiów, którzynie mieli pieni�dzy na bilet lub nie mogli wej�� na teren klubu.Ale po drugiej wojnie �wiatowej, mniej wi�cej wtedy, gdyurodzili si� Subhash i Udayan, podwy�szono mur, �ebyuniemo�liwi� zagl�danie do �rodka.

Bismillah, ich s�siad, pracowa w klubie jako pomocniknosz�cy za graczami kije golfowe. By muzumaninem, nale�ado tych, co zostali w Tollygunge po podziale kraju. Za kilkapajs sprzedawa Subhashowi i Udayanowi piki golfowe, zgubionealbo zostawione na polu przez graczy. Na niektórych pikachbyo rozci�cie, jakby rana na skórze, sk�d wychodzio co�ró�owego i gumowatego.

Z pocz�tku brali kije i odbijali mi�dzy sob� pokryt� doeczkamipik�. Potem Bismillah sprzeda im równie� kij golfowy, putter,z troch� wygi�tym trzonkiem. Jaki� sfrustrowany gracz waln�

nim w drzewo.Bismillah pokaza im, jak pochyla� si� do przodu i w którym

miejscu trzyma� kij. Gdy z grubsza ustalili cel gry, wykopalidoki w ziemi i zacz�li wrzuca� do nich piki. Cho� do dugichuderze u�ywa si� kija innego rodzaju, posugiwali si� putterem.Golf ró�ni si� jednak od piki no�nej czy krykieta. Nie bysportem pozwalaj�cym braciom improwizowa� do woli.

Na ubitej ziemi boiska Bismillah narysowa plan klubu.Powiedzia chopcom, �e w pobli�u gównego budynku klubus� stajnie, pywalnia i kort tenisowy. Restauracje, gdzie nalewasi� herbat� ze srebrnych dzbanków, i specjalne sale do gry wbilard i bryd�a. Gramofony, z których pynie muzyka. Barmaniw biaych marynarkach, przygotowuj�cy drinki zwane pink ladyi gin fizz.

Niedawno kierownictwo klubu postawio jeszcze wi�cejogrodze, �eby zabezpieczy� si� przed obcymi. Ale Bismillahtwierdzi, �e w drucianym pocie po zachodniej stronie wci��s� dziury, przez które mo�na si� przecisn��.

Subhash i Udayan czekali prawie do zmroku, a� graczeopuszcz� pole, uciekaj�c przed komarami, i pójd� pi� koktajlew budynku klubu. Plan trzymali w tajemnicy, tak�e przedchopcami z s�siedztwa. Doszli do meczetu na rogu,wyró�niaj�cego si� czerwieni� i biel� w�ród okolicznychbudynków, i skr�cili w gówn� ulic�. Mieli ze sob� putter i dwiepuste puszki po nafcie.

Przeszli przez Technicians’ Studio i skierowali si� w stron�pól ry�owych, gdzie kiedy� pyn�a Adi Ganga i Brytyjczycy�eglowali do delty.

Teraz woda w rzece staa, na brzegu osiedlili si� hindusi,uchod�cy z Dhaki, Rajshahi, Chittagongu. Kalkuta przyj�aprzesiedleców, ale zostawia ich samych sobie. Po podzialekraju, który nast�pi dziesi�� lat wcze�niej, zaj�li cz��� Tollygunge,

tak jak deszcze monsunowe zagarn�y pole za stawami.Cz��ci urz�dników pastwowych zapewniono mieszkania w

ramach programu wymiany. Ale wi�kszo�� nowo przybyychstanowili uchod�cy, napywali falami, utraciwszy ziemie swoichprzodków. Pocz�tkowo przybywali wartkim strumieniem, potemszerok� rzek�. Subhash i Udayan ich pami�tali. Stado ludzi wpos�pnym pochodzie. Toboki na gowach, niemowl�taprzytroczone do piersi rodziców.

Mieszkali w szopach krytych pótnem lub som�, o �cianachz plecionego bambusa. Bez urz�dze sanitarnych, bezelektryczno�ci. W budach przy wysypisku �mieci. Gdziekolwiek.

To przez nich Adi Ganga, na której brzegu le�a Tolly Club,bya teraz kanaem �ciekowym dla poudniowo-zachodniejKalkuty. To przez nich wzmocniono ogrodzenie klubu.

Subhash i Udayan nie znale�li drucianego potu. Zatrzymalisi� przy murze, w miejscu, gdzie by na tyle niski, �e mogliprzej�� na drug� stron�. Piki golfowe wypychay im kieszenieszortów. Bismillah zapewni ich, �e w �rodku znajd� mnóstwopiek, na ziemi, w�ród str�ków tamaryndowców.

Udayan przerzuci przez mur putter. Potem puszk� po nafcie.Stan�wszy na drugiej puszce, Subhash zdoaby si� podci�gn��i pokona� mur. Ale nie Udayan, który by wtedy troch� ni�szy.

Sple� palce, poleci bratu.Subhash z�czy r�ce. Poczu nacisk stopy, zdart� podeszw�

sandaa, przez chwil� ci��ar ciaa brata. Udayan szybkopodci�gn� si� i usiad okrakiem na murze.

Mam sta� na stra�y po tej stronie, a ty zbadasz teren? – zapytaSubhash.

Jaka to przyjemno��?Co tam widzisz?Sam si� przekonaj.Subhash przysun� puszk� do muru. Stan� na niej, czuj�c,

�e pusty pojemnik si� chwieje.Idziemy, Subhash.Udayan przyj� odpowiedni� pozycj� i zsun� si� z muru.

Wida� byo tylko jego palce. Po chwili rozlu�ni uchwyt iskoczy. Subhash usysza, jak sapie z wysiku.

W porz�dku?Pewnie. Teraz ty.Subhash chwyci kraw�d� muru i przylgn� do niego piersi�,

ocieraj�c sobie kolana. Jak zwykle nie wiedzia, czy bardziejzirytowaa go �miao�� brata, czy wasny brak �miao�ci. Miatrzyna�cie lat, by starszy o pi�tna�cie miesi�cy. Ale bez Udayanatraci poczucie wasnego ja. Jak si�ga pami�ci�, brat by zawszeobecny, w ka�dej chwili.

Nagle ju� nie byli w Tollygunge. Wci�� syszeli przeje�d�aj�ceulic� pojazdy, ale ich nie widzieli. Dokoa rosy pot��ne drzewa:czerpnie i eukaliptusy, kufliki i uroczyny.

Subhash jeszcze nie widzia takiej trawy: równo jak dywan�ciel�cej si� po pochyym terenie. Pofalowanej niczym piaskipustyni albo lekko koysz�ce si� morze. Na greenie do treningówkoszono j� tak krótko, �e w dotyku przypominaa mech. W tymmiejscu ziemia bya gadka jak czaszka, a ziele jakby o tonja�niejsza ni� gdzie indziej.

Nigdy dot�d nie spotka tylu czapli w jednym miejscu.Poderway si� do lotu, gdy podszed za blisko. Drzewa rzucaypopoudniowe cienie. Uniós gow� i zobaczy, �e ga�zie ukadaj�si� w liter� Y, jak zakazane strefy na ciele kobiety.

W gowach im si� kr�cio z przej�cia, �e wdarli si� na cudzyteren, i ze strachu, �e kto� ich przyapie. Ale nie zauwa�y ichani dozorca, ani stra�nicy patroluj�cy teren pieszo i konno. Niktnie przyszed ich wygoni�.

Troch� si� uspokoili, ujrzawszy szereg chor�giewekumieszczonych na polu golfowym. Doki wygl�day jak p�pki

na ziemi, z plastikowymi kubeeczkami i zatkni�tymichor�giewkami, które wskazyway kierunek uderzenia piki.Gdzieniegdzie wida� byo pytkie zag�bienia z piaskiem. Kau�ena fairwayu, o dziwnym ksztacie, jak kropelki widziane podmikroskopem.

Trzymali si� z dala od gównego wej�cia, nie maj�c odwagizbli�y� si� do budynku klubu, gdzie cudzoziemcy przechadzalisi� parami pod r�k� albo siedzieli w plecionych fotelach poddrzewami. Co jaki� czas, powiedzia im Bismillah, odbyway si�tam przyj�cia urodzinowe dla dzieci z brytyjskich rodzin nadalmieszkaj�cych w Indiach; urz�dzano wtedy przeja�d�ki nakucykach, podawano lody i tort z zapalonymi �wieczkami. Cho�premierem by Nehru, w gównym salonie, na honorowymmiejscu, wisia portret królowej angielskiej El�biety II.

W odosobnionym zak�tku, gdzie mieli do towarzystwazab�kanego bawou, Udayan wykonywa gwatowne zamachy.Unosi r�ce nad gow�, ustawiaj�c si� do uderze, i wywijaputterem jak mieczem. Rozrywa idealnie utrzyman� dar, gubipiki w wodzie. Musieli szuka� nast�pnych na roughie.

Subhash sta na czatach, nasuchuj�c odgosu koskich kopytw szerokich alejkach wytyczonych na czerwonej ziemi. Syszastukanie dzi�cioa. Ciche uderzenia sierpa, dolatuj�ce z cz��ciklubu, gdzie przycinano traw� r�cznie.

Gromada szakali o powej, szaro nakrapianej sier�ci siedziaaczujnie w kilku stadach. Gdy soce zacz�o przygasa�, cz���zwierz�t ruszya na poszukiwanie jedzenia, szczupe sylwetkipomkn�y prosto przed siebie. Rozpaczliwe wycie, nios�ce si�echem, uprzytomnio braciom, �e jest ju� pó�no, czas wraca�do domu.

Zostawili puszki po nafcie, jedn� na zewn�trz muru, �ebyzaznaczy� miejsce. Drug� schowali za krzakami na terenie klubu.

Podczas nast�pnych wypadów Subhash zbiera pióra i dzikie

migday. Przygl�da si� s�pom, które k�pay si� w kau�ach, apotem suszyy rozpostarte skrzyda.

Pewnego razu znalaz jajko, nieuszkodzone, które wypado zgniazda pokrzewki. Ostro�nie zaniós je do domu i wo�y doglinianego pojemnika po sodyczach, przykrywaj�c ga�zkami.Gdy nie wyl�g si� ptaszek, zakopa jajko w ogrodzie za domem,pod drzewem mangowym.

� � �

Którego� wieczoru, gdy przerzucili putter na zewn�trz i przeszliz powrotem przez mur, zobaczyli, �e po drugiej stronie nie mapuszki po nafcie.

Kto� j� zabra, powiedzia Udayan.Rozejrza si� wkoo. Byo coraz ciemniej.Tego szukacie, chopcy?Policjant patroluj�cy okolice klubu pojawi si� znik�d.Zobaczyli wysokiego m��czyzn� w mundurze. Trzyma w r�ku

ich puszk�.Podszed kilka kroków ku nim. Zauwa�y le��cy na ziemi kij

golfowy, podniós go i obejrza. Postawi puszk� na ziemi iw�czy latark�, kieruj�c �wiato najpierw na twarze obuchopców, potem na cae sylwetki.

Bracia?Subhash kiwn� gow�.Co macie w kieszeniach?Podali mu piki golfowe. Patrzyli, jak policjant chowa je do

kieszeni, oprócz jednej, któr� podrzuca i apa.Sk�d je macie?Milczeli.Kto� was zaprosi dzi� do klubu, �eby�cie pograli w golfa?Pokr�cili gowami.Sami dobrze wiecie, �e to teren zamkni�ty, powiedzia

funkcjonariusz.Lekko opar trzonek puttera na ramieniu Subhasha.Pierwszy raz tu przyszli�cie?Nie.Ty wpade� na ten pomys? Taki du�y chopak powinien by�

m�drzejszy.To by mój pomys, o�wiadczy Udayan.Masz oddanego brata, zwróci si� do Subhasha policjant. Chce

ci� chroni� i bierze na siebie win�. Tym razem, mówi dalej,wam daruj�. Nie zawiadomi� klubu. Pod warunkiem �e nieb�dziecie próbowali zakra�� si� tu znowu.

Nie b�dziemy, obieca Subhash.Dobrze. Mam was zaprowadzi� do rodziców czy skoczymy

nasz� rozmow� tutaj?Skoczymy tutaj.No to si� odwró�. Tylko ty.Subhash stan� twarz� do muru.Jeszcze krok do przodu.Poczu uderzenie stalowym trzonkiem w po�ladki i ty nóg.

Drugie smagni�cie, zaledwie przelotne dotkni�cie skóry, zwaliogo na r�ce i kolana. Dopiero po kilku dniach zeszy pr�gi.

Rodzice nigdy ich nie bili. Pocz�tkowo nie czu nic próczodr�twienia. Potem mia wra�enie, �e wylano mu na skór�garnek wrz�tku.

Przesta! – wrzasn� na policjanta Udayan.Kucn� obok Subhasha i zarzuci mu r�k� na ramiona, chc�c

go osoni�.Przyci�ni�ci do siebie, napi�li mi��nie. Opu�cili gowy,

zamkn�li oczy, obolay Subhash wci�� nie móg utrzyma� si�na nogach. Ale nic wi�cej si� nie dziao. Usyszeli, jak putterprzelatuje nad murem, po raz ostatni spada na pole golfowe. Ijak oddala si� policjant, który nie chcia mie� z nimi wi�cej do

czynienia.

3

Od dziecka Subhash by ostro�ny. Matka nigdy nie musiaaza nim biega�. Dotrzymywa jej towarzystwa, przygl�daj�c si�,jak przygotowuje posiek na piecyku w�glowym albo haftujesari i bluzki na zamówienie krawcowej z s�siedztwa. Pomagaojcu sadzi� dalie hodowane w donicach na podwórku. Kulistekwiaty, fioletowe, pomaraczowe i ró�owe, czasem z biaymikoniuszkami patków. Jaskrawe barwy biy w oczy na tlebrudnoszarych �cian podwórka.

Czeka, a� skoczy si� bezadna zabawa, ucichn� krzyki.Najbardziej lubi by� sam albo tak si� czu�. Le�e� rano w ó�kui patrze� na ruchomy refleks �wiata na �cianie, podobny dotrzepocz�cego si� ptaszka.

Pod siatkow� kopu� trzyma owady i obserwowa ichzachowanie. Chodzi nad okoliczne stawy, gdzie jego matkamya naczynia, je�li akurat nie przysza su��ca, i zanurzaz�czone donie w m�tnej wodzie, api�c �aby. �yje we wasnym�wiecie, mówiono czasem podczas du�ych spotka rodzinnych,kiedy nie reagowa na czyje� sowa.

Subhash by na widoku, natomiast Udayan znika nawet wich dwupokojowym domu; jako dziecko ci�gle si� chowa, pod

ó�kiem, za drzwiami, w skrzyni, gdzie trzymano zimowe kodry.Zabawia si� tak bez uprzedzenia, znika pod wpywem

impulsu, wymyka si� do ogrodu za domem, wchodzi nadrzewo, zmuszaj�c matk�, gdy go na pró�no woaa, doporzucenia swoich zaj��. Kiedy szukaa Udayana, jak sobie tego�yczy, i wykrzykiwaa jego imi�, Subhash widzia na jej twarzynagy strach, �e syn si� nie znajdzie.

Gdy podro�li i mogli sami wychodzi� z domu, mieliprzykazane, �eby nigdy nie traci� si� nawzajem z oczu. Razemw�drowali kr�tymi uliczkami po swojej dzielnicy, za stawy idalej przez pole na boisko, gdzie niekiedy spotykali si� z kolegami.Chodzili do meczetu na rogu ulicy, siadali na chodnychmarmurowych stopniach, zdarzao si�, �e suchali transmisji zmeczu piki no�nej w czyim� radiu – dozorca meczetu nigdy si�temu nie sprzeciwia.

Z czasem wolno im byo wypuszcza� si� poza dzielnic�, domiasta. Chodzi�, jak daleko ich nogi ponios�, je�dzi� tramwajamii autobusami bez opieki. Mimo to meczet na rogu, miejscemodów dla ludzi innej wiary, nadal stanowi ich punktorientacyjny podczas codziennych w�drówek.

Potem, kiedy zaproponowa to Udayan, zacz�li przesiadywa�pod Technicians’ Studio, gdzie Satyajit Ray nakr�ci PatherPanchali, gdzie cae dnie sp�dzay gwiazdy kina bengalskiego.Od czasu do czasu, dzi�ki jakiemu� znajomemu, który byzatrudniony na planie, wprowadzano ich do �rodka, wk�bowisko kabli, drutów i reflektorów. Gdy zarz�dzano cisz� istukn� klaps, chopcy przygl�dali si�, jak re�yser wraz z ekip�robi� kolejne uj�cia tej samej sceny, doskonal�c wygaszaniekilku linijek tekstu. Dzie pracy, a dla widza chwila rozrywki.

Widzieli pi�kne aktorki, gdy opuszczay garderoby, osaniaj�coczy okularami przeciwsonecznymi, i wsiaday do czekaj�cychaut. To Udayan mia �miao�� prosi� o autografy. Nie zna

uczucia za�enowania, tak jak zwierz� nie zna pewnych kolorów.Natomiast Subhash stara si� by� jak najmniej widoczny, takjak zwierz�ta, gdy wtapiaj� si� w kor� czy traw�.

Mimo ró�nic nieustannie ich ze sob� mylono i w rezultacie,kiedy woano jednego, odruchowo odpowiadali obaj. Co wi�cej,czasem trudno byo si� zorientowa�, który odpowiedzia, bogosy mieli prawie nie do odró�nienia. Siedz�c nad szachownic�,wygl�dali jak lustrzane odbicia: jedna noga zgi�ta, drugawyprostowana w bok, brody oparte o kolana.

Byli tak podobnej budowy ciaa, �e mogli si� wymienia�ubraniami. Identyczna cera, lekko miedziany stop pochodz�cyod matki i ojca. Wiotkie stawy palców, ostre rysy, faluj�ce wosy.

Subhash zastanawia si�, czy w oczach jego rodziców spokój,jakim si� odznacza, nie jest brakiem polotu, mo�e nawetuomno�ci� charakteru. Nie przysparza im zmartwie, a jednakgo nie faworyzowali. Jego posannictwem miao by�posuszestwo, skoro nie móg ich zaskoczy� ani zadziwi�. Torobi Udayan.

Na podwórku przed ich domem rodzinnym zachowa si�najtrwalszy dowód niesforno�ci Udayana. �lady jego stóp,pozostawione w dniu, gdy wylano na ziemi� beton. W dniu,gdy kazano chopcom siedzie� w domu, dopóki wylewka niestwardnieje.

Przez cay ranek przygl�dali si�, jak murarz miesza skadnikiw betoniarce, potem wylewa i wygadza beton odpowiedniminarz�dziami. Dwadzie�cia cztery godziny, przestrzeg ich przedodej�ciem.

Subhash by posuszny. Patrzy przez okno, nie wyszed nadwór. Ale Udayan, gdy matka odwrócia si� tyem, wbieg nadug� desk� poo�on� prowizorycznie mi�dzy drzwiamiwyj�ciowymi a ulic�.

W poowie dugo�ci deski straci równowag�. Drog�, któr�

przebieg, zaznaczyy odciski stóp na betonie. Szkod� mo�nabyo naprawi� tylko w jeden sposób: kad�c �wie�� warstw�.Subhash zacz� si� zastanawia si�, czy brat tym razem nieposun� si� za daleko.

Ale ojciec powiedzia do murarza: Niech tak zostanie. Nie zewzgl�du na koszty czy nakad pracy, lecz dlatego, �e w jegoprzekonaniu nie nale�ao zaciera� kroków, które postawi jegosyn.

I tak to, co byo skaz�, zacz�o ich dom wyró�nia�. Przyci�gaouwag� go�ci, stao si� rodzinn� anegdot�, któr� opowiadano wpierwszej kolejno�ci.

� � �

Subhash móg i�� do szkoy rok wcze�niej. Ale dla wygody– i równie� ze wzgl�du na Udayana, który nie chcia sysze�, �eSubhash pójdzie do szkoy bez niego – jednocze�nie posano ichdo tej samej klasy. Do bengalskiej szkoy podstawowej dlachopców z przeci�tnych rodzin, która mie�cia si� za zajezdni�tramwajow�, obok cmentarza chrze�cijaskiego.

W identycznych zeszytach zapisywali dzieje Indii i histori�zao�enia Kalkuty. Rysowali mapy, by pozna� geografi� �wiata.

Dowiedzieli si�, �e Tollygunge zbudowano na osuszonychgruntach. Przed wiekami, kiedy pr�d w Zatoce Bengalskiej bysilniejszy, rozci�gay si� tu mokrada, g�sto poro�ni�tenamorzynami. Stawy oraz pola ry�owe i rozlewisko niedalekoich domu byy tego pozostao�ci�.

Na lekcjach przyrody chopcy rysowali namorzyny. Pl�tanin�korzeni nad powierzchni� wody, pory do pobierania powietrza.Wydu�one siewki, zwane diasporami, w ksztacie cygara.

Powiedziano im, �e je�li nasiona rozsypi� si� podczas odpywu,to zakiekuj� obok drzewa macierzystego i rozrosn� si� nasonych moczarach. Natomiast podczas przypywu woda zabierze

je z miejsca pochodzenia i mog� dryfowa� nawet przez rok,zanim dojrzej� w odpowiednich warunkach.

Anglicy zacz�li karczowa� podmok� d�ungl�, wytycza� ulice.W 1770 roku za poudniowymi granicami Kalkuty zbudowaliprzedmie�cie, którego pierwszymi mieszkacami byli gównieEuropejczycy, nie Hindusi. Przechadzay si� tam jelenie, azimorodki �migay nisko nad ziemi�.

Major William Tolly, od którego pochodzia nazwa tej cz��cimiasta, pog�bi i odmuli kawaek rzeki Adi Ganga, znanejpotem równie� jako Tolly’s Nullah. Uruchomi �eglug� handlow�mi�dzy Kalkut� a Bengalem Wschodnim.

Teren nale��cy do Tolly Clubu by pierwotnie wasno�ci�Richarda Johnsona, prezesa General Bank of India. W 1785 rokuprezes wybudowa will� w stylu palladiaskim. Z zagranicy, zewszystkich krajów strefy subtropikalnej, sprowadzi drewno doTollygunge.

Na pocz�tku dziewi�tnastego wieku Brytyjska KompaniaWschodnioindyjska uwi�zia w posiado�ci Johnsona wdowy isynów sutana Tipu, wadcy królestwa Majsur, gdy ten zgin�w czwartej wojnie angielsko-majsurskiej.

Pozbawion� tronu rodzin� przywieziono ze Srirangapatny nadalekim poudniowym zachodzie Indii. Po wypuszczeniu nawolno�� otrzymaa parcele w Tollygunge i tam miaa zamieszka�.Gdy Anglicy zacz�li przenosi� si� z powrotem do centrumKalkuty, Tollygunge stao si� gównie siedzib� muzumanów.

Cho� po podziale kraju muzumanie ponownie okazali si�mniejszo�ci�, nazwy ulic pozostay w spadku po usuni�tej dynastiiTipu: Sultan Alam Road, Bakhtiar Shah Road, Prince GolamMohammad Shah Road, Prince Rahimuddin Lane.

Golam Mohammad wybudowa ku pami�ci swego ojca wielkimeczet w Dharmatali. Przez pewien czas pozwolono mu mieszka�w willi Johnsona. Ale w 1895 roku, gdy natkn� si� na ni� niejaki

William Cruickshank, Szkot przeje�d�aj�cy tamt�dy konno wposzukiwaniu zaginionego psa, wielki dom sta pusty,zaanektowany przez cywety i poro�ni�ty pn�czami.

Za jego spraw� will� wyremontowano i przeznaczono nasiedzib� country clubu. W uznaniu zasug Cruickshankamianowano pierwszym prezesem. Przez wzgl�d na Brytyjczyków,w pocz�tkach lat trzydziestych, lini� tramwajow� przedu�onodaleko na poudnie. Dzi�ki temu mieli lepszy dojazd do klubu,unikali miejskiego toku i przebywali w�ród swoich.

� � �

W szkole �redniej bracia poznawali zasady optyki i dziaanieró�nego rodzaju si, liczby atomowe pierwiastków, wa�ciwo�ci�wiata i d�wi�ku. Uczyli si� o odkryciu fal elektromagnetycznychprzez Hertza i eksperymentach Marconiego w dziedzinie �czno�cibezprzewodowej. Jagadish Chandra Bose, Bengalczyk, na pokaziew kalkuckim ratuszu wykaza, �e za pomoc� falelektromagnetycznych mo�na zapali� proch i rozkoysa� dzwonna odlego��.

Co wieczór chopcy siedzieli naprzeciw siebie przy metalowymbiurku, ka�dy ze swoim podr�cznikiem, zeszytem, oówkiem igumk�, graj�c jednocze�nie w szachy. Do pó�na uczyli si�wzorów i rozwi�zywali równania. W nocnej ciszy dolatywaowycie szakali z terenu Tolly Clubu. Zdarzao si�, �e wci�� niespali, gdy wrony zaczynay skrzecze� niemal wszystkie naraz,zapowiadaj�c pocz�tek nowego dnia.

Udayan nie ba si� spiera� z nauczycielami w sprawachdotycz�cych hydrauliki czy tektoniki pyt. Gestykulacj� ilustrowaswoje argumenty i podkre�la stanowisko, gr� r�k pokazywa,�e wiedza o cz�stkach i cz�steczkach jest w jego zasi�gu. Czasemprofesorowie wypraszali go z klasy, mówili, �e przez niegokoledzy opó�niaj� si� w nauce, cho� tak naprawd� to on

pozostawi ich daleko w tyle.Przed wysaniem braci na studia wy�sze wynaj�to korepetytora,

który mia ich przygotowa� do egzaminów wst�pnych, a �ebyzarobi� na jego wynagrodzenie, matka braa wi�cej szycia.Korepetytor by czowiekiem o ponurym usposobieniu, miaopadni�te powieki i podtrzymywa je klipsami na okularach.Inaczej nie móg otworzy� cakowicie oczu. Ka�dego wieczoruprzychodzi do chopców i przepytywa ich ze znajomo�cidualizmu falowo-korpuskularnego albo praw zaamania i odbicia�wiata. Sprawdza, czy potrafi� przytoczy� zasad� Fermata:„Ruch �wiata od punktu A do punktu B odbywa si� po takiejdrodze, na której czas jej pokonywania jest najkrótszy zmo�liwych”.

Poznawszy zasady budowania podstawowych obwodówelektrycznych, Udayan zaznajomi si� z instalacj� w swoimdomu. Zaopatrzony w zestaw narz�dzi wykombinowa, jaknaprawi� zepsute przewody i wy�czniki, powi�za� druty, oczy�ci�zardzewiae styki wentylatora, który sta na stole. Droczy si� zmatk�, gdy owijaa palec rogiem sari, boj�c si� dotkn�� kontaktugo� r�k�.

Kiedy w domu przepali si� bezpiecznik, Udayan, w gumowychklapkach, bez drgnienia powieki, odkr�ci i sprawdzi korki, aSubhash sta z boku, �wiec�c mu latark�.

Pewnego dnia Udayan przyniós zwój drutu i z my�l� owygodzie go�ci zacz� robi� dzwonek do domu. Zamontowatransformator na skrzynce bezpiecznikowej i czarny przyciskprzy drzwiach wej�ciowych. Nast�pnie wybi motkiem dziur�w �cianie i poprowadzi przewody.

Po zakoczeniu roboty oznajmi, �e za pomoc� dzwonkamog� �wiczy� posugiwanie si� alfabetem Morse’a. Korzystaj�cz wypo�yczonej w bibliotece ksi��ki na temat telegrafii, zrobispis kombinacji kropek i kresek, odpowiadaj�cych literom

alfabetu, w dwóch egzemplarzach, dla siebie i dla brata. Kreskatrwaa trzy razy du�ej ni� kropka. Po ka�dej kropce czy krescezapadaa cisza. Odst�p mi�dzy literami trwa tyle co trzy kropki,odst�p mi�dzy sowami siedem kropek. Chopcy przedstawialisi� inicjaami. Liter� S, któr� jako pierwsz� Marconi odebra zzaAtlantyku, oznaczay trzy szybkie kropki, liter� U dwie kropkii kreska.

Na zmian� jeden sta przy drzwiach, a drugi by w domu, itak wysyali sygnay i je rozszyfrowywali. Z czasem nabrali du�ejwprawy w przekazywaniu sobie zakodowanych wiadomo�ci,niezrozumiaych dla rodziców. „Kino”, przychodzia propozycja.„Nie, zajezdnia tramwajowa, papierosy”.

Wymy�lali rozmaite sytuacje, udaj�c, �e s� �onierzami alboszpiegami, którzy znale�li si� w niebezpieczestwie. �e przesyaj�tajne komunikaty z prze�czy górskiej w Chinach, z rosyjskiejtajgi, z plantacji trzciny cukrowej na Kubie.

Gotowi?Droga wolna.Wspórz�dne?Nieznane.Ilu prze�yo?Dwóch.Ilu zgin�o?Za pomoc� dzwonka informowali si� nawzajem, �e s� godni,

�e zagraliby w pik�, �e koo domu wa�nie przesza adnadziewczyna. To bya ich poufna rozmowa, podobna do wymianypiki mi�dzy dwoma graczami przesuwaj�cymi si� coraz bli�ejbramki. Gdy który� z braci zobaczy nadchodz�cego korepetytora,wysya dzwonkiem sygna SOS. Trzy kropki, trzy kreski i znowutrzy kropki.

� � �