Studies into the History Collections · «Najszlachetniejszy ze wszystkich znaków...

Studies into the History of the Book and Book

Collections

VOLUME 112017

Z BADAŃ NAD KSIĄŻKĄI KSIĘGOZBIORAMIHISTORYCZNYMI

TOM 112017

WARSZAWA

Publikacja sfinansowana ze środków Wydziału Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii Uniwersytetu Warszawskiego

REDAKCJARedaktor naczelny Jacek Puchalski (Uniwersytet Warszawski, Warszawa, Polska)

Sekretarze redakcji Agnieszka Chamera-Nowak, Dorota Pietrzkiewicz(Uniwersytet Warszawski, Warszawa, Polska)

Redaktorzy tematyczni: Agnieszka Chamera-Nowak, Dorota Pietrzkiewicz, Piotr Tafiłowski, Anna Kamler

(Uniwersytet Warszawski, Warszawa, Polska)

Redakcja językowa: Anna Wołodko (j. polski),

Zofia Ustaborowicz-Sobiepanek (j. angielski)

Lista recenzentów za każdy rok dostępna jest na stronie internetowej czasopisma.

© Copyright by Wydział Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii Uniwersytetu Warszawskiego

© Copyright by Grupa COGITO Sp. z o.o.W wykazie czasopism punktowanych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego na 2016 r.

rocznik „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” otrzymał 9 punktów.

Adres redakcji:00-927 Warszawa, ul. Nowy Świat 69

www.lis.uw.edu.pl/badan

Wydawca:Grupa Cogito Sp. z o.o.

03-812 Warszawa, ul. Kamionkowska 45tel./fax 22 610 11 64www.grupacogito.pl

Wersja pierwotna – elektroniczna publikowana w Internecie

eISSN 2544-8730 ISSN 1897-0788 (druk)

Skład:Grupa Cogito Sp. z o.o.

Druk:Print Group Sp. z o. o.

Nakład: 200 egz.Objętość: 37,5 ark. wyd.

5

Spis treści

RADA REDAKCYJNA / EDITORIAL BOARD

Barbara BIEŃKOWSKA (em.) Uniwersytet Warszawski, Warszawa, Polska

Marie BLÁHOVÁ, Uniwersytet Karola w Pradze, Praga, Republika Czeska

Paulina BUCHWALD-PELCOWA (em.) Biblioteka Narodowa w Warszawie, Warszawa, Polska

Piotr DASZKIEWICZ, Muzeum Historii Naturalnej, Paryż, Francja

Jan DZIĘGIELEWSKI, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa, Polska

Sven EKDAHL, Instytut Polsko-Skandynawski w Kopenhadze, Kopenhaga, Dania

Henryka ILGIEWICZ, Instytut Badań Kultury Litwy, Wilno, Litwa

Dariusz JAROSZ, Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, Polska

Maria JUDA, Uniwersytet Marii Skłodowskiej-Curie w Lublinie, Lublin, Polska

Anna KAMLER, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, Polska

Maria KOCÓJOWA (em.), Uniwersytet Jagielloński, Kraków, Polska

Dariusz KUŹMINA, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, Polska

Krzysztof MIGOŃ (em.), Uniwersytet Wrocławski, Wrocław, Polska

Nikolay NIKOLAEV, Rosyjska, Biblioteka Narodowa, Sankt Petersburg, Rosja

Irina POCHINSKAYA, Uralski Uniwersytet Federalny, Jekaterynburg, Rosja

Edward POTKOWSKI , Uniwersytet Warszawski, Warszawa, Polska

Herrad SPILLING, Wirtemberska Biblioteka Krajowa w Stuttgarcie, Stuttgart, Niemcy

Ewa TEODOROWICZ-HELMAN, Uniwersytet Sztokholmski, Sztokholm, Szwecja

Hanna TADEUSIEWICZ, Katedra Informatologii i Bibliologii, Uniwersytet Łódzki, Łódź, Polska

Marek TOBERA, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, Polska

Janusz TONDEL, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń, Polska

Thomas WÜNSCH, Uniwersytet w Pasawie, Pasawa, Niemcy

László VESZPRÉMY, Katolicki Uniwersytet Pétera Pázmánya, Budapeszt, Węgry

Wojciech ZALEWSKI, Uniwersytet Stanforda, Stanford, Stany Zjednoczone Ameryki

6

Spis treści

7

SPIS TREŚCI

Wykaz skrótów ............................................................................................ 15Od Redakcji ................................................................................................17Piotr Ta f i ł o w s k i

Wspomnienie o Profesorze Edwardzie Potkowskim .............................21

ArtykułyJolanta G w i o ź d z i k

Benedictina tynieckie w zbiorach lwowskich ........................................ 29

Iwan A l m e s«Latinitas polonice»: książka polska w monasterach bazyliańskich eparchii lwowskiej XVIII wieku..................................... 59

Iwona I m a ń s k aPraktyki wydawnicze Georga Markusa Knocha, gdańskiego księgarza i nakładcy z XVIII wieku ......................................................71

Janina K o s m a nFons sapientiae – przykłady XVII- i XVIII-wiecznych druków szkolnych ze zbioru biblioteki Archiwum Państwowego w Szczecinie .......87

Jarosław K u r k o w s k iDzieje Rosji w piśmiennictwie doby stanisławowskiej. Część II: „Recherches sur les titres... ” Feliksa Łoyki ........................................ 109

Katarzyna S e r o k a , Teresa Ś w i ę ć k o w s k aRelacje autorów z wydawcami w drugiej połowie XIX w. na przykładzie korespondencji z firmą wydawniczą Gebethner & Wolff............................................................................... 135

Małgorzata S o b o l - K i e ł b a n i aKsięgozbiór Cieleckich w zbiorach Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Juliusza Słowackiego w Tarnowie. .............................. 155

Evelina K r i s t a n o v aRola Biblioteki Narodowej w Sofii, jej dyrektorzy i działalność w latach 1878-1944 ..............................................................................173

8

Spis treści

Henryka I l g i e w i c zTowarzystwo XXVII Miłośników Książki w Kownie (1930-1940) ......... 193

Agnieszka Ł a k o m y - C h ł o s t aDrukowane katalogi wydawnicze i księgarskie źródłem informacji o książce dipisowskiej w Niemczech Zachodnich w latach 1945-1950 ..............................................................................217

Barbara K r u p aZygmunt Haupt – pisarz, tłumacz, redaktor „Głosu Ameryki”, popularyzator książek i czytelnik ........................................................231

Ligia H e n c z e l - Wr ó b l e w s k aPolscy protagoniści rodzimej kultury i literatury we Włoszech w XX wieku. ........................................................................................ 253

Marta Wa l k u s zKolekcja muzyczna Kazimierza Czekotowskiego (1901-1972) w zbiorach Biblioteki Głównej Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku .................................................277

Jadwiga K o n i e c z n aBiblioteki publiczne o charakterze naukowym w Polsce w XX wieku (do 1990 r.). Geneza. Status. Organizacja ...................... 299

Dariusz J a r o s z„Odświętna akcyjność”. Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy w polityce władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1971-1989 ..............................................................................317

Zdzisław G ę b o ł y śCieszyńskie bibliografie terytorialne od końca wieku XIX do początku wieku XXI .......................................................................333

Janusz S p y r a , Krzysztof S z e l o n gBibliotheca Tessinensis – seria edycji źródłowych Książnicy Cieszyńskiej i Ośrodka Dokumentacyjnego Kongresu Polaków w Republice Czeskiej........................................................................... 359

DebiutyOlena K o w a l e n k o

Radziecki przewodnik turystyczny po Moskwie: retrospektywa ........377

9

Spis treści

KomunikatyMikołaj To m a s z e w s k i

Księgozbiory Czapskich herbu Leliwa w XVIII wieku....................... 395

Materiały źródłoweKatarzyna S e r o k a

Korespondencja firmy Gebethner & Wolff z Józefem Ignacym Kraszewskim ........................................................................................ 409

Maria Kalczyńska, Agnieszka Łakomy-Chłosta, Milena J. JędrzejewskaMateriały źródłowe do katalogu wydawnictw emigracyjnych, opracowane na podstawie kolekcji Stowarzyszenia Ochrony Poloników Niemieckich w Opolu. Cz. 2 Polonika emigracyjne ......... 429

Artykuły recenzyjneMaria C u b r z y ń s k a - L e o n a r c z y k

«Najszlachetniejszy ze wszystkich znaków własnościowych». Na marginesie lektury książki Arkadiusza Wagnera Superekslibris polski. Studium o kulturze bibliofilskiej i sztuce od średniowiecza do połowy XVII wieku, Toruń 2016...................................................... 453

Mikołaj O c h m a ń s k iRejestracja poloników w zbiorach obcych na przykładzie Katalogu starodruków biblioteki Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych w Rzymie oraz Katalogu poloników w Biblioteca Casanatense ......................................................................................... 471

RecenzjeEncyklopedia książki. T. 1: Eseje, A-J. T. 2: K-Z, pod red. Anny Żbikowskiej-Migoń i Marty Skalskiej-Zlat, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2017, 776, 770, [2] s., faksymilia, fotografie, errata, ISBN 978-83-229-3543-9 – Jacek Puchalski ............... 487

Loca scribendi. Miejsca i środowiska tworzące kulturę pisma w dawnej Rzeczypospolitej XV- XVIII stulecia, red. nauk. Anna Adamska, Agnieszka Bartoszewicz, Maciej Ptaszyński, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2017, ss. 201, il., ISBN 978-83-235-2764-0 – Anna Kamler ................................................ 498

10

Spis treści

Katalog druków XVI wieku z historycznej kolekcji Ossolineum, pod red. Doroty Sidorowicz-Mulak, zbiory wrocławskie opracowały Agnieszka Franczyk-Cegła, Małgorzata Minkowska, Grażyna Rolak, zbiory lwowskie opracowała Iryna Kachur, Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum, 2017, ss. 567 [1], XXXII tab., ISBN 978-83-65588-34-0 – Agnieszka Chamera-Nowak .......................................................................505

Arkadiusz Wagner, Stare druki o sztuce w zbiorach Biblioteki Stacji Naukowej PAN w Rzymie, fotografie Piotr Jamski, Arkadiusz Wagner, Roma: Accademia Polacca delle Scienze, Biblioteca Centro di Studi a Roma, 2016, Conferenze, 133, ss. 160, il., ISBN 978-83-63305-28-04, ISSN 0208-5623 – Krzysztof Soliński ..........................................................510

Jan Olaszek, Rewolucja powielaczy. Niezależny ruch wydawniczy w Polsce 1976-1989, Warszawa: Trzecia Strona, 2015, ss. 353 [1], il., ISBN 978-83-64526-28-2 – Marek Tobera ............................................... 517

Wanda A. Ciszewska, Skażone władzą. Ruch wydawniczo-księgarski na Kujawach i Pomorzu w latach 1945-1956, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2015, ss. 493 [1], tab., płyta CD, mapa, ISBN 978-83-231-3361-2 – Marek Tobera .................................... 522

Notki recenzyjneKustosz i samotnik. Tom poświęcony pamięci Romana Aftanazego, pod red. Adolfa Juzwenki, Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum, 2016, Osso Wczoraj i Dziś, ss. 268, il., ISBN 978-83-65588-06-7 – Katarzyna Seroka ................................................................................... 531

Książka dawna i jej właściciele = Early printed books and their owners. Zbiór studiów. T. 1-2, pod red. Doroty Sidorowicz-Mulak i Agnieszki Franczyk-Cegły, Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum, 2017, t. 1 ss. 284, t. 2 ss. 318, ISBN 978-83-65588-53-1 t. 1, 978-83-65588-54-8 t. 2, 978-83-65588-52-4 całość – Agnieszka Chamera-Nowak .............................. 532

Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich – przeszłość i teraźniejszość 1917-2017, red. Jadwiga Konieczna, Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2017, ss. 451 [1], il., ISBN 9788364203831 – Agnieszka Chamera-Nowak ................................................................................... 534

Dawnych ksiąg niesyty. Tom studiów dedykowany profesorowi Januszowi Tondelowi na siedemdziesięciolecie urodzin, pod red. Iwony Imańskiej i Arkadiusza Wagnera, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2016, ss. 391 [1], ISBN 978-83-231-3589-0 – Agnieszka Chamera-Nowak ........................ 536

11

Spis treści

Piotr Dobrowolski, Działalność edukacyjno-wychowawcza polskich bibliotek wojskowych w II Rzeczypospolitej, przedmowa Jan Tarczyński, Warszawa: Centralna Biblioteka Wojskowa im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, 2017, ss. [2] 205, il., ISBN 978-83-63050-51-1 – Elżbieta Maruszak .......................................................................................... 537

Каталог видань кирилівського друку в установах Волині (1600-1825 рр.), 2-ге видання, упорядн. Сергій Наумович Крейнін, Адміністрація державного історико-культурного заповідника у м. Луцьку, Луцьк: Видавництво Tepeзи, 2015, cc. 356, ISBN 978-617-7216-07-9 – Elżbieta Maruszak .......................... 540

Рукописи. Редкие издания. Архивы : из фондов Отдела редких книг и рукописей. Сборник 10, peд. Елена Владиславовна Зименко, Ирина Леонидовна Великодная, Александр Львович Лифшиц; Научная библиотека Московского государственного университетa имени М.В. Ломоносова, Mocквa: Нoвый Xpoнoгpaф, 2017, cc. 367, ISBN 978-5-94881-371-4 – Elżbieta Maruszak ........................................... 542

KronikaKonferencja naukowa „Wokół Paula Ladewiga i jego Katechizmu biblioteki”, Bydgoszcz, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, 24-25 IV 2017 r. – Zdzisław Gębołyś ....................................................... 545

Międzynarodowa konferencja naukowa „The Printed Book in Central Europe”, St Andrews (Szkocja), 29 VI - 1 VII 2017 r. – Marianna Czapnik ............................................................................. 552

The Italian Renaissance Book, and afterwards – warsztaty w ramach „Book History Workshop”, Lyon, 4-7 VII 2016 r. – Martyna Osuch .......... 557

Międzynarodowy Kongres „500 lat białoruskiego drukarstwa książkowego” („500 гадоў беларускага кнігадрукавання”) Mińsk (Białoruś), 14-15 IX 2017 r. – Lilia Kowkiel ........................................... 564

Konferencja naukowa „200 lat Ossolineum”, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 18-20 X 2017 r. – Agnieszka Franczyk-Cegła.................... 567

Znawcy opraw w Augsburgu. 22. Kongres zorganizowany przez Arbeitskreis für die Erfassung, Erschließung und Erhaltung historischer Bucheinbände, Biblioteka Uniwersytecka w Augsburgu, 12-14 X 2017 r. – Joanna Milewska-Kozłowska ...................................... 575

12

Spis treści

Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Ekslibris: znak własnościowy – dzieło sztuki”, Kraków, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN,15 XI 2017 r. – Bogumiła Celer ................................................ 580

Konferencja naukowa „Hinc Omnia. Zbiory historyczne, artystyczne i specjalne w bibliotekach oraz innych instytucjach kultury: Zbiory XIX-wieczne. Organizacja, terminologia, metodyka badań, konserwacja”, Warszawa, 29-30 XI 2017 r. – Marta M. Kacprzak .......... 587

Contents

List of abbreviations ................................................................................... 15From the Editors ......................................................................................... 19

Piotr Ta f i ł o w s k iThe Memoir of Professor Edward Potkowski .............................................21

ArticlesJolanta G w i o ź d z i kBenedictina from Tyniec in Lviv Library Collections ................................ 29

Iwan A l m e s«Latinitas polonice»: Polish Old Printed Books in the Basilian Monasteries of the Lviv Eparchy in the 18th Century ................................. 59

Iwona I m a ń s k aPublishing Practices of Georg Markus Knoch, Gdańsk’s Bookseller and Publisher from the 18th Century ...........................................................71

Janina K o s m a nFons sapientiae – Examples of School Handbooks from the Library Collection of the State Archives in Szczecin (17th-18th century) ................ 87

Jarosław K u r k o w s k iHistory of Russia in the Polish Literature During the Times of King Stanisław August. Part II: „Recherches sur les titres... ” by Feliks Łoyko ..... 109

Katarzyna S e r o k a , Teresa Ś w i ę ć k o w s k aRelations between Authors and Publishers in the Second Half of the 19th Century: Correspondences with the Gebethner & Wolff Publishing Company ................................................................................. 135

13

Spis treści

Małgorzata S o b o l - K i e ł b a n i aThe Cielecki Family Book Collection in the Juliusz Słowacki Municipal Public Library in Tarnów ......................................................... 155

Evelina K r i s t a n o v a The Role of the National Library in Sofia, its Headmasters and in the Years 1878-1944 years ..............................................................................173

Henryka I l g i e w i c zThe Society XXVII of the Lovers of Books in Kaunas (1930-1940) ....... 193

Agnieszka Ł a k o m y - C h ł o s t aPrinted Publishing and Bookshop Catalogues as the Source of Information about DPs Books in Western Germany in the Years 1945-1950 ...................................................................... 217

Barbara K r u p aZygmunt Haupt – Writer, Translator, Editor of „Głos Ameryka”, Populariser of Books and Reader ..............................................................231

Ligia H e n c z e l - Wr ó b l e w s k aPolish Protagonists of the native Culture and Literature in Italy in the 20th century. ..................................................................................... 253

Marta Wa l k u s zMusical Collection of Kazimierz Czekotowski (1901-1972) in the Main Library of the Stanisław Moniuszko Academy of Music in Gdańsk .............. 277

Jadwiga K o n i e c z n aPublic Scientific Libraries in Poland in the 20th century (until 1990). Origins. Status. Organization .................................................................... 299

Dariusz J a r o s z„A Ceremonial Activism”. The Days of Culture, Education, Book, and Press in the Politics of the People’s Republic of Poland Authorities in the Years 1971-1989 ..........................................................317

Zdzisław G ę b o ł y śCieszyn Territorial Bibliographies from the Turn of 19th Century to the Beginning of 21th Century ...............................................................333

Janusz S p y r a , Krzysztof S z e l o n gBibliotheca Tessinensis – the Series of Historical Source Editions Published by the Cieszyn Historical Library and the Documentation Centre of the Congress of Poles in the Czech Republic ........................... 359

DebutesOlena K o w a l e n k oSoviet Travel Guides to Moscow: Retrospective ......................................377

Short PapersMikołaj To m a s z e w s k iThe Book Colections of the Czapski Family of the Leliwa Coat of Arms in the 18th Century ........................................................................... 395

Source materials Katarzyna S e r o k aThe Correspondence between Gebethner & Wolff Company with Józef Ignacy Kraszewski ........................................................................... 409

Maria K a l c z y ń s k a , Agnieszka Ł a k o m y - C h ł o s t a , Milena J. J ę d r z e j e w s k a Source Materials to the Catalogue of the Polish Emigration`s Publications Elaborated on the Basis of the „Stowarzyszenie Ochrony Poloników Niemieckich” Collection from Opole. Part 2 Polonica – Polish Books Abroad............................................................... 429

Review articlesMaria C u b r z y ń s k a - L e o n a r c z y k«The noblest from among all bookplates». Commentaries to the Book by Arkadiusz Wagner The Polish Supralibros. The Study on Bibliophile Culture and Art from Medieval Ages up to the mid 17th Century. Toruń 2016. ................................................................................ 453

Mikołaj O c h m a ń s k iRegistration of Polonica in Foreign Collections on the Example of Catalogue of Early Printed Books in the Library of Pontifical Institute of Ecclesiastic Studies in Rome and Catalogue of Polonica in the Biblioteca Casanatense ................................................................... 471

Reviews ................................................................................................. 487Review Notes ...................................................................................... 531Chronicle .............................................................................................. 545

14

Spis treści

15

Wykaz skrótówAAN – Archiwum Akt Nowych, Warszawa AGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych w WarszawieAN USRR – Akademia Nauk Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki

RadzieckiejANK – Archiwum Narodowe w KrakowieAP – Archiwum PaństwoweASP – Akademia Sztuk PięknychBCzart. – Biblioteka Czartoryskich, KrakówBDČZ – Bibliografie dějin Českých zemí BJ – Biblioteka Jagiellońska, KrakówBKórn. – Biblioteka PAN w KórnikuBN – Biblioteka NarodowaBOssol. – Biblioteka Zakładu Narodowego im. OssolińskichBP – Biblioteka PublicznaBPTPN – Biblioteka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół

Nauk BRacz. – Biblioteka Publiczna im. E. Raczyńskiego w PoznaniuBRL – Bułgarska Republika LudowaBUW – Biblioteka Uniwersytecka w WarszawieCBW – Centralna Biblioteka Wojskowa im. Marszałka Józefa

PiłsudskiegoE. – Bibliografia Polska, t.1-, przez K. Estreichera,

Warszawa, 1977EWOK – Encyklopedia Wiedzy o KsiążceIBL PAN – Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii NaukIFLA – International Federation of Library Associations

and InstitutionsIH PAN – Instytut Historii Polskiej Akademii NaukINTAMEL – International Association of Metropolitan City Libraries IPN – Instytut Pamięci NarodowejiPSB – Internetowy Polski Słownik BiograficznyKC – Komitet CentralnyKUL – Katolicki Uniwersytet LubelskiMARC – Machine-Readable Cataloging MBP – Miejska Biblioteka PublicznaMNiSW – Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego

„Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi”, R. 11, 2017

16

Wykaz skótów

MNK – Muzeum Narodowe w Krakowie MSZ – Ministerstwo Spraw ZagranicznychNPRH – Narodowy Program Rozwoju HumanistykiPAN – Polska Akademia NaukPAU – Polska Akademia UmiejętnościPhar – Poland and Hungary: Assistance for Restructuring

their EconomiesPPR – Polska Partia RobotniczaPRL – Polska Rzeczpospolita LudowaPSB – Polski słownik biograficzny, t. 1 – , Kraków-Wrocław

1935- PZPR – Polska Zjednoczona Partia RobotniczaRP – Rzeczpospolita PolskaSBP – Stowarzyszenie Bibliotekarzy PolskichSPK – Stowarzyszenie Polskich KombatantówSPKP – Słownik pracowników książki polskiej, pod. red.

I. Treichel, Warszawa-Łódź 1972-UAM – Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w PoznaniuUJ – Uniwersytet JagiellońskiUŁ – Uniwersytet ŁódzkiUMCS – Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie UMK – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu UŚ – Uniwersytet Śląski w KatowicachUW – Uniwersytet WarszawskiWiMBP – Wojewódzka i Miejska Biblioteka PublicznaZNiO – Zakład Narodowy im. OssolińskichZSRR – Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich

17„Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi”, R. 11, 2017

Od Redakcji

Niniejszy tom „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” powstawał w roku naznaczonym ważnymi wydarzeniami w życiu pisma i środowiska z nim związanego. Przede wszystkim pożegnaliśmy zmarłego 31 VII 2017 r. Profesora Edwarda Potkowskiego, nie tylko członka Rady Re-dakcyjnej czasopisma, ale dla części z nas także mentora, a potem szefa i ko-legę, wieloletniego kierownika Zakładu Wiedzy o Dawnej Książce, później Zakładu Wiedzy o Książce byłego Instytutu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej, następnie Instytutu Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicz-nych Uniwersytetu Warszawskiego. Przez lata Profesor był nam podporą, służąc pomocą we wszystkich sprawach: naukowych, zawodowych, czasem prywatnych i oczywiście redakcyjnych. Mimo choroby wspierał do końca prace Redakcji, m.in. pomagając jej przy tworzeniu programu międzynaro-dowej konferencji „Polskie/polonijne dziedzictwo piśmiennicze w zbiorach zagranicznych – problematyka i warsztat badawczy, rezultaty i perspektywy badań” (Warszawa 25-26 V 2017). Pokłosiem jej obrad jest tom specjalny periodyku wydany pod tytułem Polonika w zbiorach obcych.

W numerze, który obecnie oddajemy do rąk Czytelników, postać E. Po-tkowskiego przybliża wspomnienie Jego ucznia, natomiast problematyka tomu specjalnego znajduje kontynuację w kilku artykułach poświęconych pol-skim kolekcjom i polonikom w zbiorach ukraińskich, amerykańskich i wło-skich oraz w recenzjach katalogów rejestrujących materiały tego typu. Do kontynuacji należą też dwa opracowania stanowiące kolejne części tekstów opublikowanych w poprzednim tomach – artykuł analizujący problematykę ujmowania dziejów Rosji w piśmiennictwie stanisławowskim oraz dalszy ciąg prezentacji materiałów źródłowych do katalogu wydawnictw emigracyjnych z okresu II wojny światowej i po niej. To drugie opracowanie łączy się ze studium o polskich katalogach wydawniczych i księgarskich drukowanych w Niemczech Zachodnich w latach 1945-1950. Jako całość należy natomiast postrzegać tekst zajmujący się relacjami firmy Gebethner & Wolff z autora-mi i materiał źródłowy w postaci wyboru listów warszawskich wydawców do Józefa Ignacego Kraszewskiego. Również praktyk wydawniczych, tylko o ponad sto lat wcześniejszych, dotyczy analiza działalności gdańskiego księ-garza i nakładcy Georga Markusa Knocha. Przyczynek do dziejów kultury książki na Pomorzu – tym razem Zachodnim – stanowi także opracowanie na

18

Od Redakcji

temat druków szkolnych z XVII-XVIII w. W zespole tekstów poświęconych księgozbiorom polskim, obok artykułów o kolekcjach prywatnych Czapskich, Cieleckich i znanego śpiewaka Kazimierza Czekotowskiego, znajduje się syn-tetyzujące opracowanie na temat bibliotek publicznych o charakterze nauko-wym. Zamieszczamy też rozprawę o roli Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy w polityce władz komunistycznych w latach 1971-1989. Czasów najnowszych sięgają natomiast teksty na temat cieszyńskiej bibliografii regionalnej i udziału Książnicy Cieszyńskiej w edycji źródeł do dziejów tego regionu. Historię kul-tury książki obcej prezentują artykuły poświęcone przedwojennym dziejom bułgarskiej Biblioteki Narodowej, bibliofilom kowieńskim i radzieckim prze-wodnikom turystycznym po Moskwie.

W dziale recenzji i notek recenzyjnych bieżącego tomu „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” znajdują się analizy i prezentacje kilku ważnych publikacji, które ukazały się w latach 2015-2017. Wśród nich jest Encyklopedia książki, której edycja była tak oczekiwana przez polskich bibliologów, bibliotekoznawców, informatologów i nie tylko. Tym razem obszerniejsza niż w poprzednim tomie jest zawartość Kroniki, opisująca istotne dla historyków książki i bibliotek krajowe i za graniczne konferencje i sesje naukowe, które miały miejsce w 2017 r.

Zamykając ten wątek tradycyjnie serdecznie dziękujmy Autorom za interesu-jące teksty, Recenzentom za to, że wsparli ich swoimi uwagami, a także okazali nieocenioną pomoc Redakcji oraz członkom Rady Redakcyjnej za współpracę, która pozwoliła przygotować możliwie najlepiej wydawnictwo do druku.

Jeszcze kilka słów o zmianach w bieżącym tomie „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi”. Otóż Redakcja podjęła decyzję o urucho-mieniu wersji elektronicznej periodyku na platformie internetowej i ciągłego publikowania tekstów w trybie online. Ten zabieg z jednej strony ma się przyczynić na przykład do zwiększenia liczby cytowań artykułów, z drugiej zaś do polepszenia oceny parametrycznej czasopisma. Dlatego w bieżącym tomie poczyniliśmy zmiany przybliżające wydawnictwo do standardów obo-wiązujących w edytorstwie czasopism elektronicznych: podajemy angielską wersję nazwy periodyku; nad tytułami artykułów umieszczamy „stopkę” ułatwiającą ich właściwe cytowanie; na stronie tytułowej artykułów podaje-my pełną afiliację autorów (likwidując tym samym spis Nasi autorzy) oraz streszczenia i słowa kluczowe w języku angielskim; równocześnie rezygnu-jemy z publikacji streszczeń w języku polskim zastępując je bibliografiami opracowań wymienianych w tekstach artykułów i w przypisach do nich. Od tego tomu wersją referencyjną czasopisma staje się wersja elektroniczna, ale będzie się ono ukazywało także w formie tradycyjnej.

Jacek Puchalski

From the Editor

The current volume of the „Studies into the History of the Book and Book Collections” has been prepared in the time of events important for the journal and the people gathered around. Firstly, we paid last respects to Prof. Edward Potkowski, who died on July 31st, 2017. He was not only a member of the Editorial Board, but mostly our mentor, chief, and colleague, longstanding director of the Section on the Knowledge of Old Book, further called the Section of the Knowledge of a Book in the former Department of Library and Information Science, then Department of Information and Book Studies, University of Warsaw. Professor has been supporting as in all kinds of matters: research, professional, sometimes private, and editorial obviously. Despite his illness, he participated in editorial works, like organisation of the international conference „Polish/Polish diaspora written heritage in foreign collections – problems, research workshop, results, and perspectives (Warsaw, May 25-26, 2017). The special volume of the journal was published as the conference proceedings, Polonica in foreign collections.

Prof. Edward Potkowski is recalled by his pupil in the current volume. A few articles concerning Polish and Polonica collections in Ukrainian, American, and Italian collections, as well as the reviews of catalogues registering materials of this kind, continue the topics of the conference proceedings. There are also two following parts of texts published in previous volumes – the one analysing problems of the ways history of Russia was presented in the writings of the time of Stanisław August Poniatowski, and the other presenting sources for the catalogue of emigrant publications of the WW2 and post-war period. The latter is related to the study of Polish publishing and bookselling catalogues printed in West Germany in the years 1945-1950. There is also a complete study of relations between the Gebethner & Wolff Company and its authors, and a source material – selection of Warsaw publishers’ letters to Józef Ignacy Kraszewski. Going another step back to the history, the following article on publishing practices analyses activity of the Gdańsk bookseller and publisher Georg Markus Knoch. There is also a contribution to the history of book culture in the Western Pomerania, concerning school printings of 17th-18th centuries. The set of texts on Polish book collections, next to these on private collections of Czapski and Cielecki families, as well as a well known singer Kazimierz Czekotowski,

„Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi”, R. 11, 2017 19

includes also a synthesis on public libraries of scientific character. Then comes the article concerning the Culture, Education, Book, and Press Days in the politics of communist authorities in the years 1971-1989. Current issues are discussed in articles describing regional bibliography of Cieszyn, and participation of the Cieszyn Library in publishing sources to the regional history. History of foreign book culture is presented in articles on the pre-war history of the Bulgarian National Library, the bibliophiles in Kowno, and Soviet touristic guides to Moscow.

The section of reviews consists of analyses and presentations of a few important publications from the years 2015-2017, in particular Encyklopedia książki (Encyclopedia of a Book), long expected mostly (but not only) by Polish library and information scientists. There is also an enlarged Chronicle section, mentioning important national and international conferences and re-search sessions of the 2017.

We would like to thank very much the Authors for interesting texts, the Reviewers for their meritorious suport, and the Editorial Board members for cooperation in preparing this volume.

Finally, there is a short introduction to changes in the present volume. The Editors decided to start an electronic version of the journal, and publish texts online. We hope for increase of citation indicators of the articles, as well as for improved evaluation of the journal itself. Therefore changes in this vol-ume have occurred, aiming at adaptation to the standards of online journals: an English version of the title, „a footer” above articles’ titles supporting ade-quate citations, authors’ affiliation at the article title page (list of authors will not be prepared), abstracts and keywords in English. We no longer publish Polish abstracts, but replace them with bibliographic lists of texts mentioned in articles and references. Starting from this volume, the electronic version of the journal becomes a reference one. However, it still will be published in print as well.

Jacek Puchalski

20

Od redakcji

Profesor Edward Potkowski (10 V 1934 - 31 VII 2017)

Piotr Tafiłowski Katedra Informatologii Uniwersytet Warszawski, Warszawa, [email protected]

Wspomnienie o Profesorze Edwardzie Potkowskim

Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος

Latem ubiegłego roku, 31 VII 2017 r., w wieku 83 lat, zmarł Profesor Edward Potkowski, członek Rady Redakcyjnej czasopisma „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi”, wybitny uczony, nauczyciel, człowiek niezwykłej dobroci i życzliwości, o wielkiej kulturze humanistycz-nej. Naukowo specjalizował się w badaniach polskiej i powszechnej historii średniowiecza, historii kultury i wierzeń, a przede wszystkim w dziejach

Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi 2017, t. 11, s. 21-28ISSN 1897-0788, e-ISSN 2544-8730


21© Copyright by Wydział Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii Uniwersytetu Warszawskiego

kultury piśmiennej w średniowieczu, historii książki i księgozbiorów, kody-kologii i paleografii.

Miastem Jego dzieciństwa były wielkopolskie Sulmierzyce, z którymi związany czuł się przez całe życie. To tam zimą wraz z bratem jeździł na łyżwach. A właściwie: na łyżwie. Ponieważ wspólnie posiadali tylko jedną parę, to gdy jeździli razem, każdy mógł korzystać tylko z jednej łyżwy. Kilka dekad później Profesor nadal czynnie uczestniczył w życiu społecznym tej miejscowości odwiedzając ją, wygłaszając okolicznościowe referaty, utrzy-mując kontakty z władzami samorządowymi. 28 XII 2007 r. Rada Miejska nadała Mu tytuł Honorowego Obywatela.

Studia historyczne rozpoczął na Wydziale Filozoficzno-Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego (1955-1956), jednak po pierwszym roku prze-niósł się do Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie studiował w latach 1956-1960. Tutaj też uzyskał magisterium w zakresie historii, a następnie obronił doktorat (w 1967 r.), przygotowany pod kierun-kiem Profesora Tadeusza Manteuffla. Ten wybitny uczony był największym mistrzem trzydziestotrzyletniego wówczas, nowo promowanego doktora, który na zawsze zachował dla swego nauczyciela wielki szacunek. Niejed-nokrotnie wspominał Go i opowiadał o Nim w naszych rozmowach.

W trakcie swojej pracy naukowej, zdobywając kolejne stopnie, Edward Potkowski wielokrotnie wyjeżdżał na różnego rodzaju pobyty studyjne i sty-pendia do Francji i Niemiec, przywożąc stamtąd literaturę, zeszyty zapeł-nione notatkami oraz nowe pomysły. W 1974 r. odbył półroczne studia hi-storyczno-mediewistyczne w paryskiej École Pratique des Hautes Études, Sciences historiques et philologiques. Stopień naukowy doktora habilito-wanego otrzymał na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego w 1979 r., profesorem nadzwyczajnym nauk humanistycznych został dzie-sięć lat później, zaś tytuł naukowy profesora zwyczajnego uzyskał w 1997 r.

Zawodowo związany był z Instytutem Historycznym Uniwersytetu War-szawskiego (lata 1963-1986), którego wicedyrektorem był w okresie 1978-1981, a następnie z Instytutem Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej (później Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych) Uniwersytetu Warszawskiego – od 1986 aż do odejścia na emeryturę w 2004 r. W trudnym dla Polski okresie 1981-1986 pełnił funkcję dyrektora Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie. Był także jednym z ojców-założycieli oraz pro-fesorem Akademii Humanistycznej im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku, gdzie pracował w latach 1994-2012.

Profesor Edward Potkowski pełnił wiele funkcji w różnego rodzaju or-ganizacjach naukowych, zarówno krajowych, jak i międzynarodowych. Był przewodniczącym Rady Naukowej Instytutu Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych UW (1991-2004) oraz kierownikiem Zakładu

22

Piotr Tafiłowski

Wiedzy o Dawnej Książce (później Wiedzy o Książce) tamże (1994-2004); członkiem Rady Naukowej Instytutu Historii Nauki PAN (od 1999 r.); Za-rządu Fundacji im. Aleksandra Gieysztora; Komitetu (Zarządu) Kasy im. J. Mianowskiego – Fundacji Popierania Nauki (1991-2009); Rady Naukowej tejże Fundacji (od 2010 r.); Komitetu Redakcyjnego „Kwartalnika Histo-rycznego” (1985-2003); Komitetu Redakcyjnego „Wiadomości Historycz-nych” (1991-1998); redakcji „Przeglądu Humanistycznego” (2010-2011); Polskiego Komitetu Programu UNESCO „Pamięć Świata” (od 1996 r.); Ko-misji Historii Książki i Bibliotek PAN (od 2005 r.); Polskiego Towarzystwa Historycznego oraz Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (od 1988 r.); Comité international de paléographie latine (od 1997 r.).

Współpracował naukowo z Uniwersytetem w Tybindze (Eberhard-Karls- Universität, Institut für Geschichtliche Landeskunde und Historische Hilfs- wissenschaften). W ramach tej współpracy pełnił funkcję jednego z kierow-ników programów badawczych „Pismo i książka w średniowieczu” oraz „Kartuzi” (1994-2004). Był także inicjatorem i kierownikiem polskiego pro-gramu badawczego „Polska pisząca w średniowieczu”1.

Moja znajomość z Profesorem Edwardem Potkowskim trwała przeszło 20 lat, datując się od 1995 r., kiedy to zapisałem się na prowadzone przez Nie-go seminarium magisterskie w Zakładzie Wiedzy o Dawnej Książce. Trzeba od razu zaznaczyć, że po pierwsze nie był to wybór przypadkowy, a po drugie, że seminaria Profesora cieszyły się sławą szczególnie trudnych, On sam zaś – wykładowcy wyjątkowo wymagającego. Dzięki temu wszakże nasza nie-wielka grupa mogła uważać się za sui generis studencką elitę ówczesnego In-stytutu. Zawsze mówiliśmy o naszym promotorze po prostu Profesor, gdyż dla nas wszystkich było oczywiste, że prawdziwy profesor może być tylko jeden.

Owa sława Profesora jako akademika nadzwyczaj surowego wykraczała poza mury uczelni. We wspomnieniach z czasów studenckich u wielu osób zapisał się On jako nauczyciel bardzo rygorystyczny.

Jednak prawda, jaką poznałem wraz z moimi koleżankami i kolegami, wyglądała zupełnie inaczej. Już od pierwszych naszych spotkań seminaryj-nych Profesor Edward Potkowski zaprezentował się nam jako prawdziwy Mistrz, nie tylko kierownik sprawujący nadzór nad naszą pracą, lecz na-uczyciel poświęcający nam swoją uwagę, potrafiący bezbłędnie odczytać nasze zainteresowania i podsunąć ciekawe tematy badań (celowo używam tego właśnie słowa, ponieważ prace dyplomowe pisane na Jego seminariach

1 Obszerniejsze artykuły biograficzne zob. M. Kośka, Profesor Edward Potkowski – sylwetka uczonego, „Archeion” 2014, t. 115, s. 13-18; J. Krochmal, Edward Potkowski jako dyrektor Archiwum Głównego Akt Dawnych (1981-1986), [w:] Historia memoria scriptum. Księga jubileuszowa z okazji osiemdziesięciolecia urodzin Profesora Edwarda Potkowskiego, red. J. Krochmal, Warszawa 2015, s. 21-32.

23


nie były tylko odtwórcze), a przy tym potrafiący zarazić nas swoją pasją do studiów nad dawną kulturą. Wszystko to odbywało się w sposób zupełnie naturalny, bez konieczności stosowania jakiegokolwiek rodzaju przymusu. Gdy wchodziło się w otoczenie Profesora, trudno było pozostać obojętnym wobec Jego osobowości.

Podam tylko jeden przykład Jego stosunku do swoich seminarzystów. Otóż jednym z naszych obowiązków było regularne przygotowywanie re-feratów, które przedstawialiśmy na zajęciach i nad którymi następnie całą grupą dyskutowaliśmy. Referaty te siłą rzeczy miały różny poziom, bywały lepsze i gorsze. Czasem nawet my, studenci, mieliśmy świadomość tego, że koleżanka czy kolega w swojej pracy pobłądzili, czasami w dyskusji nie szczędziliśmy słów krytyki, bywało, że złośliwych. Jednakże Profesor, spo-rządzający sobie notatki z wystąpień i śledzący nasze polemiki ze stoickim spokojem, w każdej pracy potrafił odnaleźć, podkreślić i omówić dobre jej strony, wydobyć z nich to, co zasługiwało na pochwałę. W ciągu 20 lat na-szej znajomości, czy to w czasach studenckich, czy też później, ani razu nie usłyszałem, by Profesor zdyskredytował czyjąś pracę. Jego krytyka, jeśli już zdecydował się ją wyrazić, zawsze była życzliwa i złagodzona uśmiechem. Ta gotowość do poszukiwania, a także umiejętność odnajdywania w każdej pracy wartości pozytywnych, zawsze budziła najwyższy szacunek.

Przyznać muszę, że do dziś pamiętam niewiele z zagadnień szczegóło-wych, które omawialiśmy na seminariach Profesora. Pamiętam za to dosko-nale atmosferę, jaka panowała w Jego gabinecie. I tak naprawdę to właśnie uważam za wartość największą: wzorce, które Profesor nam wówczas prze-kazał; nie fakty czy daty, o których rozmawialiśmy, bo te znaleźć można w podręcznikach, lecz to, że Profesor własnym przykładem uczył nas etosu pracy naukowej i ogólnoludzkiej przyzwoitości. Potrafił stworzyć atmosferę bezpieczeństwa, którego potrzebowaliśmy stawiając pierwsze kroki na na-szej drodze naukowej, pełną głębokiej refleksji, a także dać nam poczucie uczestnictwa w czymś rzeczywiście ważnym. Seminaria te uczyły syste-matyczności i uczciwości w pracy intelektualnej, metodologii i warsztatu badawczego. To wówczas ukształtowała się z pewnością nie tylko moja sylwetka naukowa. Dzięki wpływowi Profesora uformowały się kierunki rozwoju intelektualnego wielu spośród Jego uczniów, do których z dumą się zaliczam. Ze studenckich czasów – to już inny rodzaj refleksji, bardziej osobisty, na swój sposób jednak równie dla mnie ważny – na zawsze zapa-miętam także jego wyprostowaną sylwetkę, kiedy przechodził korytarzem Instytutu.

Wiedza Profesora na temat średniowiecznej książki rękopiśmiennej była im-ponująca i zawsze chętnie się nią dzielił. Jednak pomimo tego, że był znakomi-tym badaczem dziejów książki (akcent pada na to ostatnie słowo), w centrum

24

Piotr Tafiłowski

jego uwagi zawsze znajdował się człowiek. W swoich badaniach naukowych poza samym średniowiecznym tekstem zawsze dostrzegał żywego człowieka – uczonego autora, kopistę, katedralisa, studenta, ucznia… To właśnie czyniło z Profesora wspaniałego humanistę w pełnym tego słowa znaczeniu. Dlatego też jako motto wspomnienia o Nim wykorzystałem słynny cytat z Protagorasa.

Profesor Edward Potkowski umiał zaszczepić swoim uczniom, uczestni-kom seminariów, ciekawość – jedną z najważniejszych cnót nie tylko na-ukowca, ale też każdej szczęśliwej istoty ludzkiej. Ciekawość w stosunku nie tylko do swojej – dość wąskiej przecież – specjalizacji, ale do świata w ogó-le. Bo Profesor sam interesował się po trosze wszystkim. Był ciekaw przede wszystkim ludzi, ale też hobbystycznie zajmował się ornitologią (z okna swo-jego mokotowskiego mieszkania obserwował ptaki i dokarmiał je ziarnami słonecznika), rysował architekturę, kolekcjonował chronogramy (na temat których opublikował przed kilku laty artykuł). Pasjonowały Go kryptologia, pisma tajemne i szyfry, a także grafologia. Ta ostatnia również w wymia-rze praktycznym, co miało pewien wpływ na frekwencję na prowadzonych przez Niego zajęciach. Profesor patrząc na listę obecności, na której się pod-pisywaliśmy, potrafił rozpoznać, czyj podpis został podrobiony i przez kogo. Podchodził jednak do tych studenckich fałszerstw żartobliwie i konsekwencji z nich nigdy żadnych nie wyciągał. Już na emeryturze nauczył się obsługi komputera. Był człowiekiem o niezwykle otwartym umyśle.

Pracując nad rozprawą doktorską, prowadząc badania w różnych pol-skich bibliotekach i archiwach, zarówno państwowych, jak i kościelnych, nieraz miałem okazję przekonać się, jak wiele drzwi otwiera się dzięki na-zwisku Profesora Edwarda Potkowskiego. Już samo to, że mogłem przedsta-wiać się jako Jego uczeń, biernie korzystając z Jego niepodważalnej pozycji naukowej, stanowiło dla mnie wielką pomoc i ułatwienie we własnej pracy. To jednak tylko drobna część tego, co otrzymałem od mojego Mistrza. Trze-ba bowiem podkreślić, że zawsze mogłem liczyć na Jego życzliwą pomoc, wskazówki czy opinie. Zawsze, gdy potrzebowałem rady, mogłem zwrócić się do Profesora – i zawsze ją otrzymywałem.

W 2014 r. przypadła osiemdziesiąta rocznica urodzin Profesora. Z tej okazji 24 listopada tego roku na Wydziale Humanistycznym Uniwersyte-tu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie odbyła się konferencja naukowa poświęcona problematyce dawnej książki, zarówno rękopiśmiennej, jak i drukowanej. Jako hasło przewodnie konferencji wybraliśmy łaciński zwrot Exemplis discimus2 – uczymy się dzięki przykładom. Motto to zostało wy-

2 Materiały z tej konferencji, opublikowane pod tym samym tytułem, dostępne są online w serwisie academia.edu: https://www.academia.edu/20171482/Exemplis_discimus_-_ksi%C4%99ga_jubileuszowa_osiemdziesi%C4%99ciolecia_Profesora_Edwarda_Potkowskiego.

25


brane z rozmysłem. Profesor Edward Potkowski dla grona swoich uczniów był prawdziwym Mistrzem, wzorem uczonego, klasycznym archetypem pro-fesora uniwersyteckiego, naukowym autorytetem. Jego nazwisko znane jest każdemu mediewiście, każdemu badaczowi zajmującemu się dziejami książ-ki. Środowisko naukowe reprezentujące różne dyscypliny humanistyczne, przede wszystkim historię i bibliologię, ma Mu wiele do zawdzięczenia jako uczonemu.

Podczas tej konferencji dała o sobie znać jedna z cech charakterystycznych osobowości Profesora – całkowity deficyt egocentryzmu. Kiedy poprosiliśmy Jubilata o zabranie głosu, przemawiał krótko, dowcipnie, z dystansem wobec samego siebie, starając się skierować uwagę słuchaczy na nieco inne tory. Za-wsze zresztą miał do powiedzenia coś ciekawego, każdą sytuację, w tym także swoje oficjalne wystąpienia, potrafił spuentować jakąś trafną anegdotą. Profe-sor nigdy nie skupiał się na sobie. Nie wynikało to wszakże z Jego nieśmiało-ści, lecz przeciwnie, było wyrazem dojrzałości i pewności siebie. Nie zabiegał o to, by znajdować się w centrum zainteresowania, choć magnetyzm Jego oso-bowości sprawiał, że wokół Niego nigdy nie było pusto. Nigdy nie był sam, zawsze otoczony kręgiem przyjaciół, kolegów czy znajomych. W naturalny, niewymuszony sposób przyciągał do siebie ludzi. Był godnym największego szacunku, a przy tym pełnym pogody, ciepła i życzliwości, otwartym, zawsze gotowym do niesienia pomocy człowiekiem.

Jubileusz osiemdziesięciolecia urodzin Profesora Edwarda Potkowskie-go uczczony został jeszcze dwiema uroczystościami. Pierwsza z nich odby-ła się 9 X 2015 r. w siedzibie Naczelnej Dyrekcji Archiwów Państwowych w Warszawie. Wręczono wówczas Jubilatowi dedykowany Mu 115. tom ar-chiwistycznego czasopisma „Archeion”. Druga miała miejsce 19 II 2016 r. w Sali Kolumnowej Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego, kiedy to mieliśmy zaszczyt wręczyć Profesorowi dedykowany Mu zbiór tekstów zatytułowany Historia memoria scriptum3. Warto podkreślić, że już przed kilkunastu laty polskie środowisko naukowe postanowiło uhonorować sześćdziesiąte piąte urodziny Profesora Edwarda Potkowskiego wydając tom zbiorowy E scientia et amicitia4. Niemieccy koledzy z tej samej okazji przy-gotowali tom poświęcony książce, bibliotekom i kulturze piśmiennej kartu-zów w średniowieczu5. To bezinteresowne, ochocze zdecydowanie kolegów,

3 Historia memoria scriptum. Księga jubileuszowa z okazji osiemdziesięciolecia urodzin Profesora Edwarda Potkowskiego, pod. red. J. Krochmala, Warszawa 2015.

4 E scientia et amicitia. Studia poświęcone Profesorowi Edwardowi Potkowskiemu w sześćdziesięciopięciolecie urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, [kom. red. M. Drzewiecki], Warszawa-Pułtusk 1999. W tomach tych zestawiona została także bibliografia dorobku naukowego Profesora.

5 Bücher, Bibliotheken und Schriftkultur der Kartäuser. Festgabe zum 65. Geburtstag Edward Potkowski, hrsg. S. Lorenz, Stuttgart 2002.

26

Piotr Tafiłowski

współpracowników, uczniów Profesora, a także uczonych, którzy osobiście się z Nim nie zetknęli, korzystali jednak z Jego prac, owo zdecydowanie do składania podziękowań i wyrazów szacunku poprzez uczestnictwo w tego rodzaju spotkaniach naukowych, publikowania dedykowanych Mu tekstów, świadczy jednoznacznie o estymie i uznaniu, jakimi cieszył się Profesor wśród kilku pokoleń historyków zarówno w Polsce, jak i poza jej granicami.

Profesor niemal do ostatnich chwil nie odkładał pióra, czynnie uczest-nicząc w życiu naukowym krajowym i międzynarodowym oraz utrzymując kontakty z uczonymi z Polski i zagranicy. Miał wciąż wiele nowych pomy-słów, projekty do zrealizowania, teksty do napisania… Jeszcze 5 lipca, przed swoim wyjazdem do szpitala, pisał do mnie o spotkaniu, które planowaliśmy po Jego powrocie. Trudno uwierzyć, że do tego spotkania już nigdy nie doj-dzie. Odszedł wspaniały człowiek, pozostanie jednak Jego dzieło i pamięć uczniów. Dla wielu z nas na zawsze pozostanie wielkim autorytetem. Nasza pamięć silniejsza jest od śmierci.

Professor Edward Potkowski was born in May 10th, 1934. He spent his childhood in Sumierzyce, Wielkopolska region. He was enrolled to the his-tory studies at the Faculty of Philosophy and History, University of Wrocław (1955/1956), however after the first year he moved to the Institute of History, University of Warsaw. He received his MA diploma in 1960, and Ph.D. in 1967. His thesis Heritage of pagan beliefs in medieval Germany. Defuncti vivi was published in Warsaw in 1973.

In 1974 he attended a half-year long studies on history of medieval ages in the École Pratique des Hautes Études, Sciences historiques et philologiques in Paris. He received his post-doctoral degree at the Faculty of History, Uni-versity of Warsaw, in 1979, for the dissertation Le livre manuscrit ‒ la société ‒ la culture dans la Pologne du bas Moyen Âge (XIVe-XVe siècle), published in Warsaw in 1987. Within the next ten years he reached the position of the UW Professor, and received the Professor title in 1997.

His professional life was based in the Institute of History, University of Warsaw (1963-1986), where he worked as a vice-director in 1978-1981, and then in the Institute of Library and Information Science (later: Department of Information and Book Studies), University of Warsaw, since 1986 until his retirement in 2004. In the years 1981-1986 he acted as the director of the Central Archives of Historical Records in Warsaw. He was also one of the founders and a professor of the Pułtusk Academy of Humanities, where he lectured in the years 1994-2012.

Professor E. Potkowski fulfilled numerous functions in different national and international science organisations. He chaired the Scientific Council

27


of the Department of Information and Book Studies, UW (1991-2004), and was a chief of the Division of Old Book Knowledge (later: Division of Book Knowledge) there (1994-2004); he was a member of the Scientific Council of the Institute of History of Science, Polish Academy of Sciences (since 1999), Management Board of the Aleksander Gieysztor Foundation, Management Board of the J. Mianowski Fund - Foundation for the Promotion of Science (1991-2009), and its Scientific Board (since 2010); the editing committees of „Kwartalnik Historyczny” („History Quarterly” journal) (1985-2003), „Wiadomości Historyczne” („History News”) (1991-1998), „Przegląd Hu-manistyczny” („Humanistic Review”) (2010-2011), the Polish Committee of the UNESCO Programme „Memory of the World” (since 1996); Com-mission of the History of Books and Libraries, Polish Academy of Sciences (since 2005), the Polish Society for History, and the Warsaw Scientific So-ciety (since 1988), Comité international de paléographie latine (since 1997).

He actively cooperated with the Eberhard-Karls-Universität, Institut für Geschichtliche Landeskunde und Historische Hilfswissenschaften in Tübin-gen, as a chief of the research programmes „The scripture and book in me-dieval ages” and „The Carthusians” (1994-2004). He initiated and managed the Polish research programme „Writing Poland in medieval ages”.

Professor Edward Potkowski died in Warsaw on July, 31st, 2017.

Bibliografia

Bücher, Bibliotheken und Schriftkultur der Kartäuser. Festgabe zum 65. Geburtstag Edward Potkowski, hrsg. S. Lorenz, Stuttgart 2002.

E scientia et amicitia. Studia poświęcone Profesorowi Edwardowi Potkowskiemu w sześćdziesięciopięciolecie urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, [kom. red. M. Drze-wiecki], Warszawa-Pułtusk 1999.

Exemplis discimus – księga jubileuszowa osiemdziesięciolecia Profesora Edwarda Potkowskiego, [online] https://www.academia.edu/20171482/Exemplis_discimus_-_ksi%C4%99ga_jubileuszowa_osiemdziesi%C4%99ciolecia_Profesora_Edwarda_Pot-kowskiego [dostęp 30.03.2018].

Historia memoria scriptum. Księga jubileuszowa z okazji osiemdziesięciolecia urodzin Profesora Edwarda Potkowskiego, pod red. J. Krochmala, Warszawa 2015.

Kośka M., Profesor Edward Potkowski – sylwetka uczonego, „Archeion” 2014, t. 115, s. 13-18.

Krochmal J., Edward Potkowski jako dyrektor Archiwum Głównego Akt Dawnych (1981-1986), [w:] Historia memoria scriptum. Księga jubileuszowa z okazji osiemdziesięciolecia urodzin Profesora Edwarda Potkowskiego, pod red. J. Krochmala, Warszawa 2015, s. 21-32.

28

Piotr Tafiłowski

ARTYKUŁY

29




Jolanta GwioździkInstytut Bibliotekoznawstwa i Informacji NaukowejUniwersytet Śląski w Katowicach, Katowice, [email protected]

Benedictina tynieckie w zbiorach lwowskichAbstract

Benedictina from Tyniec in Lviv Library Collections

Manuscripts and printed books have been created, copied and gathered in Poland’s oldest benedictine abbey in Tyniec for centuries. The decision to dissolute the monastery resulted in scattering this rich and unique collection. Some of them were transported to the Lviv University Library in the years 1818-1819, others were destroyed by fire in 1848. Other manuscripts and books were handed down to Tarnów. Part of the University Library’s collection were also transported there. Other documents went to various institutions’ libraries and to private individuals. Remaining catalogues indicate the resource and organisation of the Tyniec library. In the article the the catalogue from the year 1787. Selected manuscripts and books that are to date in Lviv’s archive and libraries were presented.

Key words: Benedictine – Tyniec – Tarnów – Lviv University Library – old prints – manuscripts.

Słowa kluczowe: benedyktyni – Tyniec – Tarnów – Biblioteka Uniwersytetu Lwowskiego – stare druki – rękopisy.

Historyczne księgozbiory zakonne należą do kolekcji, które w końcu XVIII i w XIX stuleciu w wyniku prowadzonych w całej Europie kasat ulegały, na nieznaną wcześniej skalę, planowemu, systematycznemu prze-mieszczaniu, rozpraszaniu, a nawet dewastacji1. Obecnie fragmenty daw-

1 Ostatnio problem dziejów i rejestracji tych zbiorów podjęto w projekcie „Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja” (11H 11 021280). Tym zagadnieniom jest także poświęcona seria wydawnicza związana z projektem oraz czasopismo „Hereditas Monasteriorum”.

30

Jolanta Gwioździk

nych librarii zakonnych są przechowywane w bibliotekach państwowych, w zbiorach wielu instytucji i u osób prywatnych, a stan posiadania niektó-rych konwentów poświadczają jedynie źródła archiwalne.

O takiej sytuacji można mówić w przypadku biblioteki najstarszego na ziemiach polskich opactwa benedyktynów w Tyńcu, które funkcjonowało od XI w. do czasu oficjalnej kasaty 8 IX 1816 r. (jej zatwierdzenie nastąpiło 2 II 1817)2. Do częściowego rozproszenia księgozbioru mogło dojść jeszcze przed kasatą, gdy dostęp za klauzurę miały osoby z zewnątrz: w 1813-1814 r. w Tyńcu umieszczono szpital wojskowy, a chorzy leżeli także w pomiesz-czeniach biblioteki. Dodatkowo klasztor był w tak złej sytuacji finansowej, że mnisi zdecydowali się na sprzedaż części cennych kodeksów3. W 1814 r. Stanisław Kostka Zamoyski nabył m.in. rękopis „Antiquitates Iudaice” Jó-zefa Flawiusza (ufundowany przez opata Macieja ze Skawiny i kopiowany w 1466 r. przez organistę Macieja), brewiarz z XV w., komentarze biblijne z lat 1448-1449 oraz sakramentarz (za który zapłacił 1000 zł)4. W 1818 r. rę-kopisy te przekazał do zbiorów Biblioteki Ordynacji Zamojskiej (od 1946 r. są w Bibliotece Narodowej w Warszawie)5. Po zniesieniu opactwa dokumen-ty pergaminowe i rękopisy chciał przejąć Józef Maksymilian Ossoliński6, lecz władze zadecydowały o włączeniu biblioteki i archiwum benedyktynów do zasobów Biblioteki Uniwersytetu Lwowskiego. Z relacji Ambrożego Gra-

2 Dokument zob. BJ, rps 5376 IV. W tym czasie biblioteka liczyła ok. 400 rękopisów i 4000 druków, a w archiwum znajdowało się ok. 400 dokumentów, zob. Wspomnienia Ambrożego Grabowskiego z ilustracjami. T. 1, wyd. S. Estreicher, Kraków 1909, s. 11. O dziejach biblioteki zob. P. Szczaniecki, Tyniec, Tyniec 2008, s. 137-138, 201-203, 241.

3 W latach 1782-1786 dobra klasztoru skonfiskowano na rzecz funduszu religijnego, a w czasach Księstwa Warszawskiego zakonnicy musieli spłacać wysoką kontrybucję. Dekret cesarski z 20 III 1817 r. przekazywał pozostałe majątki opactwa na rzecz skarbu państwa. Zob. M. Kanior, Tyniec wczoraj i dziś. Życie i działalność benedyktynów tynieckich w latach 1939-2009, Kraków 2009, s. 13-17; Kodeks dyplomatyczny klasztoru tynieckiego. Cz. 1: Obejmująca rzeczy od roku 1105 do roku 1399, wyd. W. Kętrzyński, Lwów 1875, s. 5. W latach 1806-1809 przebywali tu benedyktyni z klasztoru w Wiblingen. O metodach ich osadzenia w Tyńcu i usunięciu benedyktynów polskich zob. W. Chotkowski, Ostatnie lata benedyktynów w Tyńcu. Przyczynek do dziejów Wszechnicy Jagiellońskiej, Kraków 1900. Ostatnie rządy w opactwie (w latach 1812-1816) sprawował dawny konfederat barski, Ignacy Tomaniewicz, który już wcześniej zajmował się biblioteką i archiwum, a po kasacie został w Tyńcu wraz z dwoma zakonnikami i do śmierci w 1820 r. pełnił funkcję plebana przy kościele św. Andrzeja. Zob. Kodeks dyplomatyczny..., s. 6.

4 M. Woźniak, Konserwacja sakramentarza tynieckiego – rękopisu na pergaminie z XI wieku, [w:] Benedyktyni tynieccy w średniowieczu. Materiały z sesji naukowej, Wawel – Tyniec 13-15 października 1994, red. K. Żurowska, Tyniec-Kraków 1995, s. 301. Sakramentarz w czasie wojny był ukryty w kolegiacie łowickiej. Zob. Tyniec. Sztuka i kultura benedyktynów od wieku XI do XVIII. Katalog wystawy w Zamku Królewskim na Wawelu, październik - grudzień 1994, red. nauk. K. Żurowska, oprac. red. M. Podlodowska-Reklewska i E. Pycińska, Kraków 1994, s. 32 (tam literatura przedmiotu).

5 Tamże, s. 32-36. 6 Kodeks dyplomatyczny..., s. 9.

31

Benedictina tynieckie w zbiorach lwowskich

bowskiego, znanego krakowskiego księgarza (utrzymywał firmę do 1837 r.), kolekcjonera zabytków kultury polskiej i dziejów Krakowa7, wynika, że zbio-ry tynieckie były „nieumiejętnie przebrakowane przez rząd (przed wywie-zieniem ich do Lwowa), z pozostawieniem na miejscu – jako rzecz nullius – mnóstwa ciekawych ksiąg i pism”8. Taka sytuacja najpewniej nie zmieniła się w następnych latach, gdyż Grabowski zanotował, że książka z 1634 r.:

została po zabraniu biblioteki z klasztoru tynieckiego do Lwowa... po trakta-cie pokoju r. 1818 znaleziona z innemi mniej ważnemi książkami i papiera-mi, gdzie jeszcze w r. 1843 te papiery na strychu [zapis nieczytelny] przepa-trował9 [aneks, poz. 5].

Pozostawione w dawnym opactwie rękopisy budziły zainteresowanie ko-lekcjonerów, m.in. Grabowski dostał w 1852 r. od Józefa Kuczeby (Kutrze-by), plebana w Tyńcu (w latach 1838-1856), rejestr wydatków apteki; inne dokumenty kupował (jako makulaturę) od kościelnego w Tyńcu [aneks, poz. 11], a następnie przekazywał niektóre z nich J.M. Ossolińskiemu (z któ-rym penetrował różne zasoby klasztorne), Aleksandrowi Batowskiemu10 i Wiktorowi hr. Baworowskiemu11. W 1904 r. Stanisław Krzyżanowski w an-

7 Grabowski utrzymywał kontakty m.in. z J.M. Ossolińskim, Samuelem Bandtkiem i innymi kolekcjonerami. Por. Wspomnienia Ambrożego Grabowskiego...; I. Pietrzkiewicz, M. Rogoż, Ambrożego Grabowskiego kłopoty z cenzurą, „Klio – Czasopismo Poświęcone Dziejom Polski i Powszechnym” 2011, t. 17, nr 2, s. 3-26.

8 Wspomnienia Ambrożego Grabowskiego..., s. 29; P. Szczaniecki, Tyniec..., s. 242.9 Zapis na karcie dokumentu [aneks, poz. 4]. W dawnym opactwie od 1826 do pożaru

w 1831 r. zamieszkali jezuici, por. Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich (dalej: Biblioteka ZNiO), sygn. 2131/III, Breviarium historiae Tynecensis ab anno 1000 monasterii ord[inis] s. Benedicti ab anno vero 1826 collegii Societatis Jesu, ad mandatum […] Stanislai Świętochowski praepositi provincialis Societatis Jesu in Gallicia conscriptum a socio collegii Tynecensis [...] 1827 mense Augusto die 10.

Jezuici prowadzili studia teologiczne, pracę duszpasterską i rekolekcje. Pomnożyli „resztki biblioteki pozostałej po benedyktynach”, lecz wskutek pożaru stracili swój księgozbiór pozostały po kasacie 1773 r. oraz przywieziony z prowincji białoruskiej, zob. W. Chotkowski, Ostatnie lata benedyktynów w Tyńcu..., s. 92; Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995, oprac. L. Grzebień i in., Kraków 1996, s. 706-707. Kilka egzemplarzy tynieckich zachowało się w księgozbiorze jezuitów w Chyrowie, Starej Wsi i Nowym Sączu (aneks poz. 39-45). Encyklopedia wiedzy o jezuitach..., s. 96-98, 642, 465-466; P. Szczaniecki, Tyniec..., s. 232, 241-242.

10 Grabowski sprzedał Batowskiemu materiały odnoszące się do historii opactwa, m.in. rękopis Jakuba Leszczyńskiego, organisty z Tyńca: „Pomnik XX Benedyktynów Tynieckich, fundowanych przez Kazimierza Króla Polskiego, którego mnichem zowią Roku 1044. Także inne wypadki krajowe w późniejszych czasach zaszłe”, Biblioteka ZNiO, sygn. 9581/1; Kodeks dyplomatyczny..., s. 7 podaje nieco zmieniony tytuł: „Pomnik czyli historia XX. Benedyktynów tynieckich od początku zamieszkania w Tyńcu r. 1044 aż do upadku r. 1817 i różne wypadki aż do spalenia tego klasztoru w r. 1829”.

11 Tamże.

32

Jolanta Gwioździk

tykwariacie wiedeńskim zakupił inny rękopis tyniecki, który przeznaczył do zbiorów Archiwum Miasta Krakowa12.

W latach 1819-1820 ok. 200 kodeksów rękopiśmiennych i część ksią-żek ze zbiorów tynieckich włączono do zasobu reerygowanej w 1785 r. Biblioteki Uniwersytetu Lwowskiego13, gdzie umieszczano kolekcje z ponad 150 likwidowanych klasztorów z terenu Galicji i Bukowiny14. W piśmie z 5 VIII 1821 r. Prokuratoria Kameralna (Kammerprokuratur) we Lwowie uznała ponadto, że za przekazanie ksiąg z byłego opactwa tynieckiego należy się opłata (zgodnie z dekretem cesarskim z 15 czerw-ca)15. W roku 1827 przekazano do Lwowa również część archiwum. Po reorganizacji diecezji tarnowskiej16 w 1822 r. tamtejszy konsystorz wystąpił o zwrot księgozbioru benedyktynów. Gubernium lwowskie 2 X 1822 i 25 VIII 182317, a następnie 27 V 1824 r.18 zwróciło się w tej sprawie do ówczesnego biskupa tynieckiego Grzegorza Tomasza Ziegle-ra19. Ordynariusz w korespondencji z 18 III 1823 oraz 9 X 1824 r. za-decydował o przekazaniu księgozbioru opactwa na potrzeby biblioteki seminaryjnej (od 1826 r. z siedzibą w Tarnowie), co potwierdzało jego troskę o odpowiednie wykształcenie alumnów Diecezjalnego Semina-rium20. Zgodnie z tymi ustaleniami w 1825 r. wydzielono i umieszczo-

12 Informacja zob. T.M. Gronowski, Zwyczajny klasztor, zwyczajni mnisi. Wspólnota tyniecka w średniowieczu, Kraków 2007, s. 36.

13 Tamże, s. 9. Zob. także A. Nowak, Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego w Tarnowie. Rys historyczny, Tarnów 1972 [właściwie 1967], maszynopis, cyt. za J.M. Marszalska, Inkunabuły tynieckie w zbiorach Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego w Tarnowie, [w:] Benedyktyni tynieccy..., s. 286-287. Materiały dotyczące sposobu przekazania biblioteki do Lwowa zob. B. Dudik, Archive im Königreich Galizien und Lodomerien, Wien 1867.

14 G. Klimecka, Rękopisy i inkunabuły tynieckie w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie, [w:] Benedyktyni tynieccy..., s. 261-283.

15 ANK, Oddział 1 na Wawelu, Teki Schneidra 1634, s. 457. 16 W roku 1821 Pius VII wznowił diecezję w zachodniej Galicji z siedzibą w Tyńcu, następnie

stolicę diecezji przeniesiono do Bochni, a od 1826 r. do Tarnowa. Pierwszym biskupem dawnej diecezji tarnowskiej był opat Adam Florian Janowski (ingres 13 VIII 1786). Zob. R. Banach, Tyniecka diecezja, [w:] Encyklopedia katolicka. T. 19, Lublin 2013, s. 1234-1235; B. Kumor, Diecezja Tarnowska. Dzieje ustroju i organizacji, 1786-1985, Kraków 1985.

17 Informację podaje J.M. Marszalska, Inkunabuły tynieckie..., s. 287, tejże: Biblioteka opactwa benedyktynów w Tyńcu w świetle jej inwentarzy, „Roczniki Biblioteczne” 1997, t. 41, z. 1-2, s. 40.

18 J. Pączek, Biskup Grzegorz Tomasz Ziegler jako organizator diecezji tynieckiej (tarnowskiej) (1822-1827), „Prawo Kanoniczne. Kwartalnik Prawno-Historyczny” 1969, nr 12 (3-4), s. 155.

19 Ziegler w 1806 r. otrzymał nominację cesarską na przeora w Tyńcu, gdzie odbył się jego ingres 18 sierpnia, opatem był wówczas Seweryn Ulryk. Ingres biskupi odbył się w 1822 r. Biogram Zieglera i opis jego rządów w diecezji zob. J. Pączek, Biskup Grzegorz Tomasz Ziegler..., s. 129-199; zob. także: R. Banach, Tyniecka diecezja... oraz A. Nowak, Słownik biograficzny kapłanów Diecezji Tarnowskiej 1786-1985. T. 1: Biskupi i kanonicy, Tarnów 1999, s. 70-72.

20 ANK, Oddział 1 na Wawelu, Teki Schneidra 1634, s. 449 (pismo ze Skawiny z 27 V 1823). Ziegler w 1822 r. w Bochni utworzył seminarium duchowne ze studium teologicznym.

33


no w odrębnej sali księgozbiór z ogólnego zasobu Biblioteki Uniwer-sytetu Lwowskiego21. W sprawie archiwum postanowiono, by zgodnie z wytycznymi rady naukowej Uniwersytetu bibliotekarz Köhler podzielił zbiór na druki naukowe (które miały pozostać we Lwowie), prawne, do-tyczące dóbr funduszu religijnego (należało je przekazać fiskusowi) oraz pozostałe, które powinny być przesłane do dyspozycji biskupa Ziegle-ra22. W roku 1838 część zbiorów dostarczono do Tarnowa, obecnie trudno ustalić, na ile zrealizowano pozostałe plany, gdyż 2 XI 1848 r. doszło do pożaru biblioteki. Przypuszczano nawet, że archiwum i księgozbiór ty-niecki uległy wówczas całkowitemu zniszczeniu23. Zachowało się jednak kilka kodeksów rękopiśmiennych24, a niektóre dokumenty przed pożarem wypożyczył Władysław Dzieduszycki bądź zostały przekazane do innych bibliotek, np. Włodzimierza Dzieduszyckiego oraz zbiorów Czartory-skich w Puławach (rękopisy iluminowane)25.

W latach 1826-1827 część zbiorów tynieckich była tymczasowo prze-chowywana w bibliotece kapitulnej w Tarnowie26 – nawet po jej likwidacji w dawnym księgozbiorze zidentyfikowano w 1893 r. kilka tomów z Tyń-ca27. Ostatecznie w 1838 r., po przeniesieniu biblioteki seminaryjnej do no-

21 Kodeks dyplomatyczny..., s. 9. J.M. Marszalska (za A. Nowakiem) wymienia sporządzony 30 V 1822 r. przez Koellera (najpewniej chodzi o Köhlera) inwentarz księgozbioru tynieckiego, zawierający książki, „na które nie reflektowały władze biblioteki uniwersyteckiej we Lwowie”, zob. J.M. Marszalska, Biblioteka opactwa..., s. 40.

22 Ustalenia A. Batowskiego (Kodex dyplomatyczny tyniecki wydany staraniem, pracą i nakładem Alexandra Konstantego Batowskiego, Lwów 1854, wstęp), cyt. za: Kodeks dyplomatyczny klasztoru tynieckiego. Cz. 1: Obejmująca rzeczy od roku 1105 do roku 1399..., s. 9.

23 Tak uważał pracownik biblioteki Eugeniusz Barwiński i Karol Estreicher jr, zob. J.M. Marszalska, Inkunabuły tynieckie..., s. 285-286. Po pożarze z 50 000 zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej we Lwowie zachowało się zaledwie kilka tysięcy, które umieszczono w gmachu namiestnictwa, a następnie w klasztorze dominikańskim i kolegium jezuickim, zamienionym na koszary wojskowe. Nowy gmach oddano w 1905 r., zob. Biblioteka Uniwersytecka we Lwowie w latach 1899-1910, Lwów 1912, s. 10.

24 W 1916 r. Władysław Podlacha opisywał księgi liturgiczne w Bibliotece Uniwersytetu Lwowskiego, zob. tenże, Miniatury tynieckich ksiąg liturgicznych w Bibliotece Uniwersytetu we Lwowie, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Bolesława Orzechowicza. T. 2, Lwów 1916, s. 195-210. Po II wojnie światowej niektóre z pozostałych we Lwowie rękopisów zostały przejęte przez BN w Warszawie, m.in. graduał opata Mścisława z ok. 1390, graduał Macieja ze Skawiny z ok. 1460, antyfonarz opata Mścisława z ok. 1409 r., zob. Tyniec. Sztuka i kultura benedyktynów..., s. 33-35. Por. P. Szczaniecki, Mścisław, [w:] PSB. T. 22: Morsztyn Zbigniew – Niemirycz Teodor, Wrocław 1977, s. 255.

25 S. Estreicher, Katalog tyniecki, „Rocznik Krakowski” 1965, t. 37, s. 11; T.M. Gronowski, Zwyczajny klasztor..., s. 35.

26 J.M. Marszalska, Inkunabuły tynieckie..., s. 287 wspomina protokół datowany w Tyńcu 30 III 1826 r., zgodnie z którym archiwum i bibliotekę z Tyńca postanowiono przekazać Zieglerowi. W tej sprawie pisano także ze Lwowa 2 X 1822 i 25 VIII 1823 r., tamże.

27 A. Nowak, Z działalności ks. Józefa Bąby, „Currenda. Pismo Urzędowe Diecezji Tarnowskiej” 1969, nr 119, s. 250.

34

Jolanta Gwioździk

wego gmachu w Tarnowie28, umieszczono tu ponad 2000 druków z Tyńca oraz książki zwrócone ze Lwowa. Rękopisy tynieckie z biblioteki kapitulnej przekazano natomiast do Muzeum Diecezjalnego w Tarnowie29, a następ-nie w 1894 r. biskup Ignacy Łobos30 podarował je Bibliotece Jagiellońskiej. Pozostała część archiwum tynieckiego uległa rozproszeniu: niektóre doku-menty z czasem trafiły do zbiorów prywatnych (np. rodziny Pawlikowskich, Tomasza Niewodniczańskiego w Bitburgu)31 lub zgromadzono je w archi-wach i bibliotekach fundacyjnych, a następnie przejęły je biblioteki nauko-we w Polsce32 i na Ukrainie.

We Lwowie zachowały się fragmenty dawnego księgozbioru opactwa tynieckiego33. Do najcenniejszej części tej spuścizny należą rękopisy ar-chiwalne i biblioteczne. Centralne Państwowe Archiwum Historyczne we Lwowie (Центральний державний історичний архів України, м. Львів) posiada dokumenty z okresu likwidacji klasztoru, m.in. sześć tomów za-wierających liczne rachunki, pokwitowania i inne materiały odnoszące się do kasaty, a także akta personalne – spis zakonników, sporządzony w roku 1777, oraz korespondencję z 1810 r. odnoszącą się do zatrudnienia byłych mnichów [zob. aneks, poz. 1-3]. Biblioteka Lwowskiego Uniwersytetu Narodowego im. Iwana Franki (Львівський національний університет імені Івана Франка) przechowuje zespół „Tyneciana” – 45 jednostek, na które składają się akta gospodarcze i prawne (inwentarze, wyroki trybu-nałów, zapisy, przywileje, intercyzy i kontrakty), odnoszące się do kilku

28 Zob. R. Banach, Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego w Tarnowie z perspektywy historycznej, „Fides” 2015, R. 21, nr 1, s. 46. Na temat dziejów tej biblioteki zob. T. Kudroń, Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego w Tarnowie – dziedzictwo i nowa lokalizacja, „Forum Bibliotek Medycznych” 2014, R. 7, nr 2 (14), s. 190-204.

29 R. Banach, Biblioteka Wyższego Seminarium..., s. 48. 30 J.M. Marszalska, Inkunabuły tynieckie..., s. 288. Łobos objął diecezję w 1886 r., zob.

B. Kumor, Diecezja Tarnowska..., s. 280-285, A. Nowak, Słownik biograficzny..., s. 39-43.31 Portal Dziedzictwo kulturowe po klasztorach skasowanych na ziemiach dawnej

Rzeczypospolitej oraz na Śląsku w XVIII i XIX w.: losy, znaczenie, inwentaryzacja rejestruje 135 dokumentów i rękopisów oraz 76 starych druków. Zob. [online] http://pw.kasaty.pl/pl/klasztor/Monastery/1093.html?search_params%5Bsearch%5D=tyniec&search_params%5Bpage%5D=&idx=1 [dostęp 2.02.2017].

32 Obecnie rękopisy tynieckie są przechowywane m.in. w BN w Warszawie, BJ, Bibliotece ZNiO (tu także zbiory Biblioteki Poturzyckiej), ANK – Oddział 1 na Wawelu, AP w Poznaniu, AGAD, Bibliotece Naukowej PAU i PANK, na Zamku Królewskim w Warszawie (z depozytu T. Niewodniczańskiego), w Bibliotece Wyższego Seminarium Duchownego w Kielcach, Bibliotece XX. Czartoryskich w Krakowie, Bibliotece PAN w Kórniku, Archiwum Archidiecezjalnym w Gnieźnie, Archiwum Domowym Pawlikowskich „Dom pod Jedlami” na Kozińcu.

33 J.M. Marszalska zauważyła, że „przypuszcza się, iż część księgozbioru tynieckiego pozostała we Lwowie”, lecz wówczas nie została przeprowadzona odpowiednia kwerenda. J.M. Marszalska, Inkunabuły tynieckie..., s. 287, przypis 8.

35


wsi „konwentowi tynieckiemu należących” [aneks, poz. 4]34. W zbio-rach Lwowskiej Narodowej Naukowej Biblioteki Ukrainy im. Wasyla Stefanyka (Львівська національна наукова бібліотека України імені В. Стефаника) przechowywany jest zasadniczy zasób Biblioteki Fundacji Wiktora hr. Baworowskiego. W dziale rękopisów znajduje się kilka do-kumentów proweniencji tynieckiej, zakupionych przez Baworowskiego [aneks, poz. 5-10, 12] lub które otrzymał w darze [poz. 11].

Stanisław Szczygielski wysoko oceniał pracę skryptorium tynieckie-go35. Wytwarzane, kopiowane i kupowane rękopisy klasztorne dokumento-wały różne dziedziny funkcjonowania opactwa, związane ze sferą religijną i publiczną oraz z życiem wewnętrznym wspólnoty. Dla św. Benedykta klasztor był Domem Bożym, w którym najważniejsza była Eucharystia i li-turgia godzin – w ich sprawowaniu niezbędne były mszały, ewangeliarze i graduały oraz brewiarze, antyfonarze i psałterze, a także sakramentarze. Klasztor był ponadto „szkołą służby Pańskiej”, z trwającą nieustająco for-macją duchową (dokumentowano m.in. śluby zakonne, prowadzono nekro-logi) i intelektualną, w której wykorzystywano odpowiednio dobraną lek-

34 Dokumenty dotyczą majątków Powozowice: lata 1516-1517, 1565 (skarga na Adama Paszkowskiego), 1610 (spór o granicę), 1635, 1636, 1658, 1667 (wypisy z akt), 1668 (inwentarz); Jaskowice: lata 1516-1517, 1610 (spór o granicę), 1635, 1636, 1658, 1667 (wypis z akt), 1660 (Acta tribunalis regni Lubli spectantia ad citem de finibus inter bon Jaskowice, Powozowice, Czernichów), 1678 (spór o granicę z Powozowicami, umowa między Hieronimem Lubomirskim a Adrianem Bełchackim), 1679 (Actus granicialis inter bona Powozowice et Jaskowice); Brzozów: 1593 r., 1645 (sprawa plebana Mikołaja Oborskiego); Gołuchowice: 1645 r.; Czernichów: 1635 r. (wypis z akt); Warzyce: 1661 (intercyza o dzierżawę folwarku na trzy lata między reprezentantem opata a Piotrem i Zofią Bieńkowskimi), 1668, 1708, 1717, 1721, 1731 (inwentarze dworu i wsi), 1740 (kontrakt); Rucza: 1712 (przysięga szynkarzy); Zorzów: 1747 (actus); Kaszów: 1765, 1782 (Manifestacya... do grodu krakowskiego); Radziszów: 1738; Brzostek: 1719 (likwidacja dziesięciny kościoła), 1792 (Rekwizycya daremna przywileju erekcyi miasteczka Brzostka z ksiąg metryki kancelaryi wiekszej koronnej), a także Tuchowa: 1717 (Protestatio) i Tyńca: 1638, 1645, 1648 (proces z plebanem o 15 000 florenów), 1649 (Confirmatio – biskupa Stanisława Pstrokońskiego z Bużenina, administratora tynieckiego), 1714 (Constitutio), 1737.

35 W dziale In quo, de veterum agitur Monasterii Tinecensis Fratrum, studio literario et manuali in describendis libris labore historii opactwa pisał: „Transacti temporis Historiam Tinecensium prosequenti mihi, occurit speciosa narratio, de Antiquorum Monachorum laudatissimo studio, quod in describensis variorum Authorum libris, passim impendebant. Cuius rei supersunt documenta non pauca, que insignem laborem commonstrant, praeclara scilicet et antiquissima exemplaria, tomique grandes, egregia subtilitate Monachorum conscripti, qui in Bibliotheca eiusdem Caenobii diligentissime adusq[ue]conservantur”, cyt. za Tinecia Sev Historia Monasterii Tinecensis Ordinis S. Benedicti…, Crac[oviae]: Ex Offic[ina] Schedeliana, 1668, s. 234 (ten fragment opisu Szczygielskiego z pewnymi zmianami zapisu cytuje także J.M. Marszalska, Biblioteka opactwa..., s. 33). Benedyktyn wymieniał następnie m.in. bogato zdobione i kunsztownie wykonane mszały, brewiarze, martyrologia oraz komentarze do Biblii, świadczące o „pobożnej i świętej” pracy dawnych mnichów, Tinecia..., s. 235. Zob. także B. Miodońska, Kodeksy iluminowane benedyktynów tynieckich : wieki XIV-XV : (uwagi historyka sztuki), [w:] Benedyktyni tynieccy..., s. 301-312; G. Klimecka, Rękopisy i inkunabuły...

36

Jolanta Gwioździk

turę36. Zgodnie z zakonnym ustawodawstwem mnisi co tydzień spotykali się w kapitularzu, by omówić istotne dla wspólnoty sprawy. Interesującym źródłem do poznania wewnętrznego życia opactwa są zatem akta spisywa-ne po kapitule [aneks, poz. 7]. Zarządzaniu wspólnotą służyła ewidencja dotycząca sfery personalnej [aneks, poz. 1, 2] i materialnej [aneks, poz. 9, 11]. Już od średniowiecza pragmatycznej piśmienności mnichów dowodzą również teksty mające na celu administrowanie dobrami klasztoru37 i roz-strzyganie kwestii prawnych [aneks, poz. 4, 6, 8, 10]. Również w następ-nych wiekach w klasztorze gromadzono akty nadania, bulle, przywileje i ich odpisy, rachunki oraz inne dokumenty gospodarcze i prawne. Przygo-towywano ich inwentarze i kopiariusze, zgodnie z zaleceniami zakonnego ustawodawstwa38. Na ich podstawie Batowski planował wydać kodeks ty-niecki39. Korzystał ze zbiorów Biblioteki Uniwersytetu Lwowskiego (sko-piował 379 oryginalnych dokumentów, informacje przejmował ponadto z kopiarzy), sporządził także prowizoryczne repertorium40. Następująco opisywał sposób swojej pracy:

Kodeks tyniecki jest to zbiór, że tak powiem resztek przypadkiem od zupeł-nej zaguby uratowanych [...] nie to brałem do rąk, cobym sam chciał, lecz to co mi pan Stroński (ówczesny bibliotekarz) udzielał [...]. Mając kartki – nie wszystkie – wnet postanowiłem wziąć się do dyplomatów pargaminowych i te, ile się znalazło, skopiować i opisać [...] żadnego [...] aktu tknąć mi się nie wolno było z tego ogromnego stosu, pokąd go sam bibliotekarz nie obejrzał, nie zapisał i nie doręczył; stąd może jeszcze coś z pargaminów zostało, co w ręce pana Strońskiego nie wpadło lub czego niestety kartki bądź niedo-kładne bądź zaginione mi nie wykryły41.

36 Zachowała się księga profesji z 1634 r. Zob. T.M. Gronowski, Zwyczajny klasztor..., s. 35-39. Informowano także, że mnisi czytali księgi w refektarzu, zob. ANK, Oddział 1 na Wawelu, Teki Schneidra 1634, s. 319.

37 E. Potkowski, Pragmatyczna piśmienność w średniowiecznym Tyńcu, [w:] Benedyktyni tynieccy..., s. 71-91. W dawnych zbiorach Baworowskiego zachowały się roczniki z 1707 r. klasztoru na św. Krzyżu, zawierające spis opatów wraz z ich życiorysami. Tekst przepisał w 1811 r. Beda Wolski, profes tego klasztoru, zob. sygn. Baw. 566. O rozumieniu piśmiennictwa praktycznego zob. E. Potkowski, Problemy kultury piśmienniczej łacińskiego średniowiecza, „Przegląd Humanistyczny” 1994, t. 38, nr 3, s. 21-40.

38 Zob. H.E. Wyczawski, Przygotowanie do studiów w archiwach kościelnych, wyd. 2 popr. i uzup., red. T. Moskal, A.K. Sitnik, Kraków 2013.

39 Kodeks miał obejmować dokumenty do 1398 r. (cz. 1), od 1400 do 1499 (cz. 2) i okres do kasaty (cz. 3). Tytuł miał być podany po łacinie i w języku polskim: Kodex dyplomatyczny tyniecki..., zob. Kodeks dyplomatyczny..., s. 10-11. Por. Codex Diplomaticus abbatiae olim Tinecensis Ord[inis] S. Benedicti Regni Poloniae palatinatu vero et dioecesi Cracoviensi sitae. Zebrał Aleksander Batowski. Cz. 1. ZNiO, sygn. 1624/III -2, s. 28-34, cz. 2 ZNiO, sygn. 1626/III.

40 Fragmenty zachowane w zbiorach BN, rps akc. 10821, cyt. za T.M. Gronowski, Zwyczajny klasztor..., s. 36.

41 Kodeks dyplomatyczny..., s. 10.

37


Przygotowanie kodeksu nie zostało ukończone, a o dalszych losach planowanej edycji Batowski zadecydował w testamencie (zmarł w 1862). Wszystkie materiały naukowe zostały przekazane Baworowskiemu, który w czasie trzech lat powinien był opłacić druk kodeksu; po tym okresie prawa do rękopisu mogły być przekazane innemu wydawcy.

Jesienią 1865 r. Zakład Narodowy im. Ossolińskich nabył rękopis za 300 florenów (dalej flor.), w 1871 pierwszą część kodeksu ogłosił Władysław Skrzydylka42. Podstawą edycji był rękopis Batowskiego, kopiariusz z 1634 r.43 oraz opracowanie Szczygielskiego44, a także już opublikowane dyplomaty45. Recenzja Romualda Hubego wykazała, że tekst wymaga opracowania krytycz-nego i wielu poprawek. W Ossolineum zaplanowano zatem jego poprawioną edycję, z ograniczonym zasięgiem chronologicznym do roku 1506. Przygoto-wania materiałów do druku podjęli się Wojciech Kętrzyński, wówczas kustosz Biblioteki ZNiO, a następnie jej wieloletni dyrektor, oraz znany historyk i me-diewista Stanisław Smolka46. W 1875 r. wydano część pierwszą kodeksu (lata 1105-1399), w opracowaniu Kętrzyńskiego47, oraz drugą (1401-1506) w edycji Smolki, wówczas sekretarza oddziału naukowego książnicy.

Kętrzyńskiemu kolacjonowanie dokumentów z odpisami Batowskiego utrudniło zniszczenie wielu oryginałów, korzystał więc z opisów Szczy-gielskiego48 oraz dokumentów zachowanych w Bibliotece Uniwersytetu Lwowskiego, Bibliotece ZNiO, Bibliotece Jagiellońskiej, a także w zbiorach miejskich Skawiny i prywatnych Włodzimierza Dzieduszyckiego49 i Bawo-

42 Codex diplomaticus tinecensis. Kodex dyplomatyczny tyniecki… Cz. I: XIII i XIV wiek, Lwów 1871.

43 Rescriptorum, bullarum, privilegiorum, literarum generalium [...] haereditates, donationes, exemptiones, immunitates, confraternitates tam generalis monasterii Tynecensis quam particularium conventuum ab illo dependentium per sanctissimos pontifices […] nec non […] reges, duces regni Poloniae, commissarios […] eiusdem monasterris datarum, donatarum, concessarum et confirmatarum […]. Tom pierwszy zakupił Baworowski od Grabowskiego (obecnie w BN w Warszawie, akc. 9822). Tom drugi nabył od magistratu Skawiny ZNiO, zob. Kodeks dyplomatyczny..., s. 14, 17.

44 Tinecia…, s. 137-192, 241-275.45 Szczegółowe omówienie zawartości i sposobu opracowania publikacji zob. R. Hube, Kodeks

dyplomatyczny Tyniecki, Warszawa 1872, s. 3-14 (nadbitka z „Biblioteki Warszawskiej” 1872). 46 Codex diplomaticus monasterii Tynecensis = Kodeks dyplomatyczny klasztoru tynieckiego.

Cz. 1-2, wyd. W. Kętrzyński i S. Smolka, Lwów 1875. 47 Kodeks dyplomatyczny... 48 Tinecia… 49 W Bibliotece Poturzyckiej zachowano transumpt i kopie kilkunastu dokumentów

pt. Privilegia regum et principum Poloniae, quibus approbantur possessiones monasterio Tynecensi collatae, zob. Kodeks dyplomatyczny…, s. 19. Zob. też ANK, Oddział I na Wawelu, Teki Schneidra 1634, s. 81 (dokument pergaminowy z 1536 r., w którym Mikołaj Przybkowski zapisuje wyderkauf na dobrach tynieckich), dokument z roku 1363 (s. 84), 1319 (s. 85), 1311 (s. 87, kopia u Szczygielskiego s. 165), 1288 (s. 89, Szczygielski s. 163), 1287 (s. 91), lat 1275-1530 (s. 73), 1275-1472 (s. 95), roku 1290 (s. 97, notuje Szczygielski oraz Codex…) i 1234 (s. 101).

38

Jolanta Gwioździk

rowskiego (głównie zakupionych od Grabowskiego). Duże znaczenie miał zwłaszcza dwutomowy (495 i 651 kart) zbiór z 1634 r.50, zawierający od-pisy 366 dokumentów, m.in. przywilejów, donacji, potwierdzeń, egzemp-cji, listów papieskich i bulli dotyczących klasztoru, kościoła, prepozytury w Tuchowie oraz dóbr opactwa. Jego uzupełnieniem były obszerne (794 stro-ny) akta konwentu z 1634 r. (prowadzone do 1712) [aneks, poz. 5]. Po edycji Kodeksu… Kętrzyński nadal poszukiwał dokumentów dotyczących Tyńca, m.in. w 1886 r. w tej sprawie zwrócił się do ordynariusza w Tarnowie.

We Lwowie zachowały się także dokumenty klasztoru z lat późniejszych, często zawierające oryginalne pieczęcie opatów [aneks, poz. 6]51 bądź spisy wyposażenia, np. akta z lat 1639-1668 obejmują inwentarze infirmerii i „szpi-tala” [aneks, poz. 8]52. Odrębny rękopis to rejestr przychodów i wydatków z lat 1649-1662 przyklasztornej apteki [aneks, poz. 11]. Okazało się, że bene-dyktyni tynieccy kupowali różne artykuły spożywcze, np. chleb (także „bia-ły”), mleko, ryby „dla chorych” (np. szczupaki), kasze, mięso i drób (cielęci-nę, kuropatwy, jarząbki, kurczaki), cukier (do „szpitala”), lawendę, przyprawy (olej, ocet), owoce (śliwy, gruszki), a na „wety” – bakalie (orzechy, migda-ły) i ciasta (np. miodownik). Okazjonalnie (np. na stypę) nabywali gorzałkę i wino53. Rejestr pozwala również na poznanie realiów funkcjonowania apteki, np. zioła zbierały najmowane kobiety (12 gr zapłacono „babie co ziele nosi na płachtę”)54, dbano także o pomieszczenia i wyposażenie (malarzowi „od farbowania szaf i pieca” w celi dano 3 flor.) oraz kupowano rubrycele („do apteki” za 17 gr), bibułę i oprawiano tzw. patrony (20 gr). Zanotowano rów-nież wydatek 6 flor., wysłanych do Rzymu „po kolędzie”. Spisywano ponadto majątek należących do klasztoru wsi i folwarków, np. w 1668 r. zabudowania dworu we wsi Warzyce z Nieplą składały się m.in. z budynków mieszkalnych, browaru, spichlerza, stajni, lamusa, obory, gumna i kuchni, uprawiano owies, tatarkę, groch, siemię konopne i lniane, bób, jęczmień i wykę, a kmiecie i za-grodnicy byli zobowiązani do określonej daniny [aneks, poz. 4].

50 Rescriptorum, bullarum, privilegiorum […]. Obecnie cz. 1 kopiarza w zbiorach BN rps akc. 9822 (rękopis nabył Grabowski, przekazał go do zbiorów Baworowskiego), cz. 2 w Bibliotece ZNiO, rps 1634 (rękopis nabyty od magistratu Skawiny), cz. 3 zaginęła. Ustalenia T.M. Gronowskiego, Zwyczajny klasztor..., s. 38.

51 Por. Z. Piech, Średniowieczne pieczęcie tynieckie, [w:] Benedyktyni tynieccy..., s. 121-123.52 Św. Benedykt nakazywał szczególne dbanie o chorych „aby jako Chrystusowi prawdziwie,

tak i onym służono”, a tę zasadę mnisi stosowali nie tylko wobec braci, ale także osób przychodzących do klasztoru po pomoc. Zob. Reguła Swiętego Oyca Benedykta : z łacińskiego na polski iezyk ... przełozona [przez S. Szczygielskiego] ... Wydrukowana teraz powtórnie, W Wilnie: w Drukarni JKM Akademickiey Societatis Jesu, 1756, s. 76.

53 Antał wina kosztował 50 flor. – ten wydatek był jednym z najbardziej znaczących w inwentarzu. Na potrzeby refektarza w 1803 r. przeznaczono beczkę wina; na wyposażeniu tego pomieszczenia była także specjalna szklana „lampka” do wina, zob. ANK, Oddział I na Wawelu, Teki Schneidra 1634, s. 35.

54 Do 1894 r. w Tarnowie zachował się rękopiśmienny tyniecki zielnik z XVII w.

39


Innego rodzaju inwentarzem jest wykaz zawartości archiwum i biblio-teki. W opactwie libraria mieściła się w sali z dwoma rzędami filarów po-środku, w narożniku południowego skrzydła klasztoru, gdzie znajdował się także refektarz, sala rekreacyjna i monumentalna klatka schodowa55. Przed 1627 r. opat Stanisław Łubieński zlecił przebudowę biblioteki, do jej rozbudowy doszło w pierwszej połowie XVIII w., a po zniszczeniach z roku 1772 tę część klasztoru odbudowywał opat Florian Amand Janow-ski56. Opat Henryk Firlej podjął prace mające na celu uporządkowanie księgozbioru, w 1634 r. część ksiąg oprawiono w deski pokryte skórą, z superekslibrisem opactwa57, w tym roku spisano także „Rescriptorium” – największy z zachowanych kopiarzy archiwum oraz księgę profesji (z lat 1572-1740)58. Akta wizytacyjne z 26 II 1803 r. opisują bibliotekę pod za-rządem podprzeora jako starannie utrzymaną i zachowaną w stanie niena-ruszonym w armariach, które (podobnie jak biblioteka) były dekorowane. Podano ponadto informację o notowaniu nabytków. Archiwum było prze-chowywane osobno, uporządkowane zgodnie z inwentarzem dokumentów, który miał być uzupełniony według ustaleń kapituły59. W 1803 r. w inwen-tarzu kościoła odnotowano także księgi liturgiczne (mszały, rytuał, księgi chórowe), wraz z opisem ich opraw60.

55 P. Szczaniecki, Dzieje budynków klasztornych w Tyńcu, „Studia Theologica Varsaviensia” 1973, t. 11, nr 2, s. 290. Por. Z. Janowski, Odbudowa biblioteki oo. benedyktynów w Tyńcu zwanej Wielką Ruiną, „Inżynier Budownictwa” 2009, nr 12, s. 70-73; M. Kanior, Tyniec wczoraj..., s. 113-114. J.M. Marszalska na temat pomieszczenia biblioteki przytoczyła natomiast wzmiankę J. Leszczyńskiego z XIX w., zgodnie z którą biblioteka „umieszczona była za szkołą”, „na górze”, zob. J.M. Marszalska, Biblioteka opactwa..., s. 32-33.

56 „Niemal od fundamentów trzeba było budować salę, którą Janowski – miłośnik ksiąg – przeznaczył na bibliotekę”, cyt. za P. Szczaniecki, Dzieje budynków..., s. 291. Por. tenże: Katalog opatów tynieckich, „Nasza Przeszłość” 1978, t. 48, s. 76-83, 87-94.

57 Zob. K. Muszyńska, Oprawa «Sakramentarza tynieckiego», „Biuletyn Informacyjny Biblioteki Narodowej” 1988, nr 3-4 (106-107), s. 28-30. O superekslibrisie zob. P. Szczaniecki, Tyniecki fronton i superekslibris, [w:] Bibliologia, literatura, kultura. Księga pamiątkowa ofiarowana profesor Wacławie Szelińskiej, pod red. M. Konopki, M. Zięby, Kraków 1999, s. 457-460; A. Wagner, Superekslibris polski. Studium o kulturze bibliofilskiej i sztuce od średniowiecza do połowy XVII wieku, Toruń 2016, s. 382-383; 960 lat Opactwa OO Benedyktynów w Tyńcu. Wystawa ekslibrisów. Krużganki Opactwa w Tyńcu, 28.08-30.09.2004 r., [oprac. i red. katalogu A. Znamirowski], Kraków [2004]; P. Szczaniecki, Tyniec..., s. 202.

58 BJ rps 5281. Znane są kopiarze i inwentarze archiwum z lat: 1590 r. (BJ rps 6209 A), 1596 (BJ rps 5280), 1597 (BJ rps 6208 A), 1598 (BJ rps 6208 D), 1600 (BJ rps 6209 B), 1602 (Biblioteka ZNiO rps 3695), 1610 (BJ rps 6222), 1617 (BJ rps 6209 C), 1631 (BJ rps 6208 C) oraz z 1634 r. (cz. 1 BN rps akc. 9822 i cz. 2 Biblioteka ZNiO rps 1634), ustalenia T.M. Gronowskiego, Zwyczajny klasztor..., s. 38-39.

59 ANK, Oddział I na Wawelu, Teki Schneidra 1634, s. 808-809.60 ANK, Oddział I na Wawelu, Teki Schneidra 1634, Inventarium sacrorum vsorum,

praetiosorum et apparamentorum Ecclesiae Monasterii sub titulo SS. Apostoli Petri et Pauli in civitate Tyniec, s. 176 oraz 208 (spis skolacjonowany z inwentarzem z 1785). Zanotowano także przedmioty zabrane do Tarnowa, zob. k. 176.

40

Jolanta Gwioździk

O zasobie i sposobie organizacji biblioteki tynieckiej świadczą zacho-wane katalogi61. Najstarszy z nich to staranny spis książek z 1598 r.: „Com-pendiosa descripto librorum tam rdi dni Nicolai a Mielec, abbatis Tinecensis ad bibliotecam communem monasterii die XX Septembris Anno MDXCVII deportatorum, quam aliorum suo ordine antiquitatus ibidem existentium”62, który składał się z dwóch części, rejestrujących zbiory dawne (libri antiquio-res – ok. 100 woluminów) oraz prace zakupione przez opata Mikołaja Mie-leckiego (1593-1604)63 na użytek wspólny konwentu (ok. 300 tomów). Jego zasługą była także reorganizacja biblioteki i zwrócenie uwagi na stan zacho-wania woluminów, np. przy opisie psałterza została podana informacja o no-wej oprawie, zleconej przez opata w 1579 r. Książki były uporządkowane rzeczowo, wyodrębniono siedem działów, wśród których najliczniejsze były teksty teologiczne oraz służące rozwojowi życia wewnętrznego (z zakresu teologii duchowej)64. Gdy Karol Estreicher jr konfrontował druki zachowane w Tarnowie ze spisem Mieleckiego, udało mu się zidentyfikować nieliczne woluminy.

Przeor i kustosz tyniecki Antoni Chmurzeński w 1787 r. zadecydował o spisaniu zasobu biblioteki, co najpewniej wiązało się z podjęciem przez Józefa II 14 kwietnia tego roku decyzji o kasacie opactwa. Oryginał kata-logu był zaopatrzony w pieczęć z herbem opactwa65. Wykonano także kil-

61 O losach biblioteki zob. T.M. Gronowski, Zwyczajny klasztor..., s. 35. O bibliotece tynieckiej w świetle inwentarzy pisała J.M. Marszalska. W opracowaniu z 1994 r. wymieniła inwentarz z 1598 r. i stwierdziła, że innych spisów „mimo usilnych poszukiwań nie udało się ... odnaleźć”, zob. J.M. Marszalska, Inkunabuły tynieckie..., s. 288, przypis 11. Tę opinię powtórzyła w opracowaniu z 1997 r., wspomniała tam ponadto „następne inwentarze tynieckie, począwszy od [...] inwentarza z 1598 r. [...] aż do ostatniego spisu z 1822 r., sporządzonego już po kasacie opactwa w 1817 r.” Zob. J.M. Marszalska, Biblioteka opactwa…, s. 31, 39-41.

62 Inwentarz zawarty w tomie: BJ, sygn. 6208 III, Dwa sumariusze dokumentów klasztoru tynieckiego, katalog biblioteki i fragment kopiarza dokumentów, XVI wiek - XVIII wiek, podarowanym przez biskupa Leona Wałęgę w 1894 r. Sumariusze to Contenta privilegiorum et litterarum z 1547 r., który zawiera spis przywilejów klasztornych z regestrami miejscowości oraz odpis bulli papieskich oraz Sinopsis privilegiorum et litterarum z 1631 r., czyli spisy i streszczenia dokumentów. W tomie oprawiono także kopie dzierżawy z lat 1566-1614 oraz katalog biblioteki z 1598 r. (liczy 15 k. nlb.).

63 K. Haptaś, Książki w życiu opata tynieckiego Mikołaja Mieleckiego (zm. 1604), w 400. rocznicę śmierci, „Rocznik Mielecki” 2004-2005, t. 7-8, s. 233-237, por. T.M. Gronowski, Zwyczajny klasztor..., s. 117.

64 Por. J.M. Marszalska, Biblioteka opactwa..., s. 29-42. Układ biblioteki tynieckiej w 1598 r. został przez autorkę „wiernie powtórzony za Stanisławem Estreicherem”, tamże, s. 35. Zob. także P. Sczaniecki, Umysłowość i kultura duchowa klasztorów krakowskich za czasów Jana Kochanowskiego, [w:] Cracovia Litterarum. Kultura umysłowa i literacka Krakowa i Małopolski w dobie Renesansu. Księga zbiorowa Międzynarodowej Sesji Naukowej w czterechsetlecie zgonu Jan Kochanowskiego (w Krakowie, 10-13 października 1984 r.), red. T. Ulewicz, Wrocław 1991, s. 267-282.

65 G. Klimecka, Rękopisy i inkunabuły tynieckie..., s. 277.

41


ka starannych odpisów tego inwentarza66, z których jeden zachował się we Lwowie [aneks, poz. 9]67. Zgodnie z zapisem proweniencyjnym na wyklejce, pierwotnie stanowił on własność „Ambrożego Grabowskiego w Krakowie”. Oprawiony w szary papier kodeks zatytułowano „Catalogus librorum in Bi-bliotheca Tynecensi existentium Anno Domini 1787”. Opis ten uzupełnia informacja na karcie pierwszej: „Catalogus librorum tam sacrorum quam profanorum in bibliotheca archicoenobii Tynecensis O.S.P. Benedicti reperibi-lium per armaria et illorum loculamenta disposito-rum ac collocatorum con-fectus A[nno] D[omin]i MDCCLXXXVII” (zob. fot. 1).

66 Dwa odpisy inwentarza znajdują się w BN w Warszawie, przy czym jeden z nich najpewniej był przeznaczony dla S.K. Zamoyskiego (obecna sygnatura BN BOZ 2044). Spis liczył ok. 1450 inkunabułów, zob. T.M. Gronowski, Zwyczajny klasztor..., s. 35. Inna kopia miała dawną sygnaturę 831 ZNiO, zob. Kodeks dyplomatyczny..., s. 8. J.M. Marszalska natomiast wymieniła inwentarz o dokładnie takim tytule i liczbie zarejestrowanych ksiąg, jak sporządzony w 1787 r., jednak z datą 1782 r. Przypuszczała, że spis został opracowany na polecenie opata A.F. Janowskiego, a kopię tego inwentarza „miała jakoby posiadać Biblioteka Ossolineum”. Zob. J.M. Marszalska, Biblioteka opactwa..., s. 39-40.

67 Kopię lwowską wymieniają T.M. Gronowski i P. Urbański we wstępie do tomu Monastycyzm XV-XVIII wieku. Tradycja średniowieczna wobec wyzwań nowożytnego humanizmu, Warszawa 2016.

Fot. 1. Karta tytułowa katalogu ksiąg opactwa tynieckiego (1787).

Źródło: zob. aneks, poz. 9. Zdjęcie: Jolanta Gwioździk

42

Jolanta Gwioździk

Katalog rejestrował zgodnie z ich umiejscowieniem w szafach i na pół-kach 1733 dzieła w 2324 tomach68. Układ druków był typowy dla klasztor-nego księgozbioru, z wyszczególnieniem na pierwszym miejscu biblistyki i patrystyki, a następnie historiografii świeckiej i kościelnej, teologii, prawa, literatury duchowej, a także zbiorów z zakresu filozofii, matematyki, medy-cyny i polityki oraz retoryki świeckiej i poezji. W opisie każdego egzempla-rza podawano tytuł dzieła, liczbę tomów i liczbę ksiąg, a następnie miejsce i rok wydania.

Kolejne spisy również wiązały się z działaniami odnoszącymi się do pla-nów przemieszczenia zbiorów: „Catalogus librorum in bibliotheca archice-nobii Tynecensis reperibilium. Tyniec 5 Iulii 1789” (podpisany przez Hebe-streita i A. Chmurzeńskiego, przeora i kustosza tynieckiego) sporządzono 5 VII 1789 r. Katalog rejestrował 2498 ksiąg, w tym 260 rękopisów; cały za-sób wyceniono wówczas na 660 zł 4 centów69. Około 1800 r. widoczna była dezorganizacja biblioteki: Grabowski relacjonował, że w drodze do opata Chmurzeńskiego, który mieszkał na Opatówce, przechodził przez salę bi-blioteczną, w której wprost na ziemi leżały stosy ksiąg70, jednak akta wizyta-cyjne z 1803 r. wskazują na odpowiednie zabezpieczanie zbiorów biblioteki i archiwum71.

Po zatwierdzeniu 2 II 1817 r. zniesienia opactwa, polecono staroście bo-cheńskiemu Józefowi baronowi Baum Ritter von Appelshofen, by zajął po-zostałe dobra poklasztorne w powiecie myślenickim. Z polecenia władz 5 II 1819 r. praktykant powiatowy Jerzy Orfinowicz sporządził wykaz zasobu:

Verzeichniss jener in der Tyniecer Benedictiner Kloster Bibliothek als Addita-menta vorfindigen in den Katalog nicht eingeschaltet gewesten und gemäss dem Austrage des […] Baron von Baum de dato Bochnia 7ten September 1818 […] Weisung ad nr 35,690 ausgehobenen und für die k.k. Lemberger Universität ein-zuschickenden Bücher und Handschriften vermischten infalts. 5 lutego 1819 r.72

68 1. „Media pars: Biblia sacra expositores, patres et scriptores ecclesiasticos; Sinistra pars: Libri historici tam sacri quam profani”, 2. „Libri teologici”, 3: „Libri judici canonistae”, 6. „Oratores sacri”, 7. „Libri ascetici”, 8. „Libri Philosofici, mathematici, medici et politici”, 9. „Libri Philologi, oratores profani et poetae”, 10. „Miscellanea” (60 ksiąg), 11. „Varia” (kazania różnych autorów), 12. „Ad Portam in se continet libros rejectos”.

69 Kodeks tyniecki..., s. 8. Inwentarz ten wymienia także (za B. Dudikiem i W. Kętrzyńskim) J.M. Marszalska, Biblioteka opactwa..., s. 40.

70 Wspomnienia Ambrożego Grabowskiego..., s. 294. 71 ANK, Oddział 1 na Wawelu, Teki Schneidra 1638, s. 805-813.72 Kodeks tyniecki..., s. 8. Spis sporządzony przez Orfinowicza J.M. Marszalska uznała

za „najobszerniejszy i w miarę najdokładniejszy”, przytacza przy tym następujący tytuł inwentarza: „Hauptverzeichniss saemtlicher in der Tyniscer ex benedictiner Kloster Bibliothek”, datowany w Bochni 7 IX 1818 r. Tę informację przejęła z pracy A. Nowaka, Biblioteka…, zob. J.M. Marszalska, Biblioteka opactwa..., s. 40.

43


Spis liczył 1896 dzieł (wraz z rękopisami), które nie były opisane we wcze-śniejszym katalogu, a jego opracowanie wiązało się z przemieszczaniem zbio-rów między Biblioteką Uniwersytetu Lwowskiego a konsystorzem tarnowskim.

W Bibliotece Uniwersytetu Lwowskiego oraz we Lwowskiej Narodowej Naukowej Bibliotece Ukrainy im. Wasyla Stefanyka zachowało się również kil-kanaście [zob. aneks, poz. 13-45] starych druków z dawnej librarii tynieckiej73. O ich przynależności do tego zbioru świadczą noty proweniencyjne oraz opra-wy, przy czym niektóre z nich zaopatrzono w superekslibris opactwa tynieckie-go [aneks, poz. 37]. Sposób zapisu pozwala na próbę identyfikacji druków, które oznaczali kolejni bibliotekarze, np. „Pro Bibliotheca Tynecensis OSB”, „Ex li-bris Bibliothecae Monastery Tynecensis OSB”, „Inscriptus Catalogo Libroru[m] Monasterii Tynecensis” itp. (zob. fot. 2). Znane są nazwiska kilku bibliotekarzy, m.in. Tomasza Pawłowskiego, Stanisława Szczygielskiego, Wacława Ziółkow-skiego, Fortunata Albrychowicza, Floriana Amanda Janowskiego74.

73 O systemie sygnatur stosowanych w Bibliotece Uniwersytetu Lwowskiego po przeniesieniu zbiorów do nowego gmachu w 1905 r. zob. Biblioteka Uniwersytecka we Lwowie..., s. 6-7.

74 Zob. P. Szczaniecki, Tyniec..., s. 202-203.

Fot. 2. Zapisy własnościowe opactwa tynieckiego. Źródło: zob. aneks, poz. 17, 28, 32. Zdjęcie: Jolanta Gwioździk

44

Jolanta Gwioździk

W każdym woluminie bibliotekarz podawał informację o miejscu umieszcze-nia książki w szafie i na półce, nadawał także jej numer bieżący (zob. fot. 3)75. Zapis nieraz powtarzał, zwykle umieszczając go na wyklejce przedniej i kar-cie przedtytułowej. Informacje te pełniły funkcję sygnatur, odnosiły się do układu katalogu, w którym w każdym dziale (i odpowiadającej mu szafie) zostawiano puste miejsca na wpisywanie i gromadzenie nabytków. Niekie-dy także informowano o darze „dla biblioteki” lub dacie i cenie zakupu76, co obecnie pozwala na określenie, jak szybko po dacie publikacji książki trafiały do opactwa w Tyńcu.

W klasztorze mogło funkcjonować kilka księgozbiorów. Największy zbiór był przeznaczony do użytku całej wspólnoty. Mniejsze były przecho-wywane w miejscach ich użytkowania, np. w refektarzu, na chórze, w koście-le, w infirmerii. Zgodnie z zaleceniami reguły i wskazówkami wizytatorów mnisi nie powinni posiadać prywatnych księgozbiorów, choć możliwe było gromadzenie i użytkowanie przez nich książek, nawet dożywotnio. Niekiedy jednak zakonnicy mieli własne zbiory, które oddawali do wspólnej librarii. Tę praktykę potwierdzają zapisy donacyjne braci Hiacynta Załęckiego oraz Andrzeja Hiacynta Jazwieckiego (zob. fot. 4).

75 Sygnatury wprowadzono najpewniej ok. 1717 r., umieszczał je wówczas Dominik Żarski, zob. P. Szczaniecki, Tyniec..., s. 202.

76 W pierwszej połowie XVII w. na zakup książek przewidziano po 100 dukatów rocznie, zob. tamże, s. 201.

Fot. 3. Przykładowe zapisy rozmieszczenia tomu w szafie bibliotecznej. Źródło: zob. aneks, poz. 16. Zdjęcie: Jolanta Gwioździk

45


Odrębnymi znakami proweniencyjnymi była pieczęć i ekslibris Biblio-teki Uniwersytetu Lwowskiego, zwykle umieszczane na wyklejce przedniej i na karcie tytułowej każdego druku (zob. fot. 5).

Fot. 4. Zapis donacyjny Andrzeja Hiacynta

Jazwieckiego. Źródło: zob. aneks, poz. 33.

Zdjęcie: Jolanta Gwioździk

Fot. 5. Ekslibris i pieczęć Biblioteki Uniwersytetu Lwowskiego. Źródło: zob. aneks, poz. 15, 25. Zdjęcie: Jolanta Gwioździk

46

Jolanta Gwioździk

Zachowane dokumenty oraz poszczególne egzemplarze rękopisów i dru-ków z dawnej librarii tynieckiej pozwalają na badanie relacji i uwarunko-wań rozwoju, upowszechniania oraz funkcjonowania pisma i druku w śro-dowisku zakonnym. Digitalizacja tego zasobu ułatwiłaby uzyskanie dostępu do poszczególnych tekstów oraz do źródeł, np. katalogów bibliotecznych, a także wsparłaby podejmowanie działań dokumentacyjnych, mających na celu rekonstrukcję cyfrową pozostałości po cennych dla kultury polskiej ar-chiwum i biblioteki opactwa w Tyńcu.

AneksRĘKOPISY

Centralne Państwowe Archiwum Historyczne we Lwowie (Fond Namiestnictwo Galicyjskie)

1. Wykaz mnichów przebywających w opactwie, 1777 r., sygn. 146/84/2073. 2. Korespondencja w sprawie zatrudnienia byłych zakonników, 1810 r.,

sygn. 146/7/504. 3. Kwity, doniesienia, korespondencja i inne dokumenty na temat likwida-

cji klasztoru benedyktynów w Tyńcu, T. 1-6, sygn. 146/84/2073-2078.

Biblioteka Uniwersytetu Lwowskiego (Tyneciana, sygn. 1707 IV)

4. Akta prawne i gospodarcze z lat 1516-1792, 45 jednostek.

Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. Wasyla Stefanyka

(zbiory Biblioteki Fundacji Wiktora hr. Baworowskiego, fond 4)

5. Acta actorum, praesentationum, institutionum, constitutionum, ordinationum tam generalis monasterii Tynecensis quamaliorum particularium co[n]ventuu[m] ab eodem monasterio Tyn[ecensi] dependentium. Ab Anno Domini 1634, sygn. Baw. 602.

47


6. Acta commissorialia Abbatiae Tynecensis conscripta anno domini millesimo septingentesimo, sygn. Baw. 603.

7. Acta Venerabilis Capituli Monasterii Tynecensis Ordinis Sancti Benedicti Congregationis Cluniacensis sub priorata [...] infrascriptorum ad […] An Rdm Patrum ab. a dni 1703 – [1713], sygn. Baw 599.

8. Akta konwentu Benedyktynów Tynieckiego z czasu administracyi Karola Ferdynanda Królewica polskiego, biskupa wroclawskiego, gdy tenże był administratorem opactwa tynieckiego i czerwińskiego [nazwa dokumentu nadana przez Aleksandra Batowskiego], sygn. Baw. 604.

9. Cathalogus librorum tam sacrorum quam profanorum in Bibliotheca Archi. Coenobii Tynecensis O.S.P. Benedicti reperibilium per armaria et illorum loculamenta dispositorum ac callatorum confectus AD 1787, sygn. Baw. 598.

10. Transumptum privilegiorum et aliorum documentorum, decretorum, dispositionum, manifestationum et variarum transactionum hareditatem villae Gromnik enucleantium ad conventum Tynecensem, invenitur etiamdecretum ultimum comitiale Ioannis III, quo possessores praeftaevillae Gromnik insident bonis, nec non etiam denoviter reperta documenta ad eandem causam spectantia, sygn. Baw. 596.

11. Tyniec Opactwo Benedyktyńskie. Regestr przychodu i wydatków apteki, którą to zgromadzenie w klasztorze tym utrzymywało od r. 1649 do r. 1662, sygn. Baw. 107.

12. [Kopia notatek z 1814 r. Stanisława (Odda) Kontentowicza na egzem-plarzu Aguila Polono-Benedictina… (Kraków 1663) S. Szczygielskiego, znajdującym się w zbiorach Biblioteki Seminarium Duchownego w Tar-nowie], sygn. Baw. 1092.

DRUKIBiblioteka Uniwersytetu Lwowskiego

13. Benedictus Xiii Concilium Romanum ; in sacrosancta Basilica Lateranensi celebratum

anno universalis jubilaei 1725 / a … Benedicto Papa XIII. − Augustae Vin-d[elicorum] ; Graecii : Sumptibus Philippi et Martini Veith fratrum, 1726. − Prow.: 1. Monasterii Tynecensis OSB [k. tyt.] 2. Pro Bibliotheca Tynecen-sis 1721 [k. tyt.].− Opr.: tekt.− Sygn. 187701 I.

14. Benedikt Xiii Sanctissimi, Domini, Domini Benedicti XIII. … Sermones Biblico-Ecclesiastici

Super Sacrum Librum Exodi Ad Clerum, Populúmque Beneventanum dicti ab

48

Jolanta Gwioździk

eodem Sanctissimo Domino, cùm adhuc esset ejusdem Ecclesiæ Metropolitanæ Archi-Episcopus, Titulo: Fr. Vincentius Maria, … Ursinus Post Italicam Editionem tertiam Romanam, pro Operis dignitate, nunc Latinè redditi, ... per Indicem peculiarem aptati in omnes anni Dominicas, et Festas Dies, à Francisco Salesio Gailler. − Pars Prima. − Augustæ Vindelicorum ; Græcii : Sumptibus Philippi, Martini, Joannis Veith, Hæredum, 1734. − Prow.: 1. Pro Bibliotheca Tynecensi 1741 [k. tyt.] 2. Arm. VI loc. VI [wkl. prz.] 3. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris]. − Opr.: tekt.− Sygn. 3142 II.

15. Beyerlinck laurens

Magnum Theatrum Vitae Humanae : Hoc Est Rerum Divinarum Humanarumque Syntagma Catholicum, Philosophicum, Historicum, Dogmaticum. Nunc Primum Ad Normam Polyantheae cuiusdam Universalis … iuxta Alphabeti seriem in Tomos VII per libros XX. dispositum… / auctore Laurentio Beyerlinck…- Coloniae Agrippinae : sumptibus Antonii et Arnoldi Hieratorum Fratrum, 1631.− T. 1: Prow.: 1. 1. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris] 2. Arm. 1mipartis sinistra [wkl. prz.] 3. Monasterii Tynecensis OSB [k. tyt.] 3. Prow. nieczytelna.− Opr.: desk., sk. jasna, plakieta, tłoki ślepe, wycisk: Polyanthe Tomus Primus, 2.− T. 6: Prow.: 1. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris] 2. Armar 1sinistra partis [wkl. prz.] 2. Inscript. [in] Catalogo libror. Bibliothecae Regij Cenobij Tynecen. Ord. SS. P. in Benedicti A.D. 1652 [k. tyt.] 3. Monasterii Tynecensis OSB [k. tyt.].− Opr.:desk., sk. jasna, plakieta, tłoki ślepe, wycisk: Polyanthe… Tomus SEXTUS, 2 klamry.− Sygn. 2404 IV.

16. celada diego de

R. P. Didaci De Celada … In Estherem commentarii litterales et mo-rales cum duplici tractatu appendice…− Lugduni : sumptibus haered. Pe-tri Prost, Philippi Borde et Laurentii Arnaud, 1648.− Prow.: 1. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris] 2. Ex Armario I media partis Bibliotheca Monasterii Tynecensis O.S.B [wkl. prz.] 3. Armarii 1mi Bibliotheca Tynecensis O.S.B [k. przedtyt.] 4. P[ate]r Andreas Hiacynthus Jazwiecky Professus Monrij Tynecensis, 1648. Pro Monasterio Tynecen. mp. [k. tyt.].− Opr.: tekt., perg.− Sygn. 7 IV.

17. cheruBini laerzio [et all] Magnum Bullarium Romanum a Beato Leone Magno usque ad S.D.N.

Benedictum XIV / / Opus ... Laertii Cherubini ... a Angelo Maria Cherubino, deinde a Angelo a Lantusca et Joanne Paulo a Roma ... illustratum & auctum ... accedunt ... vitae omnium Pontificum ... ; Magnum Bullarium Romanum, Seu Ejusdem Continuatio... − Romae : Ex Typographia Reverendae Camerae Apostolicae ;

49


Luxemburgi : sumptibus Henrici-Alberti Grosse, 1727-1754.− T. 5: Urbani VIII reliquas, deinde Innocenti X conflit. complectens.− Editio novissima.− Prow.: 1. Ex Libris Bibliotheca Monastery Tynecensis [k. tyt.].− T. 9: Constitutines variorum pontificum…− Prow.: Ex Libris Bibliotheca Monastery Tynecensis O.S.B. Arm 4 [k. tyt.].− T. 13: Complectens constitutiones ab Innocentio XIII et Benedicto XIII editas…− Prow.: 1. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris] 2. Ex Libris Bibliotheca Monastery Tynecensis O.S.B. Arm 4 [k. tyt.].− Opr.: tekt., sk. brunatna.− Sygn. 1 IV.

18. comBefis françois

Historia haeresis monothelitarum sanctaeque in eam sextae synodi actorum vindiciae ; diversorum item antiqua ac medii aevi tum historicae sacrae tum dogmatica, Graeca opuscula ; Accedit Manuelis Palaeogi in laudem defuncti Theodori fratris dicta oratio… / Opera ac studio … Francisci Combefis…− Parisiis : sumptibus Antonii Bertier, 1648.− Prow.: 1. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris] 2. Armarii Primi pars sinistra Bibliotheca Monasterii Tynecensis OSB [wkl. prz.] 3. Ex Cathalogo Librorum Monrij Tynecensis AD 1660 Die 16 Decem. [k. tyt.] 4. CR Bibliotheca Universitat. Leopolien [pieczęć].− Opr.: tekt., sk. brunatna.− Sygn. 8IV.

19. corsetti antonio

Repertorium veridicum aureuz ac preclarissimu[m] excellentissi-mi iurisvtriusqz luminis domi / Antonij Corseti in Abbatem Panor[mi-tanum].− Noviter impressioni datum…− Lugduni : [s.n.] 1517.− Prow.: 1. Inscriptus Catalogo Monasterij Tinecensis [k. tyt.] 2. Sum emptus p frem paulum de Cracouia Baccalaureu. sacroru Canonum Ordinis Sti Bndicti [k. tyt.].− Opr.: tekt., półsk.− Sygn. 2690 IV.

20. corsignani Pietro antonio Acta sanctorum martyrum Simplicii, Constantii et Victoriani, quorum

reliquiae Celani apud Marsos antiqua veneratione coluntur, vindicata... / opera et studio Petri Antonii Corsignani…− Romae : excudebat Joannes Generosus Salomoni, 1750.− Prow.: 1. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris] 2. Armarii IV locu.1 nr currens 485 [wkl. prz.] 3. Ex Libris.− Opr.: tekt.− Sygn. 3384 III.

21. dominicus [nanus miraBellius], amantius Bartholomäus, torti francisco, lang JosePh

Novissima Polyanthea : in libros XX dispertita … Opus praeclarum, ... cum Graecarum, tum Latinarum refertum … / primum quidem a Dominico Nano Mirabellio, Bartholomaeo Amantio, Francisco Tortio … collectum …

50

Jolanta Gwioździk

; Nunc vero a mendis repurgatum, ... auctum, ... locupletatum ... studio et opera Josephi Langii...− Francofurti : sumptibus Lazari Zetzneri, 1613.− Prow.: 1. Monasterij Tynecensis [k. tyt.]. 2. Ex CR Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [p.] 3. Armarii I pars sinistra Bibliot. Monasterii Tynecensis OSB.− Opr.: tekt., półsk.− Sygn. 193 III.

22. fagnani ProsPero Prosperi Fagnani Commentaria in Quinque libros Decretalium.

– Venetiis : ex Typographia Balleoniana, 1742.− T. 1: ... in primum librum.− Prow.: 1. Monasterii Tynecensis OSB [k. tyt.] 2. P[ro] Bibliotheca ac interim usu […]Tinecensis [k. tyt.].− T. 2: … in quatrum librum Decretalium.− Prow.: 1. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris] 2. P Bibliotheca ac usu Judici Jusi […] Tinecen. [k. tyt.] 3. Monasterii Tynecensis OSB [k. tyt.] 4. CR Bibliotheca Universitat. Leopolien [pieczęć].− Opr.: tekt., sk. brunatna.− Sygn. 1284 IV.

23. gaillard Jacques

[Eshkol anavim] hoc est = Specimen quæstionum in novum instrumentum, de filio hominis Eskôl ‘anavîm hoc est Specimen Quaesionum in novum instrumentum de filio hominis/ auctore jacobo Gaillardo…− Lugduni Batavorum : apud Felicem Lopez, 1684.− Prow.: 1. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris] 2. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [pieczęć] 3. Pars 3 loc. 4 Arm. NB. Actum est Die 23 Aprilis Anno Domini 1776. NB. Actu[m] secundario est Die 15 Maj hoc solo Anno L.K.M.S. [wkl. prz.].− Opr.: tekt. perg.− Sygn. 2459 II.

24. gazzaniga Petro maria

F. Perti Mariae Gazzaniga … Praelectiones Theologicae nunc quarto ab autore emendatae et auctae suoarum Auditorum.− T. 4: De Virtutibus Theologicis fide, spe et caritate.− Vindobonae : typis Joan. Thomae Nobilis et Trattnern, 1780.− Prow.: 1. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris] 2. Armarii LI 3. Monastery Tynecen [k. tyt.].− Opr.: tekt. półsk.− Sygn. 2480 II.

25. gervasio agostino

Fr. Augustini Gervasio … de Verbo Dei incarnato : libri tres in usum Academicae Juventutis…− Vindobonae : typis Joannis Thomae de Trattnern, 1764.− Prow.: 1. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris] 2. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [p.] 3. Monasteriij Tynecensis OSB [k. tyt.] 4. Armarii 3 Monasterii Tynecensis OSB [wkl. prz.].− Opr.: tekt., półsk.− Sygn. 2484 II.

51


26. Jan Chryzostom św. Ovintus et ultimus tomus operum / d. Ioannis Chrysostomi variorum

argumentorum in quo exegematica quadam item didactica ac paraenetica … complectuntur…− Basileae : Froben, 1547.− Prow.: 1. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris] 2. Ex Armario Primo media partis Bibliotheca Monasterii Tynecensis OSB [wkl. prz.] 3. Inscriptus Catalogo Libroru. Monasterii Tynecensis [k. tyt.] 4. C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [p.].− Opr.: tekt.− Sygn. 926 IV.

27. liguori alfonso maria de’ Theologia Moralis ... / D. Alphonsi De Ligorio Episcopi ... una cum

... Joannis Dominici Mansi Archiepiscopi Lucenses Epitome Doctrinae Moralis, Et Canonicae Ex Operibus Benedicti XIV...− Editio septima absolutissima nunc denum Ab ipso Auctore novissimis curia recognita ...− T. 1. − Bassani : Sed. prostant Venetiis, 1773.− Prow.: 1. P. Antonius OSB [k. tyt.] 2. Pro Bibliotheca Tynecensis O.S.B. [k. tyt.] 3. Arm. IV locus 2 nrus curre. 509.− Opr.: tekt., perg.− Sygn. 4 IV.

28. lomBardus Petrus

Petri Lombardi Parrhysiensis ecclesie quondam antistitis: viri divinarum rerum eruditissimi: Sententiarum textus ; per capitula, ac capitum recenter distinctioni: cuilibetque distinctioni Henrici Gorichemii propositiones: Egidii de Roma elucubrationes: Henrici de Urimaria additiones… [Basileae] : Adam Petri, 1516.− Prow.: 1. Stanislaus Tarnawski emptus una marca [wkl. prz.] 2. Armar. II 3. Caluinus de Petro Lombardo lib. 3 […] cap 2 […] Quis quidem […] magistroru. scholis nact. est. [k. tyt.] 4. Inscriptus Catalogo lib. Monry Tynecensis [k. tyt.] 5. Monasterii Tynecensis OSB [k. tyt.].− Opr.: tekt. półs.− Sygn. 2721 III.

29. maBillon Jean, achery luc d’, ruinart thierry

Acta sanctorum ordinis S. Benedicti in saeculorum classes distributa… / collegit Domnus Lucas d’ Achery ... ac cum eo edidit Joannes Mabillon … − Venetiis : apud Sebastianum Coleti et Josephum Bettinelli, 1733. − T. 1: Saeculum primum Quod Est Ab Anno Christi D Ad DC.− Prow.: 1. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris] 2. Ex Armario I Sinistra partis Bibliotheca Monasterii Tynecensis O.S.B. [wkl. prz.] 3. Monasterii Tynecensis O.S.B. [k. tyt.].− Opr.: tekt., sk. brunatna.− T. 2: Saeculum sextum Quod Est Ab Anno Christi M AD MC.− Prow.: 1. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris] 2. Ex Armario I Sinistra partis Biblioth. Monasterii Tynecensis O.S.B. [wkl. prz.] 3. Monasterii Tynecensis O.S.B. [k. tyt.].− Opr.: desk., sk. brunatna.− Sygn. 12 IV.

52

Jolanta Gwioździk

30. marrier martin, du chesne andrÉBibliotheca Cluniacensis : in qua SS. Patrum Abb. Clun. vitae, miracula,

scripta, statuta, privilegia chronologiaque duplex, item catalogus abbatiarum, prioratuum, decanatuum ... nunc primum ex ms. codd. collegerunt Martinus Marrier ... Andreas Quercetanus qui eadem disposuit, ac notis ill…− Lutetiae Parisiorum : Cramoisy ; sumptibus Roberti Fovet, 1614.− Prow.: 1. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris] 2. Armarii I pars sinistra Bibliotheca Monasterii Tynecensis OSB [wkl. prz.] 3. Armarii I pars sinistra partis, loculamencatorum IV [k. przedtytułowa] 4. Monasterii Tynecensis [k. tyt.] 5. Ex Cathalogo Libroru. Regij Caenobij Tynecensis Fratrum O.D.S.P.N. Benedicti, A D 1651 [k. nlb. 3].− Opr.: deska, sk. jasna, radełko, wycisk: [BI]BLIOTHECA CLV[NA]CENSIS, plakieta, narożniki, klamry.− Sygn. 190 IV.

31. mittarelli giovanni Benedetto, costadoni anselmo Annales Camaldulenses Ordinis Sancti Benedicti … quibus plura

inseruntur tum ceteras Italico-monasticas res tum historiam ecclesiasticam remque diplomaticam illustrantia… / Joanne Benedicto Mittarelli et D. Anselmo Costadoni … auctoribus .− Tomus primus [−nonus]. – Venetiis : Monasterium Sancti Michaelis de Muriano ; apud Jo. Baptistam Pasquali, 1755.− Prow.: 1. Monasterii Tynecensis OSB [k. tyt.] 2. P. Hyacinthi Zalęcki OSB Professi Tynecensis ibidem Phi.ae ac S. Theologiae Speculativae Professoris, nunc SS. Canonum Lectoris actualis, Magistri Novitiorum mpp. Idem jus plenum cessit hujus Libri Illustri Adm. et Reverendo Patri Gregorio Chebanowski Professo Tyn. [k. tyt.] 3. Armarii I pars sinistra Bibliot. Monasterii Tynecensis O.S.B. [wkl. prz.] 4. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris].− Opr.: tekt., półsk.− Sygn. 196 III.

32. nerini felice maria

Felicis Nerini … De templo et coenobio : sanctorum Bonifacii et Alexii historica monumenta. − Romae : Typographia Apollinea Apud Heredes Jo. Laurentii Barbiellini, 1752. − Prow.: 1. Pro Bibliotheca Tynecensi OSPB [k. tyt.] 2. Armarii 4 [wkl. prz.] 3. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris].− Opr.: tekt.− Sygn. 3383 III.

33. PÉrez antonio

Authentica fides Matthaei controversiis agitata et discussa / authore ... Antonio Perez, Benedictino Episcopo Urgellenis Ad ... D.D. Gaspare[m] de Guzman, Comitem Ducem Oliviarum ... an[n]o 1632.− [Barcinone : Ex praelo Petri La Cavalleria], 1632.− Prow.: 1. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris] 2. Armarii I pars media [wkl. prz.]

53


3. Pr Andreas Hiacynthus Jazwiecki Profess. Tynecensis Pro Moterio Tynecensi 1668 [k. przedtytułowa.] 4. Monasterii Tynecensis O.S.B. [k. przedtytuowa] 5. Pr Andreas Hiacynthus Jazwiecki Profess Tynecensis Pro Moterio Tynecensi [k. tyt.].− Opr.: tekt., perg.− Sygn. 3387 III.

34. Pertarca francesco Trostspiegel in Glück und Unglück Des Weitberumbten Hochgelehrten

fürtrefflichen Poeten und Oratorn Francisci Petrarche Trostbücher / von Rath, That, und Artzeney in Glück und Unglück…− Getruckt zu Franckfurt am Mayn : In Verlegung Christ. Egenolffs Erben, 1584 .− Prow.: 1. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris] 2. Arm. III minus loc. V ad nr. Curr. 17 3. Ex Bibliotheca Caesareo-Regiae Universitatis Leopoliensis [ekslibris] 4. Monasterii Tynecensis [k. tyt.] 5. C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [pieczęć] 6. SA [k. tyt.] 7. [Zapis wytarty].− Opr.: tekt.− Sygn. 6206 III.

35. Pius vApostolicarvm Pii Qvinti Pont. Max. Epistolarvm : Libri Qvinqve… operâ

et curâ Francisci Govbav.− Antverpiæ : Ex Officina Plantiniana Balthasaris Moreti, 1640.− Prow.: 1. Ex C.R. Bibliotheca Universitatis Leopoliensis [ekslibris] 2. Pars II arm. VIII loc. VI numer. curr.14 [wkl. prz.] 3. Inscriptus Monastery Tynecensis Ordinis SPN Benedicti [k. tyt.].− Opr.: tekt.− Sygn. 3594 II.

36. Polacco giorgio Illustrationes, et Commentaria Ad Bullam S.D.N.D. Urbani Papae VIII.

Pro sacri Iubilei Anno MDCXXV. / Georgii Polacchi Presbyteri Veneti … Ipsis S.D.N. Urbano Pont. max. fulgentiorique eius filio Vladislao Sigismundo Principi Poloniae … consecrata. – Venetiis : Apud Baretium Baretium, 1625.− Prow.: 1. Bibliotheca Tynecensis OSB [wkl. prz.] 2. Fratris Damasceni Jaronski ad vsum p. monasterio Tyniec. post pie defunctum Adm. Rdum Dominum Thomae Piotrowic [k. tyt.] 3. Monasterii Tynecensis OSB [k. tyt.].− Opr.: tekt., półsk.− Sygn. 2437 II.

37. ruPert de deutz

Ruperti abbatis monasterii s. Heriberti Tvitiensis ord. s. Ben. opera quotquot hactenus haberi potvervnt, auctiora et correctiora quam antea... [studio Gregorii Tarissii].− Parisiis : sumptibus Croli Chastellain, 1638.− T. 1-2.− Prow.: 1. Ex Armario Primo media partis Bibliotheca Monasterii Tynecensis [wkl. prz.] 2. Inscriptus [def.].− Opr.: deska, sk. jasna, tł. ślepe, klamry, superekslibris.− Sygn. 2 IV.

54

Jolanta Gwioździk

38. tedeschi niccolò [et all] Cum additionibus clarissimi viri Domini Zacharie Ferrerij Vincentini

Abbatis Subasiensis nuperrime in lucem editis et cum quibusdam alijs tractatibus alias non impressis. Prima pars Abbatis Siculi Panor. super secundo decretaliu[m] cu[m] casuum Bernardi interpositio[n]e: [et] cu[m] apostillis. J.U. doc. consummatissimi do. Andree Barbatie siculi necno[n] cu[m] summarijs et additionibus editis per excellente[m]. J.U. doc. Do. Aeneam de Falconibus de Ma[n]liano Sabine…− Impressa Lugduni : Per magistru[m] Jacobu[m] Sachon, 1517.− Prow.: 1. Armarii 3 Monasterii Tynecensis O.S.B. [wkl. prz.] 2. Inscriptus Catalogo Monastery Tinecen. [k. tyt.].− Opr.: deska, sk. brunatna, tł. ślepe, radełko, wycisk: BR?S... ABBATIS SVp?SCDO?, 2 klamry.− Sygn. 2542 IV.

Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. Wasyla Stefanyka

39. concilium Concilium Provinciale Regni Poloniae... / Bernardus Macieiowski habuit

Petricovie ... 1607.− Cracoviae : In Offic. Andreae Petricovii, 1630.− Prow.: 1. Bibliotheca Collegii S[ocietatis] Jesu Staraviesiae [pieczęć].−Adl. CT 97027;

egz. a. – Sygn. adl. CT 104259/k1-4 .

40. constitutiones

Constitutiones Synodorum Metropolitanae Eccl. Gnesnen[sis] Provincialium... / Ioannis Węzyk … editae.− Cracoviae : In officina Andreae Petricovii, 1630.− Prow.: 1. Monasterii Tynecensis OSB [k. tyt.] 2. Est Mnry Tynecen. [k. tyt.] 3. Arm V ser. v 4. Incipit Catalogo librorum Monry Tinecen. Ord. SSPN Benedicti 1631 [k. tyt.] 5. Incipit Catalog. Bibl. Coll. Sandec. Soc. Jesu [k. tyt.] 6. Ex libris Collegii Chyrowiensis Societatis Jesu [wkl. prz.] 7. Bibliotheca Collegii S. Jesu Staraviesiae [p.] 8. Arm. 3 [wkl. tl.].− Opr.: tekt. perg zielony.− Sygn. CT II 97027/k 1-4;

egz. a .− Prow.: 1. Monasterii Tynecensis 1630 [k. tyt.] 2. Inscriptus Catalogo Bibl. Coll. Neo- Sandec. Soc. Jesu [k. tyt.] 3. Fris Matthei [?] J[…] liber[…] [k. tyt.] 4. Fris Casimirus Bernacki A. D. 1639 [?] die 16[…] [k. tyt.] 5. Ex Libris Caroli Jaworski aplici notarii […] Cracoviens. Fiscalis [k. nlb. 2]. 6. Arm 3 [wkl. tl.] Nota marginalna: Unum Sacrificium [...]stit testator testamento 1767 d. 9 bris […] Ioannis sacerdotis J. K. Osiecki mpp [k. nlb. 2].− Opr.: tekt., perg. żółty.− Sygn. adl. CT II 104259/k. 1-4.

55


41. synodus

Synodus Provincialis Gnesnensis Provinciae / sub ... Laurentio Gembicki … celebrata.− Cracoviae : In Officina Andreae Peticovii, 1624.− Sygn. adl. CT 104259/k. 1-4.

42. Synodus Provincialis Gnesnensis Provinciae / sub ... Ioanne Węzyk … celebrata.− Cracoviae : In Officina Andreae Peticovii, 1629.− Sygn. adl. CT 104259/k. 1-4.

43. Synodus Provincialis sub ... / Ioanne Węzyk ... Warsaviae celebrata.− Cracoviae : In Officina Andreae Peticovii, 1636.− Prow.: 1. Bibliotheca Collegii S. Jesu Staraviesiae [pieczęć].− Sygn. adl. CT 97027.

44. Synodus Provincialis Gnesnensis Provinciae / sub ... Matthia Łubieński…− Varsaviae : In Officina Petri Elert, 1646.− Prow.: 1. Ex Monastery Tynecensis 1646 [k. tyt.] 2. Inscriptus Catalog. Bibl. Coll. Sandec. Soc. Jesu [k. tyt.] 3. Arm. 3 Bibliotheca Tynecensis OSB [wkl. tyl.] 4. Bibliotheca Collegii S. Jesu Staraviesiae [p.] 5. Biblioteka Kolegium O.O. Jezuitów w Chyrowie [p.] 6. Ex libris Collegii Chyrowiensis Societatis Jesu [wkl. prz.].− Opr.: tekt., perg. żółty, tł., herb Poraj.− Sygn. CT II 95.286/k6/2 np.;

egz. a.− Prow.: Inscriptus Cathalogo […] Monastery Tynec. 1646 [k. tyt.].− Sygn. adl. CT 97027.

45. tomás de villanueva s. Illustrissimi … Thomae a Villanova … Concionum Sacrarum : tomi

duo…− Coloniae Agrippinae : apud Antonium Boetzenum, 1619.− Prow.: 1. Ex libris Collegii Chyrowiensis Societatis Jesu [wkl. prz.] 2. Biblioteka Kolegium O.O. Jezuitów w Chyrowie [p.] 3. Arm. IX s. VIII [wkl. prz.] 3. Ex libris Collegii Chyrowiensis Societatis Jesu [wkl. prz.] 4. Biblioth. Collegii Soc. Jesu Neo-Sandec [p.] 5. Ex libris Fris Christophori No[…]eski ll[…] [k. tyt.] 6. Mnrii Tynecensis OSB [k. tyt.] 7. Mnrii Tynecensis 1791[?] [k. tyt.] 8. Inscriptus Catalog. Coll. Neo Sandec. Soc. Jesu [k. tyt.] 9. Ex libris Fris [def.].− Opr.: deska, sk. jasna, tł. ślepe, plakieta, wycisk: Thoma Villa Nova, śl. klamer.− Sygn. CT II 96848/k. 1-2.

Bibliografia

Banach R., Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego w Tarnowie z perspekty-wy historycznej, „Fides” 2015, t. 21, nr 1, s. 25-52.

Banach R., Tyniecka diecezja, [w:] Encyklopedia katolicka. T. 19, Lublin 2013, s. 1234-1235.

56

Jolanta Gwioździk

Biblioteka Uniwersytecka we Lwowie w latach 1899-1910, Lwów 1912.Chotkowski W., Ostatnie lata benedyktynów w Tyńcu. Przyczynek do dziejów

Wszechnicy Jagiellońskiej, Kraków 1900.Codex diplomaticus monasterii Tynecensis = Kodeks dyplomatyczny klasztoru ty-

nieckiego. Cz. 1-2, wyd. W. Kętrzyński i S. Smolka, Lwów 1875.Dudik B., Archive im Königreich Galizien und Lodomerien, Wien 1867.960 lat Opactwa OO Benedyktynów w Tyńcu. Wystawa ekslibrisów. Krużganki Opac-

twa w Tyńcu, 28.08-30.09.2004 r., [oprac. i red. katalogu A. Znamirowski], Kraków [2004]. Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564-1995, oprac.

L. Grzebień i in., Kraków 1996.Estreicher S., Katalog tyniecki, „Rocznik Krakowski” 1965, t. 37, s. 5-36.Gronowski T.M., Zwyczajny klasztor, zwyczajni mnisi. Wspólnota tyniecka w śre-

dniowieczu, Kraków 2007.Haptaś K., Książki w życiu opata tynieckiego Mikołaja Mieleckiego (zm. 1604),

w 400. rocznicę śmierci, „Rocznik Mielecki” 2004-2005, t. 7-8, s. 233-237.Hube R., Kodeks dyplomatyczny Tyniecki, Warszawa 1872.Janowski Z., Odbudowa biblioteki oo. benedyktynów w Tyńcu zwanej Wielką Ruiną,

„Inżynier Budownictwa” 2009, nr 12, s. 70-73.Kanior M., Tyniec wczoraj i dziś. Życie i działalność benedyktynów tynieckich w la-

tach 1939-2009, Kraków 2009.Klimecka G., Rękopisy i inkunabuły tynieckie w zbiorach Biblioteki Narodo-

wej w Warszawie, [w:] Benedyktyni tynieccy w średniowieczu. Materiały z Sesji Nauko-wej Wawel-Tyniec 13-15.10.1994, red. K. Żurowska, Tyniec-Kraków 1995, s. 261-283.

Kodeks dyplomatyczny klasztoru tynieckiego. Cz. 1: Obejmująca rzeczy od roku 1105 do roku 1399, wyd. W. Kętrzyński, Lwów 1875.

Kudroń T., Biblioteka Wyższego Seminarium Duchownego w Tarnowie – dziedzictwo i nowa lokalizacja, „Forum Bibliotek Medycznych” 2014, R. 7, nr 2 (14), s. 203-217.

Kumor B., Diecezja Tarnowska. Dzieje ustroju i organizacji, 1786-1985, Kraków 1985.

Marszalska J.M., Biblioteka opactwa benedyktynów w Tyńcu w świetle jej inwen-tarzy, „Roczniki Biblioteczne” 1997, t. 41, z. 1-2, s. 29-42.

Marszalska J.M., Inkunabuły tynieckie w zbiorach Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego w Tarnowie, [w:] Benedyktyni tynieccy w średniowieczu. Materiały z Ses-ji Naukowej Wawel-Tyniec 13-15.10.1994, red. K. Żurowska, Tyniec-Kraków 1995, s. 285-300.

Miodońska B., Kodeksy iluminowane benedyktynów tynieckich : wieki XIV-XV : (uwagi historyka sztuki), [w:] Benedyktyni tynieccy w średniowieczu. Materiały z Sesji Naukowej Wawel-Tyniec 13-15.10.1994, red. K. Żurowska, Tyniec-Kraków 1995, s. 243-260.

Monastycyzm XV-XVIII wieku. Tradycja średniowieczna wobec wyzwań nowożytne-go humanizmu, red. nauk. T.M. Gronowski, P. Urbański, Warszawa 2016.

Muszyńska K., Oprawa «Sakramentarza tynieckiego», „Biuletyn Informacyjny Bib-lioteki Narodowej” 1988, nr 3-4 (106-107), s. 28-30.

Nowak A., Słownik biograficzny kapłanów Diecezji Tarnowskiej 1786-1985. T. 1: Biskupi i kanonicy, Tarnów 1999.

Nowak A., Z działalności ks. Józefa Bąby, „Currenda. Pismo Urzędowe Diecezji Tar-nowskiej” 1969, nr 119, s. 249-255.

57


Pączek J., Biskup Grzegorz Tomasz Ziegler jako organizator diecezji tynieckiej (tar-nowskiej) (1822-1827), „Prawo Kanoniczne. Kwartalnik Prawno-Historyczny” 1969, nr 12 (3-4), s. 129-199.

Piech Z., Średniowieczne pieczęcie tynieckie, [w:] Benedyktyni tynieccy w średnio-wieczu. Materiały z Sesji Naukowej Wawel-Tyniec 13-15.10.1994, red. K. Żurowska, Tyniec-Kraków 1995, s. 121-140.

Pietrzkiewicz I., Rogoż M., Ambrożego Grabowskiego kłopoty z cenzurą, „Klio – Czasopismo Poświęcone Dziejom Polski i Powszechnym” 2011, t. 17, nr 2, s. 3-26.

Podlacha W., Miniatury tynieckich ksiąg liturgicznych w Bibliotece Uniwersytetu we Lwowie, [w:] Księga pamiątkowa ku czci Bolesława Orzechowicza. T. 2, Lwów 1916, s. 195-210.

Potkowski E., Pragmatyczna piśmienność w średniowiecznym Tyńcu, [w:] Benedyk-tyni tynieccy w średniowieczu. Materiały z Sesji Naukowej Wawel-Tyniec 13-15.10.1994, red. K. Żurowska, Tyniec-Kraków 1995, s. 71-91.

Potkowski E., Problemy kultury piśmienniczej łacińskiego średniowiecza, „Przegląd Humanistyczny” 1994, t. 38, nr 3, s. 21-40.

Szczaniecki P., Dzieje budynków klasztornych w Tyńcu, „Studia Theologica Varsa-viensia” 1973, t. 11, nr 2, s. 279-294.

Szczaniecki P., Katalog opatów tynieckich, „Nasza Przeszłość” 1978, t. 48, s. 9-244. Szczaniecki P., Mścisław, [w:] PSB. T. 22: Morsztyn Zbigniew – Niemirycz Teodor,

Wrocław 1977, s. 255-256. Szczaniecki P., Tyniec, Tyniec 2008.Szczaniecki P., Tyniecki fronton i superekslibris, [w:] Bibliologia, literatura, kultura.

Księga pamiątkowa ofiarowana profesor Wacławie Szelińskiej, pod red. M. Konopki, M. Zięby, Kraków 1999, s. 457-460.

Szczaniecki P., Umysłowość i kultura duchowa klasztorów krakowskich za czasów Jana Kochanowskiego, [w:] Cracovia Litterarum. Kultura umysłowa i literacka Kra-kowa i Małopolski w dobie Renesansu. Księga zbiorowa Międzynarodowej Sesji Na-ukowej w czterechsetlecie zgonu Jan Kochanowskiego (w Krakowie, 10-13 października 1984 r.), red. T. Ulewicz, Wrocław 1991, s. 267-282.

Tyniec. Sztuka i kultura benedyktynów od wieku XI do XVIII. Katalog wystawy w Zamku Królewskim na Wawelu, październik - grudzień 1994, red. nauk. K. Żurowska, oprac. red. M. Podlodowska-Reklewska i E. Pycińska, Kraków 1994.

Wagner A., Superekslibris polski. Studium o kulturze bibliofilskiej i sztuce od śre-dniowiecza do połowy XVII wieku, Toruń 2016.

Woźniak M., Konserwacja sakramentarza tynieckiego – rękopisu na pergaminie z XI wieku, [w:] Benedyktyni tynieccy w średniowieczu. Materiały z sesji naukowej, Wawel – Tyniec 13-15 października 1994, red. K. Żurowska, Tyniec-Kraków 1995, s. 301-312.

Wspomnienia Ambrożego Grabowskiego z ilustracjami. T. 1, wyd. S. Estreicher, Kraków 1909.

Wyczawski H.E., Przygotowanie do studiów w archiwach kościelnych, wyd. 2 popr. i uzup., red. T. Moskal, A.K. Sitnik, Kraków 2013.

59

Iwan AlmesWydział HumanistycznyUkraiński Uniwersytet Katolicki we Lwowie, Lwów, [email protected]

«Latinitas polonice»: książka polska w monasterach bazyliańskich eparchii

lwowskiej XVIII wiekuAbstract

«Latinitas polonice»: Polish Old Printed Books in the Basilian Monasteries of the Lviv Eparchy in the 18th

Century

This article studies the significance of the Polish books in the Basilian mon-asteries of the Lviv eparchy in the 18th century. During this century the num-ber of the Polish, as well as Latin books were growing. A significant number of Polish books can be analyzed not only as latinisation or polonisation of Basilian monasteries, monks communities of the Eastern-Christian rite on the Ukrainian lands, but as „westernisation” as well. It means absorption of the contemporary Western (Latin) culture by the Polish mediation as the „latinitas polonice”. And it is verified in the most of Basilian monastery libraries of the Lviv eparchy of the 18th century.

Key words: Basilian monasteries – Lviv eparchy in the 18th century – latini-tas polonice – monastery libraries – latinisation – „westernisation”.

Słowa kluczowe: monastery bazyliańskie – eparchia lwowska XVIII w. – la-tinitas polonice – biblioteki klasztorne – latynizacja – okcydentalizacja.

W epoce nowożytnej łacina była językiem międzynarodowej komunikacji naukowej, literatury, tworząc to, co nazywają respublica litterarum1. Częścią tej społeczności byli także mnisi obrządku wschodniego (prawosławnego

* Artykuł napisany w ramach IX edycji Funduszu Stypendialnego Muzeum Historii Polski.1 Więcej na ten temat zob. P. Fiska [u a.], Res Publica Litteraria, [in:] Geschichte der

Buchkultur. Bd. 7: Barock, hrsg. Ch. Gastgeber, E. Klecker, Graz 2010, s. 129-160.




i unickiego) na ziemiach ukraińskich. Czytanie podobnych książek w języku łacińskim w różnych społecznościach kulturalnych, religijnych i etnicznych tworzyło swego rodzaju „społeczność czytelników” – odmiennych odbior-ców tych samych treści ideowych2. Oczywiście, chociaż w bibliotekach cza-sów nowożytnych na ziemiach ukraińskich przeważały druki łacińskie, to jednak jednym z narzędzi transmisji kultury łacińskiej w XVIII w. pozosta-wała książka polska, zarówno w klasztorach unickich (bazyliańskich), jak i w prawosławnych3.

Można zgodzić się, że jeszcze w XVII w. została „podważona” pol-ska dominacja kulturowa w niektórych ruskich (ukraińskich) kręgach cerkiewnych4, zwłaszcza w przypadku elity cerkiewnej, „uczonych ki-jowskich”, którzy już poznawali teologię katolicką (i nie tylko) studiu-jąc traktaty łacińskie, a nie polskie5. Z drugiej strony jednak w tym sa-mym stuleciu, w klasztorach prawosławnych eparchii lwowskiej, przede wszystkim w tych, które nie funkcjonowały w centrach administracyjnych regionu, książek łacińskich nie było w ogóle6. Nawet w XVIIІ w. nie we wszystkich monasterach, już bazyliańskich, „przezwyciężono” polską dominację kulturową, o czym świadczą inwentarze bibliotek klasztor-nych. Dlatego przedmiotem niniejszego artykułu będzie właśnie rola książek polskich w klasztorach bazyliańskich na ziemiach ukraińskich, zwłaszcza eparchii lwowskiej w XVIII w. Zakon Świętego Bazylego Wielkiego (Ordo Sancti Basilii Magni), jedyny na ziemiach Rzeczypo-spolitej zakon obrządku wschodniego, w drugiej połowie XVIII w. skła-dał się z dwóch prowincji – litewskiej i ruskiej (polskiej lub koronnej). W niniejszym artykule skupię się na części prowincji ruskiej – monaste-rach eparchii lwowskiej funkcjonujących w województwie ruskim i czę-ściowo podolskim.

2 D. Resnick, J. Martinek, Reading, [in:] Encyclopedia of European Social History. Vol. 5, ed. by P. Stearns, Detroit 2001, s. 407.

3 Niektórzy badacze pisząc o kulturze prawosławnej w XVII w. używają pojęcia Polonice Orthodoxe, zob. J. Niedźwiedź, Kultura literacka Wilna (1323-1655). Retoryczna organizacja miasta, Kraków 2012, s. 45.

4 Н. Яковенко, У пошуках Нового неба: Життя і тексти Йоаникія Ґалятовського, Київ 2017, s. 11.

5 Więcej na ten temat zob. L.V. Charipova, Latin Books and the Eastern Orthodox Clerical Elite in Kiev, 1632-1780, Manchester-New York 2006.

6 Na przykład, w opisie cyrylickim księgozbioru z pierwszej połowy XVII w. dość dużego klasztoru krechowskiego nie ma wzmianek o księgach łacińskich i wymieniono tylko dwie książki polskie: Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie (Центральний державний історичний архів України у Львові; dalej: ЦДІА України у Львові), f. 129, op. 1, spr. 539, k. 3-4. Więcej zob.: I. Almes, Źródła do historii bibliotek klasztornych eparchii lwowskiej XVII-XVIII wieku. Inwentarze bazyliańskiego monasteru w Krechowie, „Textus et Studia” 2015, nr 3, s. 12.

60

Iwan Almes

Bazylianie stanowili w XVIII w. elitę Kościoła unickiego, wykształconą w tradycjach kultury łacińskiej (katolickiej)7, która w dużej mierze przyczyni-ła się do okcydentalizacji obrządku wschodniego, kijowskiej metropolii unic-kiej8. W przypadku eparchii lwowskiej – oprócz większych klasztorów m.in. we Lwowie (św. Jerzego), w Krechowie, Uniowie – chodzi o niewielkie placówki zakonne, w których mieszkało około ośmiu-dziewięciu zakonników. Dlatego też w bazyliańskich wspólnotach eparchii lwowskiej zbiory biblioteczne były niewielkie w porównaniu z klasztorami katolickimi, a także z niektórymi kijow-skimi monasterami prawosławnymi9. W pierwszej połowie XVIII w., w 1719 r., największy księgozbiór we lwowskim monasterze św. Jerzego liczył tylko 257 tomów10, a w końcu lat 40. XVIII w. – 369 tomów11. Rolę centrów kultury in-telektualnej odgrywały monastery, w których znajdowały się studia zakonne i szkoły publiczne. W takich klasztorach funkcjonowały większe biblioteki, na przykład w Krechowie, we Lwowie w klasztorze św. Jerzego i w Podhorcach12.

Niezależnie od tego w ciągu XVIII w. widzimy stały wzrost liczby książek w bibliotekach bazyliańskich, zarówno w języku łacińskim, jak i polskim.

7 Zob. m.in. B. Lorens, Bazylianie prowincji koronnej w latach 1743-1780, Rzeszów 2014.8 Я. Ісаєвич, До характеристики культури доби бароко: василіанські освітні осередки,

[in:] Україна: культурна спадщина, національна свідомість, державність : міжвідомчий збірник наукових праць. T. 12, Львів 2004, s. 196; Т. Шманько, Латинізація та окциденталізація: прояви і наслідки, [in:] Берестейська унія (1596) в історії та історіографії: спроба підсумку. Матеріали міжнародного наукового діалогу про Берестейську унію фундації PRO ORIENTE (третя зустріч: Львів, 21-23 серпня 2006 р.) та Міжнародного наукового симпозіуму Інституту історії Церкви Українського Католицького Університету «Берестейська церковна унія: перспективи наукового консенсусу в контексті національно-конфесійного дискурсу» (Львів, 24-27 серпня 2006 р.), за ред. Й. Марте, О. Турія, Львів 2008, s. 340-352; А. Новицкая-Ежова, Орден базилиан и его культурно-просветительская деятельность на украинско-беларуско-литовских землях Речи Посполитой, „Славяноведение” 1996, № 2, s. 39.

9 Zob. np. H. Wyczawski, Kościelne zbiory biblioteczne (wiek XVI-XVIII), [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce. T. 2: Od odrodzenia do oświecenia. Cz. 1: Teologia humanistyczna, pod red. M. Rechowicza, Lublin 1975, s. 519-551; М. Яременко, Бібліотека київського Пустинно-Миколаївського монастиря XVIII ст.: «життя» книг, „Просемінарій. Медієвістика. Історія Церкви, науки і культури” 2000, № 4, s. 119-142; Н. Сінкевич, «Hic mortui vivunt, et muti loquuntur»: ранньомодерна книгозбірня Києво-Софійського монастиря за каталогом 1769 р., [in:] Софія Київська: Візантія. Русь. Україна. Т. 4: Збірка наукових праць, присвячена 170-літтю з дня народження Никодима Павловича Кондакова (1844-1925), Київ 2014, s. 601-639.

10 Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. W. Stefanyka NAN Ukrainy (Львівська національна наукова бібліотека України ім. В. Стефаника НАН України; dalej: ЛННБ), f. 3, spr. 129, k. 42-45.

11 ЦДІА України у Львові, f. 201, op. 4б, spr. 529, k. 19r.-22r.12 O bibliotekach wspomnianych klasztorów zob.: I. Almes, Źródła do historii bibliotek

klasztornych..., s. 7-27; B. Lorens, Biblioteka bazyliańskiego klasztoru św. Jerzego we Lwowie w drugiej połowie XVIII wieku w świetle inwentarzy, [w:] Kraków-Lwów: książki, czasopisma, biblioteki. T. 8, Kraków 2006, s. 273-286; М. Кольбух, Книгозбірня Підгорецького монастиря: історія формування, „Записки Львівської Національної Наукової Бібліотеки України імені В. Стефаника” 2011, вип. 3 (19), s. 394-421.

61

«Latinitas polonice»: książka polska w monasterach bazyliańskich eparchii lwowskiej...

Były to przeważnie publikacje katolickie z okresu kontrreformacji, autor-stwa jezuitów, franciszkanów, dominikanów oraz reprezentantów innych za-konów13. Na dzieła o charakterze religijnym składały się: księgi liturgiczne, prace egzegetyczne, patrystyczne, ascetyczne, dogmatyczne i polemiczne, apologetyczne, kaznodziejskie, z zakresu teologii moralnej, katechizmy, prace do medytacji oraz rekolekcji, hagiograficzne, książki dotyczące historii Kościoła oraz prawa kanonicznego. Poza encyklopediami i słownikami do książek o tematyce świeckiej zaliczyć można piśmiennictwo z zakre-su: historii, filozofii, literatury antycznej, filologii, retoryki, astronomii, medycyny. Szczególne miejsce w bibliotekach bazyliańskich zajmowała literatura religijna (sakralna), będąca dla mnichów pomocą w formacji duchowej, życiu modlitewnym i liturgicznym, studiach teologicznych oraz duszpasterstwie.

Cerkiewnosłowiański ad chorum, łaciński ad forum – wyrażenia, któ-re dobrze pokazują znaczenie i wykorzystanie różnych języków w środo-wisku zakonnym, w tym bazyliańskim, na ziemiach ukraińskich czasów nowożytnych14. Język cerkiewnosłowiański służył jako język liturgiczny, a łaciński i polski dla nauczania, piśmiennictwa15. Na ten temat wiele mówi również sam język inwentarzy, katalogów i innych spisów bibliotecz-nych, informując zarazem, który z języków w danym okresie uznawano w klasztorach za „oficjalny”. Dla przykładu ‒ w monasterze krechowskim w XVII w. dokumenty te pisane były w języku ruskim (cyrylicą), a od lat 30. XVIII w. po polsku lub łacinie. Katalogi biblioteczne z drugiej połowy XVIII w. sporządzane były zgodnie z językiem publikacji – po łacinie, polsku i rusku, z tym że opisy tekstów drukowanych cyrylicą transliterowano na alfabet łaciński16.

W XVII w. w monasterach prawosławnych badanych terenów prawie wszystkie księgi były spisane bądź drukowane cyrylicą, a po polsku poje-dyncze egzemplarze, na przykład: jeden tom w Terebowli17, dwa w Kre-

13 M. Pidłypczak-Majerowicz, Biblioteki i bibliotekarstwo zakonne na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej w XVII-XVIII wieku, Wrocław 1996.

14 Sylwestr Kossow w Exegesis (Ekzehezys, 1635) pisał o greckim ad chorum i łacińskim ad forum: Exegesis – сочиненіе мстислав. eпископа (впослѣдствіи кіев. митрополита) Сильвестра Коссова, [in:] Архивъ Юго-Западной Россіи. Ч. 1. Т. 8., Кіевъ 1914, s. 444.

15 O „trójjęzycznej naturze” kultury ukraińskiej w XVII w. zob.: G. Brogi-Bercoff, The emergence of linguistic consciousness in the multilingual context of early modern Ukraine, [in:] Шлях у чотири століття. Матеріали Міжнародної наукової конференції «Ad fontes – До джерел» до 400-ї річниці заснування Києво-Могилянської академії (12-14 жовтня 2015 року), Київ 2016, s. 25. Zob. również: S. Temčinas, Języki kultury ruskiej w Pierwszej Rzeczypospolitej, [w:] Między Wschodem a Zachodem. Prawosławie i unia, red. nauk. M. Kuczyńska, Warszawa 2017, s. 81-120.

16 I. Almes, Źródła do historii bibliotek klasztornych..., s. 7.17 ЦДІА України у Львові, f. 684, op. 1, spr. 3009, k. 2-4.

62

Iwan Almes

chowie18, sześć w Podhorcach19. W pierwszej połowie XVIII w. liczba książek w języku łacińskim i polskim wzrasta, z wyjątkiem niewielkich klasztorów, w których znajdowała się tylko literatura do nabożeństwa. Większa liczba książek cyrylickich była w tym okresie w klasztorze Kry-łos20, około 20-30% stanowiły w księgozbiorach monasterów w Dobrza-nach (1740 r.)21, Krechowie (1739 r.)22 i Podhorcach (1714 r.)23. Nato-miast we lwowskim klasztorze św. Jerzego już w 1719 r. co druga książka była w języku łacińskim, razem z polskimi stanowiąc ponad 70% cało-ści księgozbioru24. Można więc powiedzieć, że już w pierwszej połowie XVIII w. w większych księgozbiorach bibliotecznych znajdowało się wię-cej wydań łacińsko-polskich, a w drugie połowie – w prawie wszystkich bibliotekach bazyliańskich, oprócz klasztorów w Krasnopuszczy25, Do-brzanach26 i Uniowie27.

Dla przykładu, jeden z największych zbiorów bibliotecznych w eparchii lwowskiej w XVIII w. posiadał monaster krechowski. W 1739 r. jego bi-blioteka liczyła 144 tytuły w 162 tomach, w tym cyrylickich – 65 tytułów w 70 tomach. W latach 1755-1771 książki cyrylickie, w tym znaczna ilość rękopisów, stanowiły nadal połowę zbiorów (80-88 tytułów w 101-118 to-mach). W drugiej połowie lat 70. XVIII w. struktura krechowskiego zbioru zasadniczo się zmienia. Wśród niemal 500 ksiąg przeważają pozycje w ję-zyku łacińskim (204 tytuły w 214 tomach), dużo było też polskich druków (129 tytułów w 151 tomach). Natomiast liczba ksiąg cyrylickich prawie się nie zmieniła. Więc tylko w latach 1771-1777 liczba książek w języku polskim wzrosła czterokrotnie, a cyrylickich pozostała prawie bez zmian. W ten spo-sób wcześniejsza „biblioteka cyrylicka” stała się łacińsko-polską28. Podobna sytuacja była również w innych księgozbiorach bazyliańskich. W klaszto-rach lwowskich św. Jerzego i św. Onufrego latinitas stanowiła w tym czasie już około 70-80% wszystkich zbiorów, a w buczackim – prawie 90%29. Rów-nocześnie w bibliotekach monasterów prawosławnych Kijowa30 a także na

18 Tamże, f. 129, op. 1, spr. 539, k. 3-4.19 ЛННБ, відділ рукописів, f. 3, spr. 76, k. 67-70.20 ЦДІА України у Львові, f. 201, op. 4б, spr. 613 (1917), k. 21-23r.21 Tamże, f. 684, op. 1, spr. 1320, k. 61-61r.22 Tamże, spr. 2042, 7 k.23 ЛННБ, відділ рукописів, f. 3, spr. 76, k. 32r.-36.24 ЛННБ, f. 3, spr. 129, k. 3, 42-45.25 ЦДІА України у Львові, f. 684, op. 1, spr. 2000, k. 135-136, 139.26 Tamże, spr. 1293, k. 30-32.27 Narodowe Muzeum im. Szeptyckiego we Lwowie (Національний музей ім. Шептицького

у Львові, dalej: НМЛ), Відділ рукописної та стародрукованої книги, Ркл-104, k. 9-11r.28 I. Almes, Źródła do historii bibliotek klasztornych..., s. 17.29 ЦДІА України у Львові, f. 684, op. 1, spr. 1103, k. 3, 4r.-7.30 Н. Сінкевич, dz. cyt.; М. Яременко, dz. cyt.

63


terenach Ukrainy Prawobrzeżnej31 książek w języku polsku było również dużo.

Na podstawie opracowanych już księgozbiorów bazyliańskich eparchii lwowskiej można stwierdzić, że polonica32 stanowiły większość w takich kolekcjach jak: literatura kaznodziejska, katechizmy, ascetyka, medytacje. Należy podkreślić, że była to najczęściej czytana lektura w monasterach. Jeśli zgodzimy się, że zawartość bibliotek zakonnych świadczy o poziomie wiedzy, o jej historycznym rozwoju wśród mnichów33, to okazuje się, że dość popularnym, „źródłem mądrości” dla zakonników bazyliańskich było piśmiennictwo polskie. Oprócz książek liturgicznych w klasztorach bazy-liańskich najczęściej czytano literaturę kaznodziejską, zdominowaną przez „kaznodziejstwo zachodnie”, „łacińskie”34. Na przykład w monasterze kre-chowskim w końcu lat 70. XVIII w. literatura kaznodziejska stanowiła oko-ło 30% wszystkich książek polskich35. Chodzi tutaj o łacińską, potrydencką tradycję kaznodziejstwa – utwory polskich kaznodziejów katolickich lub tłumaczenia z języka łacińskiego na polski autorów zachodnich. Analiza te-matyczna zbiorów bibliotecznych tego okresu świadczy również o recepcji kultury barokowego kazania polskiego w monasterach ukraińskich metro-polii kijowskiej. Dowodzi tego obecność w księgozbiorach m.in. różnych zbiorów kazań, postylli, homilii na święta lub niedziele, kazań maryjnych i chrystologicznych, pasyjnych autorów z XVII-XVIII w. – franciszkanów, dominikanów, karmelitów i innych.

Przykładem procesu „latynizacji” mogą być natomiast: recepcja ducho-wości św. Teresy z Ávili za pośrednictwem polskich przekładów obecnych w bibliotekach bazyliańskich; tłumaczenia utworów „terezjańskiej mistyki” – Jeronima Graciana, Tomasza od Jezusa i innych autorów – należących do hiszpańskiej katolickiej ascetycznej tradycji potrydenckiej, czy edycje zbio-rów medytacji i rekolekcji polskich karmelitów z XVIII w. Literaturę tego typu znajdujemy także w prywatnych księgozbiorach bazyliańskich. Na przykład

31 О. Дзюба, Польська книга у бібліотеках України ХVІІІ ст. (до історії українсько-польських культурних взаємин), [in:] «Істину встановлює суд історії»: Збірник на пошану Федора Павловича Шевченка. Т 2: Наукові студії, відп. ред. В. Смолій, Київ 2004, s. 364-371.

32 W tym przypadku pod terminem polonica chodzi tylko o książki w języku polskim, zob. H. Mieczkowska, «Polonicum» – definicja pojęcia, zakres doboru materiału, zastosowanie w bibliografii, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2015, t. 9, s. 21-29.

33 Zob. np. D. McKitterick, Libraries and the organization of knowledge, [in:] The Cambridge History of Libraries in Britain and Ireland. Vol. 1: to 1640, ed. by E. Leedham-Green, T. Webber, Cambridge 2006, s. 592-615; P. Burke, Społeczna historia wiedzy, przeł. A. Kunicka, Warszawa 2016, s.73.

34 M.in. І. Ісіченко, Риторика й барокове проповідництво у шкільній культурі Києва XVII ст., „Київська Академія” 2006, № 2-3, s. 34.

35 Więcej zob. І. Альмес, Польськомовна проповідницька література в бібліотеці Крехівського монастиря XVII-XVIII ст., „Польські Студії” 2015, № 8, s. 66-82.

64

Iwan Almes

jeden z egzemplarzy berdyczowskiego wydania z 1764 r. Drogi doskonałości św. Teresy z Ávilii posiadał Anastazy Piotrowski (1729-1792) – profesor stu-diów filozofii i teologii w klasztorach bazyliańskich, sekretarz (1763, 1772-1776) i protokonsultor prowincji ruskiej (1776-1780), prowincjał prowincji galicyjskiej (1780)36. O przynależności wspomnianej książki do biblioteki o. Anastazego świadczy rękopiśmienny zapis „Ex libris P. Anastasii Piotro[w]ski OSBM”. Otrzymał ją od biskupa łuckiego w 1765 r.: „Dono acceptus ab Ill[ustrissi]mo ex archiep[isco]po Luceoriens[is] 1765 in Augusti”37. W tym roku biskupem łuckim był Sylwester Lubieniecki (Rudnicki-Lubieniecki)38.

Wiadomo, że w XVIII w. na ziemiach ukraińskich język polski był narzę-dziem komunikacji, jednym z języków kultury, literatury, oświaty39. Był też językiem, w którym na przykład powstawały pisma, utwory hierarchów pra-wosławnych metropolii kijowskiej w drugiej połowie XVII w. Jeśli zaś chodzi o bazylianów, to około 2/3 ich produkcji wydawniczej stanowiły publikacje w języku polskim i łacińskim40. Często wykorzystywali język polski rów-nież w życiu codziennym, zwłaszcza w drugiej połowie XVIII w. Co więcej, część z nich miała w tym czasie już problem z odczytaniem tekstów cyrylic-kich. Na przykład, spisujący w 1777 r. inwentarz monasteru krechowskiego (prawdopodobnie superior klasztoru – Sylwestr Łaszczewski), odnotował, że niektóre księgi cyrylickie „i przeczytać trudno”41. Inny zakonnik, Ignacy (Kulczyński) w przedmowie do Menologium bazyliańskiego (Wilno 1771) informował, że przetłumaczył żywoty świętych Kościoła wschodniego na język polski, ponieważ w „naszych krajach my mnisi, korzystamy z tego języka w życiu codziennym”42. Oczywiście, wybór języka nie zawsze ozna-czał wybór kultury, w tym przypadku polskiej43. Nie ulega też wątpliwości, że jednym z wyznaczników ruskiej tożsamości Kościoła unickiego w śro-dowisku katolickim był język cerkiewnosłowiański jako język liturgiczny44.

36 Ю. Стецик, Василіанське чернецтво Перемишльської єпархії (друга половина XVIII ст.) : словник біограм, Жовква 2015, s. 169-170.

37 ЛННБ, Відділ рідкісної книги, ст. ІІ 75445, ark. 1 (arkusz tytułowy).38 L. Bieńkowski, Lubieniecki (Rudnicki-Lubieniecki) Stefan, imię zakonne Sylwester, [w:] Polski

słownik biograficzny. T. 17, Wrocław-Warszawa-Kraków 1972, s. 607.39 R. Radyszewśkyj, Polskojęzyczna poezja ukraińska od końca XVI do początku XVIII wieku.

Cz. 1: Monografia, Kraków 1996, s. 11; І. Шевченко, Польща в історії України, [in:] Україна між Сходом і Заходом. Нариси з історії культури до початку XVIII століття, Львів 2001, s. 121-134.

40 А. Новицкая-Ежова, dz. cyt., s. 39.41 B. Lorens, Bazylianie prowincji koronnej..., s. 402.42 А. Новицкая-Ежова, dz. cyt., s. 39.43 Дж. Броджі-Беркофф, Вибір мови та вибір культури в Україні XVII століття,

„Київська Академія” 2014-2015, вип. 12, s. 33-45; taż, Чи існує канон українського літературного бароко?, „Український Гуманітарний Огляд” 2012, вип. 16-17, s. 16, 27-28.

44 A. Naumow, Przemiany w ruskiej kulturze unitów, „Krakowskie Zeszyty Ukrainoznawcze = Краківські Українознавчі Зошити” 1997, t. 5-6, s. 143-145.

65


Bez wątpienia w ciągu XVIII w. widoczna jest zmiana struktury języko-wej księgozbiorów bazyliańskich eparchii lwowskiej, w efekcie której nastą-piła w nich marginalizacja książek cyrylickich. Skromny zasób „cyrylików” nie świadczy jednak o wzmożonej latynizacji zakonu bazyliańskiego w tym stuleciu, zwłaszcza w drugiej jego połowie. Ziemie ukraińskie znajdowały się wówczas pod kulturalnym wpływem Rzeczypospolitej, cechował je kul-turowy synkretyzm45 i polimorfia46. Piśmiennictwo w języku polskim słu-żyło tutaj jako narzędzie komunikacji, instrument „przełamywania” barier różnego rodzaju, a nie tylko jako środek polonizacji. Bardzo dużą liczbę pozycji w języku polskim w księgozbiorach bazyliańskich można traktować jako wyraz procesów okcydentalizacji zachodzących w środowisku bazy-lianów, to jest inkulturację różnych wpływów „zachodnich”47. Nie chodzi więc tylko o „latynizację”48 rozumianą jako kompleks zjawisk, bezpośred-nich wpływów obrządku łacińskiego49 – na przykład latynizację obrządku wschodniego50, pieśni religijnych51, katechizmów52. Chodzi natomiast o „ok-cydentalizację”, czyli przejmowanie przez bazylianów zachodnich wzorców społeczno-kulturalnych53 oraz ich wpływ na tożsamość i sposób myślenia bazylianów. W kontekście badania ukraińskiej kultury religijnej czasów no-wożytnych, historyczne księgozbiory biblioteczne można więc analizować z punktu widzenia dziejów absorpcji na ziemiach ukraińskich zachodniego

45 Я. Ісаєвич, Основи релігійного життя і культури на Україні (до кінця XVIII ст.), [in:] Belarus, Lithuania, Poland, Ukraine. The Foundations of Historical and Cultural Traditions in East Central Europe. International Conference (Rome, 28 April – 6 May 1990), ed. J. Kłoczowski, Lublin-Rome 1994, s. 155-174.

46 G. Brogi-Bercoff, Ruś, Ukraina, Ruthenia, Wielkie Księstwo Litewskie, Rzeczpospolita, Moskwa, Rosja, Europa Środkowo-Wschodnia. O wielowarstwowości i polifunkcjonalizmie kulturowym, [w:] Contributi italiani al XIII Congresso Internazionale degli Slavisti : (Ljubljana, 15-21 agosto 2003), a cura di A. Alberti, M. Garzaniti, S. Garzonio, Pisa 2003, s. 325-387.

47 Я. Ісаєвич, До характеристики культури доби бароко..., с. 196.48 Niektórzy badacze piszą nawet o latynizacji jako elemencie „eklezjastycznej” tożsamości

Cerkwi unickiej, np. Т. Шманько, dz. cyt., s. 350; С. Сеник, Берестейські сподівання і доля унії в XVII столітті, [in:] Берестейська унія (1596) в історії та історіографії..., s. 505.

49 Т. Шманько, dz. cyt., s. 340.50 П. Новаковський, Літургійна проблематика в міжконфесійній полеміці після

Берестейської унії (1596-1720), Львів 2005; Д. Гуцуляк, Божественна Літургія Йоана Золотоустого в Київській Митрополії після Унії з Римом (1596-1839), Львів 2004.

51 Ю. Медведик, Латинсько-польсько-словацькі елементи в українській духовній пісні, „Musica Humana : Збірник статей кафедри музичної україністики” 2003, Ч. 1, s. 253; Ю. Ясиновський, Між Сходом і Заходом: укрaїнська музика на шляху від середньовіччя до ранньоновітньoго часу, [w:] Musica Galiciana. Kultura muzyczna Galicji w kontekście stosunków polsko-ukraińskich (od doby piastowsko-książęcej do roku 1945). T. 1, pod red. L. Mazepy, Rzeszów 1997, s. 36.

52 М. Корзо, Украинская и белорусская катехитическая традиция XVI-XVIII вв. : становление, эволюция и проблема заимствований, Москва 2007, s. 406-457.

53 Т. Шманько, dz. cyt., s. 340.

66

Iwan Almes

dorobku duchowego i intelektualnego, a tym samym jako świadectwa pro-cesów modernizacyjnych. Narzędziem tworzenia tej nowoczesnej kultury na Ukrainie, była zatem adaptacja і absorpcja wpływów kultury łacińskiej-za-chodniej, co się stało przy udziale latinitas polonice, w tym książek polskich w bazyliańskich bibliotekach klasztornych.

Bibliografia

ArchiwaliaCentralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie (Центральний

державний історичний архів України у Львові), f. 129, op. 1, spr. 539; f. 201, op. 4б, spr. 529, spr. 613 (1917); f. 684, op. 1, spr. 1103, 1293, 1320, 2000, 2042, 3009.

Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. W. Stefanyka NAN Ukrainy (Львівська національна наукова бібліотека України ім. В. Стефаника НАН України), Oddział Rękopisów, f. 3, spr. 76, 129.

Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. W. Stefanyka NAN Ukrainy, Oddział Rzadkiej Książki, ст. ІІ 75445.

Narodowe Muzeum im. Szeptyckiego we Lwowie (Національний музей ім. Шептицького у Львові), Відділ рукописної та стародрукованої книги, Ркл-104.

OpracowaniaАльмес І., Польськомовна проповідницька література в бібліотеці Крехівського

монастиря XVII-XVIII ст., „Польські Студії” 2015, nr 8, s. 66-82.Almes I., Źródła do historii bibliotek klasztornych eparchii lwowskiej XVII-XVIII

wieku. Inwentarze bazyliańskiego monasteru w Krechowie, „Textus et Studia” 2015, nr 3, s. 7-27.

Архивъ Юго-Западной Россіи. Ч. 1. Т. 8, Кіевъ 1914.Bieńkowski L., Lubieniecki (Rudnicki-Lubieniecki) Stefan, imię zakonne Sylwester,

[w:] Polski słownik biograficzny. T. 17, Wrocław-Warszawa-Kraków 1972, s. 607.Броджі-Беркофф Д., Вибір мови та вибір культури в Україні XVII століття,

„Київська Академія” 2014-2015, відп. 12, s. 33-45.Броджі-Беркофф Д., Чи існує канон українського літературного бароко?,

„Український Гуманітарний Огляд” 2012, т. 16-17, s. 9-54.Brogi-Bercoff G., Ruś, Ukraina, Ruthenia, Wielkie Księstwo Litewskie, Rzeczpospolita,

Moskwa, Rosja, Europa Środkowo-Wschodnia: o wielowarstwowości i polifunkcjonalizmie kulturowym, [in:] Contributi italiani al XIII Congresso Internazionale degli Slavisti (Ljubljana, 15-21 agosto 2003), a cura di A. Alberti, M. Garzaniti, S. Garzonio, Pisa 2003, s. 325-387.

Brogi-Bercoff G., The emergence of linguistic consciousness in the multilingual context of early modern Ukraine, [in:] Шлях у чотири століття. Матеріали Міжнародної наукової конференції «Ad fontes – До джерел» до 400-ї річниці заснування Києво-Могилянської академії (12-14 жовтня 2015 року), Київ 2016, s. 24-40.

Burke P., Społeczna historia wiedzy, przeł. A. Kunicka, Warszawa 2016.Charipova L.V., Latin Books and the Eastern Orthodox Clerical Elite in Kiev, 1632-

1780, Manchester-New York 2006.

67


Дзюба О., Польська книга у бібліотеках України ХVІІІ ст. (до історії українсько-польських культурних взаємин), [in:] «Істину встановлює суд історії»: Збірник на пошану Федора Павловича Шевченка. Т 2: Наукові студії, відп. ред. В. Смолій, Київ 2004, s. 364-371.

Fiska P. [u a.], Res Publica Litteraria, [in:] Geschichte der Buchkultur. Bd. 7: Barock, hrsg. Ch. Gastgeber, E. Klecker, Graz 2010, s. 129-160.

Гуцуляк Д., Божественна Літургія Йоана Золотоустого в Київській Митрополії після Унії з Римом (1596-1839), Львів 2004.

Ісаєвич Я., До характеристики культури доби бароко: василіанські освітні осередки, [in:] Україна: культурна спадщина, національна свідомість, державність : міжвідомчий збірник наукових праць. T. 12, Львів 2004, s. 195-206.

Ісаєвич Я., Основи релігійного життя і культури на Україні (до кінця XVIII ст.), [in:] Belarus, Lithuania, Poland, Ukraine. The Foundations of Historical and Cultural Traditions in East Central Europe. International Conference (Rome, 28 April – 6 May 1990), ed. J. Kłoczowski, Lublin-Rome 1994, s. 155-174.

Ісіченко І., Риторика й барокове проповідництво у шкільній культурі Києва XVII ст., „Київська Академія” 2006, № 2-3, s. 32-39.

Яковенко Н., У пошуках Нового неба: Життя і тексти Йоаникія Ґалятовського, Київ 2017.

Яременко М., Бібліотека київського Пустинно-Миколаївського монастиря XVIII ст.: «життя» книг, „Просемінарій. Медієвістика. Історія Церкви, науки і культури” 2000, № 4, s. 119-142.

Кольбух М, Книгозбірня Підгорецького монастиря: історія формування, „Записки Львівської Національної Наукової Бібліотеки України імені В. Стефаника” 2011, вип. 3 (19), s. 394-421.

Корзо М., Украинская и белорусская катехитическая традиция XVI-XVIII вв.: становление, эволюция и проблема заимствований, Москва 2007.

Lorens B., Bazylianie prowincji koronnej w latach 1743-1780, Rzeszów 2014.Lorens B., Biblioteka bazyliańskiego klasztoru św. Jerzego we Lwowie w drugiej

połowie XVIII wieku w świetle inwentarzy, [w:] Kraków-Lwów: książki, czasopisma, biblioteki. T. 8, Kraków 2006, s. 273-286.

McKitterick D., Libraries and the organization of knowledge, [in:] The Cambridge History of Libraries in Britain and Ireland. Vol. 1: to 1640, ed. by E. Leedham-Green, T. Webber, Cambridge 2006, s. 592-615.

Медведик Ю., Латинсько-польсько-словацькі елементи в українській духовній пісні, „Musica Humana : Збірник статей кафедри музичної україністики” 2003, ч. 1, s. 251-260.

Mieczkowska H., «Polonicum» – definicja pojęcia, zakres doboru materiału, zastosowanie w bibliografii, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2015, t. 9, s. 21-29.

Musica Galiciana. Kultura muzyczna Galicji w kontekście stosunków polsko-ukraińskich (od doby piastowsko-książęcej do roku 1945). T. 1, pod red. L. Mazepy, Rzeszów 1997.

Naumow A., Przemiany w ruskiej kulturze unitów, „Krakowskie Zeszyty Ukrainoznawcze = Краківські Українознавчі Зошити” 1997, t. 5-6, s. 141-146.

Niedźwiedź J., Kultura literacka Wilna (1323-1655). Retoryczna organizacja miasta, Kraków 2012.

68

Iwan Almes

Новаковський П., Літургійна проблематика в міжконфесійній полеміці після Берестейської унії (1596-1720), Львів 2005.

Новицкая-Ежова А., Орден базилиан и его культурно-просветительская деятельность на украинско-беларуско-литовских землях Речи Посполитой, „Славяноведение” 1996, № 2, s. 33-47.

Pidłypczak-Majerowicz M., Biblioteki i bibliotekarstwo zakonne na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej w XVII-XVIII wieku, Wrocław 1996.

Radyszewśkyj R., Polskojęzyczna poezja ukraińska od końca XVI do początku XVIII wieku. Cz. 1: Monografia, Kraków 1996.

Resnick D., Martinek J., Reading, [in.:] Encyclopedia of European Social History. Vol. 5, ed. by, P. Stearns, Detroit 2001, s. 407-418.

Сінкевич Н., «Hic mortui vivunt, et muti loquuntur» : ранньомодерна книгозбірня Києво-Софійського монастиря за каталогом 1769 р., [in:] Софія Київська: Візантія. Русь. Україна. Т. 4: Збірка наукових праць, присвячена 170-літтю з дня народження Никодима Павловича Кондакова (1844-1925), Київ 2014, s. 601-639.

Стецик Ю., Василіанське чернецтво Перемишльської єпархії (друга половина XVIII ст.) : словник біограм, Жовква 2015.

Шевченко І., Польща в історії України, [in:] Україна між Сходом і Заходом. Нариси з історії культури до початку XVIII століття, Львів 2001, s. 121-134.

Шманько Т., Латинізація та окциденталізація: прояви і наслідки, [in:] Берестейська унія (1596) в історії та історіографії: спроба підсумку. Матеріали міжнародного наукового діалогу про Берестейську унію фундації PRO ORIENTE (третя зустріч: Львів, 21-23 серпня 2006 р.) та Міжнародного наукового симпозіуму Інституту історії Церкви Українського Католицького Університету «Берестейська церковна унія: перспективи наукового консенсусу в контексті національно-конфесійного дискурсу» (Львів, 24-27 серпня 2006 р.), за ред. Й. Марте, О. Турія, Львів 2008, s. 340-352.

Temčinas S., Języki kultury ruskiej w Pierwszej Rzeczypospolitej, [w:] Między Wschodem a Zachodem. Prawosławie i unia, red. nauk. M. Kuczyńska, Warszawa 2017, s. 81-120.

Wyczawski H., Kościelne zbiory biblioteczne (wiek XVI-XVIII), [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce. T. 2: Od odrodzenia do oświecenia. Cz. 1: Teologia humanistyczna, pod red. M. Rechowicza, Lublin 1975, s. 519-551.

69


71




Iwona ImańskaInstytut Informacji Naukowej i BibliologiiUniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń, [email protected]

Praktyki wydawnicze Georga Markusa Knocha, gdańskiego księgarza i nakładcy

z XVIII wiekuAbstract

Publishing Practices of Georg Markus Knoch, Gdańsk’s Bookseller and Publisher from the 18th Century

The article described the publishing practices that were used by the publishers living in the 18th century. They were shown on the example of the activities of Georg Markus Knoch (1695-1759), one of the thriving acting Gdansk’s booksellers and publishers. Knoch was born in Wroclaw, made his first steps in the profession in Wittenberg. Then he arrived in Gdansk in 1728 where he opened the Bookstore on Piwna Street. He published approximately one hundred titles, several of which were title editions. Reissues of the title editions appeared in his publishing for a number of reasons. Most of the time, Gdansk‘s bookseller took over parts of the other publishers‘ titles; it happened due to their death, or due to the closure or change of the owner of the print shops. Wanting to get rid of some of the unsold copies of the books was the other reason of publishing some of his title editons. In this case he would have either lightly modified the editions, or he would have put the information on the title edition saying that it is an another issue, suggesting to potential customers that they are dealing with a completely new work, or that the first edition was a great success and it needed reissuing. Publishing practices used by Kanch show how often publishers in the 18th century were unable to sell many of the titles.

Key words: Knoch Georg Markus – Gdańsk, 18th century – bookseller – publisher – title edition.

Słowa kluczowe: Georg Markus Knoch ‒ Gdańsk ‒ XVIII w. ‒ księgarz ‒ nakładca ‒ reedycje tytułowe.

Georg Markus (Jerzy Marek) Knoch należał do czołowych księgarzy i nakładców działających w Gdańsku w pierwszej połowie XVIII stulecia. Nie był z urodzenia gdańszczaninem. Jak wielu innych ludzi książki tam-tych czasów, do miasta nad Motławą przybył już jako doświadczony księ-garz i nakładca. Urodził się we Wrocławiu 30 IX 1695 r. Jego ojciec, Johann Adam, parał się księgarstwem w tym mieście, od czasu do czasu również wydawał książki własnym sumptem1.

G.M. Knoch pierwsze kroki jako księgarz i nakładca stawiał w Witten-berdze, gdzie w 1719 r. został wpisany do ksiąg miejskich. Po kilku latach, od 1722 r. zaczął również finansować druk książek. Do 1727 r. wydał około 50 tytułów. Wzmianki o publikowanych i sprzedawanych przez niego książ-kach trafiały na łamy miejscowego periodyku ogólnonaukowego „Acta Aca-demiae Vitembergensis”, który zresztą także wydawał, oraz na łamy pisma publikowanego w Lipsku „Neue Zeitungen von Gelehrten Sachen”.

Jego dobrze zapowiadająca się kariera księgarza i nakładcy w Wittenber-dze skończyła się w 1727 r., gdy za sprzedaż zabronionych książek, na mocy wyroku sądu ławniczego w Lipsku, musiał opuścić miasto. Prawdopodobnie najpierw na krótko zatrzymał się w Kolonii2, by następnie na stałe osiąść w Gdańsku.

Do tego miasta Knoch przybył w drugiej połowie 1728 r. Do ksiąg miej-skich został wpisany dopiero kilka miesięcy później, 1 VI 1729 r. jako przy-bysz z Wrocławia i kupiec3. Jednak wkrótce po osiedleniu się w Gdańsku, jeszcze przed otrzymaniem praw miejskich4, uruchomił księgarnię przy ul. Piwnej i prowadził ją do końca życia. Zmarł 12 VI 1759 r.

Knoch dość szybko ugruntował swoją pozycję w Gdańsku jako prężny i nowocześnie działający księgarz i solidny nakładca. Pomogły mu zapewne wcześniejsze doświadczenia zawodowe, współpraca z wieloma niemieckimi firmami księgarskimi, szybkie nawiązanie kontaktów z lokalnymi ośrodka-mi książki oraz stosowanie nowoczesnych środków reklamy. W tym wy-padku wykorzystywał różne możliwości promocji posiadanego asortymen-tu księgarskiego i podejmowanych przedsięwzięć wydawniczych, przede wszystkim publikował katalogi księgarskie i zamieszczał anonse w prasie.

1 M. Pelczarowa, Knoch Jerzy Marek, [w:] Słownik pracowników książki polskiej [dalej SPKP], pod red. I. Treichel, Warszawa-Łódź 1972, s. 423; Z.L. Pszczółkowska, Knoch Jerzy Marek, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego [dalej SBPN]. T. 2: G-K, pod red. S. Gierszewskiego, Gdańsk 1994, s. 408-409.

2 F. Schwarz, Knoch Georg Markus, [in:] Altpreussische Biographie. Bd. 1, hrsg. von Ch. Krollmann, Königsberg 1941, s. 344; M. Pelczarowa, dz. cyt., s. 423.

3 AP Gdańsk, 300, 60/6, s. 236.4 Świadczą o tym informacje o opublikowaniu nowych książek przez Knocha zamieszczone

w „Neue Zeitungen von Gelehrten Sachen” jesienią 1728 r. Określany jest w nich jako księgarz gdański. Por.: „Neue Zeitungen von Gelehrten Sachen” 1728, nr 92, s. 877 i nr 101, s. 983.

72

Iwona Imańska

Ze względu na fakt, że gazety informacyjne i ogłoszeniowe zadomowiły się na stałe w mieście nad Motławą dopiero od 1739 r., pierwszym środkiem in-formowania potencjalnych klientów o aktualnym asortymencie księgarskim stały się dla Knocha katalogi księgarskie. Wydawał je w postaci samoistnych broszurek, lub korzystając z tego, że był nakładcą, kilkukartkowe katalogi dołączał do publikowanych przez siebie książek. Od 1739 r. do reklamy wy-korzystywał łamy miejscowej gazety ogłoszeniowej, „Danziger Erfahrun-gen”5. Klientów na sprzedawane i wydawane przez siebie książki znajdował nie tylko w mieście. Pomagały mu w tym informacje o jego kolejnych wy-dawnictwach zamieszczane w kilku czasopismach ukazujących się w mia-stach niemieckich, jak np. w publikowanych w Lipsku „Neue Zeitungen von Gelehtren Sachen” i „Nova Acta Eruditorum”, w wydawanym w Greifswal-dzie „Pommersche Nachrichten von Gelehrten Sachen”, w periodyku z Alto-ny „Altonaische Gelehrte Zeitungen” oraz w drukowanym w Amsterdamie „Nouvelle Bibliothèque Germanique ou Histoire Littéraire de l’Allemagne, de la Suisse et des Pays du Nord”. Dla Knocha, zarówno jako księgarza, jak i nakładcy ważny był regularny udział w targach książki odbywających się w Lipsku, na które jeździł wiosną i jesienią. Dzięki wizytom w tym mieście wzbogacał swój asortyment księgarski o najnowsze publikacje zagraniczne, a jednocześnie prezentował własne wydawnictwa, poszerzając w ten sposób krąg ich nabywców6. Do najbardziej znanych kolekcjonerów książek zaopa-trujących się w księgarni Knocha należał niewątpliwie współtwórca Biblio-teki Rzeczypospolitej, referendarz koronny i biskup kijowski Józef Andrzej Załuski (1702-1774).

Gdański bibliopola, jak wyżej wspomniałam, dał się poznać przede wszystkim jako prężnie działający nakładca. W okresie „gdańskim” z jego nazwiskiem jako nakładcy ukazało się niemal 100 tytułów. Działalność na tym polu rozpoczął w 1729 r., publikując pracę Carla Ludwiga Hoheisela Observationes philologico-exegeticae…, w której na karcie tytułowej nie podał swego nazwiska, ale umieszczone w tym miejscu określenie „in bi-bliopolio novo” sugeruje, że była to książka wydana jego nakładem. Łożył głównie na publikowanie prac autorów mu współczesnych, w większości miejscowych lub związanych z innymi miastami Prus Królewskich. Jego nakładem wyszło kilka prac autorów z innych prowincji Rzeczypospoli-tej, zarówno protestantów, jak i katolików. Tu na podkreślenie zasługuje współpraca Knocha z J.A. Załuskim, którego wydał dwie książki, i z oso-bami z otoczenia biskupa, jak Jan Daniel Janocki. Czasem wydawał książki

5 I. Imańska, Obieg książki w Prusach Królewskich w XVIII w., Toruń 1993, s. 29-30.6 O udziale Knocha w targach książki w czasie jego pobytu w Gdańsku por. I. Imańska, Druki

z polskim adresem wydawniczym na niemieckich targach książki w czasach saskich, „Roczniki Biblioteczne” 1999, t. 43, s. 8-9.

73

Praktyki wydawnicze Georga Markusa Knocha, gdańskiego księgarza i nakładcy...

autorów zagranicznych, głównie niemieckich, lub w tłumaczeniu na język niemiecki, sięgając po twórców znanych mu z okresu pracy w Wittenberdze, czy po dzieła autorów związanych ze Śląskiem i z Królewcem7.

Tematycznie asortyment wydawniczy Knocha nie był jednorodny, choć jedna trzecia książek, które wyszły jego nakładem zalicza się do szeroko ro-zumianych publikacji religijnych. Sporą grupę stanowiły też dzieła z zakre-su prawa i historii, dalej wydawnictwa o charakterze biograficznym, prace z nauk matematyczno-przyrodniczych oraz z językoznawstwa i filozofii.

Analizując dokładnie wydane przez tego bibliopolę książki, można za-uważyć różne praktyki edytorskie przez niego stosowane. Kilka publikacji, w których na kartach tytułowych pojawiło się jego nazwisko, to tzw. reedy-cje tytułowe. Według Józefa Szczepańca reedycja tytułowa druku to:

pozorne wznowienie wydawnicze jakiegoś dzieła, polegające głównie na zmianie pierwotnego brzmienia tytułu – niekiedy również na częściowej zmianie zawartości tekstu – przy czym chodzi tu o zmiany spowodowane przez autora, tłumacza, wydawcę, nakładcę, księgarza i drukarza będące re-zultatem ich ingerencji do pierwotnego kształtu wydawniczego tego dzieła8.

Na reedycje tytułowe decydowano się szczególnie często właśnie w XVIII w. Podejmowano je z różnych powodów, wśród których najczęściej występowały: ujawnienie na karcie tytułowej nazwiska autora lub tłumacza w wypadku, gdy pierwotnie nakład ukazał się bez tych danych tytulatury; korekta tytułu; zmiany w dedykacji; pozorne zwiększenie liczby wydań; od-sprzedanie przez nakładców pewnej liczby lub wszystkich pozostałych eg-zemplarzy innym nakładcom9.

Wśród wydawnictw Knocha jest kilka, które przejął od poprzednich na-kładców. Byli to najczęściej lokalni autorzy, którzy własnym sumptem wy-dali książkę, ewentualnie księgarze lub drukarze parający się też działalno-ścią wydawniczą, z którymi Knoch współpracował. Taka sytuacja wystąpiła w przypadku książki Dawida Brauna De Scriptorvm Poloniae Et Prvssiae Typis Impressorvm Aeqve Ac M[anu]sc[rip]torvm Virtvtibvs et Vitiis Ivdicivm (Gdańsk 1739). Autor żył w latach 1664-1737, był historykiem, bibliogra-fem i numizmatykiem. Około 1720 r. osiadł we wsi Dębiny pod Elblągiem, gdzie zgromadził ciekawy księgozbiór będący podstawą jego pracy nauko-wej. Wspomniane dzieło to wykaz druków i rękopisów znajdujących się

7 Na niektóre wydawnictwa Knocha zwraca uwagę Zbigniew Nowak, np. w: Gdańsk jako ośrodek książki w dobie oświecenia, [w:] tenże, Po starą księgę sięgam ze wzruszeniem. Szkice z dziejów i kultury książki w Prusach Królewskich od XV do XVIII wieku, Gdańsk 2008, s. 210.

8 J. Szczepaniec, Reedycje tytułowe druków w Polsce XVIII wieku. Zarys problematyki i bibliografia, „Ze Skarbca Kultury” 1957, z. 1 (10), s. 42.

9 Tamże, s. 43-44.

74

Iwona Imańska

w jego bibliotece, dotyczących historii Polski i Prus Królewskich, ułożonych według formatów. Dwie trzecie z wymienionych dzieł Braun poddał ocenie, podał ich treść i zamieścił informacje o autorach10. Po raz pierwszy praca ta została opublikowana w 1723 r. pod nieco innym, bardziej rozbudowanym tytułem (De Scriptorum Poloniæ Et Prussiæ Historicorum, Politicorum, et J[uris] C[onsul]torum typis impressorum ac Manuscriptorum In Bibliotheca Brauniana Collectorum, Virtutibus Et Vitiis, Catalogus, Et Judicium, Post evolutionem exactam, sine odio aut studio, limatissimum), a jej nakładcą był Georg Bannehr, księgarz działający w Elblągu w pierwszych dziesięciole-ciach XVIII w. Działalność Bannehra jest dotąd mało znana. Prowadzona przez niego księgarnia nie należała do małych, gdyż prawdopodobnie pu-blikował też katalogi księgarskie11, a jako nakładca miał w swoim dorob-ku kilka poważniejszych dzieł, w tym także inne prace Brauna. Do obiegu międzynarodowego omawiane dzieło wprowadzał Knoch, wożąc je na nie-mieckie targi książek. W katalogach targowych z 1729 r. figuruje właśnie jego nazwisko jako nakładcy12. Kolejny raz rejestruje ją katalog wiosen-nych targów z 1739 r. już z Gdańskiem jako miejscem wydania13. Edycja z 1739 r. jest dokładną wersją wydania pierwszego. Zmianie uległa jedynie karta tytułowa, na której tym razem widnieje nazwisko autora, ponownie została złożona jeszcze tylko przedmowa do czytelników, z której usunięto ostatnie zdanie wraz z podpisem Brauna i datą (15 VI 1723 r.). Wprawdzie wydrukowano ją tą samą czcionką, co w poprzednim wydaniu i na wyraźne podobieństwo, jednak występują drobne różnice w składzie14. Identyczność edycji nie uszła uwadze J.A. Załuskiego, który w Bibliotece historyków,

10 G. Počepko, Braun Dawid, [w:] SPKP, s. 87; W. Zientara, Braun Dawid, [w:] SBPN. T. 1: A-F, pod red. S. Gierszewskiego, Z. Nowaka, Gdańsk 1992, s. 158; J. Korpała, Krótka historia bibliografii polskiej, Wrocław 1986, s. 38; J. Starnawski, Dzieje wiedzy o literaturze polskiej (do końca wieku XVIII), Wrocław 1984, s. 124-127.

11 W katalogu z aukcji książek, która odbyła się w Gdańsku w 1715 r. został odnotowany katalog księgarski Continuatio catalogi librorum Georgii Bannehrs, Elbing 1703. Zapis sugeruje, że nie był to pierwszy katalog tego księgarza. Por. Catalogus variorum librorum, theologicorum, iuridicorum, historicorum, philosophicorum ac miscellaneorum, Germanico-Latinorum etc. quorum auctio praesentibus nummis habebitur die 11. Martii, 1715 [rz.] in platea vulgo Heiligen Geist Gasse dicta, in aedibus, quorum insigne die Güldene Otter a Georgio Mattern, Gedani 1715, s. 72.

12 Była to praktyka często stosowana przez tego księgarza. Podobne zabiegi możemy zaobserwować w wypadku kilku innych książek wydanych w Toruniu czy w Elblągu, w ośrodkach, z którymi gdański bibliopola szczególnie w pierwszych latach po osiedleniu się w mieście nad Motławą ściśle współpracował. Na przykład wspomniana publikacja autorstwa Brauna widnieje w katalogu wiosennych targów lipskich z 1729 r. z nazwiskiem Knocha jako wydawcy, por. Catalogus universalis oder Verzeichniß derer Bücher, welche in der Frankfurther und Leipziger Oster-Messe des ietzigen 1729 Jahres entweder ganz neu gedruckt…, Leipzig 1729.

13 Catalogus universalis oder Verzeichniß derer Bücher, welche in der Franckfurther und Leipziger Oster-Messe des ietzigen 1739 Jahres entweder ganz neu gedruckt…, Leipzig 1739.

14 Np. inaczej zapisano wyraz „Praefatio”, w wydaniu z 1723 r. stosując ligaturę: „Præfatio”.

75


prawników, polityków... zaznaczył, że jest to „z odmiennym tytułem i prze-drukowaną przedmową, ale toż samo wydanie”15. Pozostałe partie książki nie wykazują już żadnych różnic. Mamy tu więc do czynienia z reedycją tytułową, a jej powodem było zapewne przejęcie przez Knocha po śmierci Bannehra niesprzedanej części nakładu. Księgarz, zmieniając kartę tytułową i umieszczając na niej swoje nazwisko, podkreślił własne prawa do tytułu, a jednocześnie poprzez drobną zmianę w nim zasugerował potencjalnym na-bywcom, że poprzednia edycja cieszyła się sporym powodzeniem i w związ-ku z tym nadszedł czas na nowe wydanie.

Takie same powody edycji tytułowych możemy zauważyć w wypadku dwóch kolejnych pozycji, które wśród publikacji Knocha pojawiły się w na-stępnym dziesięcioleciu. W obu nazwisko wydawcy na karcie tytułowej wy-stąpiło w 1745 r. Pierwsza z nich to bardzo popularna w XVIII w. kilkuto-mowa praca hiszpańskiego arystokraty, dyplomaty, wojskowego i w końcu gubernatora Hiszpanii w Afryce Północnej, Álvaro Navia Osorio trzeciego markiza Santa Cruz de Marcenado (1684-1732), Reflexiones militares, która po raz pierwszy ukazała się w Turynie w latach 1724-1730. Tłumaczona była na wiele języków, prócz francuskiego także na włoski, angielski i nie-miecki16. Przekładu na język polski dokonał z francuskiego Antoni Ostoja Zagórski, tłumacząc najpierw cztery tomy17. Książka nosząca polski tytuł Reflexye Woyskowe Y Polityczne18 wyszła spod pras gdańskiego drukarza Johanna Jacoba Preussa, który pochodził z Elbląga i był najstarszym synem tamtejszego typografa Samuela Preussa. W Gdańsku pojawił się w 1733 r., kupując warsztat od opuszczającego miasto Ulricha Krossa. Utrzymał do-tychczasowy profil oficyny, związanej z obozem katolickim i tłoczącej też sporo prac w języku polskim19. Z firmą tą, jak i z warsztatem Preussów w Elblągu, często współpracował Knoch, zlecając im druk swoich nakła-dów. W latach 1741-1742 ukazały się pierwsze trzy tomy dzieła autorstwa hiszpańskiego arystokraty. Preuss zmarł w 1743 r., oficynę przejęła wdowa po nim i wydała czwarty tom, by następnie sprzedać warsztat Gottfriedo-

15 J.A. Załuski, Biblioteka historyków, prawników, polityków i innych autorów o Polsce piszących, wyd. J. Muczkowski, Kraków 1832, s. 160.

16 B. Heuser, The Evolution of Strategy. Thinking War from Antiquity to the Present, Cambridge 2010, s. 429-431.

17 Po kilku latach, w 1753 r. również w Gdańsku czcionkami drukarza Gottfrieda Hartmanna ukazał się piąty tom w tym samym tłumaczeniu, z nieco zmienionym początkiem tytułu: Uwagi Woyskowe y Polityczne...

18 Pełny tytuł, to: Reflexye Woyskowe Y Polityczne Przez Margraffa de Santa-Cruz De Marzenado Generała Woysk Hiszpańskich Spisane; z Hiszpańskiego na rożne Cudzoziemskie ięzyki tudziesz y po Francusku Przełozone z Francuskiego zaś przez Antoniego Ostoie Zagorskiego Reg. Buł. Pol. Wo. Xa. Litto. po Polsku Przetłumaczone.

19 Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. T. 4: Pomorze, oprac. A. Kawecka-Gryczowa, K. Korotajowa, Wrocław 1962, s. 317-318.

76

Iwona Imańska

wi Hartmannowi. Prawdopodobnie przy tej okazji nastąpiło przejęcie przez Knocha nakładu wspomnianej książki. Knoch zmienił kartą tytułową, nieco modyfikując tytuł i umieszczając swoje nazwisko jako nakładcy i datę – 1745 r. Z tytułu zniknęła informacja o tym, że dzieło z hiszpańskiego tłuma-czone było na różne języki, natomiast już na karcie tytułowej zasygnalizo-wano, że książka składa się z czterech tomów20. Książkę tłumacz dedykował wojewodzie trockiemu Michałowi Kazimierzowi Radziwiłłowi, o czym świadczy karta dedykacyjna. W egzemplarzach tomu pierwszego, sygno-wanych już przez Knocha, została zamieszczona jeszcze ponad 10-stroni-cowa dedykacja pióra A. Ostoi Zagórskiego poświęcona temu arystokracie. Omawianym dziełem gdański bibliopola powiększył swój skromny zestaw książek polskojęzycznych i przy okazji zadbał też o powiększenie grona po-tencjalnych nabywców tej książki, wysyłając kilkadziesiąt egzemplarzy do stolicy, do mieszczącego się w Marywilu21 „bibliopolium Weidmańskiego”, jak czytamy w anonsie zamieszczonym na łamach „Kuriera Polskiego”22. Chodzi tu o księgarnię uruchomioną w Warszawie w 1730 r. przez działają-cego w Lipsku Moritza Georga Weidmanna (1686-1743). Placówka w War-szawie, której prowadzenie z czasem powierzył Krzysztofowi Bogumiłowi Nicolaiemu, była filią jego lipskiej księgarni. Po śmierci Weidmanna, wdo-wa po nim podtrzymała współpracę z Nicolaim23. Kilka miesięcy wcześniej w liście do J.A. Załuskiego Knoch prosił referendarza koronnego, aby ten zarekomendował Reflexye Woyskowe w polskich gazetach, ponieważ on nie miał takich możliwości24.

Druga książka to Repertorivm Ivris Prvthenici, Nimirvm, Mvnicipalis, Cvlmensis Emendati, Correcti Et Revisi Vt Et Ivris Terrestris Terrarvm Prvssiae, Singvlari stvdio collectvm, combinatvm et svb competentes titvlos redactvm Johanna Heinricha Hauensteina (1695?-1734), pochodzącego z Dolnych Łużyc adwokata i kupca żelaznego, który osiadł w Toruniu w 1728 r. i w latach 1732-1734 był ławnikiem nowomiejskim. Repertorium… to bardzo

20 W polskich bibliotekach zachowało się niewiele egzemplarzy z nazwiskiem Knocha na karcie tytułowej i widnieje ono tylko na tomie pierwszym. Por. egzemplarze w następujących bibliotekach: PAN Biblioteka Gdańska (sygn. Vc 260) i BJ (sygn. 390016 I).

21 Marywil był zespołem budynków, który wraz z dziedzińcem tworzył pięciokąt. Powstał pod koniec XVII w. z inicjatywy Marii Kazimiery i właśnie jej zawdzięcza nazwę. Znajdował się na terenie dzisiejszego Placu Teatralnego, a więc poza murami Starego Miasta, ale w punkcie dość atrakcyjnym. Mieścił sklepy, magazyny, traktiernie i hotele. Przeznaczony był dla kupców zagranicznych przywożących do stolicy luksusowe towary. Z czasem stał się największym placem handlowym stolicy. Por. W. Tomkiewicz, Warszawa jako ośrodek życia artystycznego i intelektualnego, [w:] Warszawa w latach 1526-1795, oprac. M. Bogucka i in., Warszawa 1984, s. 217-218.

22 „Kurier Polski” 19 I 1746, nr 476.23 I. Imańska, Warszawski epizod w działalności Moritza Georga Weidmanna, księgarza

z Lipska, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Bibliologia 1” 1996, z. 306, s. 112-113.24 BN, mkf., sygn. 12157. List J.M. Knocha do J.A. Załuskiego z Gdańska z dnia 21 VIII 1745.

77


pożyteczny i często wykorzystywany w praktyce sądowej usystematyzowany zbiór norm prawa sądowego i publicznego obowiązującego w Prusach Królewskich25. Autor wydał je najpierw własnym nakładem w Gdańsku we wspomnianej wyżej drukarni U. Krossa w 1730 r. J. Szczepaniec sugeruje, że dzieło to jest przykładem odsprzedania przez nakładcę, w tym wypadku autora, części egzemplarzy innej osobie, na przykład zawodowemu księgarzowi, jakim był Knoch26. Gdyby tak się stało, to prawdopodobnie Knoch wcześniej zdecydowałby się na dokonanie reedycji, ponieważ do transakcji musiałoby dojść nie później niż w roku śmierci Hauensteina (1734). Gdański księgarz cały czas miał w sprzedaży Repertorium…, ale we wszystkich katalogach księgarskich wydanych przed 1745 r., w których anonsował tę pracę, jako rok druku podawał 173027. Zmiana nastąpiła dopiero w 1745 r., kiedy to wraz z przejęciem praw do edycji, zaprezentował ją na targach lipskich i poinformował na łamach gazety „Danziger Erfahrungen” o „nowym” wydaniu znajdującym się do nabycia w jego księgarni, wskazując również w anonsie na siebie jako nakładcę28. Drukujący tę książkę Kross przebywał w Gdańsku krótko, tylko od 1724, kiedy nabył warsztat od spadkobierców Izraela Müllera, do 1733 r. Być może Kross, sprzedając drukarnię Preussowi, zbył mu też znajdujące się jeszcze na składzie egzemplarze Repertorium... Dopiero śmierć Preussa stała się dla Knocha okazją do przejęcia od wdowy po drukarzu nakładów kilku tytułów z tej oficyny. Prócz drobnych zmian na karcie tytułowej, polegających jedynie na umieszczeniu nazwiska autora pod tytułem, innym rozmieszczeniu tekstu i wytłoczenia tylko w czarnym kolorze, gdy poprzednio karta tytułowa prezentowała się efektowniej i była dwubarwna, w reedycji nie zamieszczono dedykacji podpisanej przez J.H. Hauensteina. Przedmowa do czytelnika pozostała niezmieniona, ale złożono ją ponownie, inną, większą czcionką na sześciu stronach, zamiast na dwóch, jak w oryginale.

Również w 1745 r. na półki księgarni Knocha trafiła jeszcze jedna pozy-cja stanowiąca wydanie tzw. tytułowe. Była to druga w jego dorobku praca poświęcona mistyczce z Mątów ‒ Dorocie, patronce Prus, gdyż rok wcze-

25 L. Pauli, Z. Zdrójkowski, Jan Henryk Hauenstein (1695?-1734) szlachcic łużycki, ławnik nowomiejski toruński, wydawca źródeł prawa chełmińskiego, „Rocznik Toruński” 1988, t. 18, s. 153-155; J. Dygdała, Urzędnicy miejscy Torunia. Spisy. Cz. 3: 1651-1793, Toruń 2002, s. 130, 226.

26 J. Szczepaniec, dz. cyt., s. 65.27 Por. dla przykładu: Catalogvs aliqvot librorvm qvi propriis svmtibvs prodiervnt vt et in

copia habendi svnt apvd Georg. Marcvm Knoch bibliopolam Dantiscanvm, [in:] S.F. Grüttner, Tractatio Ivris Pvblici Prvthenici De Prvssia Nvnqvam Et Nvlli Tribvtaria…, Dantisci 1741, poz. [33]; Catalogvs aliqvot librorvm qvi propriis svmtibvs prodiervnt vt et in copia habendi svnt apvd Georgivm Marcvm Knoch bibliopolam Dantiscanvm, [in:] J.A. Załuski, Programma Litterarivm Ob Exemplarivm Raritatem Mvltifariamqve Ervditionem Ex Polonico In Latinvm Sermonem Translatvm Recvdi…, Dantisci 1743, poz. [3].

28 „Danziger Erfahrungen” 1745, nr 4.

78

Iwona Imańska

śniej jego sumptem opublikowana została książka autorstwa Theodora Chri-stopha Lilienthala (1717-1782), teologa z Królewca, długoletniego dyrekto-ra tamtejszej Biblioteki Miejskiej, pod tytułem Historia Beatae Dorotheae Prvssiae Patronae Fabvlis Variis Macvlata. Kolejna książka przedstawiała życie mistyczki pisane z katolickiego punktu widzenia i była to praca Vita Magnae Beatae Dorotheae, Prvthenae, Vidvae, Patronae Non Solvm Viven-tivm, Sed Et Vita Fvnctorvm, Tam In Partibvs Prvssiae, Qvam Etiam In Aliis Vicinis Nationibvs: Item Miracvla Eivsdem Beatae… (Gdańsk 1745) gdańsz- czanina Andreasa Adriana Lindego (1633-1702), burmistrza i burgrabiego królewskiego, który zmienił z czasem wyznanie, przeszedł na katolicyzm i został kanonikiem warmińskim. Był autorem kilku pism dotyczących Do-roty z Mątów29. Książka wydana nakładem Knocha po raz pierwszy wyszła drukiem w 1702 r. w Oliwie, w warsztacie prowadzonym od 1672 r. przez cystersów. Jednak oficyna cysterska od schyłku XVII w. przechodziła trudny okres. Jej rozwojowi nie sprzyjały też pierwsze lata następnego stulecia, co wiązało się z przemarszem wojsk w czasie III wojny północnej i zarazami dziesiątkującymi ludność Pomorza oraz śmiercią rzutkiego opata Michała Antoniego Hackiego w 1703 r. Ostatnie znane druki z warsztatu cystersów datowane są na lata 1713 i 1717. W rezultacie po kilkunastu latach przestoju, na początku 1744 r. wyposażenie drukarni przewiezione zostało do Branie-wa i przekazane drukarni jezuitów30. Być może ta sytuacja spowodowała, że nadarzyła się okazja do przejęcia niektórych niesprzedanych nakładów i w wypadku książki Lindego wykorzystał ją Knoch. Księgarz i tym razem ponownie kazał wydrukować arkusz tytułowy z nieco zmienionym tytułem31 i nowymi danymi w adresie wydawniczym. W innej kolejności przedruko-wał też dedykacje i aprobacje z wydania pierwszego. Ten zabieg wydawni-czy zauważył już redaktor czasopisma „Altonaische Gelehrte Zeitungen”, na łamach którego w 1746 r. została umieszczona dość obszerna notka o książce A.A. Lindego32. Bibliopola gdański zaprezentował ten tytuł również na wio-sennych targach lipskich w 1745 r., a jego miejscowi klienci o możliwości nabycia dzieła dowiedzieli się z łamów „Danzinger Erfahrungen”33.

29 M. Sławoszewska, Linde Andrzej Adrian, [w:] PSB. T. 17: Legendorf Fabian ‒ Lubomirski Aleksander, Wrocław 1972, s. 353.

30 Drukarze dawnej Polski… T. 4, s. 68-69.31 Różnica w tytule polegała na tym, że w edycji z 1702 r. po słowie „viduae” znajdował się

tekst: „in Ecclesia Pomezaniensi Reclusae”, którego zabrakło w wydaniu z 1745 r. 32 „Altonaische Gelehrte Zeitungen” 1746, nr 15, s. 117. Zob. też: Die Geschichtsquellen

der preussischen Vorzeit: bis zum untergange der Ordensherrschaft. Bd. 2, hrsg. von T. Hirsch, M. Töppen, E. Strehlke, Leipzig 1863, s. 194-195.

33 Catalogus universalis oder Verzeichniß derer Bücher, welche in der Franckfurther und Leipziger Oster-Messe des ietzigen 1745 Jahres entweder ganz neu gedruckt…, Leipzig 1745; „Danziger Erfahrungen” 1745, nr 4.

79


W 1756 r. z kolei gdański bibliopola w podobny sposób postąpił z pod-ręcznikiem matematyki autorstwa Jacoba Woita (1698-1764), profesora gim-nazjum akademickiego w Elblągu, propagatora systemu kopernikańskiego. Prowadził zajęcia z matematyki, fizyki, astronomii, architektury i mecha-niki. Matematyki nauczał posługując się pracami Christiana Wolffa34. Jego książka, Die ersten Grund-Lehren einer demonstrativen Rechen-Kunst, nach Art der Elementorum Matheseos Universae des hochberühmten Hrn. Barons von Wolff nebst einem kurzen Vorbericht von der Mathesi überhaupt und der-selben Lehrart, po raz pierwszy opublikowana została w 1735 r. w Elblągu w drukarni Christiana K. Preussa, ale nakładem Johanna Gottfrieda Schön-walda (1688-1756), miejscowego introligatora, parającego się także księgar-stwem i na niewielką skalę działalnością wydawniczą35. Mimo że książka przeznaczona była dla uczniów miejscowego gimnazjum i, jak wskazywał w krótkim wstępie nakładca, mogła być pomocna przy lepszym i gruntow-niejszym opanowaniu sztuki liczenia także kupcom i przedstawicielom in-nych profesji, nie udało się przez 30 lat sprzedać całego nakładu. Zapewne śmierć Schönwalda spowodowała, że resztę niesprzedanych egzemplarzy przejął Knoch, umieszczając jednocześnie na karcie tytułowej swoje nazwi-sko. Nowa karta tytułowa różniła się od poprzedniej jeszcze usunięciem in-formacji o tym, że była to praca wykorzystywana w elbląskim gimnazjum („zum Gebrauch auf dem Elbingschen Gymnasio”). Brak tej uwagi poten-cjalnie zwiększał ewentualne grono zainteresowanych podręcznikiem Woita. Wraz z kartą tytułową od nowa złożony został cały pierwszy arkusz książki. Skład ten treścią nie różnił się od pierwotnej wersji, zauważyć można jedy-nie drobne zmiany w pisowni niektórych wyrazów. Co ciekawe, w wyda-niu Knocha pozostawiono również „Avertissement” zawierający kilka zdań Schönwalda, w których nakładca uzasadniał opublikowanie książki, i trzy-stronicowy wstęp Woita skierowany do „łaskawego czytelnika”, datowany na 10 X 1735 r. Zostały one umieszczone wewnątrz pierwszego arkusza, między kartą tytułową a początkiem tekstu36.

Odwrotna sytuacja wystąpiła w 1733 r. w wypadku książki Specimen Hi-storiæ Polonæ Criticæ constans Animadversionibus in Hist[oriam] Ludo-vici Polon[iae] et Hung[ariae] Regis ab Augustino Kołudzki descriptam… wspominanego już tu J.A. Załuskiego. Jest to krytyczne opracowanie dzie-

34 M. Pawlak, Nauczyciele Gimnazjum Elbląskiego w latach 1535-1772. Cz. 2, „Rocznik Elbląski” 1973, t. 6, s. 174.

35 AP w Gdańsku, sygn. 492/988, s. 110-111; W. Chojnacki, Wydawnictwa polskie i ich drukarnie w Elblągu (w. XVII-XIX), „ Rocznik Elbląski” 1966, t. 3, s. 113.

36 Znany mi egzemplarz z wydania z 1735 r. znajduje się w Bibliotece Elbląskiej, sygn. Pol.8.II.27. „Avertissement” i wstęp Woita zostały w nim zamieszczone na końcu książki, ale niefortunnie między stroną 98 i 99.

80

Iwona Imańska

jów Polski za czasów Ludwika Węgierskiego, w którym autor obalił legendę o rokoszu gliniańskim. Bardzo erudycyjne dzieło współtwórcy Biblioteki Rzeczypospolitej uznawane jest za pierwszą polską źródłową krytykę hi-storyczną. Książka miała dwa wydania: w 1733 i 1735 r., różniące się tylko kartą tytułową. Pierwsze nie ma podanego miejsca druku, jedynie wstęp jest podpisany w Gdańsku. Szczegóły bibliograficzne tej edycji ujawnił Zału-ski w liście do kanonika włocławskiego Bonifacego Erazma Szembeka (zm. 1753). Nam znana jest notatka poczyniona ręką referendarza koronnego na liście od Szembeka z 14 XII 1745 r., w którym kanonik ponownie prosi Zału-skiego o poinformowanie go, do którego księgarza ma się zgłosić, aby nabyć m.in. pracę Załuskiego o rokoszu gliniańskim. Załuski na marginesie za-notował, że Specimen… drukował Knoch w Gdańsku37. Potwierdzenie tego faktu znajdujemy jeszcze w przywoływanej wyżej pracy Biblioteka history-ków, prawników i polityków…, gdzie Załuski odnosi się do krążącej opinii, że jest to książka rzadka. Według jego słów „Knoch, co ją na swe conto dru-kował, rozesłał wszędzie, a drugie ja swym kosztem w druk podałem i primo occupanti dawałem, stąd rzadkie; ani ich dostać można u bibliopolów”38.

Książka Załuskiego ma dwa warianty wydawnicze: A i B. Różnica mię-dzy nimi polega na tym, że w wariancie B występuje karta z podwójną pa-ginacją (chodzi o kartę 3 ze składki L: strona recto ma numery stron 85-86, strona verso 87-88), na której znajduje się skrócona wersja tekstu w stosunku do wariantu A z prawidłową paginacją39. W wydaniu z datą druku 1735 nie we wszystkich egzemplarzach znajdujemy dedykację J.A. Załuskiego dla króla Stanisława Leszczyńskiego. „Nowe” wydanie ma oczywiście zmie-nioną kartę tytułową z odpowiednim adresem wydawniczym, przy czym po nowej karcie tytułowej ze skróconym tytułem mamy drugą, z rozbudowaną wersją tytułu, taką, jak w edycji gdańskiej z 1733 r., z tą różnicą, że pierwot-nie nazwisko autora umieszczone zostało po tytule, w nowej wersji wysunię-te jest na początek40. Z ogłoszeń prasowych i katalogów księgarskich wiemy, że Knoch oferował ten tytuł jako wydawnictwo warszawskie41.

Również spośród książek wydanych nakładem gdańskiego bibliopoli znalazły się takie, które po kilku latach pojawiły się ponownie na rynku,

37 BN, mkf., sygn. 12157. List B. Szembeka do J.A. Załuskiego z 14 XII 1745 r.38 J.A. Załuski, Biblioteka historyków, prawników i polityków…, s. 28.39 Ponieważ mamy do czynienia z reedycją tytułową, to podobnie w egzemplarzach, w których

jako adres wydawniczy widnieje Warszawa, spotykamy książki w obu wariantach.40 Zdarzają się egzemplarze z rokiem wydania 1735, w których jest dedykacja dla króla,

a druga karta tytułowa jako miejsce druku podaje Warszawę, ale rok 1733. Por. np. egzemplarze ze zbiorów Biblioteki Narodowej, sygn. BN. XVIII.2.2156 adl. i z Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej – Książnicy Kopernikańskiej w Toruniu – sygn. 459.

41 Catalogvs aliqvot librorvm…, [in:] S. F. Grüttner, Tractatio…, poz. [6]; Catalogvs aliqvot librorvm…, [in:] J.A. Załuski, Programma…, poz. [21].

81


ale pod całkowicie lub lekko zmodyfikowanym tytułem, ewentualnie z in-formacją, że jest to drugie wydanie, jednak w rzeczywistości, poza wspo-mnianymi zmianami, były to tylko wydania tzw. tytułowe. Jednym z przy-kładów jest tu książka autorstwa Davida Heinricha Günthera (zm. 1742 r.), od 1718 r. diakona, a w latach 1733-1736 pastora we Wschowie i rektora tamtejszej szkoły. Przez ostatnie lata życia był inspektorem w Fürstenwal-de w Marchii Środkowej42. Znany był przede wszystkim jako autor licz-nych wierszy i kazań funeralnych. I właśnie w 1731 r. Knoch wydał jego zbiór postylli i kazań Jesus, Die Sonne der Gerechtigkeit, Wurde unter dem Bilde der natürlichen Sonne über das bekannte Advent-Lied: Nun komm der Heyden Heyland…W 1745 r. ta sama książka pojawiła się ponownie w ofercie Knocha, tym razem ze znacznie uproszczonym i skróconym tytułem (…andächtige Betrachtungen über das schöne Lied Nun komm der Heyden Heyland). Prócz karty tytułowej jeszcze raz złożona została przedmowa podpisana przez autora i indeks. Treść przedmowy różni się w nieznacznym stopniu od pierwotnej. W końcowym fragmencie usunięte zostały dwa zdania, w tym informacja o tym, że niedługo Knoch wyda jego kolejną pracę, określoną jako „Symbolischen oder Bilder-Catechismus”43. Tym razem tekst wydrukowany został większą czcionką i rozmieszczony na sześciu zamiast na czterech stronach. Użyto również innego ozdobnika poprzedzającego przedmowę. Ponowne złożenie indeksu wynikało zapew-ne z faktu, że dopisane do niego zostały trzy hasła. Przy okazji koniec ozdobiony został innym finalikiem.

Gdański bibliopola to samo rozwiązanie wykorzystał także przy publi-kacji jednego z dzieł Lucasa Osiandra (1534-1604), luterańskiego teologa, twórcy wielu pism, m.in. z historii Kościoła i tekstów polemicznych prze-ciwko jezuitom, ale też przeciw Janowi Kalwinowi i Urlichowi Zwingliemu. W 1733 r. Knoch wydał tegoż De Stvdiis Verbi Divini Ministrorvm Priva-tis Recte Institvendis Admonitio. Po dziewięciu latach, w 1742 r. ta sama książka ukazała się ponownie pod zmienionym tytułem Cynosvra Stvdiorvm Sacra Sive De Stvdiis Theologorvm Privatis Rite Et Cvm Frvctv Tractandis Commentatio... Na karcie tytułowej dodatkowo zaznaczone jeszcze zostało, że pracę wzbogacają krytyczne uwagi świdnickiego pastora Gottfrieda Bal-thasara Scharffa (1676-1744). Poza tym różnica między obiema edycjami jest nieduża. Wydanie z 1733 r. zaopatrzone było w portret autora. Pozos-tały dedykacje tej samej treści, ale złożone zostały inną, większą czcionką i,

42 K. Szymańska, «Światu pozostanie ten papier…» Hasse i Börner ‒ drukarze pogranicza, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 2013, t. 30, s. 39; D. Dolański, Duchowni protestanccy w księstwie krośnieńskim w XVI-XVIII wieku (według Siegismunda Justusa Ehrhardta), „Rocznik Lubuski” 2000, t. 26, cz. 2, s. 189.

43 Prawdopodobnie planowane wydawnictwo nie ukazało się. Nie notują go żadne bibliografie.

82

Iwona Imańska

gdy poprzednio mieściły się na jednej karcie, w nowej edycji rozplanowane zostały na dwóch. Z przedmowy do czytelników ponownie złożona została pierwsza karta, zaopatrzona w inną winietę i ozdobny inicjał44. Tym razem publikacja doczekała się wzmianki na łamach „Neue Zeitungen von Geleh-rten Sachen”, której autor podkreślał sens powrotu do twórczości Osiandra, ponieważ według niego pisma tego teologa nie straciły na aktualności i są ciągle przydatne, szczególnie studiującym teologię45.

Kilka lat później Knoch dokonał kolejnego tzw. wydania tytułowe-go. W 1751 r. jego nakładem wyszła praca Friedricha Wilhelma Krafta (1712-1758) Die Hauptstücke der christlichen Glaubenslehre aus den Hauptstellen der h[eiligen] Schrift dargelegt und als ein Entwurf seiner Dienstagspredigten zum Besten der Zuhörer ans Licht gestellet. Jej autor związany był z Gdańskiem od 1750 r., kiedy to został powołany na pastora do kościoła Najświętszej Marii Panny. Wcześniej był profesorem filozofii na uniwersytecie w Getyndze, gdzie w 1748 r. został doktorem teologii46. W następnym roku Knoch ponownie wydał wspomnianą pracę, jednak róż-nica między edycjami polegała jedynie na skróceniu poprzedniego tytu-łu, co pociągnęło za sobą tylko wymianę karty tytułowej47. Co ciekawe, książka musiała cieszyć się sporym zainteresowaniem czytelników, gdyż po upływie kolejnego roku ukazała się jej druga edycja z informacją, że jest to wydanie poprawione. Jest to rzeczywiście całkowicie nowy skład, a w porównaniu z poprzednim zabrakło tu jedynie wykazu błędów, ponie-waż występujące usterki w nowym składzie, zgodnie z informacją z karty tytułowej, zostały usunięte.

Inna sytuacja wystąpiła w wypadku wydanego przez Knocha pod-ręcznika do geometrii zatytułowanego Geometria Repetita Oder Kurtz gefaßte Geometrische Grund-Lehren… autorstwa Johanna Georga Leut-manna (1667-1736), pastora, ale też matematyka i mechanika. Urodził się w Wittenberdze, tam też studiował teologię i matematykę. Jako pastor służył w Dabrun niedaleko tego miasta. W 1726 r. osiadł w Petersburgu, dokąd udał się na zaproszenie cara i został profesorem mechaniki i optyki w tamtejszej Akademii Nauk48. Po raz pierwszy Knoch opublikował podręcznik w 1725 r., jeszcze gdy był związany z Wittenbergą. Trzy lata po śmierci Leutmanna książka ukazała się ponownie w Gdańsku, ale wzbogacona o dział poświę-

44 Treść nie została tu zmieniona, w niektórych wyrazach zastosowano tylko inną pisownię.45 „Neue Zeitungen von Gelehrten Sachen” 1742, nr 62, s. 553.46 F. Schwarz, Kraft Friedrich Wilhelm, [in:] Altpreussische Biographie. Bd. 1, dz. cyt., s. 359;

E. Praetorius, Danziger Lehrer Gedächtniß…, Danzig u. Leipzig 1760, s. 4.47 W nowym tytule pominięty został drugi człon i tytuł brzmiał następująco: Die Hauptstücke

der christlichen Glaubenslehre aus den Hauptstellen der heiligen Schrift dargelegt.48 Deutsche Biographische Enzyklopädie. Bd. 6: Kraatz ‒ Menges, hrsg. W. Killy, R. Vierhaus,

München 1997, s. 356.

83


cony mechanice49. Ta rozszerzona edycja nie sprzedawała się jednak zgod-nie z oczekiwaniami nakładcy, ponieważ pojawiła się na rynku jeszcze raz z nową datą na karcie tytułowej – 1745 r. Różnica między wydaniami z 1739 i 1745 r. polegała jedynie na drobnej zmianie na karcie tytułowej – w „no-wym” wydaniu dopisano, że książka zawiera miedzioryty („mit Kupfern”), które oczywiście (te same) występowały także w poprzedniej edycji. Tym razem nakładca zdecydował się na uwypuklenie tego waloru książki na kar-cie tytułowej.

Drobna korekta tytułu wystąpiła jeszcze w jednym przypadku. Knoch podjął się również wydania książki Kiliana Stobaeusa (1690-1742), szwedzkiego uczonego o wszechstronnych zainteresowaniach: lekarza, przyrodnika, historyka i numizmatyka, profesora uniwersytetu w Lund. W latach 1752- 753 prasy drukarni Hartmanna opuściło dwutomowe dzie-ło o wspólnej numeracji stron Opvscvla In Qvibvs Petrefactorvm, Nvmi-smatvm Et Antiqvitatvm Historia Illvstratvr…, dedykowane gdańskiemu przyrodnikowi Jacobowi Theodorowi Kleinowi (1685-1759). Jak zauwa-żył autor notatki, która ukazała się na łamach „Neue Zeitungen von Ge-hlerten Sachen”, była to bardzo dobra inicjatywa edytorska, dzięki której wiele drobnych i pożytecznych prac tego uczonego uchronionych zostanie przed rozproszeniem i zapomnieniem50. Zachowane egzemplarze pozwala-ją na zaobserwowanie następującej praktyki wydawniczej: część nakładu występuje pod nieco innym tytułem, w którym wyraz „Opvscvla” został zastąpiony słowem „Opera”. Poza tym na kartach tytułowych z części pierwszej umieszczony został inny ozdobnik drzeworytowy przed adresem wydawniczym. Skład tekstu i pozostałe elementy zdobnicze nie wykazu-ją już żadnych różnic. Egzemplarze, których tytuł zaczyna się od słowa „Opera” w wypadku obu części mają ten sam rok druku – 1753. Mamy zatem w tym wypadku jedynie drobną korektę tytułu, właściwie dokonaną jeszcze w trakcie procesu produkcji książki.

W działalności wydawniczej Knocha można zaobserwować jeszcze jeden ciekawy przypadek. Otóż w 1743 r. opublikowany został słownik hebraj-sko-niemiecki, przeznaczony dla tych, którzy chcą się uczyć hebrajskiego z pominięciem łaciny, co zostało zasygnalizowane na karcie tytułowej (He-bräisch-teutsches Wörterbuch, zum Nutzen derjenigen, welche ohne die la-teinische Sprache die hebräische erlernen wollen). Było to obszerne, prawie 600-stronicowe wydawnictwo, które mogło spotkać się ze sporym zaintere-sowaniem. W bibliotekach natrafiamy na tę pozycję z różnymi wydawcami:

49 W porównaniu z wydaniem z 1725 r. został zmieniony także trochę tytuł: Geometria Repetita, Oder: Kurtz- gefaste Grund-Lehren Zu der Geometria, Trigonometria Plana, und Stereometria. Nebst einer Anweisung zur Mechanica und Beschreibung einer richtigen Probier-Waage.

50 „Neue Zeitungen von Gelehrten Sachen” 1752, nr 78, s. 691-692.

84

Iwona Imańska

mamy egzemplarze, na których widnieje nazwisko Knocha („Dantzig, im Knochischen Buchladen”) i takie, które sygnował elbląski drukarz Samuel Gottlieb Preuss (1710-1751) – „Elbing, mit Preussischen Schriften”. Książki różnią się tylko nazwiskiem nakładcy na karcie tytułowej. Zapewne słownik wydrukowany został w oficynie elbląskiej, którą prowadził S.G. Preuss od 1738 do śmierci w 1751 r. Był to kolejny przedstawiciel tej elbląsko-gdań-skiej rodziny drukarzy, z którym gdański księgarz współpracował. Można sądzić, że było to ich wspólne przedsięwzięcie wydawnicze.

Przedstawione tu przykłady praktyk wydawniczych stosowanych przez Knocha wynikały z różnych przyczyn. Najczęściej gdański bibliopola przej-mował część nakładów innych wydawców, głównie po ich śmierci lub z po-wodu zamknięcia czy zmiany właściciela drukarni, aby już na własne ryzyko podjąć się ich sprzedaży. W tym wypadku prawie wszystkie przypadki zwią-zane były z rodziną Preussów, której członkowie prowadzili warsztaty typo-graficzne w Elblągu i Gdańsku. Knoch od początku z nimi współpracował, często korzystał z usług ich pras przy druku książek wydawanych własnym sumptem. Pozostałe wydania tytułowe w jego dorobku wynikały z chęci po-zbycia się w określonym czasie niesprzedanych egzemplarzy danej książki. W takich przypadkach decydował się albo na lekką modyfikację tytułu, albo na podanie informacji, że jest to kolejne wydanie, sugerując potencjalnym odbiorcom, że mają do czynienia z zupełnie nową pracą lub że pierwszy nakład cieszył się dużym powodzeniem, co pociągnęło za sobą konieczność dokonania kolejnego wznowienia. To z kolei pokazuje, jak często XVIII--wiecznym nakładcom, nawet tak renomowanym jak Knoch, stosującym różne formy reklamy, aby dotrzeć ze swą ofertą do potencjalnych odbior-ców, nie udawało się zbyć wielu tytułów. Nawet działając w takim mieście, jak Gdańsk, gdzie elity były stosunkowo liczne, a co za tym idzie ‒ liczba czytelników i właścicieli prywatnych księgozbiorów ciągle się powiększała.

Bibliografia

Chojnacki W., Wydawnictwa polskie i ich drukarnie w Elblągu (w. XVII-XIX), „Rocznik Elbląski” 1966, t. 3, s. 105-117.

Deutsche Biographische Enzyklopädie. Bd. 6: Kraatz ‒ Menges, hrsg. W. Killy, R. Vierhaus, München 1997.

Die Geschichtsquellen der preussischen Vorzeit: bis zum untergange der Ordens-herrschaft. Bd. 2, hrsg. von T. Hirsch, M. Töppen, E. Strehlke, Leipzig 1863.

Dolański D., Duchowni protestanccy w księstwie krośnieńskim w XVI-XVIII wieku (według Siegismunda Justusa Ehrhardta), „Rocznik Lubuski” 2000, t. 26, cz. 2, s. 173-212.

Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku. T. 4: Pomorze, oprac. A. Kawec-ka-Gryczowa, K. Korotajowa, Wrocław 1962.

Dygdała J., Urzędnicy miejscy Torunia. Spisy. Cz. 3: 1651-1793, Toruń 2002.

85


Heuser B., The Evolution of Strategy. Thinking War from Antiquity to the Present, Cambridge 2010.

Imańska I., Druki z polskim adresem wydawniczym na niemieckich targach książki w czasach saskich, „Roczniki Biblioteczne” 1999, t. 43, s. 3-15.

Imańska I., Obieg książki w Prusach Królewskich w XVIII w., Toruń 1993.Imańska I., Warszawski epizod w działalności Moritza Georga Weidmanna, księgarza

z Lipska, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Bibliologia 1” 1996, z. 306, s. 107-119.Korpała J., Krótka historia bibliografii polskiej, Wrocław 1986.Nowak Z., Po starą księgę sięgam ze wzruszeniem. Szkice z dziejów i kultury książki

w Prusach Królewskich od XV do XVIII wieku, Gdańsk 2008.Pauli L., Zdrójkowski Z., Jan Henryk Hauenstein (1695?-1734) szlachcic łużycki,

ławnik nowomiejski toruński, wydawca źródeł prawa chełmińskiego, „Rocznik Toruń-ski” 1988, t. 18, s. 153-157.

Pawlak M., Nauczyciele Gimnazjum Elbląskiego w latach 1535-1772. Cz. 2, „Rocznik Elbląski” 1973, t. 6, s. 127-177.

Pelczarowa M., Knoch Jerzy Marek, [w:] Słownik pracowników książki polskiej, pod red. I. Treichel, Warszawa-Łódź 1972, s. 423.

Počepko G., Braun Dawid, [w:] Słownik pracowników książki polskiej, pod red. I. Treichel, Warszawa-Łódź 1972, s. 87.

Pszczółkowska Z.L., Knoch Jerzy Marek, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nad-wiślańskiego. T. 2: G-K, pod red. S. Gierszewskiego, Gdańsk 1994, s. 408-409.

Schwarz F., Knoch Georg Markus, [in:] Altpreussische Biographie. Bd. 1, hrsg. von Ch. Krollmann, Königsberg 1941, s. 344.

Schwarz F., Kraft Friedrich Wilhelm, [in:] Altpreussische Biographie. Bd. 1, hrsg. von C. Krollmann, Königsberg 1941, s. 359.

Sławoszewska M., Linde Andrzej Adrian, [w:] Polski słownik biograficzny. T. 17: Legendorf Fabian ‒ Lubomirski Aleksander, Wrocław 1972, s. 353.

Starnawski J., Dzieje wiedzy o literaturze polskiej (do końca wieku XVIII), Wrocław 1984.Szczepaniec J., Reedycje tytułowe druków w Polsce XVIII wieku. Zarys problematyki

i bibliografia, „Ze Skarbca Kultury” 1957, z. 1 (10), s. 41-106.Szymańska K., «Światu pozostanie ten papier…» Hasse i Börner ‒ drukarze pogra-

nicza, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 2013, t. 30, s. 11-79.Tomkiewicz W., Warszawa jako ośrodek życia artystycznego i intelektualnego,

[w:] Warszawa w latach 1526-1795, oprac. M. Bogucka i in., Warszawa 1984, s. 210-241.Zientara W., Braun Dawid, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego.

T. 1: A-F, pod red. S. Gierszewskiego, Z. Nowaka, Gdańsk 1992, s. 158.

86

Iwona Imańska

87




Janina KosmanArchiwum Państwowe w Szczecinie, Szczecin, [email protected]

Fons sapientiae – przykłady XVII- i XVIII-wiecznych druków szkolnych ze zbioru

biblioteki Archiwum Państwowego w Szczecinie

Abstract

Fons sapientiae – Examples of School Handbooks from the Library Collection of the State Archives

in Szczecin (17th-18th Centuries)

The Library of the State Archives in Szczecin has got a valuable collec-tion of old printed books, including a large collection of handbooks. The article presents selected examples of 17th and 18th century publications pro-duced in Szczecin, in one of the most important local schools, the Paeda-gogium Ducale, later transformed into the Gymnasium Carolinum. These materials, referring to various manifestations of school life, illustrate reflect activities of educational institutions of that time. They are also an important supplement to the history of culture and social life in Szczecin and in the Western Pomerania.

Key words: library of the State Archives in Szczecin – school prints (handbooks) – 17th-18th Century – Szczecin.

Słowa kluczowe: Biblioteka Archiwum Państwowego w Szczecinie – druki szkolne – XVII-XVIII w. – Szczecin.

W księgozbiorze biblioteki Archiwum Państwowego w Szczecinie znaj-duje się pokaźny zbiór druków, które możemy określić jako szkolne, da-towanych od XVI do pierwszej połowy XX w. Przedmiotem niniejszego artykułu są wybrane przykłady druków XVII- i XVIII-wiecznych wytworzo-nych w Szczecinie w kręgu jednej z najbardziej znaczących szczecińskich szkół, czyli Pedagogium Książęcego (Paedagogii Stetinensis) założonego

w 1543 r., a przekształconego w latach późniejszych (od 1667 r.) w Królew-skie Gimnazjum Karolińskie (Regium Gymnasium Carolinum)1.

Druki szkolne, o których mowa, odnosząc się do rozmaitych przejawów życia szkół, obrazują działalność placówek oświatowych w dawnych wie-kach. Są też istotnym przyczynkiem do dziejów kultury i życia społecznego2.

Dla rozwoju pomorskiej kultury i szkolnictwa istotne znaczenie miał roz-przestrzeniający się na tych ziemiach od 1535 r. ruch reformacyjny3. W ogło-szonej tego roku ordynacji kościoła pomorskiego, opublikowane zostały ogólne wytyczne dotyczące powoływania szkół. Czytamy w tym dokumencie m.in., że:

[…] Szkoły powinny być założone we wszystkich miastach wedle możliwo-ści i posiadać bakałarza i nauczycieli, tak aby naukę dzieci nie prowadziło mniej niż trzy osoby. W większych miastach byłoby lepiej, gdyby można było posyłać dzieci z mniejszej szkoły do lepszej, jeżeli się czegoś nauczyły4.

Nowo powoływane szkoły miały uzyskać fundusze pochodzące z sekularyzo-wanych dóbr kościelnych. Znamiennym świadectwem zachodzących wówczas zmian było powołanie w Szczecinie Pedagogium Książęcego. Paul Friedeborn (1572-1637) burmistrz Szczecina w latach 1630-1637 i kronikarz miejski pisał:

W roku 1543 książę Barnim wraz z bratankiem księciem Filipem, przy po-parciu i za radą biskupa kamieńskiego Bartłomieja Schwawe i superinten-denta Pawła z Rohde, założyli w starym Szczecinie pedagogium, ściągnęli do niego uczonych ludzi i do tego stopnia obdarowali znacznymi dochodami, że mogli tam znaleźć utrzymanie liczni uczniowie jedynie za uiszczenie drobnej opłaty pieniężnej […]. To zbożne dzieło służyło nie tylko dobru ogólnemu, ale przysporzyło wiele korzyści kościołowi tego kraju. Mianowicie przybyło krajowi wielu uczonych ludzi i jeszcze dzisiaj przysparza5.

1 Zob.: K.F.W. Hasselbach, Der Geschichte des ehemaligen hiesigen Pädagogium, nachherigen K. Gymnasium erste Abtheilung, womit zu der dreihundertjährigen Jubelfeier der Anstalt..., Stettin 1844; Descriptio Paedagogii Stetinensis, 1573 = Opis Pedagogium Książęcego w Szczecinie, wyd. S. Schwann, Szczecin 1966.

2 I. Socha, Druki ulotne i okolicznościowe jako świadectwa kultury szkoły, [w]: Druki ulotne i okolicznościowe – wartości i funkcje. Materiały międzynarodowej konferencji naukowej, Wojnowice 8-10 października 2004, red. nauk. K. Migoń, M. Skalska-Zlat, A. Żbikowska-Migoń, Wrocław 2006, s. 322-341.

3 Dzieje Pomorza Zachodniego w wypisach. Praca zbiorowa, pod red. H. Lesińskiego, Poznań 1961, s. 143-144; R. Gaziński, Pedagogium Książęce : (lata 1544-1667), [w]: Akademicki Szczecin : XVI-XXI wiek, pod red. P. Niedzielskiego i W. Tarczyńskiego, Szczecin 2016, s. 16.

4 Dzieje Pomorza Zachodniego…, s. 145. Jedną z najważniejszych szkół na Pomorzu było m.in. stargardzkie Gimnazjum Groeninga założone w 1633 r. Druki dotyczące działalności tej placówki omawia artykuł J. Kosman Ze zbiorów biblioteki Archiwum Państwowego w Szczecinie, „Archeion” 2017, t. 118 (w druku).

5 Dzieje Pomorza Zachodniego…, s. 144-145.

88

Janina Kosman

Dokument fundacyjny Pedagogium, które było pośrednim ogniwem mię-dzy szkołą łacińską, a uniwersytetem, wydano w 1543 r., by rok później przyjąć pierwszych uczniów6. Ich nazwiska znamy m.in. z zachowanych w Książnicy Pomorskiej w Szczecinie rejestrów z lat 1576-1666 i 1679-18057. Podkreślić trzeba, iż wielu z nich zapisało się później trwale nie tylko w historii Pomo-rza8. Samo zaś Pedagogium w swoim pierwotnym kształcie funkcjonujące do 1667 r., było ważną placówką naukową i kulturalną ówczesnego Szczecina i ziemi pomorskiej. Jego działalność i zgromadzone zbiory stały się istotną częścią spuścizny naukowej i kulturalnej regionu9. Rola tej szkoły w zakresie oddziaływania naukowego, kulturalnego i społecznego uwidacznia się m.in. w piśmiennictwie, jakie zostało wytworzone w ciągu 124 lat istnienia placówki.

Najwcześniejsze druki związane z Pedagogium Książęcym – w oma-wianym zasobie bibliotecznym – pochodzące z XVI w., to nieliczne epita-fia i epitalamia10. Przykładem mogą służyć chociażby pisma gratulacyjne z okazji ślubu Joachima Prätoriusa (1566-1633), archidiakona kościoła Ma-riackiego w Szczecinie, profesora hebraistyki i logiki w Pedagogium. Jego małżeństwo zawarte 12 IX 1597 r. z Sophrosyną Stymmel (1577-1633), córką generalnego superintendenta księstwa szczecińskiego Christopha Stymmela (1525-1588), zostało uczczone przez wychowanków szkoły i przyjaciół młodej pary stosownymi tekstami11. Epitalamia te, wydruko-wane w szczecińskiej oficynie Joachima Rhetego (1566-1611), wyróżniają się szatą graficzną w postaci bordiur, inicjałów i ozdobnych winiet12. Nie

6 R. Gaziński, Pedagogium…, s. 20.7 A. Borysowska, «Album studiosorum» jako źródło do dziejów szczecińskiego Pedagogium

Książęcego, [w]: Piśmiennictwo na Pomorzu Zachodnim do końca XVIII wieku. Praca zbiorowa, pod red. J. Kosman, Szczecin 2015, s. 65-83.

8 Zob.: M. Wehrmann, Berühmte Schüler des Stettiner Pädagogiums, „Monatsblätter” Jg 8, 1894, Nr 9, s. 129-133.

9 Zob.: Dzieje Szczecina. T. 2: Wiek X-1805, pod red. G. Labudy, Warszawa-Poznań 1985, s. 355 i nn.10 Są one rejestrowane w serii: Handbuch des Personalen Gelegenheitsschrifttums in

Europäischen Bibliotheken und Archiven. Bd. 27-31: Stettin : Pommersche Stanisław-Staszic-Bibliothek, Staatsarchiv = Szczecin : Książnica Pomorska im. Stanisława Staszica, Archiwum Państwowe, hrsg. von S. Beckmann, S. Anders, Hildesheim 2013. Warto dodać, iż materiał zebrany w tym pięciotomowym dziele rejestrującym druki okolicznościowe będące w posiadaniu Książnicy Pomorskiej w Szczecinie i Archiwum Państwowego w Szczecinie jest wszechstronnym źródłem wiedzy, przede wszystkim biograficznej, jak też uzupełnieniem informacji o produkcji wydawniczej szczecińskich i pomorskich oficyn drukarskich w XVI-XVIII w.

11 Zob.: Epithalamia In Honorem Nvptiarum Reverendi, Doctissimi…, Stettin 1597, w: Stettin : Pommersche Stanisław-Staszic-Bibliothek, Staatsarchiv…, T. 29 , cz. 3, sygn. (3343) - PTHA 334, s. 1232; Amor Piorum Amaro-dulcis Reverendo Et Clarissimo, Stettin 1597, w: tamże, sygn. (3343) - PTHA 334 [2].

12 Dzieje drukarstwa pomorskiego zostały omówione w czwartym tomie wydawnictwa: Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, oprac. A. Kawecka-Gryczowa, K. Korotajowa, Wrocław-Kraków 1962. Wypada więc przypomnieć tylko, że początki sztuki drukarskiej w Szczecinie, mającej istotne znaczenie dla rozwoju kultury umysłowej miasta, przypadają na pierwszą połowę XVI w. W 1528 r. Jost Klopfer otrzymał zezwolenie książąt na wybudowanie młyna papierniczego oraz uzyskał przywilej

89

Fons sapientiae – przykłady XVII- i XVIII-wiecznych druków szkolnych ze zbioru...

są one co prawda bezpośrednio związane z działalnością Pedagogium, ale z zawartych tu wiadomości możemy czerpać informacje biograficzne do-tyczące profesorów szkoły. Literatura okolicznościowa, w tym panegirycz-na, dostarczała obficie tych ostatnich w odniesieniu do przedstawicieli róż-nych warstw i środowisk, w tym przypadku środowiska szkolnego.

Trzeba podkreślić, iż te właśnie druki okolicznościowe czyli epitafia, epi-talamia, panegiryki, teksty gratulacyjne związane z różnymi wydarzeniami zarówno w wymiarze prywatnym, rodzinnym jak i społecznym, środowisko-wym są w omawianym księgozbiorze najliczniejsze. W tej – zawierającej prawie 2000 obiektów kolekcji dominują wydawnictwa z XVII i XVIII w., w mniejszym stopniu reprezentowana jest literatura XVI-wieczna.

Wiele cennego materiału do historii szkół, oprócz wspomnianej literatury okolicznościowej, dostarczają druki ulotne obrazujące organizację i funk-cjonowanie tych placówek na różnych poziomach. I one właśnie będą przed-miotem niniejszego omówienia.

Wśród XVII-wiecznej produkcji wydawniczej zachowanej w bibliotece Ar-chiwum Państwowego w Szczecinie, odnoszącej się do Pedagogium Książęce-go, przeważają actus oratoria czyli deklamacje, oracje, popisy krasomówcze, poprzez które realizowano ćwiczenia językowe. Tematyka przygotowywa-nych przez uczniów popisów odzwierciedlała w dużej mierze programy na-uczania. Ważne miejsce zajmowały w nich zagadnienia naukowe, filozoficzne, kwestie społeczne, tematy oparte na wątkach antycznych. Zważywszy na to, iż wykładano po łacinie, tego typu ćwiczenia stawały się okazją do doskonalenia umiejętności językowych. Popisom towarzyszyły drukowane zaproszenia roz-noszone przez uczniów i służbę szkolną. Otrzymywali je dobrodzieje szkoły, urzędnicy, duchowni, rodzice. Strony tytułowe tych zaproszeń miały typowy układ, zawierały bowiem takie elementy jak: tytuł, datę i godzinę, miejsce oraz

czerpania papieru. Pięć lat później, pochodzący prawdopodobnie z Wittenbergi Franz Schlösser, otworzył pierwszy w Szczecinie i na terenie księstwa warsztat drukarski, który funkcjonował do 1539 r. jako efemeryda. Opublikowane w tej oficynie zarządzenie książęce z 1533 r. uchodzi za najstarszy zabytek szczecińskiego drukarstwa. Kolejne dwie drukarnie działające w Szczecinie w XVI w. to tłocznia Johanna Eichhorna, typografa z Frankfurtu nad Odrą, oraz oficyna uczonego astronoma, diakona przy Kościele Mariackim, Georga Rhete. W latach 1604-1631 działała w Szczecinie tzw. drukarnia książęca. W jej historii zapisały się nazwiska Samuela Eyrera, Johanna Duberna oraz Nicolausa i Thomasa Bartholdi. Tłocznia ta została prawdopodobnie sprzedana do Dorpatu. Historia pomorskiego drukarstwa to oczywiście nie tylko Szczecin. Warsztaty drukarskie funkcjonowały m.in. w Kołobrzegu, Stargardzie, Greifswaldzie, Barth, Stralsundzie. Wymienione szczecińskie oficyny pracując dla szkół drukowały akcydensy, druki ulotne, rozkłady zajęć, plany wykładów, rozprawy naukowe profesorów, utwory literackie. Drukarnie te posiadały przywileje na wyłączny druk publikacji szkolnych. W 1647 r. przywilej na wydawnictwa Pedagogium Książęcego otrzymał Georg Götzke. Działalność tych oficyn daje nam jednocześnie pełniejszy obraz kultury intelektualnej na Pomorzu w dawnych wiekach. Na temat drukarstwa na Pomorzu zob. też: G. Mohnike, Die Geschichte der Buchdruckerkunst in Pommern, Stettin 1840; tenże, Geschichte der Buchdruckereien in Stralsund bis zum Jahr 1809. Ein Beitrag zur pommerschen Literaturgeschichte, Stralsund 1833.

90

Janina Kosman

następującą po nich formułę zaproszenia wystosowaną przez rektora, konrek-tora lub profesorów szkoły. Końcowym elementem był adres wydawniczy. Trwałą ich wartością są widniejące na kolejnych stronach nazwiska uczniów. Pozwalają one, w przypadku braku matrykuł szkolnych, na odtworzenie stanu osobowego poszczególnych roczników. Nie jest zapewne dziełem przypad-ku, że natrafiamy tu na nazwiska Christiana Knorra (Actus Poetico Oratorius In Asotian Bacchanalium…, Szczecin 1650) czy Balthasara Bendela (Ad Ac-tum Oratorium De Infantia Urbis Romanae…, Szczecin 1648). Ch. Knorr von Rosenroth (1636-1689) niemiecki poeta, dramaturg, mistyk i pisarz, autor pie-śni i hymnów kościelnych, zanim podjął studia uniwersyteckie, uczył się m.in. w Pedagogium w Szczecinie13. B. Bendel (1631-1675) z kolei po ukończeniu edukacji w Szczecinie, Gdańsku i Greifswaldzie objął w 1655 r. stanowisko subdiakona w Kościele Mariackim w Szczecinie, osiągając w kolejnych la-tach coraz wyższe stanowiska w kościelnej hierarchii14. Był on autorem utwo-rów okolicznościowych, m.in. wierszowanego epitalamium z okazji zaślubin szczecińskiego drukarza Johanna Valentina Rhetego (1620-1683) z Elizabeth Tesmarus, córką szczecińskiego kupca. W utworze tym zwraca uwagę m.in. nawiązanie do pracy typografa, którą autor ceni niezwykle wysoko, podkre-ślając, iż jej efektem jest rozwój kultury i sztuk, którego intensywność można porównać do siły duchowej Aten i Rzymu15.

Profesorowie Pedagogium byli twórcami lub adresatami licznych pism okolicznościowych, autorami podręczników, rozpraw naukowych, tłumaczeń, utworów literackich16. Oprócz Salomona Gessnera (1559-1605), Christopha Buteliusa (1571-1611), Martina Leuschnerusa (1589-1641) wypada wymienić w tym gronie rektora Johannesa Micraeliusa (1597-1658), autora interesujących tekstów dramatycznych oraz Heinricha Schaeviusa (1624-1661) profesora greki i poezji, który otrzymał tytuł poeta laureatus caesareus17. W omawianym za-sobie znalazł się jego utwór poświęcony pamięci księcia Bogusława XIV oraz treny żałobne upamiętniające ostatniego Gryfitę (zmarł w 1637 r.)18.

Tak więc z Pedagogium związane są początki środowisk twórczych Szcze-cina. Podejmowano tu próby zarówno literackie jak i teatralne. W XVII w.

13 Neue Deutsche Biographie. Bd. 12: Kleinhans-Kreling, Berlin 1980, s. 223-226. 14 H. Moderow, Die Evangelischen Geistlichen Pommerns von der Reformation bis zur

Gegenwart auf Grund des Steinbrück-Berg‘schen Manuskriptes. T. 1: Der Regierungsbezirk Stettin, Stettin 1903, s. 447.

15 Amores Tesmeria-Rhetiani, A Musis Faventibus, [b.m.] 1650.16 R. Gaziński, Pedagogium…, s. 35.17 Allgemeine Deutsche Biographie. Bd. 30, Leipzig 1890, s. 648-649.18 Drama Funebre, Augustissimis Manibus Illustrissimi Et Celsissimi Principis Ac Domini,

Domini Bogislai XIV. &c.&c. Novissimi Ex Sua Familia Pomeraniae Ducis, Humillime Tributum Ab Henrico Schaevio, D. & Prof., Stettin [ok. 1654]; Threnodia Super obitum Illustrissimi, Celsisimi, Et Reverendissimi Principis, Ac Domini, Dni. Bogislai, Ejus Nominis XIV..., Stetini [b.r.].

91


mamy do czynienia z szeroką ekspansją teatru szkolnego, mającego służyć dydaktyce i rozrywce19.

Pedagogium, które wniosło tak istotny wkład w rozwój kultury na Pomo-rzu, zaczęło podupadać w latach 20. XVII w. Trudności natury ekonomicz-nej, malejąca liczba studentów, odczuwalny brak dyscypliny spowodowały, iż w 1667 r. szkołę zamknięto20. Jednocześnie w jej miejsce władze szwedzkie powołały gimnazjum akademickie pod nazwą Regium Gymnasium Caroli-num, otwarte w listopadzie w 1667 r.21 Nazwę szkoła zawdzięczała królowi szwedzkiemu Karolowi XI. Zatwierdzone przez niego statuty i regulaminy nauczania zostały opublikowane w latach 1667-1668 jako Acta Inauguratio-nis Gymnasi Carolini… (Szczecin 1667-1668)22. W omawianym księgozbio-rze stanowią one „wiązkę” zawierającą dziesięć pozycji. Znalazły się wśród nich m.in. obwieszczenie o powołaniu Gimnazjum Karolińskiego, będące jednocześnie zaproszeniem na uroczystość jego otwarcia (Quod Deo Opti-mo Maximo…, Szczecin 1667); tekst kazania wygłoszonego przez pastora szczecińskiego kościoła Mariackiego, profesora teologii Joachima Fabriciusa (1617-1679), w którym mówca, nowo otwartą szkołę nazwał krynicą mądrości (Fons Sapientiae, Stetini In Gymnasio Carolino Ex Dei Gratia Reclusus…, Stary Szczecin 1668); wytyczne dotyczące metod nauczania, kierunków kształcenia i miejsca szkoły w systemie społecznym (Brevis instructio: ex qua, consensu Dnn. Curatorum, Gymnasii Carolini professores in docendi munere versabuntur) i 20-stronicowy statut określający całościowo organizację szkoły (Verfassung des Gymnasii Carolini zu Alt-Stettin..., Stary Szczecin 1667).

Podobnie jak w Pedagogium Książęcym również w Gimnazjum Karoliń-skim rozwijała się twórczość naukowa i literacka inicjowana przez profesorów szkoły. W gronie najbardziej twórczych pedagogów można wymienić rekto-ra Johanna Ernsta Pfuela (1640-1705). Wśród licznych prac jego autorstwa w omawianym zasobie znalazł się m.in. tekst teologiczny, którego tematem były rozmaite kwestie doktrynalne związane z poglądami Marcina Lutra23. Typowym wydawnictwem były programy nauczania, czyli Catalogus Lectio-num… zawierające spisy wykładanych przedmiotów i nazwiska nauczycieli24.

19 Z. Mielcarek, B. Owczarek, Od Pedagogium do Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1985, s. 50.20 R. Gaziński, Pedagogium…, s. 44.21 P. Gut, Szczecińskie akademickie szkoły średnie w II połowie XVII i w XVIII wieku.

Gimnazjum Karolińskie (lata 1667-1716), [w:] Akademicki Szczecin…, s. 47.22 Zob. aneks.23 Drey Theologische Fragen … Auß dem klaren Worte Gottes und Zeugnißen unverwerfflicher

recht-Lutherischer Theologen gründlich erörtert, Und zum öffentlichen Druck gegeben von Joh. Ernst Pfuel…, Stettin 1686.

24 Catalogus Lectionum & Exercitationum: Quae, Deo volente, in Regii Stetinensis Gymnasii Carolini maiore & minore Collegiis, approbantibus Dnn. Curatoribus, hoc ipso Anno Christi MDCLXIIX. publice habebuntur: P.P., Stetini, ipsis Calend. Ianuarii, [Stetini] 1668.

92

Janina Kosman

W dużej ilości wydawano tzw. Introductio, czyli okolicznościowe przemówie-nia lub utwory poetyckie z okazji objęcia katedry25.

Wiele tekstów po-chodzących z kręgu Gimnazjum Karo-lińskiego poświęco-no patronowi szkoły Karolowi XI, jak też jego synowi i na-stępcy Karolowi XII. Szczególnie opiewa-no zwycięstwo tego ostatniego w bitwie pod Narwą w 1700 r. Druczek przygotowa-ny w Szczecinie z tej okazji zwraca uwagę całostronicową ilu-stracją będącą alego-rią bitwy26.

25 Vorsichtige als gefährliche Schiffart auff dem Meer Der Jurisprudentz und Medicin Bey Solenner Introduction Des ... Herrn Mauriti Völschowen, Vocirten Professoris am hiesigen Koeniglichen Gymnasio Carolino ... Imgleichen Des ... Herrn Carl Friedrich Lüthers..., Alten Stettin 1705.

26 P. Jetze, Ara Eucharistias, Quam In Gloriam Dei, Bonorum Defensoris, Scelerumque Vindicis: Et Memoriam Gloriosissimae Victoriae, Die XX. Novembris, Anno Reparatae Salutis MDCC A Moscovitis Reportatae : Et Civitas Narvae, Ab Obsidione Libertate..., Sedini [1701]. Zob. też J. G. Roeser, Laurus Triumphalis, Quam Augusto & Potentissimo Principi Ac Domino, Domino, Carolo XII. Svecorum, Gothorum Et Vandalorum Regi &c. &c. &c. Pio, Felici, Triumphatori, Redivivo Svecorum Herculi Ob Liberatam Narvam, Et Caesos, Fugatosque Moscos Duabus Solennibus Orationibus in Majori Gymnasii Carolini Auditorio ... Die XVI. Februarii A.O.R. MDCCI. Cum Pridie Supplicationes Publice Factae, Generosi Juvenes Ex Flore Nobil. Pomer. Bernhardus Christianus de Jaeger, Joachimus Herman. de Maltzann ... Gratulari Parabant. Sed Haec Panegyris ... D. XVII Martii ... Solenniter Celebrabitur. Ad Qvam Illustrandam ... Invitat Joh. Georgius Röserus, D. Gymnasii Regii Rector & Profess. P. Stettini, Stettin 1701.

Fot. 1. Całostronicowa ilustracja z druczku

P. Jetze, Ara Eucharistias..., Szczecin 1701. Źródło: Archiwum Państwowe

w Szczecinie. Zdjęcie: Janina Kosman.

93


Gimnazjum Karolińskie działało nieprzerwanie do 1716 r., kiedy to, w wyniku zmian politycznych, nowym patronem szkoły został król pruski Fryderyk Wilhelm I. Na mocy jego decyzji opublikowano 30 XII 1716 r. ob-wieszczenie o wznowieniu pracy szkoły i powołaniu nowych profesorów oraz rektora, którym został Michael Friedrich Quade (1682-1757)27. Placów-ka posługując się (początkowo) nadal nazwą Gimnazjum Karolińskie, prze-chodziła pod jurysdykcją pruską liczne reorganizacje i zmiany odzwiercie-dlające się w wytworzonym z inicjatywy władz szkolnych piśmiennictwie.

Okazji dla aktywności piśmienniczej dostarczały rocznice, święta, jubi-leusze. Uroczyście celebrowano urodziny władców, traktowane zwykle jako święto państwowe. Wygłaszane wówczas mowy, którym towarzyszyły występy chóru i niekiedy zespołu muzycznego, ogłaszano drukiem, niejednokrotnie z do-łączeniem zapisu nutowego. Wiele tego typu tekstów zachowało się z 1738 r., w którym świętowano 50. rocznicę urodzin Fryderyka Wilhelma I. Ukazała się wówczas m.in. okolicznościowa mowa urodzinowa dla uczczenia władcy, której autorem był nauczyciel języka francuskiego Adrien Alexandre Lanius. Jest to je-dyny przykład tekstu w tym języku w omawianym zasobie28. W drukach XVII--wiecznych przeważa łacina, natomiast w XVIII-wiecznych język niemiecki.

Licznymi tekstami ku czci Fryderyka II Wielkiego odznaczył się z ko-lei Christian Friedrich Stisser (1718-1792), nauczyciel historii i wymowy/retoryki. W omawianym zbiorze znalazły się jego mowy okolicznościowe z okazji kolejnych urodzin władcy z lat 1750, 1752, 1757, 1760 i 1762-1764, w których autor oprócz treści panegirycznych, pełnych czołobitności, zawarł kwestie dotyczące m.in. historii powszechnej, sztuki wojennej i historii Prus.

W 1717 r. uroczyście świętowano 200-lecie reformacji, które uwiecznio-no licznymi przemowami okolicznościowymi29. Jubileuszowym dla szkoły był rok 1744. Obchodzono wówczas 200-lecie powstania placówki. Zorgani-zowano przy tej okazji koncerty, przedstawienia teatralne, studencki pochód ulicami miasta, odprawiono nabożeństwo30. W murach szkolnych odbywały się actus oratoria oraz deklamacje upamiętniające książąt Barnima IX i Fili-

27 Quod Felix Faustumque Esse Jubeat Deus Ter Optimum Maximus! ... Domini Friderici Wilhelmi, Regis Borusiae ... Ac reliqua, Praeclara hac Musarum sede restaurata, Ad solennem Introductionis Actum Trium Novorum Professorum…, Sedini [1716].

28 A.A. Lanius, Haranque, prononcée Le XV.Aout. MDCCXXXVIII. Au College Roil de Sainte Marie a Stettin a l’Anniversaire de la Naissance du Roi Sa Majesté ... par Adrien Alexandre Lanius, Stettin [1738]. Zob. też : Stettinische Jubel-Freude, Welche Des ... Herrn Friderich Wilhelms Königes in Preussen ... Als Seine Königliche Majestät nach glücklich zurückgelegten Halben Saeculo Ihres ... Lebens Dero hohes Geburths-Fest, nach aller getreuen Unterthanen Wünsch, den 15. Augusti ... 1738. aufs neue erlebeten, Alten Stettin 1738.

29 J.S. Hering, Oratio Secularis, Quâ Quantum Prudentia Juris Ecclesiastici B. Luthero ejusque Reformationi debeat? In solemni Jubilaeo…, [Sedini 1717].

30 P. Gut, dz. cyt., s. 71-72.

94

Janina Kosman

pa I, sygnatariuszy aktu fundacyjnego Pedagogium Książęcego. Rektor Qua- de wygłosił uroczystą mowę traktującą o zmiennych losach szkoły31. Wiele pism ulotnych poświęcono też 500. rocznicy powstania fundacji Najświęt-szej Marii Panny w Szczecinie (Mariackiej; Marienstift in Stettin)32.

W drugiej połowie XVIII w. w związku z konkurencją ze strony innych szkół i malejącą liczbą studentów wysunięto postulat połączenia Gimnazjum Akade-mickiego ze szkołą miejską. Do zjednoczenia doszło ostatecznie w 1805 r., kie-dy to utworzono Królewskie i Miejskie Gimnazjum w Szczecinie33.

Omawiane tu druki wykazują przynależność do kilku zespołów prowe-niencyjnych: Towarzystwa Historii i Starożytności Pomorza (Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Alterthumskunde in Stettin), Pruskiego Ar-chiwum Państwowego w Szczecinie („König[liche]. Staats-Archiv zu Stet-tin”) i samej szkoły („Gimn[asium]. Paleo Sedinensis”). Występują one jako publikacje samoistne, w odróżnieniu od dwóch poszytów, w których zgru-powano po ok. 70 druków. Poszyty te były własnością profesora Johanna Carla Conrada Oelrichsa (1722-1799), który sukcesywnie ten zbiór uzupeł-niał, m.in. poprzez zakupy aukcyjne. Obydwa w 1783 r. stały się własnością Davida Friedricha Eberta (1740-1789), archidiakona w kościele Mariackim w Szczecinie, rektora i profesora Gimnazjum Akademickiego, zasłużone-go bibliotekarza. Oprócz druków znalazły się tu pojedyncze numery gazet „Königlich privilegierte Stettinische Zeitung”, „Wöchentlich-Stettinische Frag- und Anzeigungs-Nachrichten” oraz „Berlinische privilegierte Zei-tung”. We wszystkich odnajdujemy informacje o Gimnazjum Akademickim, bądź o samym Ebercie, który ponadto dołączył do tego zbioru epitalamia z okazji swojego ślubu z Marie Elisabeth Bredow oraz wydaną w Szczecinie w 1783 r. historię biblioteki Mariackiej swego autorstwa34.

Przywołane w artykule druki ulotne i okolicznościowe to zazwyczaj kil-kukartkowe publikacje, chociaż zdarzają się obszerniejsze. Pod względem typograficznym XVI- i XVII-wieczne prezentują się skromnie, bardziej roz-budowane graficznie są druki XVIII-wieczne, w których występują typowe dla tego czasu elementy zdobnicze.

31 M.F. Quade, Heilige und gerechte Freude. Des Königlichen Academischen Gymnasii zu alten Stettin ... Am Tage Barnimi war 9 Junius des 1744sten Jahres, Mittelst einer öffentlichen Jubel-Rede Von den mannigfaltigen Veränderungen und Schicksalen dieses Gymnasii..., Stettin [1744].

32 Das 500jährige Jubel-Fest der Marien-Stifts-Kirche, so den 9ten August 1763..., Stettin 1763.33 P. Gut, dz. cyt., s. 80.34 J.C.C. Oelrichs, Bei der Ebert- und Bredowischen Hochzeitfeier ... den 15sten October 1772,

Berlin 1772; Historiam Bibliothecae Templi Collegiati B. Mariae dicati enarrans ad actvm solemnem qvo ... Avspiciis ... Borvssiae. Regis Friderici. II. Maximi ... Avctoritate ... Iohannes Iacobvs. Sellivs ... Svb-Rector Scholae ... in Auditorio Maiori Gymnasii Regii et Academici D. VI. Maii MDCCLXXXIII ... est introdvcentus ... Collegia Regia Omnes ... Maecenates ... Patronos ... Amicos ... invitat David. Fridericvs. Ebert..., Stetini [1783].

95


Irena Socha w artykule Druki ulotne i okolicznościowe jako świadectwa kultury szkoły pisze, iż :

Dopiero scalenie druków danego typu, a więc ukazanie nie pojedynczych, nawet cennych publikacji, ale repertuaru obsługującego daną sytuację szkol-ną – może być podstawą owocnego ich badania35.

W odniesieniu do druków szkolnych przechowywanych w bibliotece Archi-wum Państwowego w Szczecinie – dla których zasygnalizowany tutaj zasób jest typowy – można jako repertuar postrzegać actus oratoria, catalogus lectionum i introductio. Repertuar mogą stanowić również statuty i regulaminy szkolne36. Często były one próbą naprawy stosunków w placówce. W 1763 r. w czasie kryzysu Gimnazjum Akademickiego nowy regulamin, mający być równocze-śnie jednym z elementów reformy szkoły, opracował J.C.C. Oelrichs37. Pokaźną grupę stanowią też druki, w których pojawiają się tematy lokalne i regionalne, świadczące o związkach szkoły z jej środowiskiem.

Przytoczone w artykule przykłady piśmiennictwa szkolnego są cenną do-kumentacją działalności szczecińskiej placówki, procesów dydaktycznych i wychowawczych oraz jej związków z otoczeniem, na potrzeby którego odpowiadała zarówno poprzez udział jej przedstawicieli w uroczystościach publicznych, jak i poprzez wytworzone teksty.

Przedstawiony w poniższym aneksie wybór charakterystycznych druków szkolnych dotyczących Pedagogium Książęcego, Gimnazjum Karolińskiego i Gimnazjum Akademickiego, przechowywanych w bibliotece Archiwum Pań-stwowego w Szczecinie, jest pierwszą tego typu prezentacją materiałów, które jak dotąd nie zostały jeszcze w pełni wykorzystane jako ilustracja dziejów tej szkoły38.

Pedagogium Książęce (1544-1667)

BENEVOLISBenevolis Lectoribus, cum debita honoris praefatione, S.D. M. Ernestus König, in Illustri Paedagog. Eloqv. ...Stetini : Typis Joh. Val. RhetI, Regii Typogr., 1664.[4] k.; 4º.

P 308/ 166435 I. Socha, dz. cyt., s. 327.36 Leges Regii Ac Illustris Gymnasii Palaeo-Sedinensis…, Stettin 1732.37 J.C.C. Oelrichs, Leges regii atque academici Gymnasii Palaeo-Stetinensis ... et a. MDCCLXIII

publicatae…, Palaeo-Stetini [1763]. 38 Niektóre z tych tytułów zostały zdigitalizowane i ich wersje pełnotekstowe można odnaleźć

m.in. na stronie internetowej Biblioteki Państwowej w Berlinie (Staatsbibliothek zu Berlin) czy Zachodniopomorskiej Biblioteki Cyfrowej „Pomerania”.

96

Janina Kosman

BENEVOLISBenevolis Lectoribus, cum praefatione Cultus Ac Honoris debiti, S.D.M. Ernestus König, in Regio Paedag. Eloqv. Prof.Stetini : Typis Joh. Val. Rhetii, Regii in Pom. Et Paedag. Stet. Typogr. Et Bibliopolae, 1666.[4] k.; 4º.

P 308/ 1666

MICRAELIUS JohannAd Actum Oratorium De Infantia Urbis Romanae Anno Epochae Chr. 1648, XVIII Julii Hora Nona Matutina In Illustri Gymnasio Stetinensi Adornandum Invitantur Omnes Musarum Nostrarum Patroni Amici Sectatores á M. Joh. Micraelio Rectore.Stetini : Typis Georgij Goetschij, Paedag. Typogr., [1648].[4] k.; 4º.

P 308/1648

MICRAELIUS JohannUt Tribus Actibus Historico-Oratoriis Studiosae Juventutis In Gymnasio Steti-nensi De Primae Monarchiae Primordiis Sub Nino, Mutatione Sub Sardana-pallo, Et Eversione Per Persas, Qvorvm … rogat Joh. Micraelius, D. Rector.Stetini : Typis Georgii Goetschii, Paedag. Reg. Typogr., 1652.[4] k.; 4º.

P 308/1652

SCHAEVIUS HeinricusActus Poetico Oratorius In Asotian Bacchanalium Denudans juxtá ingenium vini & proponens Characterem Temulentiæ Cum Digressione Ad Passio-nem Dominicam … A … Gymnasii Stetinensis Civibus … invitante Henrico Schaevio…Stetini : Typis Georgii Goetschii, Pædagogii Regii Typogr., [1650].[2] k.; 2º.

I/14

SCHAEVIUS HeinricusDrama Funebre, Augustissimis Manibus Illustrissimi Et Celsissimi Principis Ac Domini, Domini Bogislai XIV. &c.&c. Novissimi Ex Sua Familia Pome-raniæ Ducis, Humillime Tributum Ab Henrico Schævio.... [Stettin] : Typo Rhetiano exscriptum, [ok. 1654].[8] k.; 8º.

II/465

97


SCHAEVIUS HeinricusSermo Epinicius Super Subita liberatione Urbis Stetini Ab Obsidione Cæ-sareo- Brandeburgica : Ipsis Idib. Novembr. Anno MDCLIX. in Auditorio Gymnasii Regii Majori, In amplissima Panegyri pæne extemporaneus habi-tus ab Henrico Schaevio, D.Stetini : Typis Michaelis Höpfneri, Regii Typogr., [1659].[14] k.; 2°.

III/358 adl.

SCHUETZ Daniel Sallustius Dramaticus: Hoc est Bellum Jugurthinum, á Sallustio Crispo stylo historico consignatum, á Civibus Paedag. Stetinensis actu Oratorio in pro-scenium revocandum Ut Patroni, Mecoenates, Fautores Atqve Amici, hora IX. Matutina d. III& VIII Decembr. ... exhibet M. Daniel Schuetz ... 1663.Stetini : typis Johan Valentini Rheti, Regii per Pomeran.& Paedag. Stetin. Typographii Bibliopolae…, 1663.[10] k.; 4º.

P 308/1663

Gimnazjum Karolińskie (1667-1716)

ACTA INAUGURATIONIS GYMNASII CAROLINI 1667-1668

SACRAESacrae Regiae Majestatis, Regnorumq[ue]; Sveciae in Ducatu Pomeraniae Gubernator Generalis et Regiminis Senatus…[b.m. : b.w.], 1667.[1] k.; 1º.

P 308/1

QVODQvod deo optimo maximo laudi vertat ac gloriae, totiqve rei publicae, sacrae et civili, proficuum sit atqve salutare! Mandato et auspiciis ... Caroli XI. Sve-corum, Gothorum, Vandalorumqve regis, ... laudabili cura et republica dignis-simo studio ... Caroli Gustavi Wrangell ... et inclyti regiminis senatus, regium gymnasium, de ... nomine Carolinum dictum, studiosae juventutis commodo aperietur. Nos ergo, gymnasii hujus constituti curatores, ad actum inauguratio-nis, ... publico hoc programmate literarum fautores et studiosos, ... invitamus...Stetini : typis Johan[n] Valent. Rhetii, Regii Typographi et Bibliopolae, [1667].[1] k.; 1º.

P 308/2

98

Janina Kosman

FABRICIUS JoachimFons Sapientiae, Stetini In Gymnasio Carolino Ex Dei Gratia Reclusus, Der Weißheit Brun[n] zu Stettin im Carolinischen Gymnasio auß Gottes Gnade wi-der eröfnet : Im Nahmen Deß ... Fürsten und Herrn, Hn. Caroli XI. Der Schwe-den, Gothen und Wenden Königes ... Durch den ... Hn. Carl Gustav Wrangeln, Ihr Königl. Maytt. und dero Reiche Schweden hochansehnlichen Raht, und Reichs-Feldherrn, wie auch General-Gouverneur im Hertzogthum Pommern ... Bey einer in der St. Marien Stiffts-Kirchen auß Numer. cap. 21. vers. 16. 17. & 18. gehaltenen Inauguration-Predigt, Als am 24. Novembris ... Anno 1667. von den wollverordneten Herren Curatoribus, die Introduction deß neu-vocir-ten Rectoris verrichtet ... gezeiget und dargestellet von Joachimo Fabricio, der Heil. Schrifft Doctore, und deroselben nunmehr 21-jährigen Professore... Alt. Stettin : gedruckt bey Johan[n] Valentin Rheten, Königl. Typogr. und Buchhändler…, 1668.48 s.; 2º.

P 308/3

COELESTINUS HenricusPraefatio Inauguralis, Habita Ab Henrico Coelestino á Sternbach Cancella-rio, Et Hactenus Gymnasii Curatore.Stetini : Typis Joh. Valentini Rhetii, Regii Typographi & Bibliopolae, [1668].[6] k.; 2°.

P 308/4

AMMONIUS Andreas GottfriedHistoria Pomeraniae Paedagogica: breviter descripta et proposita publice oratione inaugurali, Andreae Gottfried Ammonis...Stetini : Typis Joh. Valent. Rhetii, Regii Typogr. …, 1667.[8] k.; 4°.

P 308/5

VERFASSUNGVerfassung deß Gymnasii Carolini zu Alt. Stettin : Wie dasselbe, im Nahmen Deß ... Fürsten und Herrn, Hn. Carln deß Eilfften Der Schweden, Gothen und Wenden Königs ... Nach der Hochseligen Herren Herzogen in Pommern [et]c. von ersten Fundation an zu jeder Zeit gehabter intention, von deß ... Hn. Carl Gustav Wrangels der Reiche Schweden Rahts und Reichs-Feldherrn ... Mit Zuziehung und Einrahten der Herren Land-Ständen von Praelaten Ritterschafft und Städten, bey der Haupt-Commission eingerichtet worden. Publiciret im Jahr 1667.

99


Alt. Stettin : bey Johan[n] Valentin Rheten, [1667].20 s.; 4º.

P 308/6

BREVISBrevis instructio: ex qva, consensu Dnn. Curatorum, Gymnasii Carolini Pro-fessores in docendi munere versabuntur.[b.m. : b.w., b.r.]. [2] k.; 2º.

P 308/7

LEGESLeges Gymnasii Stetinensis Carolini: Mandato & Autoritate Sac. Reg. Ma-jestatis Sveciae ... Dn. Caroli XI. Svecorum, Gothorum, Vandalorumq[ue] Regis, &c. &c. Laudabili cura ... Dn. Caroli Gustavi Wrangel Sae. Rae. Mtis. Regnorumq[ue] Sveciae Archistrategi ... & totius Collegii Regiminis, repeti-tae, ac in ipso Inaugurationis Actu denuo publicatae.Stetini : typis Joh. Val. RhetI, Regii typographi, [1668].[4] k.; 4º.

P 308/8

AMMONIUS Andreas GottfriedDuae Oratiunculae nonnullorum gymnasii Carolini professorum orationibus inauguralibus, partim ... ab 1667, partim ... ao. 1668 in collegio majori habitis... Stetini : [b.w.], [1668].[2] k.; 2º.

P 308/9

CATALOGUSCatalogus Lectionum & Exercitationum: Qvae, Deo volente, in Regii Stetinensis Gymnasii Carolini majore & minore Collegiis, approbantibus Dnn. Curatoribus, hoc ipso Anno Christi MDCLXIIX. publice habebun-tur : P.P. Stetini, ipsis Calend. Ianuarii.[Stettini] : Typis Rhetianis, 1668.[2] k.; 2º.

P 308/10

JURISTENDer Juristen Pflicht, Bey einem In dem Königl. Gymnasio Carolino Den 16. Maji Anno 1709. Gehaltenen Actu Oratorio De Officio Juris Consulti In einer Arie vorgestellet.

100

Janina Kosman

Alten Stettin : Gedruckt bey Gabriel Dahlen, Königl. Regierungs- und Gymna-sii Carolini-Buchdrucker, 1709.[2] k.; 2º.

III/363 adl.

KLINGGRAF EliasDissertatio moralis de Violentis Manibus, qvam Sub Praesidio viri ... Dn. M. Martini Lipenii, Rectoris Et Professoris in Gymnasio Carolino ... defensurus est …Stetini : Typis Danielis Starckii, Reg. Gymn. Carol. Typ., 1675.[10] k.; 4°.

P 308/1675

LINDSHIÖLD EricusOratio, qva Divam Memoriam … Dominae Ulricae Eleonorae, Svecorum, Gothorum, Vandalorumq [ue], Reginae Natae Principis Regiae ... Inter Pu-blicos Pomeraniae Planctus, Qvin Sveciae Omnis, Et Europae Luctum, Kal. Decemb. M.DC.XCIII. In Auditorio Majori Gymnasii Regii Sedinensis Ha-bita Sancte Coluit Ericus Lindshiöld...Stetini : Typis Friderici, Ludovici Rhetii, Reg. Typograp., [1693].[8] k.; 2º.

III/360 adl.

MEJERUS BartholdusProgramma Qvo Benevolum Auditorium, ad audiendas Studiosorum qvo-rundam Juvenum, pro salute Reip. vota facientium, Orationes, invitat Bar-tholdus Mejerus, Gymn. Carolini Sub-Rector…Stettin : Typis Rhetianis [1671].[2] k.; 2º.

P 308/1671

PFUEL Johann ErnstDrey Theologische Fragen: I. Ob man die Worte des S.D. Luth[eri] auß seinem 6ten Jenischen Tomo, von durch götterten Wasser der Tauffe ... wol anführen könne? II. Ob man wol sagen könne: Christus eigne Ihm zu seiner Gläubigen Todt und Sterben? III. Ob recht geredet sey: Christus werde in dem Glauben seiner Gläubigen noch immer gleichsam neu-gebohren? …Alten Stettin : Gedruckt bey Daniel Starcken, des Königl. Gymn. Carol. Buchdr. ..., 1686.[16] k.; 8º.

XVII/51

101


PFUEL Johann ErnstOratio Auspicialis, De Rectoris Officio, Cum Ipsi Rectoralis Et Professo-ria Dignitas, In Illustri Paedagogio Sedinensi Publicé Conferretur, In Ante Diem VII. Kal. Maji M.DC. LXXIX Habita In Aula Ducali Qvae Illic Est, á Joan. Ern. Pfuel...Stetini : Typis Danielis Starckii, Electoralis Aulae, Et Paedag. Typograph..., [1679].[2] k.; 2º.

Elb P 11

PROGRAMMAProgramma ad Panegyrin, d. XIX. Januarii In Gymnasio Carolino habendam benevolum auditorium invitans.Stetini : Typis Danielis Starckii, Reg. Gymn. Carolini Typ., 1670.[2] k.; 2º.

P 308/1670

PROGRAMMAProgramma, invitans bonarum Literarum Fautores et cultores, ad audiendum et spećtandum Drama : Qvod repetens doćtrinam de Moribus, exhibebit Stu-diosa Gymnasii Carolini Juventus... Stetini : Typis Joh. Val. Rhetii, Reg. Typogr. Et Bibliopolae, 1669.[2] k.; 2º.

P 308/1669/1

RASCHIUS Johannes HeinricusRaptus Sabinarum. Virginum. Ostensus. Et. Defensus. Oratione. Habenda. Publice. In. Illustri. Gymnasio. Carolino. Qvod. Est. Sedini. AD. D. XXIV. Januar. A.O.R. M.DC.LXXVII á Johanne. Heinrico. Raschio...Stetini : Typis Danielis Starckii Reg. Gymn. Carol. Typogr., [1677].[7] k.; 2º.

III/361 adl.

RECTORRector Gymnasii Carolini Andreas Gottfried Ammonius … ad Panegyrin, qvá designatis sibi Collegis, Con-Rectori et Sub-Rectori docendi munus au-toritate publicâ commendabit, Benevolum Auditorium invitat.Stetini : Typis Danielis Starckii, Reg. Gymn. Carolini Typog., 1670.[2] k.; 2º.

P 308/1670/1

102

Janina Kosman

RECTORRector Gymnasii Carolini, ad Orationes recolendae Obsidionis Stetinensis decennio abhinc solutae memoriae In Collegio Majori cras hora XII. ha-bendas benevolum Auditorium invitat.Stetini : Typis Danielis Starcki, Reg. Gymn. Carolini Typogr., [1669].[2] k.; 2º.

P 308/1669

RECTORRector Gymnasii Carolini suo et caeterorum Professorum Nomine, Ob-sidionis Stetinensis, Novennio Abhinc Solutae, Memoriam, In Collegio Majori Cras Hora XII. Recolendam, indicit.Stetini : Typis Rhetianis, [1667].[2] k.; 2º.

P 308/1667

REUTZIUS GvilhelmusDeo Auspice! Litologian, Sive Physicam Lapidum Considerationen, Sub Patrocinio Viri ... Dn.M. Martini Lipenii, Regii Gymnasii Carolini ... Professoris Philosophiae Publici, Dn. Praeceptoris, Ac Fautoris, Filiali Observantia Suspiciendi, In Auditorio Ejusdem Gymnasii Majori, Die XII. Augusti, Anno M.DC. LXXIV. ... Consvetis, Publicae, Ac Placidae Ventilationi Submittit Gvilhelmus Reutzius Sedinensis. Stetini : typis Joh. Val. Rhetii, Regii Typographi, et Bibliopolae, 1674.16 k.; 4º.

P 308/1674

ROESERUS Johannes GeorgiusCatalogus Lectionum, In Illustri Gymnasio Carolino, Quod Sedini Est, AD Annum Christi … MDCCX. Consensu Generosissimorum DNN. Curato-rum, Una Cum Catalogo Speciminum...Publicatus ... A Joh. Georg. Rösero...Sedini : Typis Gabrielis Dahlii, [1710].[4] k.; 4º.

P 308/1710

ROESERUS Johannes GeorgiusLaurus Triumphalis, Qvam Augusto Et Potentissimo Principi Ac Domino, Domino, Carolo XII. Svecorum, Gothorum Et Vandalorum Regi &c. &c. &c. Pio, Felici, Triumphatori, Redivivo Svecorum Herculi Ob Liberatam Narvam, Et Cæsos, Fugatosqve Moscos Duabus Solennibus Orationibus

103


in Majori Gymnasii Carolini Auditorio ... Die XVI. Februarii A.O.R. MDCCI. Cum Pridie Supplicationes Publice Factæ, Generosi Juvenes Ex Flore Nobil. Pomer. Bernhardus Christianus de Jæger, Joachimus Herman. de Maltzann ... Gratulari Parabant : Sed Hæc Panegyris ... D. XVII Martii ... Solenniter Celebrabitur. Ad Qvam Illustrandam ... Invitat Joh. Georgius Röserus, D. Gymnasii Regii Rector & Profess. P.Sedini : Typis Danielis Starckii, Reg. Gymn. Carol. Typographi relictis, [1701].[4] k.; 2º.

III/440 adl.

STAMMIUS PetrusPanegyris Oratoria Graeca, Romana, Germanica: Qua cras horis a prima Pomeridianis de Prima rerum origine, Coelo, Astra, & communibus Misto-rum Principiis, X. Orationibus Graeco Idiomate in Auditorio Minori habitis ... Alma Mater Natura Archibasilissa ... invitat M. Petrus Stammius...Stettin : Typis Joh. Val. Rhetii, Regii Typograph…, [1675].[4] k.; 4º.

PTHA 463

Gimnazjum Akademickie (1716-1805)

HERING Johann SamuelDas durch lange Krieges-Noth sehr gedrückte, aber durch Gottes Güte ... wieder erquickte Pommerland, wolte bey ... Feyrung des zweyten Jubilaei des Königlichen Academischen Gymnasii Carolini, in der ... Alten Stettin, am 9. Junii im Jahr MDCCXLIV ... in dem grösseren Hörsaal des Königl. Gymnasii, zu haltenden Jubel-Rede, Bey einer Vocal- und Instrumental--Music, ... in ... Ehrfurcht besingen, D. Johann Samuel Hering…Stettin : gedruckt bey Joh. Friderich Spiegeln, Königl. Regierungs- und Gymnasii- Buchdrucker, 1744.[2] k.; 2º.

III/395 adl.

KISTMACHER Georgius NathanaelMusarum Sedinensium Castris Militiae literatae, nostraeque Disciplinae Quatuor selectiores, bonaeque Spei Alumni, ab Industria Militari, ad egregium, togataeque Laudis aemulatum incitati excultam Studiis elegantioribus Indolem in Exercitationem Oratoriam transferent, atque inter Belli molimina, quae Septentrioni horrorem denotare videntur ... Principi Friderico Secundo ... Magni

104

Janina Kosman

Cognomen devotis Elegiorum honoribus non minus, quam solidis Argumentis, adstruent, Eumque Carolus Fridericus Kistmacher ... Johannes Conradus Eberhard ... Fridericus Engelbertus Albinus ... & Rudolphus Wilhelmus Zobel : D. 24. Januar. 1750. ipso sacrae Regiae Majestatis laetissimo Natali ... in Gymnasii Auditorio ... Orationibus celebrabunt Panegyricis ... rogat Georgius Nathan. Kistmacher, Gymnas. Reg. Eloqv. ... Profess. ...Sedini : typis Johannis Friderici Spigelii, Regii Regiminis et Gymnasii Typographi, [1750].[6] k.; 4º.

III/426 adl.

LANIUS Adrien AlexandreHaranque, prononcée Le XV.Aout. MDCCXXXVIII. Au College Roil de Sainte Marie à Stettin à l’Anniversaire de la Naissance du Roi Sa Majesté ... par Adrien Alexandre Lanius.Stettin : par Jean Frederic Spiegel, [1738].[5] k.; 2º.

III/432 adl.

LILIE Wilhelm GottlobRede am Geburts-Tage der Grossen Monarchin Catharina II. Kayserin und Selbstherrscherin aller Reussen et. et. et. [am 2ten May 1771 im grössern Hörsaale des königl. akademischen Gymnasiums … gehalten von Wilhelm Gottlob Lilie…. Stettin : gedruckt bey Johann Heinrich Leich…, [1771].16 s.; 4º.

P 308/1771

QUADIUS Michael Fridericus Index Operarum et Lectionum Publicarum, Quas consensu et Auctoritate ... quod Sedinum intra pomoeria sua fovet, A.S.R. MDCCXXIV Discentium Coetui proponent, Una cum Elencho Speciminum ... publicatus â Michaele Friderico Quadio...Sedini : Typis Joh. Frider. Spiegelii, Regi Regim, et Gymnasii Typographi, [1724].[4] k.; 4º.

P 308/1724

SCHRÖDER Albrecht HeinrichDie glücklichen Zeiten, unter Friderich dem Zweiten, bei dem Zweiten Jubelfeste des Königl. Academischen Gymnasii, zu Alten Stettin, Im Jahr

105


1744 besungen, Im Rahmen der alhier studierenden Jugend von Albrecht Heinrich Schröder…Stettin : gedruckt bey Johann Friderich Spiegeln…, 1744.[4] k.; 4º.

III/407 adl.

STETTINISCHEStettinische Jubel-Freude, Welche … Des ... Herrn Friderich Wilhelms Königes in Preussen ... Als Seine Königliche Majestät nach glücklich zurückgelegten halben Saeculo Ihres ... Lebens, Dero hohes Geburths-Fest, nach aller getreuen Unterthanen Wunsch, den 15. Augusti ... 1738. aufs neue erlebeten...Alten Stettin : Gedruckt bey Johann Friderich Spiegeln…, 1738.[2] k.; 2º.

III/433 adl.

STETTINISCHENDerer Stettinischen Musen frohes Danck-Lied, Welches bey solenner Cele-brirung des zweyten Jubilaei des Königl. Gymnasii Illustris Academici zu Alten Stettin den II. Juni 1744. in Begleitung Musicalischer Instrumenten abgesungen worden.Stettin : gedruckt bey Johann Friderich Spiegeln…, 1744.[2] k.; 2º.

III/393 adl.

STISSER Christian FriederichEine deutsche Rede, durch welche er das ... Geburtsfest Seiner Königlichen Majestät in Preussen ... unsers ... Herrn, am 24. Jenner. 1750 ... im gros-sen Hörsaale des Königl. akademischen Gymnasii zu Stettin in ... Ehrfurcht feyerlich begehen, und in welcher der Hauptsatz seyn wird: Friederich ein wahrer König…Stettin : [b.w.], 1750. 1 k.; 1º.

III/360

STISSER Christian FriederichZu einer öffentlichen Redehandlung, in welcher der allerhöchste 41ste Geburtstag Sr. Majestät unsers ... Königs und ... Landes-Herrn im grossen Hörsaale des Königl. akademischen Gymnasii zu Stettin am 24. Jan. 1752 ... unter seiner Anführung von zween ... Musensöhnen, Rudolph Wilhelm Zobel ... in einer deutschen Rede ... und Johann Friedrich Tiede ... in einer

106

Janina Kosman

deutschen Ode ... soll gefeyert werden, ladet ... ergebenst ein M. Christian Friedrich Stisser ... Professor der Historie und der griechischen Sprache...Stettin : gedruckt bey Joh. Fried. Spiegeln…, 1752.[4] k.; 4º.

III/424 adl.

STISSER Christian FriederichFriderichs des Grossen neun und vierzigster Geburtstag am 24sten des Jen-ners 1760 im Namen des Königl. akademischen Gymnasii zu Stettin … be-sungen von M. Christian Friederich Stisser…Stettin : gedruckt bey des Königl. Preussischen Pommerschen Regierungs--und Gymnasii-Buchdruckers, seel. Johann Friederich Spiegels Witwe, 1760.[2] k.; 2º.

III/423 adl.

STISSER Christian FriederichKurzer Beweis: daß das Recht der Prävention oder des Zuvorkommens ... wo-mit zu einer deutschen Rede, welche er bey so freudenvoller als demütiger Feyer des am 24ten dieses Monats zum Glücke so vieler Völker erscheinenden sechs und vierzigsten Geburtstages Seiner Königlichen Majestat. Friederichs des Grossen ... im grossen Hörsaal des Königlichen akademischen Gymnasii zu Stettin… halten wird ... einladet, M. Christian Friederich Stisser…Stettin : gedruckt bey Herm. Gottfr. Effenbart …, 1757.10 s.; 2º.

III/425 adl.

TITIUS Henricus MauritiusDe Sanctitate Jubileorum Quaedam praefatur, Atque simul Ad Orationem Secularem, DE Laetitia Eruditorum ... In Auditorio majori habendam, Viros ... Patronos ... invitat ... Henricus Mauritius Titius...Sedini : Typis Joh. Frid. Spiegelii, Regii Regim. Et Gymnasii Typogr., 1744.[2] k.; 2º.

III/335 adl.

Bibliografia

Allgemeine Deutsche Biographie. Bd. 30, Leipzig 1890.Borysowska A., «Album studiosorum» jako źródło do dziejów szczecińskiego Peda-

gogium Książęcego, [w]: Piśmiennictwo na Pomorzu Zachodnim do końca XVIII wieku. Praca zbiorowa, pod red. J. Kosman, Szczecin 2015.

Descriptio Paedagogii Stetinensis, 1573 = Opis Pedagogium Książęcego w Szczeci-nie, wyd. S. Schwann, Szczecin 1966.

107


Drukarze dawnej Polski od XV do XVIII wieku, oprac. A. Kawecka-Gryczowa i K. Korotajowa, Wrocław 1962.

Dzieje Pomorza Zachodniego w wypisach. Praca zbiorowa, pod red. H. Lesińskiego, Poznań 1961.

Dzieje Szczecina. T. 2: Wiek X-1805, pod red. G. Labudy, Warszawa-Poznań 1985.Gaziński R., Pedagogium Książęce (lata 1544-1667), [w]: Akademicki Szczecin XVI-

-XXI wiek, pod red. P. Niedzielskiego i W. Tarczyńskiego, Szczecin 2016.Gut P., Szczecińskie akademickie szkoły średnie w II połowie XVII i w XVIII wieku.

Gimnazjum Karolińskie (lata 1667-1716), [w:] Akademicki Szczecin XVI-XXI wiek, pod red. P. Niedzielskiego i W. Tarczyńskiego, Szczecin 2016.

Hasselbach K.F.W., Der Geschichte des ehemaligen hiesigen Pädagogium, nachhe-rigen K. Gymnasium erste Abtheilung, womit zu der dreihundertjährigen Jubelfeier der Anstalt..., Stettin 1844.

Mielcarek Z., Owczarek B., Od Pedagogium do Uniwersytetu Szczecińskiego, Szcze-cin 1985.

Moderow H., Die Evangelischen Geistlichen Pommerns von der Reformation bis zur Gegenwart auf Grund des Steinbrück-Berg’schen Manuskriptes. T. 1: Der Regierungs-bezirk Stettin, Stettin 1903.

Mohnike G., Die Geschichte der Buchdruckerkunst in Pommern, Stettin 1840.Mohnike G., Geschichte der Buchdruckereien in Stralsund bis zum Jahr 1809. Ein

Beitrag zur pommerschen Literaturgeschichte, Stralsund 1833.Neue Deutsche Biographie. Bd. 12: Kleinhans-Kreling, Berlin 1980. Socha I., Druki ulotne i okolicznościowe jako świadectwa kultury szkoły, [w]: Dru-

ki ulotne i okolicznościowe-wartości i funkcje. Materiały międzynarodowej konferencji naukowej, Wojnowice 8-10 października 2004, red. nauk. K. Migoń, M. Skalska-Zlat, A. Żbikowska-Migoń, Wrocław 2006.

Stettin : Pommersche Stanisław-Staszic-Bibliothek, Staatsarchiv = Szczecin : Książnica Pomorska im. Stanisława Staszica, Archiwum Państwowe, hrsg. von S. Beckmann, S. An-ders, Hildesheim 2013.

Wehrmann M., Berühmte Schüler des Stettiner Pädagogiums, „Monatsblätter” 1894, Jg. 8. Nr 9.

108

Janina Kosman

109

Jarosław KurkowskiWarszawa, [email protected]

Dzieje Rosji w piśmiennictwie doby stanisławowskiej. Część II: „Recherches sur

les titres... ” Feliksa ŁoykiAbstract

History of Russia in the Polish Literature during the Times of King Stanisław August. Part II: „Recherches sur les

titres... ” by Feliks Łoyko

The article contains analysis of Feliks Łoyko’s thesis (1717-1779) „Recherches sur les titres portés en différents tems par les souverains de Russie et de Moscovie” (manuscript preserved at the Czartoryski Library in Kraków, No. 1118). Łoyko’s text was mainly an attempt to complete and elaborate Martin Schmeizel’s concept (1679-1747), and also of Karol Wyrwicz (1717-1793), although preliminary research did not enable him to significantly deepen nor formulate anew all the discussed topics. The unfinished writings of Łoyko are probably a working version of the text conceived as a polemic brochure, prepared in stages (from app. 1768 to app. 1772), a brochure which was tightly connected with the situation of the Polish-Lithuanian Republic at that time. Łoyko’s source-based delib-erations are an element of a whole sequence of publishing initiatives that began already in the 40s of the 18th century and which referred to a sci-entific programme announced by Józef Andrzej Załuski in the brochure Programma Literarium... (Warsaw 1732).

Key words: Polish literature of the reign of King Stanisław August ‒ Polish historiography of the 18th century ‒ history of Russia ‒ titulature of Russian rulers ‒ Feliks Łoyko.

Słowa kluczowe: piśmiennictwo epoki stanisławowskiej ‒ historiografia polska XVIII w. ‒ obraz dziejów Rosji ‒ tytulatura władców Rosji ‒ Feliks Łoyko.




Można sądzić, że lata zbrojnego sprzeciwu wobec kurateli Petersburga nad Rzecząpospolitą i rozstrzygnięć sejmu rozbiorowego będą wiązać się w pol-skim piśmiennictwie epoki ze wzmożonym zainteresowaniem tematyką ro-syjską, wykraczającym poza krąg ulotnych publicystycznych polemik wokół konfederacji słuckiej, radomskiej czy barskiej, gwałtów armii rosyjskiej, am-basadorskiej wszechwładzy itp. Oczywiście, trudno automatycznie przenosić na wiek XVIII współczesne nam mechanizmy życia kulturalnego i naukowe-go, oczekując wielostronnego, spektakularnego oddziaływania bieżących wy-darzeń, zjawisk i nastrojów społecznych na sferę aktywności twórców, w tym na kierunki badań historiograficznych1. Pewne obserwacje uprawdopodobnia-ją jednak istnienie także ówcześnie determinant tego właśnie rodzaju – Władi-mir Toporow pisząc o okolicznościach powstania tragedii Bolesław (Krzywo-usty) pióra Michaiła Murawjewa (1757-1807) stwierdza:

Temat «polski» przyciągał w tamtych latach uwagę wielu ludzi. W Moskwie, w tym kręgu, do którego należeli Murawjewowie, żywo interesowano się pol-skimi sprawami, tym bardziej że Rosja była mocno w nie zaangażowana [...]. Dlatego też, nie przypadkiem, w tym właśnie czasie młody poeta wybiera na temat swojej tragedii epizod z historii Polski pierwszej tercji XII wieku2.

Jest to, jego zdaniem, jedna z „odpowiedzi literatury rosyjskiej na pierw-szy rozbiór Polski”.

Z burzliwych czasów konfederacji barskiej, jak można wnioskować, tuż sprzed traktatu rozbiorowego pochodzi dość obszerne opracowanie histo-ryczne poświęcone pewnemu szczególnemu aspektowi dziejów Rosji. Zo-stało ono przygotowane przez późniejszego najwybitniejszego (zdaniem Andrzeja Feliksa Grabskiego) polemistę ze strony Rzeczypospolitej prze-ciw bezprawiu zaborców – szambelana królewskiego Feliksa Łoykę (1717-1779)3. Tekst ów znajduje się w rękopisie o sygn. 1118 w zbiorach Biblioteki Książąt Czartoryskich w Krakowie. Jego istnienie zasygnalizowała już He-lena Madurowicz-Urbańska. W jej krótką relację wkradły się jednak drobne błędy i literówki4. Tytuł opracowania Łoyki w pełnej i prawidłowej wersji brzmi następująco: „Recherches sur les titres portés en différents tems par les

1 Jak sytuacja geopolityczna ukierunkowuje historiografię por. np. uwagi Emanuela Rostworowskiego we wprowadzeniu do Historii powszechnej. Wiek XVIII, wyd. 4, Warszawa 1994, s. 10.

2 W. Toporow, Odpowiedź literatury rosyjskiej na pierwszy rozbiór Polski, „Teksty Drugie” 2006, nr 1-2, s. 89. Dodajmy, że w 1766 r. Fiodor Emin (Фёдор Александрович Эмин; 1735-1770) przetłumaczył na rosyjski Histoire générale de Pologne Pierre’a Josepha de la Pimpie de Solignaca (1686-1773), sekretarza króla Stanisława I (История польская. В. 1-2, Санкт-Петербург 1766).

3 A.F. Grabski, Myśl historyczna polskiego Oświecenia, Warszawa 1976, s. 139-140.4 Por. H. Madurowicz-Urbańska, Prace Feliksa Łoyki nad historią gospodarczą i ekonomiką

Polski. Cz. 1: Pieniądz, Wrocław [i in.] 1977, s. 30-31.

110

Jarosław Kurkowski

souverains de Russie et de Moscovie”, względnie w nieco uproszczonej, któ-ra znalazła się na nagłówkowej karcie 115: „Recherches sur les titres portés par différents souverains de Russ[ie] et de Mosc[ovie]”. Nieporozumieniem jest uznanie przez badaczkę incydentalnie pojawiających się w rękopisie ad-notacji w lewym górnym rogu („Affaires avec la Moscovie” czy „Affaires de la Pologne avec la Russie”) za sygnalizację fragmentów innych prac au-torskich5. Uważna analiza nie pozostawia wątpliwości, że chodzi tu o jeden i ten sam tekst, co zresztą autor jednoznacznie doprecyzował poniżej takiej adnotacji: „Rech. sur les titres”6. Analizy takiej nie ułatwia fakt, że tekst ów nie został opracowany do końca, jedyna jego zachowana wersja ma charak-ter brudnopisowy, roboczy, co więcej – niepełny. Warto zastosować tu trafną tym razem metodykę badawczą H. Madurowicz-Urbańskiej, która klasyfiku-jąc tzw. Zbiór Łoyki, wyróżnia kategorię jego pism własnych na podstawie kombinacji różnorodnych cech merytorycznych i formalnych. W tym przy-padku o autorskim typie „Recherches sur les titres...” świadczy jasno okre-ślony temat badawczy i wyraźnie zarysowana odautorska myśl krytyczna w odniesieniu do materiału historycznego (co odróżnia teksty Łoyki od jego licznych zbiorów wypisów). Rzadko natomiast napotykamy hipotezy i wnio-ski (brak tu zwłaszcza konkluzji końcowych). Również kryteria formalne po-twierdzają takie rozstrzygnięcie: obok karty tytułowej szczególne znaczenie ma numeracja własna Łoyki „stosowana przez niego prawie wyłącznie, poza drobniejszymi wyjątkami, przy tekstach autorskich”7. Godne podkreślenia jest także występowanie unikalnych w przypadku szambelana bezpośred-nich nawiązań do osoby autora8. Pamiętajmy jednak, że teksty własne Łoyki pozostawione w rękopisach reprezentują zróżnicowany „stopień wykończe-nia autorskiego”. „Recherches sur les titres...” zaliczyć należy do opracowań materiałowych z istotnymi brakami w konstrukcji wypowiedzi oraz sporymi lukami w toku rozumowania, a zwłaszcza w formułowaniu wniosków9.

5 Tamże, s. 30-31, 47. Przypis 121 omyłkowo umiejscawia je na s. 155, w rzeczywistości zob. s. 145, 149.

6 Zob. Biblioteka Czartoryskich, Kraków rps 1118, s. 145 (dalej: rps BCzart. 1118). 7 H. Madurowicz-Urbańska, dz. cyt., s. 21. Dla ścisłości dodajmy, że tekst zawiera 12 (a nie

11 – jak zauważa Madurowicz-Urbańska, dz. cyt., s. 31) numerowanych składek dwuarkuszowych (por. rps BCzart. 1118, s. 167).

8 Zob. H. Madurowicz-Urbańska, dz. cyt., s. 24. Rps BCzart. 1118, s. 158: „Je ne connois pas [podk. JK] d’actes de Coloman roi de Halicz ni de Daniel roi de Russie, par lesquels on verroit indubitablement comment le titre de roi étoit rendu en Russe [...]”. W kolejnym akapicie taka forma wypowiedzi podmiotowej w pierwszej osobie występuje ponownie. Zob. też s. 128: „ce titre de czar, dis-je [podk. JK], fut, de plus rapproché de celui de Russie [...]”) oraz s. 169 „Je crois [podk. JK] que le P. Wyrwicz se trompe quand il croit que nous [nadpisane: nos ecrivains] avons confondu les titres de czar et de cesar [...]”.

9 Na temat zróżnicowania testów rękopiśmiennych Łoyki zob. H. Madurowicz-Urbańska, dz. cyt., s. 65.

111

Dzieje Rosji w piśmiennictwie doby stanisławowskiej. Część II: „Recherches sur les...

Tytuł tego rękopisu – według schematu stosowanego później przez Łoykę w dyskusji z argumentacją zaborców – wskazywałby na polemiczne cele opracowania, a język francuski na adresatów także spoza Rzeczypospoli-tej. Chronologia dzieła nie jest łatwa do ustalenia. Tekst powstał w nawią-zaniu do opracowania: X. Karola Wyrwicza Soc. Jesu Rektora Coll. Nob. Warszawskiego Uwagi Nad Historią odmian w Państwie Rossyiskim przez Jakuba Lacombe po Francusku napisaną, na Polski ięzyk przetłumaczoną10, które opublikowano w tomie drugim Zbioru Dziejopisow Polskich… (War-szawa 1766)11. Precyzując: punktem wyjścia była niezwykle rozbudowana uwaga nr XX poświęcona tytulaturze władców Rosji i uznaniu tytułu cesar-skiego Piotra I przez dwory europejskie. W części pierwszej Dziejów Rosji w piśmiennictwie doby stanisławowskiej podkreśliłem specjalną rolę tego tematu w rozważaniach Wyrwicza, jak i ówczesne jego konteksty12. W da-tacji rękopisu Łoyki podstawowym terminem post quem będzie więc druk owego tomu Zbioru… odnotowany przez „Wiadomości Warszawskie” pod datą 29 XI 1766 r.13 Sporządzając bibliografię opracowania Łoyki, natrafia-my na dziełko prawosławnego biskupa mohylewskiego Jerzego Konisskie-go (Григорий Осипович Конисский, 1717-179514) zatytułowane Prawa Y Wolnosci Obywatelom Korony Polskiey y W. X. Lit. Religii Greckiey Orien-talney Wyznawcom Słuzące. Z Przywileiow, Konstytucyi Seymowych, Statutu W. X. Lit., a dwoma szczegulnie razy y z Historykow ale domowych Polskich y wyznania Rzymskiego Kościoła będących, a tym od parcyalności barzo dalekich … Zebrane, Y dla wiadomości wszystkich do druku podane15. Jego autor, gorliwy wykonawca rosyjskiej polityki i współtwórca konfederacji

10 Przekład dzieła Jacquesa Lacombe`a (1724-1811) Histoire des revolutions de l’empire de Russie.11 We Czterech Tomach Zawarty. T. 2: Kronika Macieia Stryikowskiego Niegdys w Krolewcu

Drukowana Teraz Znowu Z Przydaniem Historyi Panstwa Rossyiskiego Przedrukowana, W Warszawie: w Drukarni J. K. Mci y Rzeczypospolitey u XX. Societatis Jesu, 1766, s. 121-172.

12 Zob. J. Kurkowski, Dzieje Rosji w piśmiennictwie doby stanisławowskiej. Część I: do pierwszego rozbioru, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2015, t. 9, s. 234-236.

13 Zob. S. Grzeszczuk, D. Hombek, Książka polska w ogłoszeniach prasowych XVIII wieku. Źródła. T. 4: Od „Nowin Polskich” do „Wiadomości Warszawskich”, Cz. 2: „Wiadomości Warszawskie” 1765-1773. Aneks z 1774-1795, red. Z. Goliński, Kraków 1995, s. 43 (nr 7266).

14 Zob. W.A. Serczyk, Konisski Georgij (Jerzy), [w:] PSB. T. 13: Klobassa Zręcki Stanisław – Kopernicki Franciszek, Wrocław 1967-1968, s. 534-536.

15 Karol Estreicher początkowo przypisywał Konisskiemu inny druk z 1767 r. (kolejną edycję znanego tekstu Daniela Ernesta Jabłońskiego), jednak wycofał się z tej atrybucji, pozostawiając Prawa Y Wolnosci Obywatelom Korony Polskiey… jako druk anonimowy. Zob. E.XX, s. 30; XXV, s. 216, 219. Błąd Estreichera powiela Władysław A. Serczyk w biogramie w PSB (dz. cyt., s. 535). Łoyko w swym rękopisie jednoznacznie uznaje autorstwo Konisskiego, zob. rps BCzart. 1118, s. 120, 197. D.E. Jabłoński (1660-1741) – wnuk Jana Amosa Komeńskiego – to „najbardziej znana postać reprezentująca polskich i litewskich ewangelików w Europie pierwszej połowy XVIII wieku”, cyt. za W. Kriegseisen, Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej (1696-1763). Sytuacja prawna, organizacja i stosunki międzywyznaniowe, Warszawa 1996, s. 81.

112

Jarosław Kurkowski

słuckiej, swoimi petycjami, memoriałami i publikacjami z zapałem wspierał „sprawę dysydencką”, specjalizując się właśnie w gromadzeniu i zestawianiu dokumentacji uzasadniającej prawa różnowierców16. Prawa Y Wolnosci… z datą 1767 ukazały się anonimowo w związku z sejmem delegacyjnym, podczas którego ich autor brał udział w przygotowaniach polsko-rosyjskiej konwencji w sprawie „dysydentów”. Uwzględnienie publikacji Konisskiego przesuwa datację opracowania Łoyki przynajmniej na rok 1767.

Kolejne znaczące przesunięcie sugeruje notatka szambelana z karty tytuło-wej (s. 115). Autor poprzez odwołania źródłowe zwraca tam uwagę na dwie pozornie niespójne kwestie, które rzeczywiście, po zastanowieniu, można uznać za emblematyczne dla całości. Po pierwsze, tytulatura władców pełna jest niekonsekwencji i nieporozumień wynikających, jak należy domniemy-wać, z nieadekwatności różnych systemów władzy, tradycji politycznych, spe-cyfiki poszczególnych języków czy też braku kompetencji piszących, którzy zajęli się tym zagadnieniem. Za przykład może posłużyć sekretarz nuncjusza Giovanniego Francesca Commendone (legat papieski i nuncjusz apostolski w Rzeczypospolitej w latach 1563-1565, 1571-1573), późniejszy biskup Ame-lii, Antonio Maria Graziani (Gratiani, 1537-1611), który królem nazywa za-równo władcę imperium osmańskiego, jak i jego mołdawskich czy wołoskich lenników17. Po drugie, skomplikowaną praktykę życia politycznego niełatwo uzgodnić z teoretycznymi wyobrażeniami: czy np. w pełni niezależny wład-ca imperium może posiadać terytoria z ograniczoną suwerennością? Przykła-dem jest tu kompromis brytyjsko-hiszpański po tzw. kryzysie falklandzkim ze stycznia 1771 r., który restytuując Port Egmont jednocześnie zachowywał zwierzchnictwo króla Hiszpanii nad wyspami. Łoyko powołuje się na kore-spondencję „Gazette de France” z Londynu pod datą 9 II 1771 r., w której przedstawiono wątpliwości samego Williama Pitta Starszego (1708-1778):

Le 3 lord Chatham proposa dans la Chambre des Pairs de remettre à la déci-sion des Juges les deux questions suivantes «1. Si conformément à la Loi, la

16 „Tymczasem biskup Koniski zbierał skrzętnie dokumenta, by przy ich pomocy tem skuteczniejszy nacisk na króla i ministrów polskich wywrzeć […]. Owocem poszukiwań Koniskiego były «Punkta» królowi za pośrednictwem Repnina 4 kwietnia 1766 przełożone”, cyt. za M.C. Łubieńska, Sprawa dysydencka 1764-1766, Warszawa-Kraków 1911, s. 71-72, 170-171. Por. też A. Mironowicz, Diecezja białoruska w latach 1697-1772, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 2003, z. 19, s. 92-95 oraz tenże, Diecezja białoruska w XVI i XVII wieku, Białystok 2008, s. 242-249. Mironowicz w książce stwierdza: „z problemem [wyznaniowym] od dawna nie radziły [sobie] władze Rzeczypospolitej [? – JK], dlatego też sytuację tę nie omieszkały wykorzystać prawosławna Rosja i protestanckie Prusy”. I podsumowuje: „postanowienia sejmu delegacyjnego tylko pozornie były znaczącym sukcesem prawosławnych i biskupa Jerzego Konisskiego”.

17 Łoyko powołuje się na A.M. Gratianiego, De Ioanne Heraclide Despota Vallachorum Principe Libri Tres Et De Iacobo Didascalo Ioannis Fratre Liber Vnvs…, Varsaviæ 1759, s. 12 i 17. Dziełko to wydano z rękopisu Biblioteki Załuskich w drukarni Wawrzyńca Mitzlera de Kolof.

113


Couronne Impériale de ce royaume peut posséder quelques territoires qui lui appartinssent à un autre titre que celui de souveraineté 2. Si la Déclaration ou l’Acte de restitution du fort et du port Egmont [...] peut être acceptée ou avoir son effet, sans déroger au principe de la Loi [...] relativement à la dignité de la Couronne de la Grand-Bretagne»18.

Próbując zrekonstruować przyczynę wysunięcia na plan pierwszy incy-dentu tak odległego przecież od spraw naszej części Europy, zaproponuję następującą konstatację: zakres suwerenności władzy i jej zasięg nie wynika automatycznie z samej tytulatury.

Dla kwestii chronologii istotny jest wniosek, że przynajmniej ta część tekstu Łoyki powstać musiała po lutym 1771 r. Terminem ante quem jest zapewne rok 1773, bowiem szambelan dwie strony dalej (s. 117) odwołuje się do dzieła André-Guillaume’a Contanta D’Orville (1730-1805) Les Fastes Du Royaume De Pologne Et De … Russie... (Paryż 1769), nie wspomina jednak o jego przedruku warszawskim (1773)19. W całym tekście nie ma też żadnego odniesienia do sytuacji porozbiorowej. Przypomnę, że rok 1773 był dla Łoyki bardzo pracowity, wypełniony przygotowaniami całego szeregu polemik z argumentacją zaborców oraz opracowań dotyczących dziejów we-wnętrznych Polski i jej zagadnień ustrojowych20.

„Recherches sur les titres…” pod względem czasu powstania i tematyki jest więc tekstem z pogranicza dwóch epok, wyznaczonych przez rozbiór Rzeczypospolitej, materializację obaw o zasięg terytorialnych roszczeń, które mogłyby wynikać z tytułu cesarza Wszechrusi i opublikowane przez dwory zaborcze uzasadnienia dla swoich działań. Warto zaznaczyć, że cała właściwie energia polemiczna Łoyki skierowana została na uzurpacje au-striackie i pruskie. Czy dlatego, że Rosja nie przejęła całości „historycznych ruskich” terytoriów, a argumenty o odwiecznym prawie do Rusi i o pradaw-nej prawosławnej wspólnocie nie pojawiły się w propagandzie Petersburga? Dodajmy, że Wykład Postępku Dworu Jmperatorskiego Rossyiskiego Wzglę-dem Nayasnieyszey Rzeczypospolitey Polskiey..., ogłoszony w Petersburgu dopiero w 1773 r. (po francusku i polsku), „był znacznie mniej rozwinię-ty zarówno od wywodu przedłożonego przez stronę pruską, jak memoria-

18 „Gazette de France” 1771, nr 14 (z poniedziałku 18 lutego), s. 55. Kryzys znacznie wzmocnił pozycję brytyjskiego premiera Fredericka Northa (1732-1792), osłabiając Pitta. Lord Chatham krytykował więc ostro ów kompromis w parlamencie. Poza nim rozlegały się też protesty przeciwko polityce króla. Jerzy III wtedy właśnie – korzystając z rozmaitych okazji – próbował odzyskać pełnię władzy, zob. R.C. Laver, The Falklands/Malvinas Case. Breaking the Deadlock in the Anglo-Argentine Sovereignty Dispute, The Hague-Boston-London 2001, s. 43-50; G.M. Trevelyan, Historia Anglii, przełożył A. Dębnicki, Warszawa 1965, s. 653-656.

19 Por. J. Kurkowski, dz. cyt., s. 238.20 Zob. H. Madurowicz-Urbańska, dz. cyt., s. 25-33, 45-47.

114

Jarosław Kurkowski

łu opracowanego przez Wiedeń”, a skromne historyczne wątki argumenta-cji nie sięgały daleko wstecz21. Kwestia tytulatury władców imperium nie pojawia się tam wcale ‒ jedynie w - Odpowiedzi Na Skrypt Pod Tytułem Wykład Postępku Dworu Imperatorskiego Rossyiskiego względem Nayia-śnieyszey Rzeczypospolitey Polskiey... przywołano następujący cytat z aktu 23 V 1764 r.: „tytuły Imperatorowej Jejmci wszystkich Rusi nie czynią naj-mniejszego praejudicium Rzeczypospolitej względem jej państw i possessyi aktualnych”22. Autorstwo tej Odpowiedzi... nie jest rozstrzygnięte, choć nie da się i tutaj wykluczyć głównej roli F. Łoyki. Trzeba jednak pamiętać, że cała ta seria drukowanych anonimowo pism polemicznych była w dużej mie-rze przedsięwzięciem zespołowym23.

Powróćmy jednak do rękopiśmiennej rozprawki o tytulaturze władców rosyjskich. Jak już wspomniano wyżej, punktem wyjścia do rozważań są uwagi Wyrwicza na ów właśnie temat. Co charakterystyczne, Łoyko nie-jednokrotnie odwołuje się także do samego Lacombe’a. Sięga wówczas po wersję francuskojęzyczną, nie zaś po tłumaczenie polskie, które poprzedza komentarz jezuity w drugim tomie Zbioru Dziejopisow Polskich...24 Szcze-gólną rolę w rękopisie szambelana odgrywa 70-stronicowa rozprawa profe-sora uniwersytetu w Jenie „et bibliothecae ducalis academiae inspectoris” Martina Schmeizela (1679-1747) Oratio Inavgvralis De Titvlo Imperatoris, Qvem Tzaarvs Rvssorvm Sibi Dari Praetendit, In Academia Ienensi Eivsqve Avditorio Theologico A. R. S. MDCCXXII. D. XIV. Dec. Habita, Notis Et Observationibvs Avgmentata (Jena [1722]). Kwestia tytułu cesarskiego Pio-tra I miała wówczas polityczne znaczenie, co zresztą dostrzegł Wyrwicz w swoim wykazie „tych wszystkich [...], którzy o Moskwie jakimkolwiek językiem i z jakiegokolwiek narodu pisali”25. Wspomina tam bowiem o in-nych polemicznych drukach „po państwie niemieckim […] rozrzuconych”

21 A.F. Grabski, dz. cyt., s. 110-111.22 Zob. Zbior Deklaracyi, Not I Czynnosci Głownieyszych, Ktore Poprzedziły I Zaszły Pod Czas

Seymu Pod Węzłem Konfederacyi Odprawuiącego Się Od Dnia 18. Wrzesnia 1772. Do 14 Maia 1773, [Warszawa? po 14 V 1773], s. 363.

23 Zwracał na to uwagę już m.in. Stanisław Hubert (Poglądy na prawo narodów w Polsce czasów Oświecenia, Wrocław 1960, s. 210-211), Julian Platt (Łoyko, Naruszewicz i inni. Sprawa odpowiedzi potencjom zaborczym, [w:] Miscellanea z doby Oświecenia. T. 4, red. Z. Goliński, Wrocław [i in.] 1973, s. 185-189) oraz – polemicznie wobec sugestii Platta – H. Madurowicz-Urbańska, dz. cyt., s. 14, 26.

24 Rps BCzart. 1118, s. 121, 123, 127, 135, 157, 173, 191.25 O wykazie tym zob. J. Kurkowski, dz. cyt., s. 224-229. Ostatnio ukazało się także

opracowanie Dariusza Dolańskiego pt. Das Russlandbild in Polen – eine Rezeption auf westlichen Umwegen, [in:] Konstruierte (Fremd-?)Bilder. Das östliche Europa im Diskurs des 18. Jahrhunderts, red. K. Augustynowicz, A. Pufelska, Berlin-Boston 2017, s. 57-70 – w którym zestawienie to zostało omówione sumarycznie z odniesieniem do bibliograficznych informacji o Rosji w dziełach Benedykta Chmielowskiego oraz Władysława Aleksandra Łubieńskiego.

115


właśnie w latach 1722-172326. Rozprawka Schmeizela została bardzo do-brze oceniona przez jezuitę („pismo to krótkie, ale pokazuje biegłość pisarza w historii”). Nie ma co prawda bezpośredniego odsyłacza w tekście uwagi XX, ale Wyrwicz najprawdopodobniej z niej korzystał, np. powołując się na Johanna Friedricha Pfeffingera (1667-1730) przy okazji opisu zachowania posła moskiewskiego w Rzymie w 1673 r. Ów poseł domagał się tytułu ce-sarskiego dla cara Aleksego, a gdy nie spełniono jego żądania, rozgniewany opuścił Wieczne Miasto27. Uwaga Wyrwicza jest dokładnym powtórzeniem referencji Schmeizela, podobnie zresztą jak w przypadku wcześniejszej ad-notacji o tym „jakie Aleksy Michałowicz […] od Krystyny królowej szwedz-kiej i Karola Gustawa następcy jej żądał otrzymać tytuły i jaka mu dana była odpowiedź”28. Rozprawka Schmeizela była zapewne dla Wyrwicza przewodnikiem po zachodnioeuropejskiej literaturze prawnej i historycznej XVI-XVII w., w której tego rodzaju ciekawostki znajdują się w gąszczu in-formacji na inny temat29. W identyczny sposób postępuje Łoyko. On jednak w swych odsyłaczach jest bardzo precyzyjny – nie kryje faktu cytowania za pośrednictwem publikacji profesora z Jeny30. Tę niestandardową na tle zwyczajów epoki precyzję bibliograficznych i źródłowych referencji trze-ba u Łoyki wyraźnie podkreślić – troska o jednoznaczność opisów biblio-graficznych, dosłowność cytatów i możliwość sprawdzenia argumentacji przez czytelnika uzewnętrzni się zwłaszcza w polemice z propagandą zabor-ców31. Również i tu brak jakichkolwiek odsyłaczy do archiwaliów. Podstawę źródłową opracowania stanowią bowiem wyłącznie druki. Przypomnę, że

26 X. Karola Wyrwicza … Uwagi Nad Historią odmian w Państwie Rossyiskim przez Jakuba Lacombe … napisaną…, [w:] Zbiór Dziejopisow Polskich. T. 2, dz. cyt., s. 129-130.

27 K. Wyrwicz, dz. cyt., s. 163. Odsyłacz dotyczy głównego dzieła J.F. Pfeffingera Vitriarius Illustratus… (komentarzy do prawa publicznego Philippa Reinharda Vitriariusa (1647-1720), profesora uniwersytetu w Lejdzie), którego pierwsze wydanie ukazało się we Freiburgu w 1691 r. Zob. P. Zimmermann, Pfeffinger, Johann Friedrich, [in:] Allgemeine Deutsche Biographie. T. 25, Leipzig 1887, s. 631. Schmeizel tak o tym pisze: „Filius et succesor Michaelis, Alexius Michailowiz, Romam a. 1673 mittebat oratorem, qui cum caesaris titulum pro domino suo obtinere haud posset, aulam pontificis indignabundus relinquebat”, dz. cyt., s. 47.

28 K. Wyrwicz, dz. cyt., s. 163; M. Schmeizel, dz. cyt., s. 47 (zob. przypis 112 i 113).29 Np. w ogromnym zespole publikacji Johanna Christiana Lüniga (1662-1740). Zob. J. Kurkowski,

Europejskie edytorstwo źródeł historycznych w XVII-XVIII w. Próba wstępnej charakterystyki zjawiska, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 2012, t. 21, nr 1-2, s. 70-71; A. Teichmann, Lünig, Johann Christian, [in:] Allgemeine Deutsche Biographie, t. 19, Leipzig 1884, s. 641. Odsyłacz dotyczy jego Theatrum Ceremoniale Historico-Politicum…, Leipzig 1719-1720 (2 t.).

30 W tym wypadku do przytoczonego tekstu łacińskiego z rozprawki Schmeizela dołączony odsyłacz brzmi: „Schmeiz. p. 47 cittant Pfafingeri Vitrarium illustratum T. 1 p. 420” ‒ rps BCzart. 1118, s. 171.

31 J. Kurkowski, Źródłoznawstwo w służbie króla i Rzeczypospolitej. Uwagi o praktycznych celach badań naukowych doby stanisławowskiej, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 2016, t. 25, nr 2, s. 15. Łoyko zachowuje tę precyzję cytowania w tekstach nie mających charakteru polemicznego, zob. H. Madurowicz-Urbańska, dz. cyt., s. 95.

116

Jarosław Kurkowski

w pracach dotyczących dziejów pieniądza szambelan korzystał także z ręko-pisów, a zwłaszcza lustracji królewszczyzn, które dostarczyły w niektórych przypadkach znacznej części uwzględnionych danych badawczych32. W roz-ważaniach o tytulaturze władców rosyjskich podstawowe znaczenie mogły-by mieć choćby materiały źródłowe zgromadzone w tomach tzw. litewskim i moskiewskim Kodeksu Macieja Dogiela (1715-1760). Po śmierci autora były one przygotowywane do druku właśnie w tym mniej więcej czasie – pod nadzorem króla i ministrów oraz pisarza wielkiego koronnego Jacka Ogrodz-kiego (1711-1780) – z udziałem pijarów wileńskich i zespołu sekretarzy kró-lewskich z Antonim Kossakowskim (1718-1786) na czele33. Niełatwo odpo-wiedzieć na pytanie, dlaczego nie ma śladu takich materiałów, choć Łoyko odwołuje się do drukowanych tomów Kodeksu34, a także do innej publikacji uczonego pijara Limites Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithvaniae... (Wil-no 1758)35. Mając na uwadze roboczy charakter tekstu, trudno podejrzewać tu jakiś celowy zabieg erystyczny – to raczej dowód na samodzielny charakter pracy, rozpoczętej z inicjatywy pisarza, pozbawionego, przynajmniej na tym etapie, jakiegokolwiek wsparcia ze strony „Zamku”.

Warto zauważyć, że w zestawieniu Wyrwicza odnajdujemy innych auto-rów zajmujących się problematyką tytulatury władców rosyjskich. Jezuita wymienia Balthasara Sigismunda Stoscha (1635-1677), który „wydał po nie-miecku Prawo przodkowania, gdzie o tytułach monarchy ruskiego obszernie mówi”36. Nie odnosi się jednak do wymowy owych „obszernych” wypowie-dzi, które Schmeizela sprowokowały do tej oto krytycznej uwagi: „prodiit ejus liber Jenae 1678 [...] et dedicatus est Leopoldo imperatori, proinde auc-toris audacem calamum satis mirari haud possum, hodie vix ejusmodi scrip-tum approbaret curia imperialis [...]”37. W wywodach Łoyki brakuje odnie-

32 Tamże, s. 83, 92-92 (tabela 1, zob. poz. 10-12).33 I.T. Baranowski, Udział Stanisława Augusta i jego otoczenia w przygotowaniu Kodeksu

Dyplomatycznego Polski, „Przegląd Historyczny” 1911, R. 12, z. 2, s. 252-255; J. Kurkowski, Z dziejów polskiego edytorstwa źródeł historycznych. Maciej Dogiel (1715-1760), „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 2006, R. 15, nr 1-2, s. 116-120.

34 M. Dogiel, Codex Diplomaticvs Regni Poloniæ Et Magni Dvcatvs Litvaniæ…, Vilnæ 1758-1764.

35 Rps BCzart. 1118, s. 135, 166.36 Chodzi tu o Von dem Praecedentz- Oder Vorder-Recht, aller Potentaten und Respubliquen

in Europa. Samt einer sonderbaren Zugabe von der Hoheit des Ertz-Hertzoglichen Hauses Oesterreich, Breßlau-Jena 1677 (Wyrwicz datuje je, zapewne za Schmeizelem, na rok 1678. Należy dodać, że dzieło to rzeczywiście miało wydania nawet w trzech kolejnych latach).

37 M. Schmeizel, dz. cyt., s. 59. Stosch bowiem niemal zrównuje pozycję cara rosyjskiego z cesarzami rzymskimi narodu niemieckiego: „Nach dem Römischen Keyser folget billig in der Ordnung der Großhertzog in Moscau oder Moscowitische Keyser, denn weil er ein rechtes Imperium Despoticum über seine Unterthanen hat, auch wegen Vielheit der Länder rund großem Reichthum, die andern Europäischen Fürsten fast übertrifft, wird ihm billig diese große Praecedenz zugeeignet”, zob. Von dem Praecedentz- Oder Vorder-Recht…, s. 127.

117


sień do Stoscha. Znacznie bliższy jego ujęciu tematu, typowi rozumowania i wnioskom jest tekst Oratio Inavgvralis De Titvlo Imperatoris... Dodajmy, że pochodzący z Siedmiogrodu Schmeizel żywo interesował się przeszłością i teraźniejszością wschodniej i południowo-wschodniej Europy. Świadczy o tym choćby jego biblioteka, a także zawartość wydawanego na własny koszt w latach 1723-1727 pisma „Neueste Historie der Welt”38. W periodyku tym specjalne rubryki poświęcono Mołdawii i Wołoszczyźnie oraz „państwu Kozaków i europejskich Tatarów”. Często informowano o wydarzeniach z tej części kontynentu, a zamieszczona tu relacja o tumulcie toruńskim wy-wołała nawet sprzeciw samego króla polskiego Augusta II39.

Schmeizel – w zgodzie z erudycyjnym modelem wiedzy i ukierunko-waniem nauki prawa w Rzeszy – problem tytulatury władców rosyjskich przedstawia w ujęciu historycznym, analizując go poprzez kwestie genezy i chronologii zmian40. Strukturalną wadą tych rozważań jest brak materiałów dyplomatycznych i źródeł ruskich bądź rosyjskich, stąd swoje wywody roz-poczyna dopiero od czasów Iwana III Srogiego (1462-1506), który pierwszy, jego zdaniem, przyjął po pokonaniu Tatarów tytuł „magnus dux et dominus Russorum”41. Łoyko podejmuje wysiłek zbadania owej kwestii od najdaw-niejszych czasów, choć zarówno nowatorskie na gruncie polskim zestawie-nie bibliograficzne Wyrwicza, jak i jego własna kwerenda nie pozwoliły na uwzględnienie nawet nowszej rosyjskiej historiografii42.

Materiał do analizy tytulatury władców ruskich z najdawniejszego okre-su Łoyko zaczerpnął z pracy bazylianina Ignacego Kulczyńskiego (1707-1747) Specimen ecclesiae Ruthenicae ab origine susceptae fidei ad nostra usque tempora..., a precyzyjniej mówiąc z źródłowego aneksu (Appendix ad Specimen…), które zostały zamieszczone wspólnie w drugim wydaniu z adresem wydawniczym Poczajów 1759 (pierwsze osobne edycje: Rzym

38 Zob. A. Verók, Ein Gelehrter und seine Gelehrtenbibliothek als die erste Hungarica-Privatbibliothek der Welt, [in:] K výzkumu zámeckých, měšťanských a církevních knihoven «Čtenár a jeho knihovna» = Pour une étude des bibliothèques aristocratiques, bourgeoises et conventuelles «Le lecteur et sa bibliothèque» = Zur Erforschung der Schloss-, Bürger- und Kirchenbibliotheken «Der Leser und seine Bibliothek», red. J. Radimská, České Budějovice 2009, s. 309-328; A. Völker, Der Transsylvanier Martin Schmeizel (1679-1747) als Ordinarius in Halle, „Orvostörténeti Közlemények/Communicationes de Historia Artis Medicae” 1986, nr 115-116, s. 60.

39 Schmeizel, który później przeniósł się do Halle, swoją publicystyczną działalność związał z ukazującym się tam pismem „Wöchentliche Hallische Anzeigen”. Wśród jego tekstów znajdujemy np. Nachricht von einer so gennanten Prophezeyung die Wahl und Succeßion der Könige in Polen betreffende (z 16 XI 1733), zob. A. Völker, dz. cyt., s. 64.

40 Schmeizel był uczniem m.in. Burkharda Gotthelfa Struvego (1671-1738) oraz Johanna Franza Budee-Buddeusa (1667-1729). O swoim związku z Buddeusem wspomina choćby w Oratio Inavgvralis…, s. 68.

41 M. Schmeizel, dz. cyt., s. 25.42 Por. też D. Dolański, dz. cyt., s. 70.

118

Jarosław Kurkowski

1733 i 1734)43. Dodajmy, że tej publikacji Wyrwicz nie odnotował w swojej obszernej bibliografii doprowadzonej do roku 1760. Łoyko poszukuje też in-formacji w klasycznym zestawie polskich dziejopisarzy od najdawniejszych czasów: u Wincentego Kadłubka, Jana Długosza, Marcina Kromera, Macieja Stryjkowskiego, Bernarda Wapowskiego, Macieja Miechowity, Ludwika Decju-sza, Aleksandra Gwagnina, Reinholda Heidensteina, Marcina Bielskiego, Pawła Piaseckiego, Wojciecha Wijuka Kojałowicza, Joachima Pastoriusa, Wawrzyńca Rudawskiego, Wespazjana Kochowskiego. Przybiera to formę wypisów w le-wej kolumnie tekstu z dokładnymi cytatami i skróconym tytułem dzieła oraz numerem strony. Wyjątkowo zdarzają się odwołania ogólnikowe (być może do uszczegółowienia w ostatecznej wersji pracy)44. W relacjach dawnych histo-riografów Łoyko szuka głównie świadectw dotyczących tytułowania władców Rusi i Moskwy w różnych okresach i kontrowersji, jakie ono wywoływało. In-teresują go również cytaty z korespondencji dyplomatycznej i akt prawa mię-dzynarodowego. Towarzyszące temu wydarzenia historyczne nie są obiektem analizy. W „Recherches sur les titres...” nie opatrzono żadnym komentarzem m.in. udziału biskupa Wincentego zwanego Kadłubkiem w koronacji Koloma-na45. A przecież w nieco późniejszych Szczególnych wiadomościach o Haliczu i Włodzimierzu Łoyki z 1773 r. relacja Długosza została podważona na podsta-wie dokumentu z tomu trzynastego Annales Ecclesiastici przygotowanego przez Odorica Raynaldiego (1595-1671) – koronacja nastąpiła w 1214 r. (nie w 1208) i „zdaje się, iż ceremonią koronacyi odprawił arcybiskup strygoński”46.

43 O publikacjach Kulczyńskiego zob. А. Суша, Книжкова спадщина Ігнатія Кульчинського, „Вісник Львівського Yніверситету. Серія Книгознавство” 2008, t. 3, s. 50-56; M. Pidłypczak-Majerowicz, Książki historii i polityki dotyczące w drukarniach i bibliotekach bazylianów litewskich, [w:] Kultura polityczna w Polsce. T. 6: Litwa w polskiej tradycji i kulturze politycznej. Cz. 1, pod red. M. Kosmana, Poznań 2006, s. 54-55. Appendix… uważa się dziś za publikację mającą większą niż Specimen… wartość historyczną. Całość to pierwsza próba syntezy dziejów Kościoła grekokatolickiego. O samym Kulczyńskim, którego w publikacjach ukraińskich i białoruskich określa się „один із зачинателів історичної науки в Білорусі” czy „первый исследователь белорусских древностей”, zob. I. Chodynicki, Dykcjonarz uczonych Polaków zawierający krótkie rysy ich życia, szczególne wiadomości o pismach, i krytyczny rozbiór ważniejszych dzieł niektórych. Porządkiem alfabetycznym ułożony. T. 1: A-K, Lwów 1833, s. 386-387; M. Rechowicz, Kulczyński Ignacy (1707-1747?), [w:] PSB, T. 16: Kubacz Franciszek - Legatowicz Ignacy Piotr, Wrocław 1971, s. 138-139; Słownik polskich teologów katolickich = Lexicon theologorum catholicorum Poloniae. [T.] 2: h-ł, pod red. H.E. Wyczawskiego, Warszawa 1982, s. 471-473 (Wiesław Murawiec); Л.В. Алексеев, Археология и краеведение Беларуси. XVI–30-е годы ХХ в., Минск 1996, s. 14-16.

44 Np: rps BCzart. 1118, s. 171 : „Il faut voir aussi Kochowski et Rudawski et Pastorius”.45 Rps BCzart. 1118, s. 158: „[…] Vincent Kadłubek, qui a assisté au sacre de Coloman

à Halicz et qui a écrit en latin, n’appelle ce prince en cette langue ni czar ni czarus, comme quelques allemands écrivant en latin [...] mais il l’appelle rex”.

46 Kwestia udziału biskupa krakowskiego w koronacji jest tam pominięta [F. Łoyko], Szczegulne Wiadomosci O Haliczu Y Włodzimierzu, [w:] Zbior Deklaracyi, Not I Czynnosci…, s. 182-183. Zob. J. Kurkowski, Źródłoznawstwo w służbie króla…, s. 24 (ta niekonsekwencja może też świadczyć o współudziale innych osób w formułowaniu odpowiedzi na propagandę zaborców).

119


Łoyko korzysta także ze standardowych źródeł zachodnioeuropejskich na temat dziejów Rosji, a więc dzieł autorów z XVI-XVII w., takich jak: Paul Oderborn, Sigismund von Herberstein, Antonio Possevino, Adam Olearius, Augustin Meyerberg. Zna również zbiorowe wydania Rervm Moscoviticarvm Avctores Varii, Vnvm In Corpvs Nvnc Primvm Congesti… (Frankfurt 1600) – [Daniel Prinz von Buchau], S. von Herberstein, Paulo Giovio, Johann Fa-bri, Marquard Freher, A. Gwagnin, Maciej z Miechowa, Tilmann Breden-bach, Jan Basilides, R. Heidenstein oraz Respublica Moscoviæ et Urbes. Accedunt quædam latine nunquam antehac edita (Lejda 1630) – [D. Prinz von Buchau], J. Fabri, A. Gwagnin, P. Oderborn, Jan Malecki, A. Possevino, Clement Adams. Spośród współczesnych mu autorów uwzględnia pierwsze wydanie dziejów Rosji – A.-G. Contanta d’Orville’a, Woltera Histoire de l’Empire de Russie sous Pierre le Grand47 (bez podania nazwiska autora), a przede wszystkim, jak już wspomniano, obficie korzysta z oryginalnej wer-sji dzieła J. Lacombe’a Histoire Des Revolutions De l’Empire de Russie (wy-dane w 1760 r. w Paryżu i Amsterdamie)48. W nowszych publikacjach Łoyko również dostrzega dalsze możliwe tropy badawcze, ale wiążą się one przede wszystkim ze źródłoznawstwem: np. do wzmianki o poselstwie moskiew-skim do Wiednia z 1615 r. – na podstawie rozprawki Schmeizela – polski historyk dodaje: „Titres qu’on donnoit à Michel [Michał I Fedorowicz] il faut voir dans differents actes du Du Mont”49. Powstaje wrażenie, iż autor stale odczuwa niedosyt szczegółowego, wiarygodnego materiału źródłowe-go (zwłaszcza źródeł typu aktowego), który w epoce erudycji warunkował nie tylko precyzję faktografii, ale także siłę argumentacji i wartość całego opracowania.

Podstawa bibliograficzna opracowania Łoyki nie jest imponująca, choć wy-niki kwerendy zostały dość gruntownie wynotowane i zestawione. Jak można przypuszczać (zachowana wersja nie tworzy przecież spójnej całości, m.in. brak tu spisu treści), pierwsza część miała ukazać chronologię i pryncypia zmian tytulatury władców ruskich począwszy od X w. Na podstawie dokumentów z dzieła Kulczyńskiego Łoyko przekonuje, że Włodzimierz I Wielki (978-1015) używał tytułu księcia, a jego syn Jarosław I Mądry gdzieś około połowy XI w.

47 Pierwsze wydanie ukazało się w Lipsku w 1741 r.48 Trzeba dodać, że opracowanie Lacombe’a cieszyło się popularnością. Na jego podstawie

tworzono uzupełnienia – tak jak w przypadku wersji polskiej. W roku, w którym ukazało się tłumaczenie niemieckie Immanuela M. Kästnera (Leipzig 1761) pojawiło się kolejne wydanie poprawione i uzupełnione (Halle 1761), a nieco później jego kontynuacja (t. 2 – Halle 1763 i t. 3 – Halle 1764) w opracowaniu Johanna Friedricha Joachima (1713-1767), profesora historii na uniwersytecie w Halle.

49 Rps BCzart. 1118, s. 171. Co prawda trudno uznać Jacquesa Dumonta za autora współczesnego Łoyce (zmarł bowiem w 1727 r.), ale w nawiązaniu do jego publikacji powstała seria wydawnicza źródeł prawa międzynarodowego kontynuowana po jego śmierci.

120

Jarosław Kurkowski

– „prenoit le titre de grand duc”. W drugiej kolumnie autor dodaje zastrzeżenie: „Il paroit que le titre de grand duc étoit un titre person[n]el”50. W ten sposób zapewne szambelan próbuje rozwiązać pojawiające się niekonsekwencje w ty-tulaturze, nie wiedząc jednak, że „w najstarszych przekazach z tych czasów [epoki kijowskiej], zarówno rodzimych, jak i obcych, predykat wielikij trakto-wano najczęściej jako mało znaczący ozdobnik”51. Po rozdziale suwerenności na Rusi między księstwo kijowskie i włodzimierskie – zdaniem Łoyki – tytuł przeszedł na książąt włodzimierskich (około 1159 r.), zaś w wyniku sukcesji (około 1326 r.) – na panujących w Moskwie. W takim sensie uznaje, że von Herberstein miał powód do stwierdzenia bardzo ogólnego i mocno upraszcza-jącego zagadnienie: „A tempore Rurickh usque ad hunc praesentem principem [Wasyl III], non alio titulo usi sunt principes illi, quam magnorum ducum aut Wolodimeriae, aut Moscowie”52. W uzupełniającej kolumnie Łoyko przytacza objaśnienie Herbersteina, że „Weliki Knes” to taki, który ma władzę nad inny-mi książętami53. Iwan III Srogi po podporządkowaniu Nowogrodu Wielkiego (będącego lennem Litwy) i pokonaniu chana Wielkiej Ordy Ahmeta przyjął tytuł hospodara, suwerena całej Rusi, a zdobywszy Kazań, którego suwerenni władcy tatarscy nosili tytuł cara, przejął go wraz z koroną książąt kazańskich. W tym czasie bowiem godność wielkiego księcia upowszechniła się „usurpé par plusieurs princes des environs de Moscou”54, a tytuł cara „acquit bientôt [...] éclat en Moscovie”55.

Sukces tzw. impasu ugryjskiego kończącego symbolicznie 250-letnią nie-wolę tatarską opatrzony został adnotacją o uznaniu w Europie dla Iwana III. Według relacji zamieszczonej pod rokiem 1484 przez O. Raynaldiego w An-nales Ecclesiastici w Moskwie miał pojawić się pomysł obdarzenia władcy koroną królewską. Schmeizel, od którego z kolei Łoyko zaczerpnął informa-cję o tym fragmencie, ostro krytykuje jego wiarygodność – trochę w stylu międzykonfesyjnych polemik: „inter parasiticas veritates, quibus Raynaldus abundat, illa locum suum habet”. Omawia jednak całość relacji Raynaldiego, w której mowa nie tylko o tytule królewskim, lecz także cesarskim z wła-dzą nad całą Rusią („totius Russiae Regem Imperatoremve”), przechodząc

50 Rps BCzart. 1118, s. 120.51 W. Peltz, Suwerenność państwa w praktyce i doktrynie politycznej Rusi Moskiewskiej (XIV-

XVI w.), Zielona Góra 1994, s. 12.52 S. von Herberstein, Rervm Moscoviticarvm Commentarii, [in:] Rervm Moscoviticarvm Avctores

Varii…, Francofurti 1600, s. 11; rps BCzart. 1118, s. 122 – choć przecież nie od czasów Ruryka.53 S. von Herberstein, dz. cyt., s. 12; rps BCzart. 1118, s. 122.54 Wojciech Peltz tak o tym pisze: „Używany od schyłku XV wieku tytuł wielkiego księcia

nie mógł stanowić wyróżnika ich pozycji wśród sąsiadów, wobec faktu, że od XIV wieku tytuł ten się spospolitował w środowisku Rurykowiczów”. Tytuł cara w odniesieniu do władców ruskich występował już przed XV w., a od połowy tego wieku z tytułem tym wiązano już tylko cesarskie treści. Tenże, dz. cyt., s. 60, 217-218.

55 Rps BCzart. 1118, s. 124-126.

121


następnie do kwestii podziału Rusi pomiędzy Polskę a Moskwę56. Ten wą-tek Łoyko pomija, choć sprawa ambicji wszechruskich Iwana znajduje dalej w tekście pewien bezpośredni oddźwięk. Z dzisiejszych badań wiemy, że pojęcie „wsieja Rusi” będące pochodną dezintegracji politycznej w okresie od XIV do XVI w. stosowano w dwóch zakresach: polityczno-ustrojowym, ograniczonym do aktualnego stanu posiadania książąt moskiewskich, oraz ideologicznym, „nieco nostalgicznym”, wyrażającym dążenia uniwersalne, wszechruskie. Nabierały one konkretnego roszczeniowego znaczenia wraz z sukcesami w zdobywaniu władzy nad wschodnią Słowiańszczyzną: „Zdaje się […] nie ulegać wątpliwości, że intencje roszczeniowe władców ruskich, odzwierciedlone w ich tytulaturze, znajdowały wyraz w eksponowaniu geo-graficzno-politycznego aspektu suwerenności”57. Łoyko potwierdza informa-cję o tytule „Hospodar ou seigneur, ou souverain de toute la Russie” u Ko-jałowicza i von Herbersteina58, ale zaraz podkreśla, że tę „nowość” („cette nouveauté”) oprotestował litewski Senat. Nie dostrzega żadnych innych przy-kładów takiej tytulatury z okresu poprzedniego59. Co więcej, wyraża przeko-nanie, że Schmeizel myli się, gdy twierdzi, iż Iwan przyjął tytuł „Grand Duc de toute la Russie”60. Kolizyjny charakter takiej formy tytulatury z polityką Wielkiego Księstwa Litewskiego jest oczywisty. Rzeczywiście sprawa tytu-latury na przełomie XV i XVI w. zdominowała stosunki moskiewsko-litew-skie, choć istotę tego sporu stanowiła przede wszystkim formuła wsieja Rusi. Dodajmy jednak, że Iwan III odmówił przyjęcia tytułu królewskiego z rąk cesarza, bowiem uznawał za równoznaczny z nim swój tytuł „gosudar”. Taka interpretacja dla Jagiellonów była również nie do przyjęcia61.

56 M. Schmeizel, dz. cyt., s. 39-40 (przypis 96). Por. O. Raynaldus, Annales Ecclesiastici Ab Anno quo desinit Card. Cæs. Baronius M.C.XCVIII usque ad Annum M.D.XXXIV. Continuati… T. 19, Coloniæ Agrippinæ 1694, s. 337.

57 W. Peltz, dz. cyt., s. 12, 60-61.58 Tu pojawia się druga część fragmentu o tytulaturze Iwana III (rps BCzart. 1118, s. 124).

Pełne jego brzmienie jest następujące: „A tempore Rurickh usque ad hunc praesentem Principem [Wasyl III], non alio titulo usi sunt Principes illi, quam Magnorum Ducum aut Wolodimeriae, aut Moscowie, aut Nowogardiae, etc. praeter Ioannem Basilii, qui se Dominum totius Russiae [podkr. JK] et Magnum Ducem Wolodimeriae, etc. appellabat”, cyt. za S. von Herberstein, dz. cyt., s. 11.

59 Co prawda, w świetle nowych badań kancelarii książęcych to akcentowanie suwerenności, wyjątkowości władców moskiewskich „poprzez odwoływanie się do tytułu wielkiego księcia wsieja Rusi […] było mniej powszechne niż dotąd uważano”, ale o tym przecież autorzy polscy z XVIII w. nie mogli wiedzieć. Zob. W. Peltz, dz. cyt., s. 60.

60 „Schmeizel se trompe quand il dit que Iwan prit le titre de grand duc de toute la Russie «Magnum Ducum Russiae adpellavit» Mart. Schmeiz. Oratio inauguralis p. 33[?]”. Rps BCzart. 1118, s. 124. „Posteaquam vero Iwanus Wasiliewiz I jugum Tartarorum feliciter excussisset, adeoque fundamentum Monarchiae Russicae posuisset, Magnum Ducem totius Russiae sese adpellavit”, cyt. za M. Schmeizel, dz. cyt., s. 31-32.

61 K. Chojnicka, Tytuł carski w doktrynie moskiewskiej, [w:] Ustrój i prawo w przeszłości dalszej i bliższej. Studia historyczne o prawie dedykowane Prof. Stanisławowi Grodziskiemu w pięćdziesiątą rocznicę pracy naukowej, pod red. J. Malca, W. Uruszczaka, Kraków 2001, s. 118.

122

Jarosław Kurkowski

Zupełny brak orientacji w moskiewskim dziejopisarstwie, a zwłaszcza w „przeredagowanych [m.in. na potrzeby tego konfliktu] w duchu moskiew-skim zwodach latopisarskich” uchronił Łoykę przed mylnym wrażeniem, że tylko dom moskiewski, i to już od Iwana Kality, posługiwał się taką tytula-turą62. Z drugiej strony szambelan chyba umyślnie nie dostrzega, że formuła taka naprawdę pojawiała się w dawnym świecie ruskim, także w stosunku do prawosławnych metropolitów – choć często poprzez późniejsze kopie do-kumentów lub późniejsze odwołania. I. Kulczyński cytuje np. Constitutio Magni Ducis Basilii filii Demetrii z 1419 r., gdzie czytamy o poprzednikach księcia: „sanctus princeps Vladimirus, et filius ejus magnus dux totius Rus-siae Jaroslaus”63. Wydaje się więc, że to sprawa wszechruskich ambicji zwią-zanych z kolejnymi gałęziami Rurykowiczów ma dla szambelana specjalne znaczenie, a jednym z celów całego opracowania jest właśnie wykazanie braku historycznego dla nich uzasadnienia.

Wiele miejsca poświęca Łoyko objaśnieniu genezy, chronologii i zna-czenia tytułu cara. Jak już wspomniano, wiąże go z osobą Iwana III i prze-jęciem przez niego władzy nad Kazaniem. Różni się w tym od Schmeizela (i Lacombe’a), który tytuł ten przypisuje synowi Iwana Wasylowi III (1505-1533)64. Wspólne natomiast dla obu autorów jest przekonanie, że w trudno-ściach związanych z objaśnieniem sensu tego pojęcia, przetłumaczeniem go i odniesieniem do europejskich reguł tkwi istota rozmaitych nieporozumień w literaturze przedmiotu i niesłusznych pretensji moskiewskich65.

W nieuporządkowanym i nieukończonym rękopisie Łoyki temat ten po-wraca wielokrotnie. Pojawiają się podtytuły („Ce que c’est que le titre du

62 Zob. W. Peltz, dz. cyt., s. 60-61.63 I. Kulczyński, Appendix ad Specimen…, Poczajów 1759, s. 56.64 Także Wyrwicz przyjmował, że „Iwan Wasilewicz [...] jarzmo niewoli zrzuca, książąt

moskiewskich podbija i carem się nazywa” (K. Wyrwicz, dz. cyt., s. 140). Wygląda to na logiczny ciąg zdarzeń. W rzeczywistości koronacji na cara dokonał dopiero Iwan IV w niemal 70 lat po umownym odzyskaniu niezależności od Tatarów (1547). Stąd w argumentacji na rzecz prawomocności przyjęcia tytułu cara nie nawiązywano do tego faktu, zob. K. Chojnicka, dz. cyt., s. 120. Co prawda, w 1498 r. odbyła się koronacja wnuka Iwana III – Dymitra, której cel, zdaniem W. Peltza, „sprowadzał się do oficjalnej konstatacji cesarskiego tytułu Iwana III”, tenże, dz. cyt., s. 221.

Co ciekawe, Wyrwicz datę koronacji na cara przez Iwana IV miał w wypisach Josepha Nicolasa Delisle’a (1688-1768) , z których przecież korzystał. Zob. J. de Guignes, Histoire Générale Des Huns, Des Turcs, Des Mogols, Et Des Autres Tartares Occidentaux. T. 1, Paris 1756, s. 312 oraz J. Kurkowski, Dzieje Rosji..., s. 229-230.

65 M. Schmeizel np. stwierdza następująco (dz. cyt., s. 25-26): „Quem titulum successore ejus et filius Wasilius Iwanowiz, nova accessione, novoque nomine tzar adauxit, de qua adpellatione ejusque vero significatu, pauca licebit adducere, et id quidem ratione, quod a variis varie illud interpretari cognoscamus, denique etiam praetensioni Russorum Monarchiae, haud leve pondus accedere videatur, si vox illa, Ruthenico idiomate idem signet ac latinum vocabulum imperator vel caesar, unde et unam rationem esse, quibus praetensionem Russi firmare nituntur, quae ex significatione vocis tzari deducitur, infra docebimus”.

123


Czar” i „Valeur du titre de Czar”), które zdają się świadczyć, że temu właśnie poświęcona miała być cała kolejna część opracowania66. W sprawie genezy samego słowa „car” szambelan powołuje się na Woltera, który przypuszcza, że pochodzi ono z perskiego Tshas67. Łoyko protestuje przeciw sugestiom, że ma ono coś wspólnego z językami słowiańskimi, tego tytułu nie używali bowiem dawni Słowianie68. Stwierdza (rzekomo za Wyrwiczem69), że nie ma go w żadnym „dictionnaire slavon” i zdaje się sądzić, że „ce mot a été adopté dans la langue russe” dopiero w XVI w. – podobnie jak w przypadku innych języków europejskich. W Polsce było znane od XIII w. jako tytuł własny („titre propre”) książąt tatarskich – jednak nasi najstarsi historycy, pisząc po łacinie, używali nieprecyzyjnych, rozmaitych tytułów: imperator, caesar, rex, dux, princeps, regulus. Polski historyk nie odnosi się natomiast do uwag Schmeizela, który krytycznie omawia tezę „hebrajską”, a następnie przychyla się do koncepcji radcy cesarskiego D. Prinza von Buchau (1546-1608) o „scytyjskiej” (tatarskiej) etymologii słowa70. Przy tej okazji war-to wspomnieć o odnotowanej przez Łoykę genealogii Rurykowiczów wy-wiedzionej od cesarza Oktawiana Augusta, która rzeczywiście znajdowała odbicie w XVI-wiecznych utworach literackich i propagandzie władców moskiewskich (cykl „Opowieści o potomkach Augusta i darach Monoma-cha”)71. Opowieść ta głosi, że cesarz posłał swojego brata Prusa „ad mare Balthicum et Vistulam fluvium celebrem” (stąd nazwa Prussia – Prusy), a jego potomkiem był Ruryk – założyciel dynastii, wezwany do Nowogrodu. W Europie ową sagę dynastyczną upowszechnił anonimowo opublikowany tekst Magni Moscoviae Ducis Genealogiae brevis epitome, ex ipsorum ma-nuscriptis annalibus excerpta D. Prinza. Wydano go osobno najpierw w Ko-lonii, a potem włączono do obu wspomnianych wyżej zbiorowych edycji o Moskwie (Frankfurt 1600 i Lejda 1630)72. Łoyko legendę o powierzeniu władzy nad północą Europy i wysłaniu Prusa „au Nord de la Pologne” datuje na około XV w., a próbę politycznego jej wykorzystania przypisuje uczonym

66 Rps BCzart. 1118, s. 155, 157.67 Rps BCzart. 1118, s. 125. Por. Histoire De l’Empire De Russie..., [b.m. 1761] Woltera,

s. 81: „ll était donc vraisemblable qu’il dérivait plutôt des Tshas de Perse que des Césars de Rome, dont probablement les Tzars Sibériens n’avaient jamais entendu parler sur les bords du fleuve Oby”. Wyrwicz jest sceptyczny wobec takiej etymologii, bo tego perskiego słowa „w żadnym nie pokazują słowniku, ani piśmie ani też w używaniu dawnych Persów”, cyt. za tenże, dz. cyt., s. 160.

68 Rps BCzart. 1118, s. 159: „Gvagnini, italien de Verone […] se trompoit aussi, quand il disoit que czar étoit un mot slavon”. Zob. M. Schmeizel, dz. cyt., s. 30 przypis 72.

69 Odwołanie do Wyrwicza to jakaś pomyłka, jezuita takiej tezy nie stawia.70 M. Schmeizel, dz. cyt., s. 28-30.71 K. Chojnicka, dz. cyt., s. 119-121.72 W. Starczewski, Historiae Ruthenicae scriptores exteri saeculi XVI. Vol. 2, Berlin-

Petersburg 1842, s. X (Praefatio). W identyfikacji tego tekstu Starczewski powołuje się na autorytet niemieckiego historyka Leopolda von Ranke (1795-1886).

124

Jarosław Kurkowski

moskiewskim („les sçavans de Moscou”) z czasów cara Iwana IV. Czyni to w nawiązaniu do łacińskich wersji listów carskich z użyciem tytułu impera-tora73. Łoyko krytycznie też odnosi się do uwagi Wyrwicza:

Inni to słowo car wyrażali przez polskie cesarz, łacińskie imperator, nie-mieckie kayser i ci, moim zdaniem, prawdziwy tego słowa początek i zna-czenie znaleźli. Skąd my Polacy Sztambuł abo dawne Bizantium nazywamy Carogrodem, jeżeli nie od mieszkania cesarzów, abo carów wschodnich, to jest carskim miastem74.

Nie wiadomo bowiem, od kiedy taka nazwa funkcjonuje – szambelan stara się przekonać, że zapewne od czasu podboju tureckiego i władzy nad stolicą cesarstwa wschodniego „carów tureckich”. Tłumaczenie tytułu cara jako króla zapoczątkować mieli Niemcy zatrudnieni w kancelarii moskiewskiej Wasyla III, którzy prowadzili korespondencję zagraniczną po łacinie. Stąd pojawić się miała idea pełnej królewskiej suwerenności nad całą Rusią75. Inaczej wyglą-dała korespondencja z władcami Polski i Litwy, którzy pilnowali przestrze-gania ustalonej tytulatury. Łoyko drobiazgowo analizuje kolejne zatargi dy-plomatyczne związane z uzurpacjami władców moskiewskich. Pojawia się tu przypadek Stefana Batorego, któremu Iwan IV odmawiał tytułu brata, a także trudne rokowania w Jamie Zapolskim, które rozwiązał dopiero pomysł A. Pos-sevina, by egzemplarze traktatu różniły się w zapisie tytulatury76. Zrzeczenie się przez króla Władysława IV pretensji do tytułu wielkiego księcia moskiew-skiego i zezwolenie na użycie w traktacie polanowskim tytułu cara wobec Mi-chała I Fiodorowicza (1613-1645) połączono z zastrzeżeniem (według relacji P. Piaseckiego), że określenie władcy Wszechrusi nie odnosić się będzie do Rusi podległej państwu polsko-litewskiemu77.

Dopiero w czasach Iwana IV pojawić się miał zamysł utożsamienia tytułu cara z imperatorem (a przecież w języku wschodnich sąsiadów „cesarz” na-zywał się „kiesar/kesfor”, kessor”? nie „car”78). Łoyko zaczerpnął od Schme-

73 Rps BCzart. 1118, s. 153-154, 193.74 K. Wyrwicz, dz. cyt., s. 160; rps BCzart. 1118, s. 169-170. Kulturowy związek terminu

„car” (używanego w Serbii i Bułgarii już w XI w.) z władcami Konstantynopola – antonimu wobec pojęcia „imperator” – zauważają Jurij Łotman i Borys Uspienski: „Kiedy Piotr z rosyjskiego cara staje się rosyjskim imperatorem, oznacza to nie tyle poszerzenie władzy, co właśnie kulturową reorientację”, cyt. za J. Łotman, B. Uspienski, Pogłosy koncepcji «Moskwa-Trzeci Rzym» w ideologii Piotra Pierwszego (W sprawie tradycji średniowiecznej w kulturze baroku), [w:] Semiotyka dziejów Rosji, wybór i przekład B. Żyłko, Łódź 1993, s. 159. Zob. też K. Chojnicka, dz. cyt., s. 117-118.

75 Rps BCzart. 1118, s. 127-130.76 Rps BCzart. 1118, s. 147-151. Por. też K. Chojnicka, dz. cyt., s. 125-126.77 Rps BCzart. 1118, s. 152.78 W innym miejscu Łoyko zwraca uwagę, że na tytuł „empereur” język rosyjski nie ma

odpowiedniego słowa, stąd zaadoptowany z łaciny „imperator” – rps BCzart. 1118, s. 159, 156.

125


izela anegdotę świadczącą o niezwykłej pysze tego cara, który w liście do Turków, obok licznych innych tytułów, nazywał się także cesarzem Germa-nów79. Krytykuje jednak niemieckiego autora, gdy ów twierdzi (na podsta-wie Theatrum Ceremoniale Historico-Politicum… Johanna Christiana Lüni-ga), że Piotr I (1689-1725) w stosunkach z Rzecząpospolitą już przed 1721 r. występował jako cesarz całej Rusi („totius magnae, parvae et albae Russiae imperator”). Dowodzi tego na podstawie korespondencji, w której używano wyłącznie języka ruskiego, a więc monarcha musiał tam być określany jako „car”80. Chronologiczny przegląd sporów o tytulaturę władców moskiew-skich, tak z Rzecząpospolitą, jak i ze Szwedami oraz tytulatury stosowanej i uznawanej w kontaktach nie tylko z dworem cesarskim, papieskim, sułtań-skim, ale także angielskim czy Niderlandami, przewija się przez drugą część opracowania, które coraz bardziej staje się chaotyczne, brudnopisowe, miej-scami lakoniczne, niepełne i niespójne81. Pojawia się tam, oczywiście, akcja dyplomatyczna z 1718 r. z listem cesarza Maksymiliana I (cesarz rzymski w latach 1508-1519) przyznającym tytuł cesarski Wasylowi III („Kayser von allen Russen”). Zrelacjonowano ją na podstawie tekstu Schmeizela i Wyrwi-cza. Do Wyrwicza Łoyko odsyła także po szczegółowe informacje na temat stopniowego uznawania przez dwory europejskie tytułu cesarskiego Piotra Wielkiego, zaznaczając jednak, że zastrzeżenia poczynione przy tej okazji wymienia Gabriel Bonnot de Mably (1709-1785)82. Ze swojej strony rozwija nieco temat stosunku Wettynów i Rzeczypospolitej (korzysta tu z Volumi-na Legum) do omawianej sprawy z uwzględnieniem (ponownym) traktatu polanowskiego i tzw. pokoju Grzymułtowskiego. Przegląd chronologicz-

79 M. Schmeizel, dz. cyt., s. 33: „Imo principis fastuosa insolentia eo processit, ut […] Germanorum quoque Imperatorem, ad Turcam scribens, vocari se aliquando jusserit”; rps BCzart. 1118, s. 155. Łoyko dostrzega istotne różnice w stosowanej tytulaturze przez kancelarię moskiewską w zależności od odbiorcy.

80 Rps BCzart. 1118, s. 172; M. Schmeizel, dz. cyt., s. 37.81 O przemieszaniu tekstu świadczy choćby fakt, że na stronie 161 pojawia się niezwiązana

z nim notatka po polsku o pierwszym sejmie walnym koronnym w Piotrkowie w 1468 r. z uwagą M. Bielskiego, że „od tego czasu moc posłów ziemskich wzrosła”. Zauważmy na marginesie, że do tej dawnej koncepcji (sprzed badań Adolfa Pawińskiego) na temat początków polskiego parlamentaryzmu powrócił ostatnio Wacław Uruszczak (m.in. na podstawie odnalezionych i opublikowanych przez Antoniego Gąsiorowskiego „Conclusiones convencionis Pyothrkowyensis pro die beati Dionisii institute” – A. Gąsiorowski, Uchwały piotrkowskie i nowokorczyńskie roku 1468, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1968, t. 20, z. 2, s. 67-74), który w podsumowaniu swoich rozważań stwierdza: „W 2018 r. wypadnie 550 rocznica tego wydarzenia. Nie powinna ona minąć bez żadnego oficjalnego echa”. Zob. tenże, Najstarszy sejm walny koronny «dwuizbowy» w Piotrkowie w 1468 roku, [w:] Narodziny Rzeczypospolitej. Studia z dziejów średniowiecza i czasów wczesno- nowożytnych. T. 2, pod red. W. Bukowskiego, T. Jurka, Kraków 2012, s. 1033-1056.

82 Zob. rps BCzart. 1118, s. 174, 194. Chodzi tu zapewne o informacje rozproszone w dwóch tomach publikacji Mably’ego Le Droit Public De l’Europe, Fondé Sur Les Traitez conclus jusqu’en l’année 1740, (pierwsze wydanie La Haye 1746; wydanie drugie uzupełnione Genève 1748).

126

Jarosław Kurkowski

ny kończy się, jak u Wyrwicza, na 1764 r. z uwagą o potwierdzeniu zgody Rzeczypospolitej na ów tytuł cesarski na sejmie koronacyjnym Stanisława Augusta, ale „avec des réserves”83.

Można zresztą powiedzieć, że cały zachowany tekst Łoyki – nieukończony i niedopracowany – jest przede wszystkim próbą uzupełnienia oraz rozwinięcia uwag i koncepcji Schmeizela, a zwłaszcza Wyrwicza. Łoyko próbuje gdzienie-gdzie poprawić, bądź wzmocnić ich argumentację, choć brak materiału dyplo-matycznego i stosunkowo wąska kwerenda nie pozwalają na znaczące uszcze-gółowienie, pogłębienie i przeformułowanie omawianych kwestii. Szambelan, podobnie jak obaj jego poprzednicy, patrzy na zagadnienie tytulatury władców rosyjskich z ahistorycznej osiemnastowiecznej perspektywy. Kładzie nacisk głównie na jego formalną, pojęciową stronę, usiłując wprowadzić wyraziste cezury (który władca pierwszy tytułował się wielkim księciem, carem itp.) dla jednostronnego przeglądu moskiewskich dążeń. Jeszcze wyraźniej bowiem niż u Wyrwicza czuć tu w podtekstach obawę przed możliwością wykorzystania owej tytulatury do uzasadnienia zaboru ziem ruskich wchodzących w skład polsko-litewskiej Rzeczypospolitej. Autor stara się więc maksymalnie skra-cać historyczność i osłabiać prawomocność wszechruskich cesarskich ambi-cji i roszczeń. Obraz wyłaniający się z całokształtu fragmentów i notatek jest bardzo statyczny oraz powierzchowny – daleko tu do nowoczesnej refleksji o procesie kształtowania się suwerenności zewnętrznej państwa moskiewskie-go, poszukiwania miejsca w rodzinie nowożytnych państw europejskich84 czy stopniowego włączania do praktyki politycznej różnych ideologicznych kon-cepcji, z próbą „kulturowej reorientacji” (zob. przypis 74) w dobie Piotra Wiel-kiego. Jest charakterystyczne, że u Łoyki nie znalazła zupełnie odbicia idea „trzeciego Rzymu”, jedynie Wyrwicz incydentalnie wspomina o herbowym dwugłowym orle, „a to dla tej przyczyny, że rzeczona Zofia czyniąc się ostatnią cesarzów wschodnich Paleologów dziedziczką, prawo do carstwa carogrodz-kiego w dom monarchów rosyjskich przynieść zdała się”85. Dziś wiemy, że teoria ta odpowiadała polityce imperium rosyjskiego, ale dopiero w XIX w., gdy starano się ugruntować przekonanie o jej długiej historycznej tradycji86. Nie udaje się natomiast obu autorom odsłonięcie podobnego wielostronnego związku idei i polityki w XV-XVI w. – koncepcji Wszechrusi, opartej na cią-

83 Rps BCzart. 1118, s. 194.84 Dziś uznaje się, że idea cesarstwa w XVI w. służyła „eksplikowaniu w stosunkach

międzynarodowych suwerennego statusu państwa moskiewskiego”, cyt. za W. Peltz, dz. cyt., s. 230.85 K. Wyrwicz, dz. cyt., s. 161.86 K. Chojnicka, dz. cyt., s. 118-119. W. Peltz, dz. cyt., s. 233: „Za anachronizm jednak wypada

uznać tezę o translokacji praw cesarstwa wschodniego na Moskwę […]. Analiza bowiem wielu zabytków przekonuje, że jakkolwiek publicystyka moskiewska ideę cesarską pojmowała na bizantyjską modłę, to wystrzegała się na ogół podkreślania genetycznych związków Moskwy z Bizancjum. Car ruski miał być typem władcy o cechach bazileusów, ale nie ich dziedzicem i spadkobiercą”.

127


głości tradycji, kultury, dynastii, poczuciu wspólnoty etnicznej i wyznaniowej – przenoszonych w głąb dziejów ruskich, m.in. za pośrednictwem przeredago-wywanych latopisów czy kopii dokumentów z książęcych kancelarii87.

Niedokończony tekst Łoyki to zapewne robocza, materiałowa wersja polemicznej w zamyśle broszurki, przygotowywanej etapami (od ok. 1768 do ok. 1772 r.), która była ściśle związana z ówczesną sytuacją Rzeczypo-spolitej – publikacji, która ostatecznie nie okazała się potrzebna w trudnych chwilach po pierwszym rozbiorze. Jej słabą stroną są niewątpliwe niedostat-ki kwerendy źródłowej i bibliograficznej ukierunkowanej przede wszystkim na łacińskojęzyczną europejską literaturę przedmiotu.

Źródłoznawcze rozważania Łoyki, odnoszące się w swej istocie do praw-nomiędzynarodowej sytuacji polsko-litewskiego państwa, wpisują się w cały ciąg przedsięwzięć wydawniczych, zapoczątkowanych jeszcze w latach 40. XVIII w. Przedsięwzięcia te nawiązywały do programu naukowego ogłoszo-nego przez Józefa Andrzeja Załuskiego w sławnej broszurce Programma Lite-rarium Ad Biblio-philos, Typothetas et Bibliopegos tum et quosvis Liberalium Artium amatores… (Warszawa 1732). Już bowiem około 1744 r. M. Dogiel podjął kwerendę do swojego opus vitae, czyli Codex Diplomaticvs Regni Po-loniæ Et Magni Dvcatvs Litvaniæ…88 W części pierwszej Dziejów Rosji w pi-śmiennictwie stanisławowskim omówiłem pokrótce prace nad kontynuacją tego dzieła już po śmierci pijara (m.in. przygotowania tzw. tomu moskiew-skiego), szczególnie intensywne w latach 1767-176889. Ważną cezurą były również w tym przypadku czasy sejmu rozbiorowego i decyzja o wstrzymaniu publikacji podjęta przez sejmowego marszałka księcia Adama Ponińskiego (1732-1798)90. Przypomnę także drobniejszą edycję opracowaną przez Dogie-la, a ściśle związaną tematycznie z Kodeksem – Limites Regni Poloniae et Ma-gni Ducatus Litvaniae… (Wilno 1758) to zbiór konwencji granicznych, które określały zasięg terytorialny Rzeczypospolitej. Jak pisał J.A. Załuski:

Maciej Dogiel, uczony pijar, mój przyjaciel, z rękopisma księgarni księcia wojewody nowogrodzkiego z Prussów cnych Jabłonowskiego wydał Limites Regni. A tu masz granice Polski, Litwy, Prus, Szląska, Pomorza, Rosyi, In-flant, ziemi tureckiej i Brandenburgii91.

87 Zob. W. Peltz, dz. cyt., s. 17-18, 60-61.88 Zob. J. Kurkowski, Z dziejów polskiego edytorstwa…, s. 101.89 J. Kurkowski, Dzieje Rosji…, s. 214-216.90 Prace nad Kodeksem całkowicie zaniechano być może dopiero z powodu śmierci J. Ogrodzkiego

(1780). Zob. J. Kurkowski, Z dziejów polskiego edytorstwa…, s. 119-120. W części pierwszej opracowania Poniński pomyłkowo został nazwany Antonim. Zob. J. Kurkowski, Dzieje Rosji…, s. 215.

91 J.A. Załuski, Biblioteka historyków, prawników, polityków i innych autorów polskich lub o Polsce piszących, z przypisami J.E. Minasowicza, nowemi przypisami pomnożył i wyd. J. Muczkowski, Kraków 1832, s. 7.

128

Jarosław Kurkowski

Praktyczny, bieżący wydźwięk tej publikacji źródłowej jest bardzo wy-raźny, zwłaszcza że kryterium doboru materiałów stanowiła tu formalno-prawna aktualność dokumentów. Co prawda, edycja w tym właśnie sensie zdezaktualizowała się bardzo szybko wraz ze zmianą granic po pierwszym rozbiorze, to przecież nadal dotyczyła żywej historii – „dziejącej się”, wpły-wającej bezpośrednio na współczesność92, nie oddzielonej od niej jeszcze żadną nieprzekraczalną cezurą. Po upadku Rzeczypospolitej akta opubliko-wane przez pijara w Limites i Kodeksie tracąc tę rolę, zachowały jednocze-śnie pewną źródłową wartość i, mimo podstawowych mankamentów w ich opracowaniu edytorskim (np. braku precyzyjnego określenia proweniencji), do dziś bywają podstawą prac badawczych93.

Trzeba tu także przypomnieć inne pijarskie osiągnięcia w dziedzinie wy-dawnictw źródłowych w XVIII w. Edycje te zawierały wiele komponentów opisu prawnomiędzynarodowego położenia Rzeczypospolitej, przy okazji odnosząc się również m.in. do problematyki dziejów Rosji. W pierwszym rzędzie należy tu wymienić tzw. Volumina Legum94. Nie przypadkiem Georg Friedrich von Martens (1756-1821) – wybitny prawnik i dyplomata, profe-sor uniwersytetu w Getyndze, członek Rady Państwa Królestwa Westfalii, później jeden z sekretarzy Kongresu Wiedeńskiego, który zyskał prawdziwie europejski rozgłos jako wydawca źródeł i badacz prawa międzynarodowego

92 Szerzej o tym Stanisław Roszak w pracy Archiwa sarmackiej pamięci. Funkcje i znaczenie rękopiśmiennych ksiąg «silva rerum» w kulturze Rzeczypospolitej XVIII wieku, Toruń 2004, s. 62 i inn.

93 Charakterystyczny przykład z okresu międzywojennego to rekonstrukcja zachodniej granicy województwa podlaskiego w drugiej połowie XVI w. Zob. Dukt granic koronnych i Wielkiego Księstwa Litewskiego anno 1546. Ex Archivo Magni Ducatus Lithuaniae, [w:] M. Dogiel, Limites Regni Poloniae et Magni Ducatus Litvaniae ex Originalibus Et Exemplis Authenticis Descripti & In Lucem Editi Anno 1758, Vilnae 1758, s. 67-201; T. Żebrowski, Mapa Podlasia w drugiej połowie XVI w., [w:] Pamiętnik IV. Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu 6-8 grudnia 1925. [Cz.] 2: Protokoły, wyd. K. Tyszkowski, Lwów 1925, s. 220. Por. też. D. Michaluk, Przedwojenne opracowanie mapy województwa podlaskiego w XVI wieku, [w:] Pogranicze polsko-litewsko-białoruskie. Źródła historyczne. Stan badań. Materiały z konferencji, red. M. Kietliński, Białystok 2003, s. 45. Odwołania do dokumentów opublikowanych przez Dogiela są dość liczne także w najnowszej historiografii, nie tylko polskiej, zob. np. S. Maslauskaitė-Mažylienė, Dzieje wizerunku św. Kazimierza od XVI do XVIII wieku. Między ikonografią a tekstem, z języka litewskiego przełożyła K. Korzeniewska, Vilnius 2013, s. 126; F.W. Carter, Trade and Urban Development in Poland. An Economic Geography of Cracow from its Origins to 1795, Cambridge 2006, s. 98.

94 Także edycja Volumina Legum miała przecież normotwórczy charakter: umieszczenie w niej jakiegoś tekstu wpływało na praktykę życia publicznego, zwłaszcza wymiaru sprawiedliwości. Przykładem choćby dziełko Jana Swoszowskiego Postępek Prawny Skrocony (Kraków 1611) włączone do tomu trzeciego Volumina Legum Prawa Konstytucye y Przywileie Krolestwa Polskiego, y Wielkiego Xięstwa Litewskiego, y wszystkich Prowincyi należących: Na Walnych Seymiech Koronnych od Seymu Wiślickiego Roku Pańskiego 1347 Aż do Ostatniego Seymu uchwalone. T. 3, Warszawa 1735, s. 67-86). Zob. S. Grodziski, Józef Andrzej Załuski, Stanisław Konarski i «Volumina Legum», [w:] Bracia Załuscy. Ich epoka i dzieło. Zbiór studiów, pod red. D. Dukwicz, Warszawa 2011, s. 112; tenże, Wstęp, [w:] Volumina Constitutionum. [T. 1: 1493-1549.] Vol. 1: 1493-1526, do druku przygotowali S. Grodziski, I. Dwornicka, W. Uruszczak, Warszawa 1996, s. 18.

129


– w swojej rozprawce z 1802 r. pt. Discours préliminaire sur les differens recueils de traités publiés jusqu’a ce jour zachęcał „les rédacteurs du corps diplomatique” do korzystania z tej pijarskiej edycji. Tylko częściowo bo-wiem wyzyskiwano zawarty tam (z powodu ich ratyfikacji) bogaty zestaw umów międzynarodowych95.

Zwróćmy również uwagę na inne pijarskie wydawnictwo Traktaty Mię-dzy Mocarstwami Europeyskiemi Od Roku 1648. Zaszłe. Podług Lat Porząd-ku Z przyłączoną potrzebney Historyi wiadomością Opisane. Tom pierwszy i drugi tej publikacji ukazał się w Warszawie w 1773 r., tom trzeci w roku następnym. Według tradycji opracowali je Fulgenty Obermajer (1733-1784) i Wincenty Skrzetuski (1745-1791), choć były „kontynuacją założeń i sposobu opracowania, który ustalił Kaliszewski [Adam Piotr, imię zakonne Celestyn, 1725-1767 – JK]”96. Zgodnie z tymi założeniami autorzy ograniczają się tyl-ko do spraw wielkiej polityki europejskiej, nie zajmując własnego stanowi-ska wobec opisywanych wydarzeń i nie wykraczając w tomie trzecim poza tytułowy rok 1763 (pominięto więc traktaty rozbiorowe)97. Znajdziemy tu sporo podstawowych informacji o rosyjskiej polityce zagranicznej, zwłaszcza w tomie trzecim, który obejmuje okres 1725-176398. Omówienia poszczegól-nych traktatów odnoszą się tylko do faktografii. Także dołączone objaśnienia pozbawione są jakichkolwiek publicystycznych akcentów (m.in. o władcach rosyjskich począwszy od Aleksego Michajłowicza, o Katarzynie I, którą Piotr „następnicą po sobie na tron rosyjski zostawił”, o przejęciu władzy przez Pio-tra III i tzw. cudzie domu brandenburskiego, a także o obaleniu i uwięzieniu „nieszczęśliwego Piotra” – „gdzie niedługo okropność niewoli cierpiał, bo siódmego dnia życie skończył”)99. Krótkie nawiązanie dotyczy również kwe-stii tytulatury władców rosyjskich, którzy przed Piotrem I „nazywali się tylko carami albo wielkimi książętami” – „Samiż Moskale nadali Piotrowi nazwi-

95 W: G.F. von Martens, Supplément au recueil des principaux traités d’alliance, de paix, de trêve, de neutralité, de commerce, de limites, d’échange… T. 1, Gottingue 1802, s. LIV. Zob. S. Hubert, dz. cyt., s. 149; J. Kurkowski, Wkład Polaków do badań nad dziejami dyplomacji europejskiej (XVIII w.), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2012, t. 57, nr 3-4, s. 107.

96 S. Hubert, dz. cyt., s. 118. Zob. E.XXXI, s. 282.97 Zob. S. Hubert, dz. cyt., s. 118-199.98 M.in. o „pokoju Grzymułtowskiego” (1686), traktacie prutskim (1711), wiedeńskim (1719),

belgradzkim (1739), moskiewskim (1742), umowach petersburskich (1747 i 1762). Ciekawostką jest uwzględnienie umowy rosyjsko-duńskiej z 1730 r. o zasadach witania statków obu państw na otwartym morzu (umowy tego rodzaju są w zbiorze pijarskim z zasady pomijane, zob. S. Hubert, dz. cyt., s. 118).

99 Traktaty Między Mocarstwami Europeyskiemi Od Roku 1648. Zaszłe. Podług Lat Porządku Z przyłączoną potrzebney Historyi wiadomością Opisane. T. 2, Warszawa 1773, s. 114, 181-182; t. 3, Warszawa 1774, s. 117, 253-255. Nietrudno przy tym wskazać pokrewieństwo z wcześniejszymi edycjami Kaliszewskiego Historyi Celnieyszych y Sławnieyszych Traktatow Między Europeyskiemi Mocarstwami rożnemi czasami poczynionych. Zob. np. uwagę o następcach Aleksego Michajłowicza w edycji warszawskiej z 1764 (s. 130-133) i 1767 r. (s. 129-132).

130

Jarosław Kurkowski

sko imperatora całej Rossyi, które mocarstwa europejskie przyznały potym osobom tron moskiewski posiadającym”. Co jednak charakterystyczne: uwaga o listach rewersalnych dotyczy tu jedynie „domu burbońskiego”100.

Niepotrzebnie Stanisław Hubert waha się, czy pijarscy wydawcy mogli bezpośrednio korzystać ze sławnego dzieła Mably’ego (w kolejnych jego edycjach)101. Wiadomo dziś, że znajdowało się ono w wykazie lektur war-szawskiego Collegium Nobilium już w połowie stulecia102. Edycje pijarskie to swoiste podręczniki prawa międzynarodowego – wyraźne ślady wykła-dania tego przedmiotu odnajdujemy także w pijarskim Collegium Nobilium w Wilnie i jezuickim w Warszawie103. Rola pijarów w Rzeczypospolitej wykraczała jednak poza zadania edukacyjne. W dziedzinie edytorstwa źró-deł historycznych i historycznoprawnych odegrali oni bowiem w XVIII w. szczególną rolę104. Punktem wyjścia dla pijarskiej dominacji w tym segmen-cie rynku wydawniczego były uprawnienia do publikacji druków urzędo-wych przejęte po zakupionej warszawskiej drukarni elertowskiej, utwierdzo-ne przez przywileje Jana III z 1694 i Augusta II z 1701 r.105

100 Traktaty Między Mocarstwami… T. 3, s. 89-90.101 S. Hubert, dz. cyt., s. 122. Por. np. uwagi wprowadzające do traktatu belgradzkiego

w t. 3 Traktatów: „Powiadają niektórzy, że dwór stambulski bardzoby rad był wojnę wypowiedzieć Moskalom, ale się obawiał, ażeby wszczęte między chrześcijanami rozruchy, prędko się nie skończyły, jak przed traktatem ryświckim” – s. 80; G. Bonnot de Mably, Le Droit Public De l’Europe… T. 1, Genève 1764: „Les Turcs, à ce qu’on m’a assuré, étoient assez portés à faire la guerre à la cour de Petersbourg, mais ils craignoient que les différends élevés dans la Chrétienté, ne fussent trop tôt terminés, et ils se souvenoient du tort que leur avoit fait la paix de Ryswick” – s. 505-506. Por. także uwagę o tytułach władców rosyjskich u Mably’ego w tym wydaniu, t. 1, s. 514: „Jusqu’à Pierre Premier, les souverains de Russie n’avoient porté que le titre de czars ou de grands ducs de Moscovie” itd.

102 Zob. J. Kurkowski, dz. cyt., s. 113. Por. S. Konarski, Pisma pedagogiczne, wstępem i objaśnieniami opatrzył Ł. Kurdybacha, Wrocław 1959, s. 353 (p. V &132).

103 J. Kurkowski, dz. cyt., s. 112-113; K. Puchowski, Jezuickie kolegia szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Studium z dziejów edukacji elit, Gdańsk 2007, s. 466-470.

104 Zob. J. Kurkowski, Wybitni nauczyciele i uczniowie szkoły pijarskiej w Szczuczynie (1718-1832), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1995, t. 40, nr 1, s. 90.

105 Pijarzy nabyli część drukarni w 1682 r., jej uprawnienia (wynikające z przywileju Władysława IV z 1643 i Jana III z 1675 r.) w 1693 r. Rękopis z Archiwum Pijarów w Krakowie, sygn. R.A.C. 11, Inventarium Archivi Varsaviensis Scholarum Piarum [...] ordine alphabetico digestum et coordinatum anno 1753, wymienia siedem dokumentów związanych z drukarnią, z 1643, 1648, 1651, 1684, 1685?, 1690 (potwierdzenie sprzedaży przez króla Jana III) i 1701 r. Konkurencja próbowała obalić ów monopol – zob. np. list Józefa Jastrzębskiego (1695-1741) do J.A. Załuskiego z 13 I 1735 r.: jezuici „postarali się o nowy przywilej na drugą drukarnię tu w Warszawie, znosząc nasze dawne, któreśmy od kilku królów mieli”, cyt. za Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego 1724-1736, oprac. B.S. Kupść, K. Muszyńska, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, s. 225. W przygotowaniu kadr zakonników-wydawców swoją rolę odegrały zapewne niektóre profesoria wyspecjalizowane w historii Kościoła i horografii (jak np. w połowie XVIII w. ośrodek w Szczuczynie Litewskim), a także zakonne studia zagraniczne (Collegium Nazarenum, Collegium Novum), wspierane przez fundacje Antoniego Konarskiego (1694-1778), Samuela Wysockiego (1706-1771) oraz Felicjana Wykowskiego (1728-1784). Bardzo nieliczni mogli podczas swych europejskich podróży odwiedzić znane biblioteki i instytucje, a nawet bezpośrednio poznać koryfeuszy „rzeczypospolitej nauk” (jak M. Dogiel).

131


Pamiętajmy przy tym o naczelnej zasadzie erudycyjnego modelu huma-nistyki, iż źródła i fakty powinny mówić same za siebie. Źródłoznawcze ujęcie dziejów Rosji (jednak o zróżnicowanym poziomie naukowości) domi-nuje wyraźnie do połowy lat 70. XVIII w., co wcale nie oznacza, że w głęb-szej warstwie tekstów nie odnajdujemy wówczas publicystycznych, aktu-alnych treści. Dotyczy to też pozornie faktograficznych, bibliograficznych i źródłoznawczych uwag Wyrwicza dołączonych do kronikarskiego zarysu Lacombe’a Histoire Des Revolutions … w przekładzie Grzegorza Kniaże-wicza (1737-1804). Czasy sejmu rozbiorowego charakteryzowała nie tylko zmiana sytuacji politycznej kraju, ale także odejście generacji „sarmackich erudytów” (sam J.A. Załuski zmarł w 1774 r.), kasata zakonu jezuitów i ich wpływowej sieci placówek edukacyjnych – „Powstają natomiast nowe in-stytucje [...]. Na scenę wkracza nowa grupa urzędników, literatów, uczonych – intelektualistów zapatrzonych w ideały oświecenia”106.

Bibliografia

Алексеев Л.В., Археология и краеведение Беларуси. XVI–30-е годы ХХ в., Минск 1996.

Baranowski I.T., Udział Stanisława Augusta i jego otoczenia w przygotowaniu Ko-deksu Dyplomatycznego Polski, „Przegląd Historyczny” 1911, R. 12, z. 2, s. 251-256.

Carter F.W., Trade and Urban Development in Poland. An Economic Geography of Cracow from its Origins to 1795, Cambridge 2006.

Chojnicka K., Tytuł carski w doktrynie moskiewskiej, [w:] Ustrój i prawo w przeszło-ści dalszej i bliższej. Studia historyczne o prawie dedykowane Prof. Stanisławowi Gro-dziskiemu w pięćdziesiątą rocznicę pracy naukowej, pod red. J. Malca, W. Uruszczaka, Kraków 2001, s. 117-129.

Dolański D., Das Russlandbild in Polen – eine Rezeption auf westlichen Umwegen, [in:] Konstruierte (Fremd-?)Bilder. Das östliche Europa im Diskurs des 18. Jahrhun-derts, red. K. Augustynowicz, A. Pufelska, Berlin-Boston 2017, s. 57-70.

Gąsiorowski A., Uchwały piotrkowskie i nowokorczyńskie roku 1468, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1968, t. 20, z. 2, s. 67-74.

Grabski A.F., Myśl historyczna polskiego Oświecenia, Warszawa 1976.Grodziski S., Józef Andrzej Załuski, Stanisław Konarski i «Volumina Legum»,

[w:] Bracia Załuscy. Ich epoka i dzieło. Zbiór studiów, pod red. D. Dukwicz, Warszawa 2011, s. 163-175.

Grzeszczuk S., Hombek D., Książka polska w ogłoszeniach prasowych XVIII wieku. Źródła, red. Z. Goliński, Kraków 1995.

Hubert S., Poglądy na prawo narodów w Polsce czasów Oświecenia, Wrocław 1960.Konarski S., Pisma pedagogiczne, wstępem i objaśnieniami opatrzył Ł. Kurdybacha,

Wrocław 1959.Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego 1724-1736, oprac. B.S. Kupść, K. Mu-

szyńska, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967.

106 S. Roszak, Koniec świata sarmackich erudytów, Toruń 2012, s. 186-187.

132

Jarosław Kurkowski

Kriegseisen W., Ewangelicy polscy i litewscy w epoce saskiej (1696-1763). Sytuacja prawna, organizacja i stosunki międzywyznaniowe, Warszawa 1996.

Kurkowski J., Dzieje Rosji w piśmiennictwie doby stanisławowskiej. Część I: do pierwszego rozbioru, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2015, t. 9, s. 199-240.

Kurkowski J., Europejskie edytorstwo źródeł historycznych w XVII-XVIII w. Pró-ba wstępnej charakterystyki zjawiska, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 2012, t. 21, nr 1-2, s. 51-121.

Kurkowski J., Wkład Polaków do badań nad dziejami dyplomacji europejskiej (XVIII w.), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2012, t. 57, nr 3-4, s. 105-124.

Kurkowski J., Wybitni nauczyciele i uczniowie szkoły pijarskiej w Szczuczynie (1718-1832), „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1995, t. 40, nr 1, s. 83-104.

Kurkowski J., Z dziejów polskiego edytorstwa źródeł historycznych. Maciej Dogiel (1715-1760), „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 2006, R. 15, nr 1-2, s. 89-157.

Kurkowski J., Źródłoznawstwo w służbie króla i Rzeczypospolitej. Uwagi o prak-tycznych celach badań naukowych doby stanisławowskiej, „Analecta. Studia i Materiały z Dziejów Nauki” 2016, t. 25, nr 2, s. 9-37.

Laver R.C., The Falklands/Malvinas Case. Breaking the Deadlock in the Anglo-Ar-gentine Sovereignty Dispute, The Hague-Boston-London 2001.

Łotman J., Uspienski B., Pogłosy koncepcji «Moskwa-Trzeci Rzym» w ideologii Pio-tra Pierwszego (W sprawie tradycji średniowiecznej w kulturze baroku), [w:] Semiotyka dziejów Rosji, wybór i przekład B. Żyłko, Łódź 1993, s. 158-177.

Łubieńska M.C., Sprawa dysydencka 1764-1766, Warszawa- Kraków 1911.Madurowicz-Urbańska H., Prace Feliksa Łoyki nad historią gospodarczą i ekonomi-

ką Polski. Cz. 1: Pieniądz, Wrocław [i in.] 1977.Maslauskaitė-Mažylienė S., Dzieje wizerunku św. Kazimierza od XVI do XVIII wie-

ku. Między ikonografią a tekstem, z języka litewskiego przełożyła K. Korzeniewska, Vilnius 2013.

Michaluk D., Przedwojenne opracowanie mapy województwa podlaskiego w XVI wieku, [w:] Pogranicze polsko-litewsko-białoruskie. Źródła historyczne. Stan badań. Materiały z konferencji, red. M. Kietliński, Białystok 2003, s. 39-47.

Mironowicz A., Diecezja białoruska w latach 1697-1772, „Białoruskie Zeszyty Hi-storyczne” 2003, z. 19, s. 77-96.

Mironowicz A., Diecezja białoruska w XVI i XVII wieku, Białystok 2008.Pamiętnik IV. Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Poznaniu 6-8 grudnia

1925. [Cz.] 2: Protokoły, wyd. K. Tyszkowski, Lwów 1925.Peltz W., Suwerenność państwa w praktyce i doktrynie politycznej Rusi Moskiewskiej

(XIV-XVI w.), Zielona Góra 1994.Pidłypczak-Majerowicz M., Książki historii i polityki dotyczące w drukarniach i bi-

bliotekach bazylianów litewskich, [w:] Kultura polityczna w Polsce. T. 6: Litwa w pol-skiej tradycji i kulturze politycznej. Cz. 1, pod red. M. Kosmana, Poznań 2006, s. 51-58.

Platt J., Łoyko, Naruszewicz i inni. Sprawa odpowiedzi potencjom zaborczym, [w:] Miscellanea z doby Oświecenia. T. 4, red. Z. Goliński, Wrocław [i in.] 1973, s. 183-193.

Puchowski K., Jezuickie kolegia szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Stu-dium z dziejów edukacji elit, Gdańsk 2007.

Roszak S., Archiwa sarmackiej pamięci. Funkcje i znaczenie rękopiśmiennych ksiąg «silva rerum» w kulturze Rzeczypospolitej XVIII wieku, Toruń 2004.

133


Roszak S., Koniec świata sarmackich erudytów, Toruń 2012.Rechowicz M., Kulczyński Ignacy (1707-1747?), [w:] PSB, T. 16: Kubacz Franci-

szek - Legatowicz Ignacy Piotr, Wrocław 1971, s. 138-139.Rostworowski E., Historia powszechna. Wiek XVIII, wyd. 4, Warszawa 1994.Serczyk W.A., Konisski Georgij (Jerzy), [w:] PSB. T. 13: Klobassa Zręcki Stanisław

– Kopernicki Franciszek, Wrocław 1967-1968, s. 534-536.Słownik polskich teologów katolickich = Lexicon theologorum catholicorum Polo-

niae. [T.] 2: h-ł, pod red. H.E. Wyczawskiego, Warszawa 1982.Суша А., Книжкова спадщина Ігнатія Кульчинського, „Вісник Львівського

Yніверситету. Серія Книгознавство” 2008, t. 3, s. 45-64.Teichmann A., Lünig, Johann Christian, [in:] Allgemeine Deutsche Biographie, t. 19,

Leipzig 1884, s. 641.Toporow W., Odpowiedź literatury rosyjskiej na pierwszy rozbiór Polski, „Teksty

Drugie” 2006, nr 1-2, s. 87-99.Trevelyan G.M., Historia Anglii, przełożył A. Dębnicki, Warszawa 1965.Uruszczak W., Najstarszy sejm walny koronny «dwuizbowy» w Piotrkowie w 1468 roku,

[w:] Narodziny Rzeczypospolitej. Studia z dziejów średniowiecza i czasów wczesno-nowo-żytnych. T. 2, pod red. W. Bukowskiego, T. Jurka, Kraków 2012, s. 1033-1056.

Verók A., Ein Gelehrter und seine Gelehrtenbibliothek als die erste Hungarica-Pri-vatbibliothek der Welt, [in:] K výzkumu zámeckých, měšťanských a církevních knihoven «Čtenár a jeho knihovna» = Pour une étude des bibliothèques aristocratiques, bourgeo-ises et conventuelles «Le lecteur et sa bibliothèque» = Zur Erforschung der Schloss-, Bürger- und Kirchenbibliotheken «Der Leser und seine Bibliothek», red. J. Radimská, České Budějovice 2009, s. 309-328.

Völker A., Der Transsylvanier Martin Schmeizel (1679-1747) als Ordinarius in Hal-le, „Orvostörténeti Közlemények/Communicationes de Historia Artis Medicae” 1986, nr 115-116, s. 57-65.

Volumina Constitutionum. [T. 1: 1493-1549]. Vol. 1: 1493-1526, do druku przygot. S. Grodziski, I. Dwornicka, W. Uruszczak, Warszawa 1996.

Zimmermann P., Pfeffinger, Johann Friedrich, [in:] Allgemeine Deutsche Biographie. T. 25, Leipzig 1887, s. 631.

134

Jarosław Kurkowski

135

Katarzyna SerokaKatedra Książki i Historii MediówUniwersytet Warszawski, Warszawa, [email protected]

Teresa ŚwięćkowskaKatedra InformatologiiUniwersytet Warszawski, Warszawa, [email protected]

Relacje autorów z wydawcami w drugiej połowie XIX w. na przykładzie korespondencji

z firmą wydawniczą Gebethner & WolffAbstract

Relations between Authors and Publishers in the Second Half of the 19th Century: Correspondences with the

Gebethner & Wolff Publishing Company

The Gebethner & Wolff company established in November 1857 was one of the biggest bookstores and publishing houses in Poland at the turn of 20th century. The company rendered its services to the most prominent writers of its times, among others: Józef Ignacy Kraszewski, Eliza Orzeszkowa and Władysław Reymont. The article aimed at presenting the history of the com-pany from the perspective of its complex relationships with the authors. The issues of author’s creative autonomy, the publisher’s commercial approach to literature and professional fees were discussed. The presented research was based on the analysis of the correspondence between the authors and Gebethner & Wolff publishing house and it covered the period up till 1905.

Key words: Gebethner & Wolff – Józef Ignacy Kraszewski – Eliza Orzeszkowa – Władysław Reymont – publishing house – publishing relations – correspondence – copyrights – professional fees.

Słowa kluczowe: Gebethner & Wolff – Józef Ignacy Kraszewski – Eliza Orzeszkowa – Władysław Reymont – wydawnictwo – relacje wydawnicze – korespondencja – prawa autorskie – honoraria.




Spółka Gebethner i Wolff (G&W) to największa firma księgarsko-wy-dawnicza na ziemiach polskich na przełomie XIX i XX w. Przedsiębiorstwo wydawało utwory pisarzy, takich jak: Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa, Henryk Sienkiewicz, Maria Konopnicka czy Władysław Reymont. Chociaż o spółce pisano wielokrotnie, to jednak dotychczasowe publikacje są raczej ogólnikowe. Jednym z powodów jest niewątpliwie to, że archiwum firmowe uległo zniszczeniu w czasie II wojny światowej, a inne źródła dotyczące działalności przedsiębiorstwa są rozproszone. Jeśli chodzi o te ostatnie to na-leży do nich korespondencja z autorami1, pamiętniki i wspomnienia, a także materiały prasowe i inne ówczesne dokumenty drukowane2.

Celem niniejszego artykułu jest ukazanie dziejów firmy właśnie z per-spektywy jej relacji z autorami. Badania obejmują okres od powołania spółki do 1905 r., kiedy to literatura piękna stanowiła znaczącą część oferty wy-dawniczej G&W3. Był to czas kształtowania się na ziemiach polskich zawo-dowego pisarstwa. Istotnym elementem procesu profesjonalizacji literatury były stosunki autorów z wydawcami.

Firma G&W była jednym z najchętniej wybieranych przez autorów wydawnictw i miała niewątpliwie znaczący wpływ na kształtowanie ów-czesnych standardów relacji autorsko-wydawniczych. Współpraca autora z wydawcą tworzy pole szczególnie złożonych układów. Z jednej strony ko-operacji tej przyświeca wspólny cel – wydanie książki, która powinna oka-zać się popularna i tym samym zyska jak najwięcej czytelników. Z drugiej jednak strony, realizacja tego zadania ujawnia wiele sprzecznych interesów, widać to w szczególności w zderzeniu poczucia autonomii twórczej autora i komercyjnego podejścia wydawcy, który antycypuje oczekiwania i gusty czytelników. Bardzo wrażliwym aspektem kontaktów autorów z wydawcami jest też kwestia wynagrodzeń twórców. Z wspomnianymi wyżej problemami we współpracy autorsko-wydawniczej borykała się również firma G&W.

1 Do tej pory drukiem ukazały się między innymi fragmenty korespondencji skierowanej do Gebethnera i Wolffa od E. Orzeszkowej z lat 1870-1903 (E. Orzeszkowa, Do redaktorów i wydawców: Józefa Sikorskiego, Gebethnera i Wolffa, Franciszka Salezego Lewentala, Wacława Makowskiego, Erazma Piltza, Stanisława Posnera, oprac. E. Jankowski, Wrocław 1954, Listy Zebrane, t. 1) oraz W. Reymonta z lat 1894-1926, zob. Władysław St. Reymont pod znakiem «panteizmu druku». Fragmenty korespondencji z firmą Gebethner i Wolff (1894-1926), oprac. i przypisami opatrzyła B. Koc, Warszawa 2000. Poza tym liczne fragmenty korespondencji zostały wydane w zbiorach listów innych pisarzy, np. B. Prusa, H. Sienkiewicza, M. Konopnickiej, Stefana Żeromskiego i in.

2 Idea napisania tego artykułu pojawiła się w trakcie realizacji projektu „Własność literacka i prawo autorskie na ziemiach polskich w dobie Konwencji Berneńskiej” (nr projektu 2014/15/B/HS2/ 00082), finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki. Projekt zakłada analizę korespondencji autorów z wydawcami. W trakcie badań źródłowych znaleziono liczne fragmenty korespondencji Gebethnera i Wolffa, które stały się podstawą do napisania niniejszego tekstu.

3 Po 1905 r. firma w znacznie większej ilości zaczęła wydawać podręczniki i w związku z tym proporcje literatury i beletrystyki do całości jej produkcji wydawniczej zmniejszyły się.

136

Katarzyna Seroka Teresa Święćkowska

Stan badań nad historią firmy Gebethner & Wolff

Najpełniejsze z dotychczasowych opracowanie monograficzne na temat G&W zostało napisane przez Jana Muszkowskiego4. Jego publikacja Z dzie-jów firmy Gebethner i Wolff: 1857-1937 ukazała się z okazji 80-lecia po-wstania firmy. Autor kreśli w niej rys biograficzny założycieli oraz historię spółki. Książka jest jak dotychczas najważniejszym punktem odniesienia w studiach na temat firmy, jednak z perspektywy współczesnego badacza ma istotny mankament – autor nie dokumentuje źródeł. Wiadomo tylko, że swoje rozważania opierał głównie na archiwum firmowym, które już nie istnieje5. Publikacja Muszkowskiego została też napisana na zlecenie firmy G&W, miała więc najprawdopodobniej również cel promocyjny.

Na temat firmy znajdziemy poza tym wiele wzmianek w publikacjach dotyczących historii ruchu wydawniczego. Sporo miejsca poświęca temu przedsiębiorstwu Marianna Mlekicka w książce opisującej wydawców dzia-łających na terenie Warszawy w czasie zaborów6. Pisze ona m.in. o rozwoju firmy i jej ekspansji, podaje dane liczbowe dotyczące obrotów czy kosztów wydawniczych7. Z publikacji wyłania się obraz rozwoju z niewielkiej spółki, która w ciągu kilku dekad przekształca się w „największe kapitalistyczne przedsiębiorstwo księgarsko-wydawnicze, drugiej połowy XIX wieku”8.

Informacje o roli spółki w rozwoju księgarstwa znajdziemy w książce Bogdana Klukowskiego Księgarstwo i zawód księgarza w Polsce9. Publika-cja ta poświęcona jest warunkom powstawania zawodu księgarza w naszym kraju i jego roli społecznej oraz kulturotwórczej10. O G&W pisze Klukowski w rozdziale Zawodowe organizacje księgarskie11. Informuje o inicjatywach wydawców budowania zrzeszeń stojących na straży stosunków księgarskich (Związku Księgarzy Polskich12) oraz broniących interesów pracowników branży (związek zawodowy Kasa Przezorności Pomocy Warszawskich Po-mocników Księgarskich13). Klukowski wskazuje na udział oficyny G&W

4 J. Muszkowski, Z dziejów firmy Gebethner i Wolff: 1857-1937, Warszawa 1938.5 Archiwum firmowe zostało zniszczone w trakcie II wojny światowej. G.P. Bąbiak, Sobie,

ojczyźnie, potomności... Wybrane problemy mecenatu kulturalnego elit na ziemiach polskich w XIX wieku, Warszawa 2010, s. 623.

6 M. Mlekicka, Wydawcy książek w Warszawie w okresie zaborów, Warszawa 1987.7 Tamże, s. 75.8 Tamże.9 B. Klukowski, Księgarstwo i zawód księgarza w Polsce. Publikacja przygotowana z okazji

stulecia powstania Związku Księgarzy Polskich, Warszawa 2008.10 Tamże, s. 12.11 Tamże, s. 52-53.12 Tamże, s. 106-117.13 Tamże, s. 127.

137

Relacje autorów z wydawcami w drugiej połowie XIX w. na przykładzie korespondencji...

w kształceniu przywarsztatowym przyszłych pracowników rynku księgar-skiego. Według niego tak potężna firma, której aktywność obejmowała sze-reg dziedzin, jak: działalność wydawnicza, prowadzenie księgarń, hurtowni oraz komisu, dawała możliwości wieloaspektowego poznania zawodu14.

Maria Kocójowa w rozprawie Krakowski świat książki doby autonomii galicyjskiej analizuje natomiast wpływy nakładców warszawskich w Kra-kowie, zwłaszcza po 1875 r., czyli w czasie, kiedy na tym terenie zaczęła działać firma G&W. Co więcej pisze, że:

Wielokierunkowe oddziaływanie filii firmy Gebethnera i Wolffa w Warsza-wie nie tylko więc miało ważne znaczenie dla przemian w księgarstwie, czy w ogóle w procesach związanych z wytwarzaniem i obiegiem książki w Kra-kowie, lecz także zaważyło na rozwoju ruchu umysłowego w tym mieście. Nabierał on obecnie większego rozmachu i wydobywał się z wyszydzanej zaściankowości i kołtunerii15.

Kocójowa wspomina też o przejęciu przez spółkę Gebethnera i Wolffa mniejszych krakowskich księgarni czy wydawnictw, jak na przykład księ-garni Władysława Jawororskiego16, opowiada także o współpracy spółki z Władysławem Ludwikiem Anczycem17, a także o wprowadzaniu przez fir-mę produkcji krakowskiej na szerszy rynek – księgarnia stała się również pośrednikiem w obiegu książki z Królestwa i ze Lwowa18.

Grzegorz Bąbiak w dziele poświęconym mecenatowi kulturalnemu w XIX w. podkreśla nie tylko zasługi firmy G&W w kwestiach rozwoju książ-ki polskiej oraz mecenasowskiego charakteru ich pozawydawniczej działal-ności (jak np. prowadzenie przez Gustawa Adolfa Gebethnera otwartych sa-lonów artystyczno-literackich19), ale też zwraca uwagę na dość cienką granicę między wspieraniem czołówki polskich autorów a interesem biznesowym20.

O międzynarodowych kontaktach G&W wspomina natomiast Andrzej Kłossowski przy okazji tworzenia opisu polskich ośrodków księgarskich i wydawniczych funkcjonujących poza ziemiami polskimi21. Mówi m.in. o kontaktach z firmą Dr. J. Marchlewski und Co. Verlag Slavischer und Nordischer Literatur (po polsku – Księgarnia Dr. J. Marchlewski & Co.)

14 Tamże, s. 153.15 M. Kocójowa, Krakowski świat książki doby autonomii galicyjskiej (kształtowanie nowego

modelu w latach 1867-1882), Kraków 1990, s. 194.16 Tamże, s. 192-193.17 Tamże, s. 164-165.18 Tamże, s. 193.19 G.P. Bąbiak, Sobie, ojczyźnie, potomności…, s. 623.20 Tamże, s. 621.21 A. Kłossowski, Na obczyźnie. Ludzie polskiej książki, Wrocław 1984.

138


Juliana Baltazara Marchlewskiego, działającego na terenie Niemiec wy-dawnictwa literatury pięknej22.

W przygotowanej na obchody 600-lecia polskiego księgarstwa publikacji O księgarzach, którzy przeminęli Stefan Dippel często wspomina firmę G&W. Najciekawsze fragmenty dotyczą działalności spółki po I wojnie światowej – czyli w okresie znanym autorowi z autopsji23. Pisze on m.in. o swoich pierw-szych wrażeniach w zetknięciu z wielkim przedsiębiorstwem, odbytych szko-leniach, współpracownikach czy procedurach panujących w firmie24.

Wydawnictwo G&W było również przedmiotem kilku artykułów nauko-wych i popularnonaukowych. Irena Wojsz w tekście Gebethner i Wolff – naj-większa polska firma księgarsko-wydawnicza drugiej połowy XIX i pierw-szej XX w. nakreśliła rys historyczny przedsiębiorstwa, skupiając się przede wszystkim na jego działalności i produkcji wydawniczej25. W 2014 r. z okazji obchodów Roku Jubileuszowego „650 lat w służbie książki” pojawił się na łamach „Poradnika Bibliotekarza” krótki artykuł autorstwa B. Klukowskie-go26. Jan Okopień napisał zaś tekst o międzywojennej działalności firmy27. Ponadto w sposób bardziej popularyzatorski przybliżył czytelnikom spółkę Bronisław Tumiłowicz na łamach tygodnika „Przegląd”28.

Istnieje także kilka studiów przypadku związanych z działalnością wy-dawnictwa, np. na temat gmachu siedziby firmy29, edycji dzieł poszczegól-nych autorów (np. utworów Fryderyka Chopina30) czy współpracy wydaw-nictwa z grafikiem Janem Bukowskim31.

Bezpośrednich źródeł o tej rodzinnej firmie jest niewiele. Uzupełnieniem zaprezentowanej literatury mogą być wspomnienia przedstawiciela trzecie-go pokolenia rodziny Gebethnerów – Jana, wnuka założyciela wydawnic-twa, Gustawa Adolfa32. Obejmują one jednak okres od 1918 r., który nie jest przedmiotem rozważań w tym artykule.

22 Tamże, s. 243-269.23 S. Dippel, O księgarzach, którzy przeminęli, Wrocław [i in.] 1976. 24 Tamże, s. 79-81.25 I. Wojsz, Gebethner i Wolff – największa polska firma księgarsko-wydawnicza drugiej

połowy XIX i pierwszej XX w., [w:] Warszawscy wydawcy, [red. J. Myszkowska], Warszawa 2003. Sesje Varsavianistyczne, zeszyt 10, s. 7-19.

26 B. Klukowski, Firma Gebethner i Wolff – fenomen swoich czasów, „Poradnik Bibliotekarza” 2014, nr 9, s. 26-28.

27 J. Okopień, Gebethner i Wolff, międzywojenni wydawcy, „Wydawca” 1995, nr 3, s. 30-33.28 B. Tumiłowicz, Niezapomniani Gebethner i Wolff, „Przegląd” 2008, nr 8, s. 46-48.29 J.S. Majewski, Warszawa nieodbudowana, Warszawa 1998, s. 92-94. 30 W. Bońkowski, Edycje dzieł Fryderyka Chopina w warszawskiej oficynie Gebethnera

i Wolffa. Studium przypadku, „Muzyka” 2007, R. 52, nr 3, s. 75-100.31 K. Szczęśniak, Współpraca graficzna Jana Bukowskiego z Wydawnictwem Gebethnera

i Wolffa, „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie” 2011, R. 56, s. 443-458.32 J. Gebethner, Młodość wydawcy, wyd. 2, Wrocław 1989.

139


Rozwój firmy G&W na tle rozwoju rynku wydawniczego w Królestwie Polskim

G.A. Gebethner i Robert Wolff założyli firmę księgarską w listopadzie 1857 r. w Warszawie. Stolica Królestwa Polskiego była w tym czasie dy-namicznie rozwijającym się ośrodkiem przemysłowym, jak też edytorskim. Rozwojowi rynku wydawniczego sprzyjała liberalizacja polityki carskiej względem Królestwa Polskiego w drugiej połowie lat 50. XIX w.33

W ciągu pierwszych lat działalności, od 1858 do 1862 r., firma ponad dwukrotnie zwiększyła obroty z 31 000 do 82 000 rubli34. W 1858 r. Ge-bethner i Wolff przejęli licencję od Józefa Kazimierza Turowskiego na skład główny „Biblioteki Polskiej” na Królestwo Polskie i Cesarstwo, a w na-stępnym roku podpisali umowę z Towarzystwem Naukowym Krakowskim, przejmując na wyłączność skład główny tego wydawnictwa na Kongresów-kę i Cesarstwo Rosyjskie35.

Po krótkim wyhamowaniu działalności w okresie powstania stycznio-wego, rozwój firmy nabrał nowej dynamiki na początku lat 70. W 1873 r. G&W przystąpili do Spółki Wydawniczej Księgarzy, dołączając tym samym do pięciu najważniejszych warszawskich przedsiębiorstw księ-garsko-wydawniczych. Spółka G&W prowadziła charakterystyczną dla przedsiębiorstw kapitalistycznych politykę rozwoju, przejmując inne strategiczne dla branży przedsięwzięcia. W 1863 r. G&W nabyli zasoby księgarni Rudolfa Friedleina, która miała ważną pozycję handlową, gdyż znana była ze świadczenia usług nie tylko klientom z Warszawy, ale też tym z prowincji czy emigracji36. W 1874 r. firma przejęła wspomnianą wyżej księgarnię W. Jaworowskiego przy Rynku Głównym w Krakowie, a rok później drukarnię kierowaną przez Ludwika Anczyca, zakładając filię pod nazwą Księgarnia G. Gebethnera i Spółka oraz Wydawnictwo Dzieł Katolickich w Krakowie37. Utworzenie tej filii z drukarnią było strategicznym posunięciem z punktu widzenia zarówno poszerzenia ryn-ku księgarskiego, jak i wydawniczego. Liberalniejsza cenzura w Gali-cji otwierała możliwości eksportu książek z Królestwa oraz drukowania tych pozycji, które nie miały szans przejść przez cenzurę w Warszawie. Okazała się również ważnym krokiem z punktu widzenia międzynarodo-

33 J. Jedlicki, Błędne koło 1832-1864, Warszawa 2008, s. 183-184.34 M. Mlekicka, Wydawcy książek w Warszawie..., s. 76.35 J. Muszkowski, Z dziejów firmy..., s. 11.36 K. Konarska, Gebethner [1. Gustaw Adolf, 2. Jan Robert], [w:] SPKP, Warszawa-Łódź

1972, s. 249.37 M. Kocójowa, Krakowski świat książki..., s. 192-193.

140


wego prawa autorskiego, gdyż książki drukowane w Krakowie zyskiwały ochronę w krajach, z którymi Austria miała podpisane konwencje mię-dzynarodowe38.

Księgarnia G&W obsługiwała klientów lokalnych i zagranicznych. Brała w komis publikacje innych firm, instytucji czy stowarzyszeń, a tak-że nakłady własne autorów39. Kluczową działalnością spółki było jednak wydawanie książek. W okresie 1878-1914 Gebethner i Wolff opubliko-wali 3320 tytułów i dodatkowo 1322 tytuły powierzone im przez innych nakładców40. Stanowiło to 22% całej produkcji wydawniczej w Warsza-wie w tym okresie41. Chociaż repertuar wydawniczy G&W był szeroki, to literatura piękna i beletrystyka zajmowały w nim pierwsze miejsce. Jak zauważają Stanisław Arct i Elżbieta Pawłowska w latach 1878-1914 blisko połowę produkcji wydawniczej (44%) G&W stanowiła literatura piękna. W tej dziedzinie Gebethner i Wolff cieszyli się tak dużą reno-mą, że niektórzy, zwłaszcza początkujący autorzy, którzy inwestowali w wydanie pierwszych książek własnym nakładem, zwracali się do G&W o firmowanie ich wydawnictw42.

Wydawnictwo prężnie działało też na rynku prasowym. W 1868 r. firma weszła w posiadanie „Kuriera Warszawskiego” – początkowo w formie dzierżawy do spółki z Aleksandrem Michaux i Wacławem Szymanow-skim, a w 1872 r. tytuł zakupiła43. Warszawski „Kurier” był jednym z czo-łowych ówczesnych polskich pism i cieszył się dużą renomą, przynosząc również zyski44. W 1882 r. gazeta miała 30 000 abonentów45. W wyniku konfliktu ze współudziałowcami w 1887 r. pismo zostało sprzedane, a na jego miejsce Gebethner i Wolff zakupili „Kurier Codzienny”, który jed-

38 Ponadto, kiedy pod koniec XIX w. firmę przejęło kolejne pokolenie właścicieli ‒ Jan Robert Gebethner i Józef August Wolff, w 1899 r. założono jej filię w Łodzi, a w 1910 również w Lublinie. Po odzyskaniu niepodległości powstały kolejne agendy w Poznaniu (1919), Wilnie (1922), Zakopanem (1922) czy Paryżu (1925). Zob. M. Mlekicka, Wydawcy książek…, s. 76.

39 Tamże.40 S. Arct, E. Pawłowska, Wydawcy warszawscy w latach 1878-1914, [w:] Z dziejów książki

w Warszawie. Praca zbiorowa, pod red. S. Tazbira, Warszawa 1961, s. 337.41 Zbliżoną liczbę miało wydawnictwo Michała Arcta, które opublikowało we wspomnianym

wyżej okresie 2028 książek. Tamże, s. 337.42 Należał do nich, np. Leopold Staff, który pierwszy tom poezji drukował własnym

nakładem, ale prosił Gebethnera i Wolffa, aby na książce pojawiła się informacja, że to nakład ich firmy. W liście do drukarni Anczyca Staff pisał: „ze względu pokupności książki życzę sobie, by u dołu karty tytułowej wydrukowano: Warszawa. Nakład Gebethnera i Wolffa. Staff powoływał się przy tym na Kazimierza Tetmajera, który również wydał pierwszy tom własnym nakładem, ale z podpisem nakład G&W”. Cyt. za Listy Leopolda Staffa do drukarni W. L. Anczyca i spółki, oprac. I. Maciejewska, „Pamiętnik Literacki” 1974, t. 65, z. 1, s. 207, 210.

43 J. Muszkowski, Z dziejów firmy..., s. 20-21.44 W 1886 r. ponad 20 000 rubli dochodu, zob. tamże, s. 22.45 K. Konarska, Gebethner…, s. 250.

141


nak nie odniósł finansowego sukcesu, w związku z czym został zamknięty po trzech latach46.

W 1882 r. spółka nabyła od księgarni Józefa Ungra podupadający „Tygo-dnik Ilustrowany”47, który stał się wkrótce najpoczytniejszym czasopismem polskim osiągając w 1900 r. nakład ponad 21 000 egzemplarzy48. Ponadto pod swoim szyldem spółka G&W wydawała m.in.: „Przyrodę i Przemysł”, „Przegląd Sportowy” czy „Ruch Literacki”.

Łączenie wydawnictwa książkowego z publikowaniem czasopism było charakterystyczną cechą rynku wydawniczego w drugiej połowie XIX w. „Tygodnik Ilustrowany” był znakomitym narzędziem testowania rynku książkowego. Na jego łamach ukazały się pierwsze wydania najważniej-szych pozycji polskiej literatury realistycznej, autorstwa Orzeszkowej, Prusa, Reymonta i innych, które odgrywały również kluczową rolę w po-lityce wydawniczej firmy. Tygodnik osiągnął niespotykaną na ówczesnym polskim rynku popularność m.in. dzięki publikacji powieści historycznych H. Sienkiewicza, najpierw w odcinkach, a później jako serii dodatków dla prenumeratorów. Poza tym łamy „Tygodnika”, podobnie jak „Kuriera Co-dziennego”, były wykorzystywane przez firmę do promocji własnej pro-dukcji wydawniczej.

Wydawnictwo G&W aktywnie uczestniczyło w życiu społeczno-kultu-ralnym i literackim. Edytorzy angażowali się m.in. w rozwój stosunków za-wodowych księgarzy i pracowników branży oraz w prowadzenie salonów literackich. Jak pisze Janina Kulczycka-Saloni:

Potężną firmę księgarską Gebethnera i Wolffa reprezentowały cztery go-ścinne domy: dom starych Gebethnerów przy ulicy Wiejskiej, dom starych Wolffów na Krakowskim Przedmieściu, dom Jana Gebethnera przy ul. Trę-backiej oraz dom Józefa Wolffa w pałacu Uruskich. Szczególniej niedziele u tego ostatniego, jako redaktora «Tygodnika Ilustrowanego», najbardziej miały charakter literackiego salonu. Zbierała się tam między 6-tą a 8-mą, jeżeli nie cała warszawska literatura, to w każdym razie wszystko, co się grupowało wkoło «Tygodnika Ilustrowanego» i «Kuriera Codziennego», z Bolesławem Prusem na czele49.

46 I. Wojsz, Gebethner i Wolff…, s. 8.47 Najpierw przejęto do spółki z Ludwikiem Jenikem i Adolfem Pawińskim. W 1887 r.

firma odkupiła udziały i została jedynym właścicielem czasopisma, zob. Z. Kmiecik, „Tygodnik Ilustrowany” w latach 1886-1904, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1982, t. 21, nr 3-4, s. 25.

48 J. Kostecki, Czytelnictwo czasopism w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX w., [w:] Problemy literatury polskiej okresu pozytywizmu. Seria 2, red. E. Jankowski, J. Kulczycka-Saloni, Wrocław 1983, s. 313.

49 J. Kulczycka-Saloni, Życie literackie Warszawy w latach 1864-1892, Warszawa 1970, s. 117.

142


Współpraca księgarsko-wydawnicza firmy G&W z Józefem Ignacym Kraszewskim

Kiedy Gebethner i Wolff zakładali w Warszawie firmę księgarsko-wydaw-niczą, J.I. Kraszewski był nie tylko popularnym pisarzem, ale miał też doświad-czenie wydawnicze zdobyte w trakcie pracy nad czasopismem „Ateneum”. O jego utwory zabiegało wielu wydawców i redaktorów. W 1858 r. Kraszewski został redaktorem „Gazety Polskiej”, a wkrótce potem przeniósł się do Warsza-wy, gdzie był ważną osobistością w świecie literacko-wydawniczym.

Udokumentowana w korespondencji współpraca J.I. Kraszewskiego z firmą G&W datowana jest na rok 1863, kiedy pisarz przebywał już na emi-gracji. Wynika z niej, że młode przedsiębiorstwo księgarsko-wydawnicze utrzymywało kontakty ze znanym pisarzem, w momencie, gdy ten jeszcze mieszkał i pracował w Warszawie. W liście z 20 I 1864 r. G&W pisali do Kraszewskiego:

Wśród wielu pragnień naszych, również gorącem jest to: żebyśmy mogli jak najśpieszniej Pana oglądać i po staremu szczycić się Jego zaufaniem, dobro-cią, radą i protekcją. Bardzo Pana prosiemy: żądać od nas załatwienia wszel-kich swoich interesów, które załatwić będzie w naszej możności50.

Z korespondencji zachowały się tylko listy Gebethnera i Wolffa do Kra-szewskiego. O stosunku pisarza do wydawców możemy jedynie wnioskować z tej zachowanej części korespondencji lub z jego listów do przyjaciół i rodzi-ny. Listów G&W do Kraszewskiego jest 182 i obejmują one okres do 1886 r.51

G&W blisko współpracowali z Kraszewskim nie tylko na polu wydawni-czym, ale też księgarskim i drukarskim. W okresie kilku lat, kiedy był on wła-ścicielem drukarni w Dreźnie, nabywali i brali na skład główny książki tłoczone w drukarni Kraszewskiego, o ile tylko przeszły cenzurę. Z listów G&W wynika, że firma nie tylko nabywała od Kraszewskiego książki, które on sam wydawał, ale była też nakładcą wielu pozycji drukowanych i firmowanych przez tego po-pularnego pisarza. W liście do brata Kajetana Kraszewskiego z 12 VII 1870 r. Kraszewski pisał: „Z moich wydań ma kilka Gebethner, ale nie z m o i c h ksią-żek. Nakłady tylko symulowane, w istocie książki nie moje. Ja w nakłady, spró-bowawszy «Kalendarza», już się mało wdaję, ale firmę pożyczam drugim”52.

50 BJ, rps sygn. 6502 IV, Korespondencja J.I. Kraszewskiego. Seria III. Listy z lat 1861-1887, t. 42, List Gebethnera & Wolffa do J.I. Kraszewskiego z dn. 20 I 1864 r., k. 137.

51 Tamże, k. 136-359, 340a-344a.52 J.I. Kraszewski, Listy do rodziny 1863-1886. Cz. 2: Na emigracji, red. S. Burkot, Wrocław

1993, s. 119.

143


Poza tym listy G&W do Kraszewskiego dają wgląd w interesujące szczegóły prowadzenia interesów księgarsko-wydawniczych pod zabora-mi. Z jednej strony ilustrują warsztat wydawniczy G&W, z drugiej trudno-ści z cenzurą oraz granicami celnymi, jak też wielością funkcjonujących wtedy walut. Detale warsztatu wydawniczego, dotyczące m.in. doboru papieru, czcionki, opraw53 oraz prowadzenia korekty pokazują zwłaszcza listy z lat 1870 i 1871, zawierające szczegółowe instrukcje dotyczące dru-ku w Dreźnie Abecadlnika Anczyca54, modlitewnika Módlmy się przygo-towanego przez Annę Skimborowicz55, czy zbioru utworów Kazimierza Brodzińskiego56. Módlmy się drukowano w 5000 egzemplarzy i dwóch wersjach: dla mężczyzn ‒ 1500 i kobiet ‒ 3500. Wersje te różniły się koń-cówkami, odpowiednio męskimi i żeńskimi i dlatego wydawcy mieli spe-cjalne zalecenia, co do korekty:

zgadzamy się na zrobienie korekty książki Módlmy się w Dreźnie, lecz pro-simy, aby korektę dwie osoby robiło, to jest, aby jedna tylko korektę egzem-plarzy dla mężczyzn, a druga korektę i zamiany końcówek dla kobiet. W taki sposób korekta była u nas dokonywaną, i zdarza się, że co jeden korektor nie dopatrzy to drugi wynajdzie, tym to sposobem większa jest pewność, że książka wyjdzie bez błędów drukarskich57.

Korespondencja pokazuje też jak złożone logistycznie było wydawanie książek, które drukowane były w Dreźnie, na papierze z Lipska, gdzie tło-czono również niektóre ilustracje, jak też zamawiano oprawy.

Kiedy Kraszewski sprzedał drukarnię w 1872 r., relacje z G&W opie-rały się głównie na nabywaniu od pisarza jego utworów lub zlecaniu prac redaktorskich. W 1873 r. G&W zwrócili się do Kraszewskiego w imieniu Spółki Wydawniczej, aby został redaktorem zbiorowego wydania „Dzieł Szekspira”. Z korespondencji dotyczącej tego wydania poznajemy proces planowania takiej edycji i pozyskiwania praw do już istniejących tłuma-

53 Zob. BJ, rps sygn. 6502 IV, List Gebethnera & Wolffa do J.I. Kraszewskiego z dn. 20 IX 1870 r., k. 45-46.

54 Zapewne mowa o podręczniku pisarza, wydawcy, tłumacza W.L. Anczyca (1823-1883) – ABC: pierwsza nauka dla dzieci, Warszawa: nakład Gebethnera i Wolffa, 1870 (Drezno: drukiem J.I. Kraszewskiego).

55 Najprawdopodobniej chodzi o: A. Skimborowiczowa, Módlmy się! czyli Zbiór krótkiego nabożeństwa na wszystkie większe uroczystości, wyd. 4 przejrzane i powiększone, Warszawa: nakład Gebethnera i Wolffa, 1871 (Drezno: drukiem J.I. Kraszewskiego).

56 Pisma Kazimirza [sic!] Brodzińskiego. Wydanie zupełne poprawne i dopełnione z nieogłoszonych rękopisów staraniem J. I. Kraszewskiego. (Z wizerunkiem i życiorysem poety.), Poznań, Skład Główny w Księgarni Gebethnera i Wolffa w Warszawie, 1872-1874 (drukiem J.I. Kraszewskiego, dr. W. Łebiński).

57 BJ, rps sygn. 6502 IV, List Gebethnera & Wolffa do J.I. Kraszewskiego z dn. 15 V 1871 r., k. 183.

144


czeń58. Część dramatów w przekładzie Stanisława Koźmiana opublikował wcześniej Jan Żupański; spółka warszawska chcąc wykorzystać te tłuma-czenia w swoim wydaniu musiała uzyskać zgodę nie tylko od tłumacza, ale też od pierwszego wydawcy. Obowiązującym ówcześnie zwyczajem wydawniczym było wstrzymanie się z drugą edycją do czasu rozsprzedania pierwszego nakładu. Z listu G&W do Kraszewskiego z 3 II 1874 r. dowia-dujemy się, że poznański księgarz i wydawca w końcu zgadzał się na prze-druk: „Żupański w tych dniach dopiero odpowiedział, że się zgadza, lecz tak niewyraźnie pisze, iż doprawdy trudno zrozumieć czy 100 egzemplarzy żąda kompletnego, nowego wydania czy też za 100 talarów dzieł”59.

W roku 1875 G&W zawarli z Kraszewskim w imieniu Spółki Wy-dawniczej umowę na cykl powieści historycznych, które były drukowane w Krakowie u Anczyca60. Kraszewski otrzymywał za każdy tom powieści 900 marek. Wiadomości o przekazach pieniężnych za powieści pojawia-ją się dość regularnie w listach od wydawców, przeplatane informacjami o korekcie, druku książek i przede wszystkim ponagleniami z ich strony o nadsyłanie kolejnych prac z serii. Z listu G&W z 16 XI 1881 r. wynika, że po kilku latach tak funkcjonującego układu, Kraszewski był niezadowo-lony, że wysokość honorarium pozostaje niezmieniona i prawdopodobnie skarżył się na to osobom trzecim. W 1881 r. pisarz nadal otrzymywał 900 marek za tom, chociaż ogólny poziom wynagrodzeń literackich był wyższy niż w 1875 r., kiedy zawierano umowę. We wspomnianym wyżej liście wydawcy bronili się przed zarzutami o niskie wynagrodzenie, wskazując na umowę i na to, że Kraszewski sam określił wysokość honorarium, a tak-że na opóźnienia w dostarczaniu powieści i biorące się stąd rozciągnięcie w czasie realizacji umowy. Wytykali również Kraszewskiemu, że obiecał poświęcić swój czas w całości pisaniu powieści historycznych, ale nie do-trzymywał słowa i publikował inne rzeczy u różnych wydawców, które były konkurencyjne dla powieści nabywanych przez spółkę. Pomimo tej krytyki zmienili jednak warunki, podnosząc wynagrodzenie do wysokości 1200 marek za tom.

G&W, podobnie jak inni wydawcy, uczestniczyli w przygotowaniu ju-bileuszu 50-lecia pracy literackiej Kraszewskiego. Zaproponowali mu wy-danie ilustrowanej edycji Starej Baśni, ze sprzedaży której zyski miały być przeznaczone dla autora. Wydawcy zamierzali wydrukować 2000 ozdob-

58 Realizacją wydania „Dzieł Szekspira” w ramach spółki zajmował się Samuel Orgelbrand. O bliższych szczegółach pracy nad tym wydawnictwem dowiemy się z listów Orgelbranda do Kraszewskiego, zob. BJ, rps sygn. 6524.

59 BJ, rps sygn. 6502 IV, List Gebethnera & Wolffa do J.I. Kraszewskiego z dn. 3 II 1874 r., k. 220v.60 BJ, rps sygn. 6502 IV, List Gebethnera & Wolffa do J.I. Kraszewskiego z dn. 5 VI 1875 r.,

k. 139-140.

145


nych egzemplarzy z drzeworytami Michała Elwiro Andriollego. Koszty wy-dania planowano na 16 000 rubli, a zyski dla autora na 9000 rubli. Książka ukazała się jednak w 1879 r., już po uroczystościach jubileuszowych, kie-dy entuzjazm czytelników, podsycany informacjami o 50-leciu, przygasł. Rynek księgarski był też nasycony pracami Kraszewskiego, w związku ze zbiorowym wydaniem jego dzieł przez Samuela Orgelbranda, właśnie z okazji jubileuszu. Stara Baśń sprzedawała się więc nie najlepiej i jeszcze w 1882 r. firmie nie zwróciły się poczynione inwestycje. Nie wpływało to najkorzystniej na relacje pisarza z G&W, zwłaszcza, że potrzebujący pilnie pieniędzy Kraszewski ciągle dopytywał o wpływy ze sprzedaży. Wydawcy w końcu dawali mu jasno do zrozumienia, że nie może oczekiwać żadnych pieniędzy z tego przedsięwzięcia. W liście do pisarza z listopada 1882 r. czytamy: „Przedsięwzięcie więc to można uważać za chybione, a więc nie przyniosło korzyści, ale straty. Sam bowiem procent od wyłożonego kapi-tału nie będzie pokryty – a stanowi dość znaczną kwotę”61. Zapowiadali też, że wobec spadającej z każdym rokiem sprzedaży będą zmuszeni obni-żyć cenę książki, aby przyśpieszyć odzyskanie zainwestowanych środków, co oczywiście musiało się odbić na zyskach autora. W post scriptum listu znalazła się następująca wiadomość:

Sądzimy nadto, że Szanowny Pan, chroniąc nas od strat ewentualnych wy-łożonego a jeszcze ciążącego kapitału naszego na tem wydawnictwie, raczy zrzec się swoich pretensji do tego interesu, pozostawiając nam swobodę działania w rozprzedaży remanentu, choćby po bardzo zaniżonej cenie, aby tylko wydostać swoje pieniądze. Mamy niepłonną nadzieję, że Szanowny Pan propozycję naszą poczyta za sprawiedliwą i stosowną odpowiedzią za-ręczyć raczy62.

W 1883 r. Kraszewski został aresztowany i osadzony w więzieniu w twierdzy magdeburskiej z powodu współpracy z wywiadem francuskim. Nadal dużo pisał, ale informacje o tej sprawie osłabiły jego autorytet. W 1886 r. G&W w imieniu Spółki Wydawniczej oznajmili pisarzowi za-kończenie cyklu edycji powieści historycznych. W liście z 31 marca pisa-li: „Na ostatniem zebraniu Spółki Wydawniczej postanowiono uprzedzić Szanowanego Pana, że cykl powieści historycznych Spółka na dwóch po-wieściach z czasów Saskich pragnie zakończyć”63. Oficjalnie tłumaczyli to obawą przed cenzurą, ale według Wincentego Danka nie byli już zadowo-leni z poziomu utworów. Schorowany i udręczony procesem i więzieniem

61 BJ, rps sygn. 6502 IV, List Gebethnera & Wolffa do J.I. Kraszewskiego z dn. 2 VII 1887, k. 344.62 Tamże, k. 345.63 BJ, rps sygn. 6502 IV, List Gebethnera & Wolffa do J.I. Kraszewskiego z dn. 31 III 1886, k. 341a.

146


pisarz nie był już w stanie pisać tak jak dawniej64. W liście do Teofila Le-nartowicza z grudnia 1886 r. Kraszewski pisał rozgoryczony „Negr spełnił posługę, więc go za drzwi”65.

G&W i Eliza Orzeszkowa

Z korespondencji Gebethnera i Wolffa z E. Orzeszkową zachowały się listy zarówno pisarki do wydawców, jak też listy tych ostatnich do niej. Listy Orzeszkowej do G&W zostały wydane w 1954 r. w zbiorze jej koresponden-cji i obejmują okres od lipca 1870 do marca 1903 r.66 Listy G&W do Orzesz-kowej znajdują się natomiast w Archiwum Elizy Orzeszkowej w Instytucie Badań Literackich PAN. Jest to zbiór 61 listów z lat 1878-190967.

Znaczna część korespondencji, zwłaszcza z pierwszego okresu, doty-czy zamówień księgarskich pisarki i prenumeraty czasopism. Orzeszkowa zamawiała dużo książek i pism, polskich i zagranicznych (niekiedy do-stępnych tylko w handlu antykwarycznym). Po rozpoczęciu współpracy wydawniczej z G&W, rachunki księgarskie pisarki były często pokrywa-ne z honorariów autorskich. Sprawy wydawnicze obejmowały oferowa-nie utworów do druku, negocjację honorariów, ustalanie tytułów, form wydawniczych, korekty itp. Korespondencja bezpośrednia Orzeszkowej z wydawcami nie wskazuje na wiele rozbieżności czy spornych kwestii. Obydwie strony wykazują w negocjacjach zarówno elastyczność, jak też stanowczość w zależności od rodzaju sprawy. G&W są bardzo kategorycz-ni, jeśli chodzi o żywotne interesy firmy i w takich przypadkach wyjątko-wo zdecydowanie komunikują swoje stanowisko. Dotyczy to zwłaszcza decyzji o wydawaniu określonych pozycji, gdyż ustalenia takie pociągają za sobą ryzyko finansowe. W korespondencji G&W z Orzeszkową znaj-dziemy co najmniej dwie odmowy edycji. Na początku 1891 r. Orzesz-kowa zwróciła się do G&W z propozycją wydania dzieła Histoire de la littérature anglaise Hipolita Taine’a w jej przekładzie. Jak pisała: ,,Mam dużo zbywającego od oryginalnego pisania czasu i pragnęłabym zużyć go na przyswojenie literaturze naszej jakiegoś poważnego i kapitalnego dzie-ła”. Otrzymała jednak negatywną odpowiedź z uzasadnieniem, że „rzecz ta, pomimo swej wielkiej i uznanej wartości, mogłaby w polskim przekła-

64 Komentarz Danka do korespondencji Kraszewskiego w: Korespondencja. Józef Ignacy Kraszewski – Teofil Lenartowicz, do druku przygot. i koment. opatrzył W. Danek, Wrocław 1963.

65 Tamże, s. 508.66 Eliza Orzeszkowa do Gebethnera i Wolffa, (1870-1903), [w:] E. Orzeszkowa, Do redaktorów

i wydawców…, s. 77-109.67 IBL PAN, Archiwum Elizy Orzeszkowej, rps sygn. nr 379.

147


dzie liczyć tyko na słabe powodzenie”68. Innym razem pisarka propono-wała wydanie zbioru aforyzmów, który miałby być przygotowany przez nią i Wilhelminę Zyndram Kościałkowską69, a zyski miałyby wspomóc pogorzelców z Grodna70. Wydawcy zdecydowanie odradzili Orzeszkowej taki pomysł, twierdząc, że publikacje tego rodzaju nie sprzedają się – „Był czas, gdy wydawnictwa takie miały powodzenie, jednak od lat kilku, lub nawet kilkunastu, wszystkie książki i wydawnictwa zbiorowe, bez wzglę-du na ich wartość, natrafiają na dziwną obojętność publiczności”, pisali w liście do Orzeszkowej z 4 VI 1895 r.

G&W byli dość bezceremonialni, jeśli chodzi o rozliczenia finansowe, zwłaszcza w odniesieniu do swoich kontrahentów w interesach księgarskich. Przekonała się o tym Orzeszkowa w okresie, kiedy była współwłaścicielką firmy księgarsko-wydawniczej w Wilnie. Kiedy w 1882 r. przedsiębiorstwo zostało zamknięte z przyczyn politycznych, firma G&W zażądała natych-miastowego uregulowania rachunku gotówkowego. Dotknięta „ostrym do-pominaniem się” o pieniądze, Orzeszkowa natychmiast wysłała je przez Wacława Leona Makowskiego71 z własnych środków, komentując to nastę-pująco: „gdyby to był nawet ostatni mój fundusz, gdybym jutro bez chleba być miała, nie uczyniłabym inaczej”72. To wydarzenie mogło wpłynąć na późniejsze relacje pisarki z wydawcami. Jej listy do G&W są pisane rzeczo-wo, sucho i z dystansem w porównaniu z korespondencją z innymi firmami. Na wyrażanie emocji w stosunku do wydawców pozwalała sobie Orzeszko-wa w korespondencji z Leopoldem Meyétem73, który pełnił w Warszawie funkcję jej agenta literackiego74. Pisarka chętnie korzystała z jego pomocy, zwłaszcza, jeśli chodzi o sprawy drażliwe, takie jak negocjacja honorariów autorskich, ponaglenia wydawców dotyczące przesyłki pieniędzy, egzem-plarzy autorskich, czy realizacji zamówień księgarskich, a także dotrzymy-wania terminów wydawniczych. Chociaż Orzeszkowa często skarżyła się Meyétowi na opóźnienia wypłat honorariów czy wysyłki książek, to jed-nak rachunki ze strony G&W zawsze były realizowane, choć zdarzało się

68 Tamże, List Gebethnera & Wolffa z 24 II 1891. 69 W.Z. Kościałkowska (1844-1926) – pisarka, tłumaczka, prywatnie przyjaciółka

E. Orzeszkowej.70 Zob. List E. Orzeszkowej do G&W z 21 V 1895 r. w: E. Orzeszkowa, Do redaktorów

i wydawców..., s. 104-105.71 W.L. Makowski (1854-1929) – księgarz wileński. W latach 1879-1882 kierownik księgarni,

a później wspólnik w firmie „Eliza Orzeszkowa i S-ka”.72 List E. Orzeszkowej do W. Makowskiego z 17 VI 1882 w: E. Orzeszkowa, Do redaktorów

i wydawców..., s. 160.73 L. Meyét (1850-1912) – warszawski adwokat, literat, edytor.74 E. Orzeszkowa, Do Leopolda Meyéta, do druku przygot. i koment. opatrzył, E. Jankowski,

Wrocław 1955, Listy Zebrane, t. 2.

148


to niekiedy po terminie. Prawdopodobnie to właśnie solidność G&W w in-teresach, jak też wysoki prestiż firmy sprawiały, że mimo emocjonalnego dystansu pisarka wolała publikować raczej u Gebethnera i Wolffa niż u in-nych wydawców75. Jak pisała do swojego agenta: „Rada jestem, że Iskry wyjdą w książce prawdopodobnie w jesieni i że Gebethner je wyda, bo wy-daje ładnie”76. Nieukrywaną sympatią pisarka darzyła natomiast przedsta-wiciela drugiego pokolenia rodzinnej firmy, J. Wolffa, syna Roberta Wolffa. J. Wolff był redaktorem „Tygodnika Ilustrowanego”, pisma, które wydało wiele utworów Orzeszkowej, w tym Nad Niemnem. Oto jak pisała o nim do Meyéta w związku z planowaniem edycji Astronautów:

Tygodnik ma pierwszeństwo dla kilku przyczyn, między innymi dla tej, że p. Józef Wolff jest dla mnie najbardziej uprzejmym z wydawców, że go bardzo lubię i że już o tę powieść mię prosił. Rzecz w tym, że myślę żądać za tę powieść 1500 rubli i jeżeli mi p. Wolff tyle da, to weźmie przed dwo-ma innymi77.

Relacje G&W z innymi pisarzami

Bliska współpraca łączyła z wydawnictwem G&W również B. Prusa. Au-tor Lalki nie tylko wydawał u G&W swoje powieści, ale też pracował jako redaktor i kronikarz w gazetach należących do wydawnictwa. Większość kwestii wydawniczych obie strony omawiały jednak osobiście, stąd niewie-le z tych relacji zostało utrwalonych w korespondencji. Skądinąd jednak wiadomo, że współpraca nie zawsze przebiegała bez zgrzytów. Początkowo B. Prus nie zawierał z wydawcami pisemnych umów i także nie określał wysokości nakładu wydań, co nie zawsze okazywało się dla niego korzystne. W liście do Stanisława Leszczyńskiego z 17 VI 1909 r. przyznaje, że w:

owej bezkontraktowej epoce, między mną a firmą Gebethnera i Wolffa wynik-nął zatarg o wysokość honorarium w stosunku do poczytności moich utworów i ta sprawa, natychmiast po sformułowaniu jej przez mnie, została – przez W-nych Gebethnera i Wolffa – załatwiona, bez udziału żadnego sądu78.

75 Najważniejszym wydawcą Orzeszkowej był początkowo S. Lewental, który wydał większość ważniejszych prac pisarki z pierwszego okresu twórczości, poza Nad Niemnem. Kiedy jednak w 1897 r. relacje wydawnicze z Lewentalem popsuły się z powodu sporu o prawa autorskie do taniego wydania zbiorowego prac Orzeszkowej przez Hipolita Wawelberga, pisarka wydawała więcej utworów u G&W.

76 E. Orzeszkowa do L. Meyéta, dn. 29 VI 1897 r. w: E. Orzeszkowa, Do Leopolda Meyéta…, s. 128. Książka ukazała się w następnym roku: Iskry. Nowelle, Warszawa: nakł. Gebethnera i Wolffa, 1898 (Kraków: Druk W. L. Anczyca i Spółki).

77 Tamże, s. 156.78 B. Prus, Listy, oprac., koment. i posłowiem opatrzyła K. Tokarzówna, Warszawa 1959, s. 357.

149


Prus pozostawał lojalny w stosunku do swoich wydawców i pracodaw-ców, o czym świadczy odmowa zeznań w procesie honorowym w 1909 r. w sprawie nieuprawnionych dodruków w stosunku do wcześniej umówio-nych nakładów79. Ponadto twierdził, że w stosunku do swoich wydawców nie ma żadnych pretensji, a swoje sprawy z firmą G&W załatwia osobiście.

W drugiej połowie XIX w. dominującą formą umowy między wydawcą a autorem była umowa na jedno wydanie, często określająca również liczbę egzemplarzy. Zwyczajowo autor mógł sprzedać drugą edycję, kiedy pierwszy nakład był wyczerpany. Niektórzy autorzy podejrzewali wydawców, że bez ich wiedzy dodrukowują książki ponad ustaloną wielkość nakładu i blokują w ten sposób możliwość sprzedania kolejnego wydania. O tym jak drażliwa była to sprawa dla wydawców świadczy korespondencja G&W z Orzeszkową z grudnia 1900 r. Pisali oni do niej z prośbą, aby zdementowała szkodliwą dla nich plotkę dotyczącą rzekomo bezprawnego przedruku tomu noweli Iskry. Wydawcy posłali pisarce do podpisu list, który miał być ogłoszony w prasie. Przedruk miał rzeczywiście miejsce, ale był on dokonany za zgodą i wynagro-dzeniem Orzeszkowej. Iskry zostały opublikowane w Krakowie i, aby po raz kolejny nie starać się o pozwolenie cenzury na druk nowej edycji, wydawcy dokonali przedruku bez zmiany daty i oznaczenia wydania80.

G&W byli także głównymi wydawcami utworów W. Reymonta. To dzię-ki publikacjom w „Tygodniku Ilustrowanym” i „Kurierze Codziennym” Reymont zaistniał na polu literackim. Pierwsze wspomnienie Reymonta na temat kontaktu z wydawcami pochodzi ze stycznia 1894 r. Reymont, wtedy początkujący pisarz, odwiedził redakcję „Tygodnika Ilustrowanego”, aby porozmawiać o utworze, który im posłał do druku. Literat notował, że re-daktor J. Wolff wyraźnie sugerował mu zmianę stylu i złagodzenie naturali-stycznej wymowy utworów, prosił go o napisanie „czegoś odpowiedniego”, tłumaczył, że poprzednie utwory były zbyt realistyczne, a nawet ateistyczne. Na pytanie o te interwencje wydawnicze Wolff odpowiedział, że, gdyby nie widzieli w młodym pisarzu „talentu i przyszłości, toby nie robili sobie” z nim „ceremonii”. Rozmowę tę Reymont podsumował następująco: „W gruncie rzeczy małpy katolicko przyzwoite. – Talent widzą we mnie i chcą go wy-eksploatować, nagiąwszy odpowiednio do potrzeb swoich. [...] Kastrują mi duszę – żeby was psy gryzły, psiakrew”81.

Jednym z istotnych czynników powodzenia G&W było to, że wydawcy ci z jednej strony potrafili dostrzec i docenić talenty literackie, z drugiej jednak strony drukowali tylko takie teksty, które nie zraziłyby do siebie przeciętne-

79 Tamże, s. 357, 358. Zob. też J. Lorentowicz, Spojrzenie wstecz, Warszawa 1935, rozdz.: Powszednie troski Żeromskiego, s. 28-36.

80 E. Orzeszkowa, Do redaktorów i wydawców..., s. 160.81 W. Reymont, Dziennik nieciągły. 1887-1924, oprac. B. Utkowska, Kraków 2009, s. 138-139.

150


go czytelnika – utwory musiały mieścić się w granicach ogólnie przyjętych zasad moralności i przyzwoitości.

Mimo, że dzieła Reymonta szybko zdobywały popularność pisarz ciągle narzekał na brak pieniędzy. Za pierwsze utwory otrzymywał 3 lub 4 kopiej-ki od wiersza, za Ziemię obiecaną płacono mu na początku 5 kopiejek za wiersz i dopiero pod wpływem niezwykłego powodzenia powieści podwyż-szono honorarium do 7 kopiejek82. Z listu J. Wolffa z 1896 r. wynika, że pi-sarz skarżył się na nędzę. Redaktor „Tygodnika Ilustrowanego” odpowiadał mu następująco:

Wierz mi Pan, że nie proszony, zrobiłbym dla Pana, co bym mógł, ale: 1) nie mogę w dalszym ciągu eksploatować kieszeni wydawców, przekroczywszy i tak zakreśloną umową zaliczkę w dwójnasób; 2) sam nie jestem dotychczas kapitalistą, lecz tylko pracującym83.

Korespondencja z Reymontem ilustruje ponadto problemy związane z wy-dawaniem powieści w odcinkach. Publikowanie literatury w tej formie wią-zało się z jednej strony z problemem dotrzymywania terminów dostarczania kolejnych partii tekstu przez autora, jak też z koniecznością dostosowania się wydawców do reakcji na utwór czytelniczej publiczności. Jak wynika z kore-spondencji, Reymont nie dotrzymywał terminów, spóźniał się też z dostarcza-niem kolejnych części. W przypadku Ziemi obiecanej cieszącej się wyjątkową popularnością wśród czytelników, którzy domagali się dalszych fragmentów, wydawcy na różne sposoby próbowali skłonić autora do pisania jej kolejnej części. R. Wolff, zastępujący syna w redakcji „Tygodnika”, wręcz groził Rey-montowi wstrzymaniem wypłat zaliczek, jeśli ten nie będzie nadsyłać obieca-nych kolejnych odcinków powieści. Z kolei, kiedy dzieło Chłopi rozrastało się w kolejne tomy J. Wolff z zakłopotaniem sugerował Reymontowi jego szybsze ukończenie. Zastrzegał przy tym, że nie chodzi o jakość utworu, lecz o to, że czytelnicy zaczynają się nudzić, a inni autorzy niecierpliwią się, gdyż ich pi-sma za długo czekają na publikację w „Tygodniku”84.

Opóźnienia w publikacji były jednym z bardziej drażliwych aspektów re-lacji wydawców z autorami, zwłaszcza dotyczyło to tekstów ukazujących się w gazetach i w czasopismach. Wydawcy konkurowali o utwory, szczególnie znanych i popularnych pisarzy, ale druk powieści w odcinkach w czasopiśmie

82 B. Koc, Wstęp, [w:] Władysław St. Reymont pod znakiem «panteizmu druku»..., s. 9. Honoraria autorskie wahały się znacząco w zależności od popularności nazwiska autora od 3 do 20 kopiejek za wiersz, a w niektórych przypadkach, ponad 20 kopiejek (zob. Miscellanea literackie 1864-1910, pod red. S. Pigonia, Wrocław 1957, s. 175).

83 Władysław St. Reymont pod znakiem «panteizmu druku»..., s. 19-20.84 Tamże, s. 41.

151


trwał czasami kilka miesięcy, więc w ciągu jednego roku mogli opublikować w ten sposób tylko ograniczoną liczbę utworów. Autorom z kolei zależało na jak najszybszej publikacji, gdyż część wynagrodzenia była czasem płatna do-piero po wydaniu dzieła, a do tego przedruki w czasopismach z innych zabo-rów musiały również czekać. Problem opóźnień dotyczył również książek.

Na zjeździe literatów i dziennikarzy we Lwowie w 1894 r. Cezary Jellenta85 przy okazji omawiania sprzecznych interesów autorów i wydawców, skryty-kował zjawisko „nadmiernego konserwowania” przez edytorów nabytych ar-tykułów lub dzieł86. Jako przykład takiego nagannego zachowania wydawców podawał, że G&W przez siedem lat nie opublikowali nabytego od Wacława Nałkowskiego tekstu na temat geografii poglądowej. Jellenta twierdził, że po tej krytyce Gebethner i Wolff inicjowali nieprzychylne recenzje jego utworów. Zarzucał wydawcom nie tylko to, że wykorzystują swoje pisma „Kurier Co-dzienny” i „Tygodnik Ilustrowany” do załatwiania swoich prywatnych spraw, ale też to, że wskutek monopolistycznej pozycji na rynku księgarskim i wy-dawniczym powodują autocenzurę u innych mniejszych, zależnych od nich wydawców. Jak pisał:

[W]łaściciele «Kuriera Codziennego» i «Tygodnika Ilustrowanego» są za-razem właścicielami największej w kraju księgarni, ześrodkowują w swych rękach przedpłatę prowincjonalną na pisma tygodniowe i mogą im dobrze dać uczuć swą życzliwość lub niechęć87.

Na monopolistyczną pozycję firmy skarżyli się też inni wydawcy. W li-ście do Kraszewskiego Samuel Lewental, redaktor „Kłosów” pisał:

Konkurencja uczciwa nie trwoży mnie bynajmniej, ale Wolff i Gebethner rozrządzają potężnymi środkami przez stosunki swoje księgarskie i mają na usługi swe Kuriera Warszawskiego, który zawsze był nieżyczliwym dla K ł o s ó w, okazując to przez ignorowanie ich zupełne88.

Jako największe polskie wydawnictwo literackie G&W wyznaczali stan-dardy wynagrodzeń autorskich. Płacili zazwyczaj więcej niż firmy z Galicji, czy Poznańskiego, jak też mniejsze wydawnictwa warszawskie, ale wysokie zyski, które ujawniały się na przykład w inwestycjach w okazałą siedzibę G&W, stały się powodem zarzutów o wyzysk autorów. Ironiczno-humo-rystyczne odbicie takiego postrzegania wydawców znajdziemy w jednym

85 C. Jellenta (1861-1935) – pisarz, poeta, krytyk literacki. W latach 1903-1906 redaktor „Ateneum”.

86 C. Jellenta, Spowiedź zbira, Kraków 1895, s. 36.87 Tamże, s. 48.88 BJ, rps sygn. 6516 IV, List S. Lewentala do Kraszewskiego, k. 533.

152


z nielicznych zachowanych listów B. Prusa do G&W. Pisarz zwraca się do nich w następujący sposób: „Kochani Krwiopijce!.., przyślijcie mi, jeżeli łaska, 50 rs [rubli srebrnych] ...a mojej żonie... rubli 30, razem 80. Za to na niedzielę nadchodzącą wyszlę Wam Kronikę”89.

Bibliografia

Arct S., Pawłowska E., Wydawcy warszawscy w latach 1878-1914, [w:] Z dziejów książki w Warszawie. Praca zbiorowa, pod red. S. Tazbira, Warszawa 1961, s. 320-385.

Bąbiak G.P., Sobie, ojczyźnie, potomności... Wybrane problemy mecenatu kulturalne-go elit na ziemiach polskich w XIX wieku, Warszawa 2010.

Bońkowski W., Edycje dzieł Fryderyka Chopina w warszawskiej oficynie Gebethne-ra i Wolffa. Studium przypadku, „Muzyka” 2007, R. 52, nr 3, s. 75-100.

Dippel S., O księgarzach, którzy przeminęli, Wrocław [i in.] 1976. Gebethner J., Młodość wydawcy, wyd. 2, Wrocław 1989.Jedlicki J., Błędne koło 1832-1864, Warszawa 2008.Jellenta C., Spowiedź zbira, Kraków 1895.Klukowski B., Firma Gebethner i Wolff – fenomen swoich czasów, „Poradnik Biblio-

tekarza” 2014, nr 9, s. 26-28.Klukowski B., Księgarstwo i zawód księgarza w Polsce. Publikacja przygotowana

z okazji stulecia powstania Związku Księgarzy Polskich, Warszawa 2008.Kłossowski A., Na obczyźnie. Ludzie polskiej książki, Wrocław 1984.Kmiecik Z., „Tygodnik Ilustrowany” w latach 1886-1904, „Kwartalnik Historii Pra-

sy Polskiej” 1982, t. 21, nr 3-4, s. 25-42.Kocójowa M., Krakowski świat książki doby autonomii galicyjskiej (kształtowanie

nowego modelu w latach 1867-1882), Kraków 1990.Konarska K., Gebethner [1. Gustaw Adolf, 2. Jan Robert], [w:] Słownik pracowni-

ków książki polskiej, pod. red. I. Treichel, Warszawa-Łódź 1972, s. 249-251.Korespondencja. Józef Ignacy Kraszewski – Teofil Lenartowicz, do druku przygot.

i koment. opatrzył W. Danek, Wrocław 1963.Kostecki J., Czytelnictwo czasopism w Królestwie Polskim w drugiej połowie XIX w.,

[w:] Problemy literatury polskiej okresu pozytywizmu. Seria 2, red. E. Jankowski, J. Kul-czycka-Saloni, Wrocław 1983, s. 275-352.

Kraszewski J.I., Listy do rodziny 1863-1886. Cz. 2: Na emigracji, red. S. Burkot, Wrocław 1993.

Kulczycka-Saloni J., Życie literackie Warszawy w latach 1864-1892, Warszawa 1970.Listy Leopolda Staffa do drukarni W. L. Anczyca i spółki, oprac. I. Maciejewska,

„Pamiętnik Literacki” 1974, t. 65, z. 1, s. 203-211.Lorentowicz J., Spojrzenie wstecz, Warszawa 1935.Majewski J.S., Warszawa nieodbudowana, Warszawa 1998.Miscellanea literackie 1864-1910, pod red. S. Pigonia, Wrocław 1957.Mlekicka M., Wydawcy książek w Warszawie w okresie zaborów, Warszawa 1987.Muszkowski J., Z dziejów firmy Gebethner i Wolff: 1857-1937, Warszawa 1938.Okopień J., Gebethner i Wolff, międzywojenni wydawcy, „Wydawca” 1995, nr 3, s. 30-33.

89 List do firmy G&W z sierpnia 1891 r. w: B. Prus, Listy..., s. 86.

153


Orzeszkowa E., Do Leopolda Meyéta, do druku przygot. i koment. opatrzył, E. Jan-kowski, Wrocław 1955, Listy Zebrane, t. 2.

Orzeszkowa E., Do redaktorów i wydawców: Józefa Sikorskiego, Gebethnera i Wolffa, Franciszka Salezego Lewentala, Wacława Makowskiego, Erazma Piltza, Stanisława Posne-ra, do druku przygot. i koment. opatrzył E. Jankowski, Wrocław 1954, Listy Zebrane, t. 1.

Prus B., Listy, oprac., koment. i posłowiem opatrzyła K. Tokarzówna, Warszawa 1959.Reymont W., Dziennik nieciągły. 1887-1924, oprac. B. Utkowska, Kraków 2009.Szczęśniak K., Współpraca graficzna Jana Bukowskiego z Wydawnictwem Gebethnera

i Wolffa, „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie” 2011, R. 56, s. 443-458.Tumiłowicz B., Niezapomniani Gebethner i Wolff, „Przegląd” 2008, nr 8, s. 46-48.Władysław St. Reymont pod znakiem «panteizmu druku». Fragmenty korespondencji

z firmą Gebethner i Wolff (1894-1926), oprac. i przypisami opatrzyła B. Koc, Warszawa 2000.Wojsz I., Gebethner i Wolff – największa polska firma księgarsko-wydawnicza dru-

giej połowy XIX i pierwszej XX w., [w:] Warszawscy wydawcy, [red. J. Myszkowska], Warszawa 2003. Sesje Varsavianistyczne, zeszyt 10, s. 7-19.

154


155

Małgorzata Sobol-KiełbaniaMiejska Biblioteka Publiczna im. J. Słowackiego w Tarnowie, Tarnów, [email protected]

Księgozbiór Cieleckich w zbiorach Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Juliusza Słowackiego

w TarnowieAbstract

The Cielecki Family Book Collection in the Juliusz Słowacki Municipal Public Library in Tarnów

Tarnów’s land was inhabited by numerous landowners until 1945. Among them were representatives of the Cielecki family who came to Ryglice from Podole.

The books of the Cielecki family were mainly collected in Porchowa and Hadyńkowce until the 1920s by Alfred Cielecki (1821-1892) – a wealthy landowner, a member of numerous Galician societies and a distinguished breeder and horse expert, and by his son Artur Karol Cielecki (1850-1930) Member of parliament, social activist, long-term president of the Association of Agricultural Castors. They created an interesting book collection. These books have been held in the Public Library in Tarnów since 1945 (and the time of the agricultural reform in Poland).

This collection is dominated by historical and socio-political publications, in Polish language mostly, and with one type of provisional signs – the seals that the next bookstore owners preferred. There are also books published in series with interesting publishing luminaries. In the Ryglice collection, there are unique editions in both Polish and foreign languages available in a few centers in Poland only. For this reason, the collection is of significance not only for the history of the Tarnów region, but also as a valuable national heritage.

Key words: provenance research – private libraries in the 19th and 20th cen-turies – J. Słowacki Municipal Public Library in Tarnów.

Słowa kluczowe: badania proweniencyjne – biblioteki ziemiańskie XIX i XX w. – Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliusza Słowackiego w Tarnowie.




Miejska Biblioteka Publiczna im. Juliusza Słowackiego (MBP w Tarno-wie) należy do placówek publicznych w Małopolsce mogących poszczycić się zbiorami interesującymi z perspektywy historii książki. Ich główny zrąb stanowią kolekcje podworskie1, które MBP uzyskała po upaństwowieniu lokalnych dworów w 1945 r. Najcenniejsza z nich to fragment biblioteki rodowej Sanguszków z Gumnisk. Inne, nie mniej ciekawe, należały m.in. do Cieleckich. Tytułowy księgozbiór został w latach 20. XX w. sprowadzony z Hadyńkowców na Podolu do Ryglic w obecnym powiecie tarnowskim, gdzie ostatni właściciele dbali o jego rozwój.

Rodzina Cieleckich nie zapisała się trwale w dziejach Ryglic. We wszelkich opracowaniach dotyczących miasta oraz dworu nie poświęca się im zbyt wiele uwagi, dlatego głównym źródłem informacji o poszczególnych członkach ro-dziny okazały się wydawnictwa genealogiczne, XIX- i XX-wieczna prasa oraz sprawozdania towarzystw i organizacji. Księgozbiór Cieleckich nie był do-tychczas przedmiotem zainteresowania badaczy, choć tematyką księgozbiorów podworskich zajmowali się m.in. Józef Szocki2 i Stefan Iwaniak3. Natomiast o zabezpieczaniu księgozbiorów po wojnie pisali m.in. Ryszard Nowicki4, Jó-zef Grycz5 oraz Andrzej Dróżdż6. Zwłaszcza publikacje R. Nowickiego można uznać za interesujące, bowiem przybliżają proces zabezpieczania księgozbio-rów m.in. od strony formalnej i proceduralnej. Niestety, brak w nich informa-cji o działaniach zabezpieczających na terenie Ziemi Tarnowskiej. Dlatego obecnie jedynymi źródłami wiedzy na ten temat są archiwalia Muzeum Ziemi Tarnowskiej (MZT) przechowywane w tarnowskim oddziale Archiwum Naro-dowego (AN) w Krakowie oraz artykuł Marii Żychowskiej pt. Biblioteka Mu-

1 Artykuł stanowi kontynuację poprzednich publikacji: M. Sobol-Kiełbania, Kolekcja książek Męcińskich i Zborowskich w zbiorach Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Juliusza Słowackiego w Tarnowie, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2013/2014, t. 7-8, s. 217-233; taż, Księgozbiór rodziny Żabów ze Zbylitowskiej Góry w zbiorach Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Juliusza Słowackiego w Tarnowie, tamże 2015, t. 9, s. 255-272; taż, Księgozbiór Zbyszewskich i Iżyckich w zbiorach Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Juliusza Słowackiego w Tarnowie, tamże 2016, t. 10, s. 161-182.

2 M.in. J. Szocki, Księgozbiory domowe w Galicji Wschodniej 1772-1918, Kraków 2001; tenże, Domowy świat książek. Wybrane księgozbiory polskie w XIX wieku, Kraków 2000.

3 S. Iwaniak, Księgozbiory podworskie województwa kieleckiego w latach 1944-1946, [Warszawa 1975].

4 Np. R. Nowicki, Powojenna ochrona zbiorów bibliotecznych w Polsce w latach 1944-1955. Wybór źródeł, Bydgoszcz 2013; tenże, Rola Katowickiej Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych w powojennej ochronie zbiorów bibliotecznych w Polsce = Role of the Warehousing Centre for Protected Book Collections in Katowice in the Post-War Protection of Library Collections in Poland, Bydgoszcz 2015.

5 Wskazówki dla prowadzących akcję zabezpieczenia bibliotek i zbiorów bibliotecznych, oprac. J. Grycz, Warszawa 1945.

6 A. Dróżdż, Działalność katowickiej Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych na Górnym i Dolnym Śląsku w latach 1947-1955, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2012, t. 67, nr 2, s. 81-101.

156

Małgorzata Sobol-Kiełbania

zeum Ziemi Tarnowskiej7 oparty na wspomnieniach Marii Dziamy – kustosza Biblioteki Muzeum Ziemi Tarnowskiej. Przy badaniu księgozbioru Cieleckich zostały wykorzystane metody proweniencyjna, archiwalna oraz statystyczna.

Informacje biograficzne o rodzinie Cieleckich

Ród Zarembów-Cieleckich należy do starych rodów szlacheckich. Protopla-stą linii zamieszkałej Ziemię Halicką był Józef Cielecki (1748-1828)8, starosta borszczowicki, podkomorzy, rotmistrz kawalerii, kawaler Orderu św. Stanisława9 żonaty z Anną z Mycielskich Potocką (1764-1829)10, starościanką ośnicką z któ-rą miał troje dzieci: Stanisława Ignacego Leopolda (1789-1855)11, Ferdynanda (1801-1878)12 i Marię (Mariannę, 1800-1841)13. J. Cielecki zakupił w 1777 r. Hadyńkowce i przeniósł się z Wielkopolski do ówczesnej Galicji Wschodniej14.

Alfred Cielecki h. Zaremba urodził się w 1821 r. jako syn15 S.I.L. Cieleckie-go16 – właściciela Byczkowic z Skorodyńcami17, Hadyńkowców z Oryszkowica-mi18 oraz Łoziny19, i Katarzyny Mysłowskiej h. Rawicz20 (1792-1882)21 – właści-

7 M. Żychowska, Biblioteka Muzeum Ziemi Tarnowskiej, [w:] Muzeum Okręgowe w Tarnowie. Dzieje i zbiory, pod. red. S. Potępy, Tarnów 1979, s. 37-46.

8 K.A.Z.C. [Artur Karol Zaremba Cielecki], Monografia rodziny Zarembów na Cielczy Cieleckich, Kraków 1930, s. 9.

9 Drzewo Rodowe domu Zarembów z Cielczy Cieleckich herbu Zaremba, [w:] tamże.10 M.J. Miniakowski, Anna Mycielska z Mycielina h. Dołęga, [online] http://wielcy.pl/

wgm/?m=NG&t=PN&n=3.373.624 [dostęp 10.04.2017]; R. Jurzak, Anna Mycielska, [w:] Genealogia dynastyczna, [online] http://genealogia.grocholski.pl/gd/osoba.php?id=017113 [dostęp 10.04.2017].

11 Rozmaitości, „Przyjaciel Domowy: Pismo Zbiorowe Dla Gospodarzy” 1855, nr 32, s. 274; Drzewo Rodowe domu Zarembów...

12 M.J. Miniakowski, Ferdynand Cielecki z Cielczy h. Zaremba, [online] http://wielcy.pl/wgm/}?m=NG&t=PN&n=3.373.635 [dostęp 10.04.2017].

13 M.J. Miniakowski, Maria Cielecka z Cielczy h. Zaremba, [online] http://wielcy.pl/wgm/?m=NG&t=PN&n=3.373.631 [dostęp 10.04.2017].

14 K.A.Z.C. [Artur Karol Zaremba Cielecki], Monografia…, s. 12.15 Cieleccy mieli dwoje dzieci ‒ Alfreda i Sewerynę (1817-1895), zob. M.J. Miniakowski,

Seweryna Cielecka z Cielczy h. Zaremba, [online] http://www.sejm-wielki.pl/b/3.373.639 [dostęp 10.04.2017].

16 W oficjalnych drukach urzędowych używał imienia Leopold. Zob. np. „Rozprawy C.K. Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego” 1853, t. 14, s. 222.

17 Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. Wasyla Stefanyka (dalej LNNBU – Львівська національна наукова бібліотека України імені В. Стефаника). Oddział Rękopisów. Zespół (fond) 141 opis 2. Zbiory rękopisów Czołowskiego 108. Papiery rodzinno-majątkowe Leopolda Cieleckiego. 1812-1836. Copia tabularis [Testament Józefa Cieleckiego], s. 18.

18 LNNBU. Oddział Rękopisów. Zespół (fond) 141 opis 2. Zbiory rękopisów..., s. 26-27.19 Provincial-Handbuch der Königreiche Galizien und Lodomerien für das Jahr l854,

Lemberg 1854, s. 414; Handbuch des Lamberger Statthalterei-Gebietes…, s. 308.20 M.J. Miniakowski, Alfred Cielecki z Cielczy h. Zaremba, [online] http://wielcy.pl/

wgm/?m=NG&t=PN&n=3.373.641 [dostęp 10.04.2017].21 Zmarli we Lwowie, „Gazeta Narodowa” 1882, nr 115, s. 3.

157

Księgozbiór Cieleckich w zbiorach Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Juliusza...

cielki Porchowej. Według wspomnień poety Franciszka Kowalskiego, Alfred miał uczęszczać do szkoły inżynierii w Wiedniu22. Cielecki był członkiem Cesarsko-Królewskiego (C.K.) Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego we Lwowie23, Galicyjskiego Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego24 oraz Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń „Florianka” w Krakowie25. Ponadto zajmował się hodowlą koni, które prezentował na licznych wystawach26, oraz należał do Stowarzyszenia Jeździeckiego (Reiter-Verein) we Lwowie27. Żonaty od 1849 r. z Anną hr. Bnińską h. Łodzia (1828-1914)28, córką Józefa Januarego (1787-1846) i Marii z Gąsiorowskich h. Ślepowron (1793-1840)29 hr. Bniń-skich. Cieleccy mieli jedno dziecko – syna, Artura Karola Cieleckiego. Alfred zmarł w 1892 r. w Hadyńkowcach30.

A.K. Cielecki h. Zaremba urodził się w 1850 r. w Hadyńkowcach. Mło-dość spędził za granicą, gdzie był wychowywany31. Należały do niego m.in. Porchowa i Hadyńkowce odziedziczone po ojcu32. Cielecki pełnił wiele funkcji społecznych, m.in. był posłem do Sejmu Krajowego Galicji od 1895 do 1914 r. oraz c.k. podkomorzym33, jak i długoletnim członkiem Rady Powiatowej w Buczaczu (1875-1884 i 1892-1911)34 oraz Rady Po-wiatowej w Husiatynie (1905-1914)35. A.K. Cielecki rozwijał swoje rolni-cze zainteresowania m.in. jako członek C.K. Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego we Lwowie36, Galicyjskiego Towarzystwa Leśnego37

22 F. Kowalski był poetą i absolwentem Liceum Krzemienieckiego, zob. F. Kowalski, Wspomnienia. Pamiętnik... T. 1, Kijów 1859, s. 112.

23 Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi z Wielkiem Księstwem Krakowskiem na rok 1882, [Lwów] 1882, s. 563.

24 Cielecki był członkiem oddziału buczackiego Galicyjskiego Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, zob. tamże, s. 511.

25 J. Mrazek, Monografia Towarzystwa Wzajemnych Ubezpieczeń w Krakowie od chwili założenia tegoż do 1. kwietnia 1886 r., Kraków 1886, s. 100.

26 Np. razem z synem Arturem wystawił konie na Krajowej Wystawie Rolniczej i Przemysłowej w 1877 r., zob. Katalog Krajowej Wystawy Rolniczej i Przemysłowej we Lwowie 1877 r., Lwów 1877, s. 23.

27 Ogłoszenie, „Gazeta Narodowa” 1875, nr 65, s. 3.28 W dniu 31 sierpnia r. b. zmarła we Lwowie..., „Dziennik Poznański” 1914, nr 206, s. 4.29 M.J. Miniakowski, Anna hr. Bnińska z Łodzi h. Łodzia, [online] http://wielcy.pl/

wgm/?m=NG&t=PN&n=1.1122.202 [dostęp 10.04.2017].30 Ś.p. Alfred Zaremba Cielecki, „Gazeta Lwowska” 1892, nr 282, s. 3.31 K.A.Z.C. [Artur Karol Zaremba Cielecki], Monografia…, s. 13.32 T. Pilat, Skorowidz dóbr tabularnych w Galicji z Wielkim Ks. Krakowskim, Lwów 1890, s. 182.33 J.S. Dunin-Borkowski, Polacy dygnitarzami austriackimi. [T.] I: Podkomorzowie i paziowie

(1750-1890), Lwów 1890, s. 22.34 Z. Próchnicki, Cielecki Zaremba Artur, [w:] PSB. T. 4, z. 16: Chwalczewski Jerzy – Corvinus

Wawrzyniec, Kraków 1938, s. 45.35 Tamże.36 Zob. Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi [...] na rok 1882, s. 563; Z. Próchnicki,

Cielecki..., s. 45.37 Wykaz mianowanych delegatów w powiatach, „Sylwan : Organ Galicyjskiego Towarzystwa

Leśnego oraz Krajowej Komisji dla Doświadczeń Leśnych” 1893, nr 9, s. 456.

158


i Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego38. Ponadto był delegatem Galicyjskiego Towarzystwa Łowieckiego39. Jako członek założyciel, a od 1898 r. prezes Towarzystwa Kółek Rolniczych doprowadził do rozwo-ju tej organizacji ziemiańskiej oraz połączenia jej w 1919 r. z Towarzy-stwem Rolniczym Krakowskim, tworząc w ten sposób Towarzystwo Rol-nicze Małopolskie40. Był też m.in. członkiem zwyczajnym Towarzystwa Tatrzańskiego41 i lwowskiego oddziału Polskiego Towarzystwa Heral-dycznego42 oraz członkiem założycielem Towarzystwa Szkoły Ludowej w Krakowie43, Towarzystwa dla Popierania Nauki Polskiej we Lwowie44 i Kasyna Narodowego we Lwowie45. Cielecki należał ponadto do buczac-kiego oddziału Galicyjskiego Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego46 oraz wchodził w skład rady Krajowego Związku Ochotniczych Stra-ży Pożarnych w Królestwie Galicji i Lodomerii z Wielkim Królestwem Krakowskim47. Za swoje zasługi został uhonorowany w 1908 r. Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Franciszka Józefa48, a w 1923 r. Krzy-żem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski49. Za fundacje kościołów został odznaczony Orderem św. Grzegorza Wielkiego przyzna-wanym przez Stolicę Apostolską50. Po wielu latach aktywności politycz-no-społecznej wycofał się z dalszej działalności na rzecz kraju51 i osiadł w zakupionym w latach 20. XX w. majątku w Ryglicach52. A.K. Cielecki poślubił w 1884 r. Jadwigę hr. Kalinowską (1859-1927)53 herbu Kalino-

38 J. Dolachowski, A. Prokopiv, B.J. Szmit, Okruchy historii Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego” 2009, t. 57, s. 69.

39 Spis członków i delegatów Galicyjskiego Towarzystwa Łowieckiego wedle powiatów (delegaci oznaczeni rozstrzelonym drukiem), Lwów 1914, s. 17.

40 K.A.Z.C. [Artur Karol Zaremba Cielecki], Monografia…, s. 13-14; Z. Próchnicki, Cielecki..., s. 46.

41 „Pamiętnik Towarzystwa Tatrzańskiego” 1899, t. 20, s. 24.42 Ś.p. Artur Zaremba Cielecki, „Miesięcznik Heraldyczny” 1931, nr 4, s. 92. 43 Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Szkoły Ludowej za rok 1910, Kraków 1911, s. 232.44 Sprawozdanie Wydziału Towarzystwa dla Popierania Nauki Polskiej za rok 1907, Lwów

1908, s. 26.45 Alfabetyczny spis członków i statuta Kasyna Narodowego 1914, Lwów 1914, s. 9.46 W. Ostrożyński, Galicyjskie Towarzystwo Kredytowe Ziemskie. Jego powstanie i półwiekowy

rozwój, Lwów 1882, s. 378.47 Szematyzm Królestwa Galicyi i Lodomeryi [...] na rok 1906, Lwów 1906, s. 881.48 „Hof- und Staatshandbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie für das Jahr…”

1918, t. 44, s. 162.49 Odznaczenie «Polonia Restituta», „Gazeta Bydgoska” 1923, nr 103, s. 2; Order Odrodzenia

Polski. Trzechlecie pierwszej kapituły 1921-1924, Warszawa 1926, s. 15.50 Ś.p. Artur Zaremba Cielecki, „Gazeta Rolnicza” 1931, nr 1-2, s. 51.51 K.A.Z.C. [Artur Karol Zaremba Cielecki], Monografia…, s. 14.52 A.S. Dubiel, Pogórze Karpackie – Ryglice, Słupsk 1998, s. 21-22.53 M. Hłyń, Listy Marii z Gniewoszów Harsdorfowej do Heleny Mycielskiej. Cz. 1 listy od 22 V 1886

do 2 I 1893, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 2005, z. 27, s. 156; Drzewo Rodowe domu Zarembów...

159


wa, córkę Władysława (1831-1893) i Cecylii z Szelińskich (ok. 1830-?). Jadwiga i Artur Karol mieli córkę Katarzynę Emilię (1885-1886)54. Artur Karol zmarł w 1930 r. w Krakowie i został pochowany w rodzinnym gro-bowcu na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie55. Po jego śmierci mają-tek w Ryglicach przeszedł na jego dalekiego krewnego, Leszka Antoniego Cieleckiego.

L.A. Cielecki urodził się w 1868 r. w Zygrach (obecnie województwo łódzkie) jako syn sędziego pokoju56 Maksymiliana Macieja Cieleckiego (1828-1891)57 i Józefy Niemyskiej (ok. 1830-?). Ukończył krakowską Aka-demię Sztuk Pięknych58 i był zapalonym cyklistą – należał do łódzkiego oddziału Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów59. W czasie I wojny świa-towej był instruktorem Warszawskiego Centralnego Komitetu Obywatel-skiego na okrąg policyjny berezyński60. Należał do niego Leszkomin w daw-nym powiecie sieradzkim61. Zmarł w 1945 r. w Ryglicach62. L.A. Cielecki był żonaty z Janiną Pstrokońską63, z którą miał syna Janusza (1918-?)64 i cór-kę (malarkę) Jadwigę Marię Cielecką-Głowacką (1919-?)65.

Losy kolekcji i jej charakterystyka

Niewiele wiadomo o losach biblioteki Cieleckich. Brak inwentarzy i ka-talogów, które obrazowałyby jej zawartość treściową i ilościową. W zacho-wanym fragmencie archiwum rodzinnego Cieleckich dostępnym w tarnow-skim oddziale AN w Krakowie nie ma archiwaliów na ten temat, w tym

54 T. Żychliński, Złota księga szlachty polskiej. [T.] 18: Z dołączeniem tablic wywodowych Księcia Adama Czartoryskiego z Wielkiego Boru i Hrabiów Potulickich z Wielkich Jezior, Poznań 1896, s. 48.

55 Ś.p. Artur Zaremba Cielecki, „Gazeta Rolnicza” 1931, nr 1-2, s. 51.56 Maksymilian był też autorem kilku powieści i pisywał do „Gazety Rolniczej”, zob.

W Warszawie, „Dziennik Poznański” 1891, nr 202, s. 306. W archiwach rodziny Cieleckich zachowały się dwa rękopisy jego powieści oraz zeszyty z poezją i pieśniami. Zob. Archiwum Narodowe w Krakowie. Oddział Tarnowski (ANwKOT), 33/224/0 Archiwum rodzinne Zaremba Cieleckich z Ryglic, sygn. 12, Prace literackie Maksymiliana Cieleckiego, k. nlb.

57 M.J. Miniakowski, Maksymilian Maciej Cielecki z Cielczy h. Zaremba, [online] http://wielcy.pl/wgm/?m=NG&t=PN&n=le.511.4.10 [dostęp 10.04.2017].

58 Ś.p. Leszek Zaremba-Cielecki, „Dziennik Polski” 1945, nr 266, s. 6.59 Korespondencje : Łódź 23 kwietnia 1898, „Koło : Pismo Fachowe Poświęcone Sportowi

Kołowemu” 1898, nr 9, s. 95.60 L. Zaremba Cielecki, Wspomnienia z Berezyny z czasów wojny światowej, „Kalendarz

Królowej Korony Polskiej na Rok Pański…” 1933, R. 9, s. 135.61 Plan odnowy miejscowości Zygry…, s. 2.62 Ś.P. Leszek Zaremba-Cielecki, „Dziennik Polski” 1945, nr 266, s. 6.63 Drzewo Rodowe domu Zarembów…64 Tamże.65 Jadwiga ukończyła ASP w Krakowie, zob. W. Kulesza, Encyklopedia. Kto jest kto? Polska

1992-1993, [Warszawa 1994], s. 101.

160


zapisów testamentowych dokumentujących przejęcie księgozbioru przez L.A. Cieleckiego w spadku po A.K. Cieleckim.

W opracowaniach dotyczących dworów należących do rodziny Cielec-kich brakuje informacji o pomieszczeniach bibliotecznych, opisów sposo-bu przechowywania książek czy innych informacji, które mogłyby wska-zywać na bibliofilskie zainteresowania właścicieli księgozbioru. Wiadomo jedynie, że A.K. Cielecki był miłośnikiem książek i orędownikiem ich war-tości edukacyjnej66. Dzięki popularnym w XIX w. listom prenumeratorów (subskrybentów) wiadomo natomiast, że S.I.L Cielecki opłacił jeden eg-zemplarz Grammatyki języka polskiego (Rzeszów 1846) Jana Nepomucena Deszkiewicza67 oraz czasopismo „Ziemianin Galicyjski”68, a A. Cielecki posiadał jeden egzemplarz Pism Franciszka Wiktora Dmochowskiego… (Lwów 1843) wydanych przez Andrzeja Edwarda Koźmiana69. Natomiast w pierwszym tomie Złotej księgi szlachty polskiej Teodora Żychlińskiego na liście prenumeratorów znaleźli się Anna Cielecka i jej syn Artur Karol70. A.K. Cielecki zamówił ponadto prenumeratę Herbarza polskiego Adama Bonieckiego71.

Na podstawie zapisów proweniencyjnych w dziełach ze zbiorów MBP w Tarnowie można ustalić przynależność większości książek do bibliotek w poszczególnych siedzibach Cieleckich: 120 egzemplarzy posiada pie-częcie wskazujące na majątek w Ryglicach, 89 – dwór w Hadyńkowcach i 68 – dwór w Porchowej. Jednakże sporo książek posiada równocześnie dwie lub trzy pieczęcie z lokalizacją, co świadczy o przenoszeniu poszcze-gólnych bibliotek do kolejnych dworów i scalaniu ich. Równocześnie, po połączeniu kolekcji, książki zyskiwały nową numerację, na co wskazują skreślenia i nowe liczby porządkowe. Najstarszy księgozbiór pochodził z Porchowej i liczył co najmniej 1498 woluminów, o czym informuje naj-

66 Artur S. Dubiel wspomina gdy jako dziecko otrzymywał do A.K. Cieleckiego bajki i wiersze dla dzieci, często pięknie wydane i ilustrowane, zob. A.S. Dubiel, Miasteczko nad Szwedką: ze wspomnień i przekazów, Warszawa 1987, s. 50-60. Cielecki przyczynił się do budowy domu ludowego Towarzystwa Szkół Ludowych w Hadyńkowcach, zob. R. Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. [Cz. 2: Ziemie ruskie Korony]. T. 7: Województwo ruskie, Ziemia Halicka i Lwowska, Wrocław 1995, s. 70.

67 Na liście „przedpłacicieli” widnieje jako Leopold Cielecki, zob. J.N. Deszkiewicz, Zbiór odpowiedzi recenzentom Grammatyki języka polskiego w Rzeszowie 1846 roku wydanej [...], Lwów 1853, s. V.

68 Spis przedpłacicieli na Ziemianina Galicyjskiego, „Ziemianin Galicyjski : Pismo Poświecone Gospodarstwu Krajowemu” 1835, t. 1, s. III.

69 F.W. Dmochowski, Pisma…, s. 203.70 Anna zamówiła jeden egzemplarz, a Artur pięć, zob. T. Żychliński, Złota księga szlachty…,

[T.] 1, Warszawa 1879, s. 400. W kolejnych latach Cielecki zakupił w sumie 19 tomów Złotej księgi…, a wybrane woluminy zamawiał w większej liczbie egzemplarzy.

71 A. Boniecki, Herbarz polski. T. 11: Komorowscy – Kotowski, Warszawa 1907, s. [398].

161


wyższy znany autorce numer umieszczony przy owalnej pieczęci „Artur Zaręba Cielecki Porchowa”72.

Po śmierci ojca w 1892 r. Artur Karol sprzedał majątek w Porchowej i przeniósł się do dworu w Hadyńkowcach73. Oba księgozbiory dworskie zostały scalone. Nowa pieczęć pozwala określić liczebność połączonych ko-lekcji na co najmniej 2297 woluminów, o czym świadczy najwyższy znany autorce numer umieszczony przy prostokątnej pieczęci „A.Z.C. Biblioteka Hadynkowce”74. W 1915 r. podczas działań wojennych dworek wraz z licz-nymi zabytkowymi meblami, dziełami sztuki oraz biblioteką został spalo-ny i częściowo wysadzony w powietrze przez wojska rosyjskie75. Cielecki po wojnie odbudował dwór76, który następnie wraz z majątkiem ziemskim przepisał na Jerzego Cieleckiego, żonatego z Zofią Skałkowską77. Byli oni ostatnimi mieszkańcami posiadłości do 1939 r., kiedy cały majątek został zniszczony i rozkradziony78.

Uratowane z pożaru w 1915 r. książki trafiły do zakupionego przez Artura Karola w latach 20. XX. dworu w Ryglicach. Odkupił go od Róży z hr. Ru-merskirchów Czaykowskiej. Cielecki po raz kolejny zamówił nową pieczęć własnościową dla odbudowywanej biblioteki. Najwyższy znany autorce nu-mer przy pieczęci „Biblioteka A.Z. Cielecki Ryglice” to 69379. Nie wiadomo, czy Artur Karol zapisał Jerzemu część swojej biblioteki lub inny cenny mają-tek ruchomy wraz z dworem w Hadyńkowcach oraz czy istniały księgozbiory w mieszkaniach Artura Karola znajdujących się w Krakowie80 i Lwowie.

Po przejęciu majątku ryglickiego L. Cielecki oznaczał część książek w bibliotece nową pieczęcią: „Leszek Zaręba Cielecki majątek Ryglice pow. Tarnów”81. Nie wiadomo, czy posiadał wcześniej w Leszkominie księgo-zbiór, który następnie przewiózł do Ryglic. W momencie upaństwowienia majątku w 1945 r. i zarekwirowania przez Muzeum Ziemi Tarnowskiej cen-nych przedmiotów z dworu w Ryglicach biblioteka składała się z 2022 wo-

72 Zob. Ignacy Radliński, Historia nauki o człowieku (historia antropologii). T. 1. Czasy przedhistoryczne i starożytne. Cz. 1, Warszawa 1902, MBP w Tarnowie, sygn. C-91670.

73 R. Aftanazy, Dzieje rezydencji…, s. 154.74 Zob. A. Choiński, Błędna i zgubna polityka Polski od Kaźmirza W. (†1370) do dziś dnia,

Poznań 1913, MBP w Tarnowie, sygn. Mag-177240.75 R. Aftanazy, Dzieje rezydencji…, s. 72.76 Tamże.77 Drzewo Rodowe domu Zarembów...78 R. Aftanazy, Dzieje rezydencji…, s. 73.79 Zob. A. Potocka, Voyage d’Italie (1826-1827), Paris 1899, MBP w Tarnowie, sygn.

C-24615.80 A.S. Dubiel, Miasteczko nad Szwedką..., s. 50-60.81 Zob. np. M. Koczyński, Zbiór ustaw i rozporządzeń administracyjnych w Królestwach

Galicyi i Lodomeryi, tudzież W. Ks. Krakowskiem obowiązujących, a w czasokresie 1889-1896 wydanych. T. 1: A-Koszta komisoryjne, Kraków 1897, MBP w Tarnowie, sygn. B-178846.

162


luminów82, jednakże w chwili przekazania księgozbiorów podworskich do MBP w Tarnowie w 1947 r. liczba ta wynosiła już tylko 1129 woluminów83.

Obecnie zachowany fragment księgozbioru Cieleckich z Ryglic to 124 tytuły w 120 woluminach i trzy zeszyty tytułów prasowych. Jest to naj-mniejsza liczbowo część biblioteki podworskiej spośród przechowywa-nych w MBP w Tarnowie. Brak w niej kolekcji starodruków oraz innych cennych zbiorów specjalnych. Najstarsza publikacja pt. Kaiserliche köni-gliche Bilder-Galerie… pochodzi z 1823 r.84 Warto w tym miejscu zauwa-żyć, że liczba zachowanych obiektów byłaby większa, gdyby nie dwa czyn-niki. Pierwszy to rozproszenie księgozbioru Cieleckich z Ryglic w 1949 r. za sprawą podziału księgozbiorów podworskich znajdujących się w MBP w Tarnowie pomiędzy miejscową placówkę, Bibliotekę Jagiellońską, Bi-bliotekę Uniwersytetu Wrocławskiego oraz Zbiornicę Księgozbiorów Za-bezpieczonych w Katowicach85 – niestety, podział ten został dokonany bez zachowania formalnej dokumentacji zawierającej m.in. wykaz tytułów, jakie przypadły danej bibliotece86. Drugi czynnik to wieloletnie wypoży-

82 ANwKOT, MOT [Muzeum Okręgowe Tarnów] 33/273/34, Wykaz przedmiotów zabezpieczonych przez Referat Kultury i Sztuki Starostwa Powiatowego w Ryglicach dn. 16.4. 1945 r.

83 ANwKOT, MOT 33/273/34, List z dnia 23 listopada 1947 r. do Dyrekcji Muzeum Ziemi Tarnowskiej w Tarnowie od Dr. Józefa Dutkiewicza konserwatora zabytków województwa krakowskiego. Załącznik: Odpis protokołu przekazania z dnia 8 września 1947 r., s. 1. Nie wszystkie książki podworskie zostały przekazane do MBP – 104 woluminy pozostały jako depozyt w muzealnej bibliotece podręcznej, zob. ANwKOT, Teki dr Leszka Dziamy i dr Marii Dziamy, 33/277/0, Zestawienie przedmiotów niezinwentaryzowanych według stanu z dnia 31 marca 1947.

84 Kaiserliche königliche Bilder-Galerie im Belvedere zu Wien nach den Zeichnungen von Sigmund von Preger in Kupfer gestochen, nebst Erklärungen in artistischer und historischer Hinsicht, Wien-Prag 1823, MBP w Tarnowie, sygn. N-91820.

85 Podział ten był umotywowany potrzebą wzbogacenia zwłaszcza księgozbiorów bibliotek naukowych o wartościowe pozycje naukowe, podręczniki itp., których po wojnie brakowało w wielu regionach Polski, zob. R. Nowicki, Powojenna..., s. 13.

86 Z dziejów Miejskiej Biblioteki Publicznej im. J. Słowackiego w Tarnowie 1908-1968. Praca zbiorowa, pod red. B. Jaśkiewicza, Tarnów [1970], s. 95.

Fot. 1. Cztery różne przykłady pieczęci Cieleckich. Źródło: MBP w Tarnowie, sygn.: C-26878, C-35943. Zdjęcie: Małgorzata Sobol-Kiełbania

163


czanie czytelnikom książek z XIX i XX w., co skutkowało zagubieniem i zniszczeniem poszczególnych tytułów87. Dzięki trzem pierwszym inwen-tarzom MBP powstałym po 1945 r. wiemy o co najmniej jednej utraconej w ten sposób książce, która pochodziła z dworu w Ryglicach88. Dodatkowo w starym katalogu kartkowym można odnaleźć informacje o trzech tomach De la Pologne… (Paryż-Lipsk 1841) Félixa Colsona, które nie zachowa-ły się do dziś89. Ponadto w momencie przejęcia księgozbiorów dworskich przez bibliotekę Muzeum Ziemi Tarnowskiej 5000 książek zostało prze-kazanych do szkół w okręgu tarnowskim90. Tym sposobem w bibliotece szkolnej III Liceum Ogólnokształcącego im. Adama Mickiewicza w Tar-nowie znalazły się dwa tomy Słownika geograficznego Królestwa Polskie-go… wydane w Warszawie w 1884 r.91

Fragment kolekcji Cieleckich z Ryglic zachowany w zbiorach MBP w Tarnowie składa się w 64% z wydawnictw w języku polskim, w 16% – niemieckim, w 15% – francuskim oraz w 5% – włoskim i łacińskim. Pod względem tematycznym badane publikacje cechują się dużą róż-norodnością, świadczącą o bogatych zainteresowaniach właścicieli księgozbioru. Najliczniejsza grupę stanowią wydawnictwa historyczne (25%) traktujące głównie o historii Polski, m.in. autorstwa Feliksa Ko-necznego92 i Leonarda Chodźki93. Niewiele mniejsza część to publika-cje z zakresu nauk społeczno-politycznych – 22%. A.K. Cielecki dbał także o swoją edukację ekonomiczną, uzupełniając biblioteczny zasób o stosowną literaturę94. Dopełnieniem tego działu są ustawy i zbiory praw,

87 Po II wojnie światowej udostępnianie książek niemających nawet 100 lat było rzeczą naturalną. Niejednokrotnie wśród publikacji pochodzących z księgozbiorów podworskich znajdowało się sporo literatury pięknej, którą wypożyczano czytelnikom, zob. m.in. R. Nowicki, Powojenna..., s. 48.

88 H. Rzewuski, Pisma. Teofrast polski. T. 1-2, Petersburg 1851. Zob. Inwentarze MBP w Tarnowie za lata 1945-1950, T. 1-3, nr inw. 13112 ubytkowany w 1961 r.

89 F. Colson, De la Pologne et des cabinets du Nord. T. 1-3, Paris-Leipsig 1841, MBP w Tarnowie, sygn. Mag.-177183-177185.

90 ANwKOT, MOT 33/273/34, Sprawozdanie z prac wykonanych przy zabezpieczaniu zbiorów bibliotecznych na terenie pow. tarnowskiego i dębickiego od dn. 1. II.1945 r.

91 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. T. 5: [Kutowa Wola-Malczyce], pod red. B. Chlebowskiego, F. Sulimierskiego, W. Walewskiego, Warszawa 1884, Biblioteka szkolna III Liceum Ogólnokształcącego im. Adama Mickiewicza w Tarnowie, sygn. 26827; Słownik geograficzny… T. 6: [Malczyce-Netreba], Warszawa 1885, tamże, sygn. 26828. Natomiast w kolekcji Cieleckich w MBP można znaleźć Słownik geograficzny… T. 1: [Aa-Dereneczna], Warszawa 1880, MBP w Tarnowie, sygn. Mag-178277.

92 F. Koneczny, Jagiełło i Witold. Cz. 1: Podczas unii krewskiej (1382-1392), Lwów 1893, MBP w Tarnowie, sygn. C-24380.

93 Np. L. Chodźko, Histoire des Légions polonaises en Italie, sous le commandement du général Dombrowski. T. 1, Paris-Genève 1829, MBP w Tarnowie, sygn. C-24570.

94 Np. L. Lewandowski, Waluta : ustęp z ekonomii społecznej, Warszawa 1921, MBP w Tarnowie, sygn. Mag-179055.

164


które tworzą 10% całej kolekcji i są powiązane z działalnością Cieleckich, np. Ustawa łowiecka… (Lwów 1909)95. Trzecią co do wielkości grupę stano-wi literatura piękna – 20%. Można tu przywołać utwory Wincentego Pola96, literaturę podróżniczą i pamiętnikarską (np. Voyage d’Italie…, Paryż 1899) Anny Potockiej97 czy Listy z Japonii (Warszawa-Kraków 1904) Rudyarda Kiplinga w przekładzie Mariana Polońskiego98) oraz hagiograficzną99. Na-tomiast po 9% obejmują wydawnictwa z zakresu nauk matematyczno-przy-rodniczych oraz grupa innych różnotematycznych publikacji np.: z zakre-su teatrologii100 powiązanych z działalnością A.K. Cieleckiego w Związku Teatrów i Chórów Włościańskich we Lwowie101; numizmatyki102, którą się interesował103; zarządzania majątkiem ziemskim104. Alfred i Artur Karol Cie-leccy pogłębiali swoją wiedzę również w zakresie rolnictwa, poprzez zakup specjalistycznych tytułów takich jak m.in. bogato ilustrowana Historia po-wszechna konia (Poznań 1874) Mariana Hutten-Czapskiego105 i Opłacalność drenowania w Galicji (Lwów 1904) Jana Blautha106. Najmniejszą część sta-nowią słowniki i podręczniki – 3%, np. do nauki języka włoskiego czy nie-mieckiego107, oraz prasa – 2% w postaci dwóch zeszytów „Pro Fide, Rege et Lege” i rocznika „Moderne Illustrierte Zeitung : Reise und Sport”108.

95 Ustawa łowiecka dla Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkiem Księstwem Krakowskim, Lwów 1909, MBP w Tarnowie, sygn. C-90177.

96 W. Pol, Poezje. T. 4, Lwów 1877, MBP w Tarnowie, sygn. P-91941.97 Dz. cyt.98 MBP w Tarnowie, sygn. Mag-178435.99 Np. A. Guépin, Żywot ś. Jozafata Kuncewicza męczennika, arcybiskupa połockiego rit.

gr. opowiedziany na tle historii Kościoła Ruskiego, z przedm. W. Kalinki, Lwów 1885, MBP w Tarnowie, sygn. Mag-178980.

100 Np. Z. Gargas, Teatry chłopskie w Galicji, Lwów 1903, MBP w Tarnowie, sygn. C-24358.101 Zob. J. Wiczkowski, Lwów, jego rozwój i stan kulturalny oraz przewodnik po mieście,

Lwów 1907, s. 539.102 Np. M. Gumowski, Monety polskie, Warszawa 1924, MBP w Tarnowie, sygn. C-24405.103 A.K. Cielecki był członkiem Towarzystwa Numizmatycznego w Krakowie, zob. Spis

Członków Towarzystwa, [w] Sprawozdanie z Wydziału Towarzystwa Numizmatycznego w Krakowie za rok 1891, „Wiadomości Numizmatyczno-Archeologiczne” 1892, nr 1, s. 3.

104 Np. L. Szumańczowski, Vade mecum dla detaxatora ziemskich posiadłości, Kraków 1886, MBP w Tarnowie, sygn. Mag-178977.

105 T. 1, MBP w Tarnowie, sygn. C-91663.106 MBP w Tarnowie, sygn. Mag-178526.107 I. Pląskowski, Słownik podręczny włosko-polski. Dla dobrego wymawiania opatrzony

akcentami nad wyrazami włoskiemi, tudzież pomnożony grammatykalną wiadomością o konjugacjach słów włoskich = Dizionario italiano-polacco compendiato […], Warszawa 1860, MBP w Tarnowie, sygn. C-26273; D. Sanders, Wörterbuch der Hauptschwierigkeiten in der deutschen Sprache, Berlin 1887, MBP w Tarnowie, sygn. Mag-178579.

108 „Pro Fide, Rege et Lege : wydawnictwa z zakresu ideologii konserwatywnej i monarchistycznej” 1926, z. 1 oraz 1928, z. 3, MBP w Tarnowie, sygn. Mag-179042 i Mag-177294. „Moderne Illustrierte Zeitung : Reise und Sport” 1913, H. 3 (Sonder-Nummer : Galizien : seine kulturelle und wirtschaftliche Entwicklung), MBP w Tarnowie, sygn. C-26690.

165


Pod względem miejsca wydania dominują książki opublikowane we Lwowie – 34 tytuły. Znaczną część pozycji wydano w Krakowie (18) i War-szawie (14). Z ośrodków zagranicznych najwięcej książek ukazało się w Pa-ryżu – 21 tytułów oraz w Wiedniu (11) i Berlinie (10).

Wśród serii wydawniczych możemy spotkać polskie wydawnictwa, np.: popularną Bibliotekę „Tygodnika Ilustrowanego”, Pamiętniki z Osiem-nastego Wieku, Bibliotekę Historyczną Krakowskiej Spółki Wydawniczej, Bibliotekę Stowarzyszenia Przyjaciół Francji w Krakowie czy Głosy na Cza-sie. Z zagranicznych serii warto wspomnieć o Österreichische Militär-Bi-bliothek oraz Bibliothèque d’Éducation et de Récréation.

W zachowanym fragmencie księgozbioru Cieleckich z Ryglic można zna-leźć głównie książki w oprawach wydawniczych – zarówno twardych, jak i broszurowych. Niektóre egzemplarze w oprawie broszurowej zyskały dodat-kowo współczesną oprawę introligatorską na zamówienie MBP w Tarnowie. Twarde oprawy wydawnicze były wykonane najczęściej z tektury obleczonej w materiał i zdobione złotymi tłoczeniami. Natomiast oprawy sporządzone na zamówienie Cieleckich w większości przypadków były skromne, wykonane z tektury obleczonej w jednobarwną skórkę i ze złoconym tytułem na grzbie-cie oraz wewnętrzną wklejką w jednolitym kolorze. Nie zachowały się żadne informacje wskazujące na konkretny zakład introligatorski realizujący zamó-wienia rodziny Cieleckich na przykład we Lwowie czy Krakowie. Jedynie na wydanym w Berlinie w 1864 r. tomie dzieł Tacyta109 znalazła się naklejka fir-mowa „F.A. Unrasch Buchbinderei, Dresden”. Ponadto w kilkunastu tomach są pieczęcie i naklejki księgarskie, np. księgarni Faesy & Frick w Wiedniu110, Karola Wilda111 oraz Władysława Gubrynowicza i Władysława Schmidta ze Lwowa112, które sprzedawały również wydawnictwa obcojęzyczne.

Oprócz wspomnianych powyżej pieczęci własnościowych w kolekcji mo-żemy spotkać inne znaki proweniencyjne. A. Cielecki najprawdopodobniej oznaczał księgozbiór za pomocą małej owalnej pieczątki z konturami rodowego herbu Zaremba. Dodatkowo w przypadku kilku woluminów z 32, na których pojawiła się ta pieczęć, naniesiono piórem na jej odbiciu numerację. Natomiast ostatni właściciel księgozbioru, L.A. Cielecki, posługiwał się trzema pieczęcia-mi. Pierwsza, okrągła, przedstawiała herb Zaremba wpisany w koło i inicjały

109 Cornelius Tacitus, Ab excessu divi Augusti I-VI. Mit den Varianten der Florentiner Handschrift, Berlin 1864, Cornelius Tacitus, erklaert von K. Nipperdey, Bd. 1, MBP w Tarnowie, sygn. C-90066.

110 Zob. T. Mommsen, Römische Geschichte. Bd. 1: Bis zur Schlacht von Pydna. Abt. 1, Berlin 1868, MBP w Tarnowie, sygn. C-30285.

111 Zob. J. Verne, Les enfants du capitane Grant voyage autour du monde. Pièce en 5 actes et un prologue, Paris 1878, MBP w Tarnowie, sygn. F-91183.

112 Zob. Ustawy i rozporządzenia drogowe w Galicji z objaśnieniami, ułożył i wyd. M. Latoszyński, Lwów 1898, MBP w Tarnowie, sygn. C-90218.

166


L.A. (Leszek Antoni)113. Druga zawierała ozdobne inicjały L.C. (Leszek Cielec-ki), a trzecia, wykonana dla księgozbioru w Ryglicach, dane adresowe właścicie-la – „Leszek Zaręba Cielecki majątek Ryglice pow. Tarnów”. W sumie książek z pieczęciami Leszka Antoniego zachowało się jedynie 15, z czego 13 to wo-luminy z pieczęcią adresową. Jedna książka posiada dodatkowo ciekawy znak proweniencyjny – napis piórem „L.A.Z.C.E.” umieszczony na brzegu stron114.

W publikacjach z badanej kolekcji można znaleźć kilka odręcznych dedy-kacji i podpisów. Spośród pięciu dedykacji warto zwrócić uwagę na te od wy-dawców i autorów książek dla Artura Cieleckiego: wydawcy Józefa Pitułko115 oraz autorów Aleksandra Raciborskiego116 i Michała Asanki-Japołła117. Wśród odręcznych podpisów znalazły się autografy Anny z Bnińskich Cieleckiej118, A.K. Cieleckiego119, Leopolda Cieleckiego120 oraz Teodora Mysłowskiego121.

113 Pieczęć ta pojawiła się tylko na dwóch woluminach: I. Pląskowski, dz. cyt.; A.L. Kornik, Mój batalion... my, byli legioniści, Kraków 1937, MBP w Tarnowie, sygn. Mag-178929.

114 L.A.Z.C.E – Leszek Antoni Zaręba Cielecki E[?], zob. I. Pląskowski, dz. cyt.115 I.J. Paderewski, Księga pamiątkowa ze Zlotu Sokolstwa Polskiego z trzech zaborów

i obchodów grunwaldzkich w Krakowie 1910 r., Lwów: nakładem J. Pitułko, 1911, MBP w Tarnowie, sygn. C-31038.

116 A. Raciborski, Podstawy teorii poznania w «Systemie logiki dedukcyjnej i indukcyjnej» J. S. Milla. T. 1, Lwów 1886, MBP w Tarnowie, sygn. C-91573.

117 M. Asanka-Japołł, Geniusz Henryka Sienkiewicza (przemówienie na uroczystym posiedzeniu Towarzystwa Nauczycieli szkół wyższych, w dniu 12 grudnia 1916, poświęconemu pamięci nieśmiertelnego pisarza narodowego), Jasło 1917, MBP w Tarnowie, sygn. C-26735.

118 Zob. A. Potocka, dz. cyt.119 Zob. A. Gałuszka, Uwagi o programie oszczędności w wydatkach państwowych, Kraków

1923, MBP w Tarnowie, sygn. Mag-178979.120 Mowa o S.I.L. Cieleckim. Zob. L. Chodźko, T. 1, dz. cyt.; toż, T. 2, sygn. C-24571.121 Podpis: „De la Bibliotheque de Theodore Mysłowsky” w: Kaiserliche königliche…, dz. cyt.

Fot. 2. Cztery różne przykłady znaków proweniencyjnych L.A. Cieleckiego na jednej książce. Źródło: MBP w Tarnowie, sygn.: C-26273. Zdjęcie: Małgorzata Sobol-Kiełbania

167


Na jednym tomie widnieją pozłacane inicjały „A.C.”, które mogą wskazywać zarówno na Alfreda lub A.K. Cieleckich, jak i Annę oraz pieczęcie używane przez Artura Karola122. Ciekawostkę w kolekcji stanowi wolumin z wklejonym ekslibrisem Biblioteki Numizmatycznej Polskiej A. Ryszarda w Krakowie123.

Wśród znaków czytelniczych można spotkać liczne zapiski ołówkiem w wybra-nych tomach124, są także zakładki z przy-padkowych papierów, np. pocztówki125.

122 Zob. W. Cybulski, Odczyty o poezji polskiej w pierwszej połowie XIX wieku. T. 1, przekład z niemieckiego F. Dobrowolskiego, Poznań 1870, MBP w Tarnowie, sygn. C-3368.

123 Zob. I. Zagórski, Monety dawnej Polski jako też prowincji i miast do niej niegdyś należących, z trzech ostatnich wieków, wyd. E. Rastawiecki, Warszawa 1845, MBP w Tarnowie, sygn. C-25441. Antoni Ryszard (1841-1894), kupiec, autor kilku wartościowych prac numizmatycznych, pierwszy kustosz zbiorów i biblioteki Krakowskiego Towarzystwa Numizmatycznego, właściciel biblioteczki numizmatycznej. Jego księgozbiór, oznaczony ekslibrisem, znajduje się od 1901 r. w Muzeum Narodowym w Krakowie, zob. J. Mękicki, Pierwszy polski ekslibris numizmatyczny, „Magazyn Numizmatyczny” 1993, nr 16, s. 18.

124 Zob. M.T. Cicero, De officiis ad Marcum filium libri tres, erklaert von O. Heine, Berlin 1866, MBP w Tarnowie, sygn. C-90329.

125 Pocztówka z Uzdrowiska ss. Urszulanek w Rokicinach – Wycieczka pensjonarek, wydana nakładem Kurii Generalnej ss. Urszulanek w Krakowie; rotograwiura Drukarni Św. Wojciecha w Poznaniu. Kartka znalazła się w książce A. Guépin, dz. cyt.

Fot. 3. Od góry podpisy: A.K. Cieleckiego, A. Bnińskiej i S.I.L. Cieleckiego. Źródło: MBP w Tarnowie, sygn. Mag-178979, C-24615, C-24571. Zdjęcie: Małgorzata Sobol-Kiełbania

Fot. 4. Recto i verso pocztówki wysłanej z uzdrowiska w Rokicinach przez córkę Jadwigę do ojca

L.A. Cieleckiego w 1932 r. Źródło: MBP w Tarnowie, sygn. Mag-178980.

Zdjęcie: Małgorzata Sobol-Kiełbania

168


Jeśli oceniać kolekcję nie tylko pod kątem jej znaczenia dla odtworze-nia dziejów rodziny Cieleckich czy historii Podola i Ziemi Tarnowskiej, lecz także pod względem unikatowości samych wydań poszczególnych książek, można (dzięki porównaniu np. z KaRo, NUKAT czy WorldCat) zauważyć, że kilkanaście tytułów z tego zbioru (głównie obcojęzycznych) jest dostępnych tylko w nielicznych polskich bibliotekach. Warto tu wspo-mnieć np. o Sposobie przyrządzania nieodzownych środków toaletowych i gospodarskich za pomocą kwasu salicylowego (Lwów 1877) Adeli Win-terberg126, Monografii rodziny Zarembów na Cielczy Cieleckich spisanej przez A.K. Cieleckiego127, podręczniku Marcina Maślanki Zarys kopalnic-twa naftowego. Podręcznik dla urzędników kopalń naftowych (Stanisławów 1885)128, czy rzadkich w naszym kraju wydaniach: Le fantôme (Paryż 1901) Paula Bourgeta129, Aventures de trois russes et de trois anglais dans l’Afrique australe (Paryż 1872) Juliusza Verne’a130 oraz Katechismus der Naturlehre oder Erklärung der wichtigsten physikalischen und chemischen Erscheinun-gen des täglichen Lebens (Lipsk 1866) Ebenezera Cobhama Brewera i Hein- richa Gretschela131.

Obecnie kolekcja Cieleckich jest w trakcie katalogowania, a wybrane ty-tuły zostały zdigitalizowane i udostępnione w Tarnowskiej Bibliotece Cyfro-wej132, dzięki czemu czytelnicy mogą je wykorzystać podczas pisania prac naukowych czy w amatorskich badaniach historyczno-genealogicznych.

Bibliografia

Aftanazy R., Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej. [Cz. 2: Ziemie ruskie Korony]. T. 7: Województwo ruskie, Ziemia Halicka i Lwowska, Wrocław 1995.

Dolachowski J., Prokopiv A., Szmit B.J., Okruchy historii Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego, „Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego” 2009, t. 57, s. 49-74.

126 MBP w Tarnowie, sygn. C-91893.127 Dz. cyt., MBP w Tarnowie, sygn. C-90334. Wiadomo o drugim egzemplarzu Monografii

[…] dostępnym w BN w Warszawie.128 MBP w Tarnowie, sygn. Mag-178313. Pozostałe dwa egzemplarze przechowywane są

w Bibliotece Głównej Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie oraz w BN w Warszawie.129 MBP w Tarnowie, sygn. F-54699. To samo wydanie jest dostępne jedynie w BUW.130 MBP w Tarnowie, sygn. F-54768. W Polsce jest dostępne też wydanie z 1873 r. przechowywane

w Bibliotece Głównej ASP w Krakowie.131 MBP w Tarnowie, sygn. C-90271. 132 Np. Ustawy i rozporządzenia w zakresie szkół ludowych, zebrał i ułożył K. Pierożyń-

ski, Lwów 1904, [online] http://dlibra.biblioteka.tarnow.pl/dlibra/docmetadata?id=289&dird-s=1&tab=1 [dostęp 10.04.2017]; Pamiętnik c. k. Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego 1845-1894, z aktów urzędowych spisał T. Łopuszański, Lwów 1894, [online] http://dlibra.bibliote-ka.tarnow.pl/dlibra/docmetadata?id=190&from=&dirids=1&ver_id=258&lp=1&QI=!3D8F10987C2438C54112927797861950-105 [dostęp 10.04.2017].

169


Dróżdż A., Działalność katowickiej Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych na Górnym i Dolnym Śląsku w latach 1947-1955, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2012, t. 67, nr 2, s. 81-101.

Dubiel A.S., Miasteczko nad Szwedką: ze wspomnień i przekazów, Warszawa 1987.Dubiel A.S., Pogórze Karpackie – Ryglice, Słupsk 1998.Hłyń M., Listy Marii z Gniewoszów Harsdorfowej do Heleny Mycielskiej. Cz. 1 listy

od 22 V 1886 do 2 I 1893, „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej” 2005, z. 27, s. 153-188.Iwaniak S., Księgozbiory podworskie województwa kieleckiego w latach 1944-1946,

[Warszawa 1975].Jurzak R., Anna Mycielska, [w:] Genealogia dynastyczna, [online] http://genealogia.

grocholski.pl/gd/osoba.php?id=017113 [dostęp 10.04.2017].K.A.Z.C. [Karol Artur Zaremba Cielecki], Monografia rodziny Zarembów na Cielczy

Cieleckich, Kraków 1930.Kulesza W., Encyklopedia. Kto jest kto? Polska 1992-1993, [Warszawa 1994].Mękicki J., Pierwszy polski ekslibris numizmatyczny, „Magazyn Numizmatyczny”

1993, nr 16, s. 18.Miniakowski M.J., Alfred Cielecki z Cielczy h. Zaremba, [online] http://wielcy.pl/

wgm/?m=NG&t=PN&n=3.373.641 [dostęp 10.04.2017].Miniakowski M.J., Anna hr. Bnińska z Łodzi h. Łodzia, [online] http://wielcy.pl/

wgm/?m=NG&t=PN&n=1.1122.202 [dostęp 10.04.2017].Miniakowski M.J., Anna Mycielska z Mycielina h. Dołęga, [online] http://wielcy.pl/

wgm/?m=NG&t=PN&n=3.373.624 [dostęp 10.04.2017].Miniakowski M.J., Ferdynand Cielecki z Cielczy h. Zaremba, [online] http://wielcy.

pl/wgm/}?m=NG&t=PN&n=3.373.635 [dostęp 10.04.2017].Miniakowski M.J., Maksymilian Maciej Cielecki z Cielczy h. Zaremba, [online]

http://wielcy.pl/wgm/?m=NG&t=PN&n=le.511.4.10 [dostęp 10.04.2017]. Miniakowski M.J., Maria Cielecka z Cielczy h. Zaremba, [online] http://wielcy.pl/

wgm/?m=NG&t=PN&n=3.373.631 [dostęp 10.04.2017].Miniakowski M.J., Seweryna Cielecka z Cielczy h. Zaremba, [online] http://www.

sejm-wielki.pl/b/3.373.639 [dostęp 10.04.2017].Nowicki R., Powojenna ochrona zbiorów bibliotecznych w Polsce w latach 1944-

1955. Wybór źródeł, Bydgoszcz 2013.Nowicki R., Rola Katowickiej Zbiornicy Księgozbiorów Zabezpieczonych w powo-

jennej ochronie zbiorów bibliotecznych w Polsce = Role of the Warehousing Centre for Protected Book Collections in Katowice in the Post-War Protection of Library Collec-tions in Poland, Bydgoszcz 2015.

Plan odnowy miejscowości Zygry na lata 2010-2018. Gmina Zadzim. Powiat pod-dębicki. Województwo łódzkie, [b.m.] 2010, [online] http://archiwum.gminazadzim.pl/XLVI_217_100521.pdf?doc=XLVI_217_10.pdf [dostęp 26.01.2018].

Próchnicki Z., Cielecki Zaremba Artur, [w:] PSB. T. 4, z. 16: Chwalczewski Jerzy – Corvinus Wawrzyniec, Kraków 1938, s. 45-46.

Sobol-Kiełbania M., Kolekcja książek Męcińskich i Zborowskich w zbiorach Miej-skiej Biblioteki Publicznej im. Juliusza Słowackiego w Tarnowie, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2013/2014, t. 7-8, s. 217-233.

Sobol-Kiełbania M., Księgozbiór rodziny Żabów ze Zbylitowskiej Góry w zbiorach Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Juliusza Słowackiego w Tarnowie, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2015, t. 9, s. 255-272.

170


Sobol-Kiełbania M., Księgozbiór Zbyszewskich i Iżyckich w zbiorach Miejskiej Bi-blioteki Publicznej im. Juliusza Słowackiego w Tarnowie, „Z Badań nad Książką i Księ-gozbiorami Historycznymi” 2016, t. 10, s. 161-182.

Szocki J., Domowy świat książek. Wybrane księgozbiory polskie w XIX wieku, Kra-ków 2000.

Szocki J., Księgozbiory domowe w Galicji Wschodniej 1772-1918, Kraków 2001.Wskazówki dla prowadzących akcję zabezpieczenia bibliotek i zbiorów bibliotecz-

nych, oprac. J. Grycz, Warszawa 1945.Z dziejów Miejskiej Biblioteki Publicznej im. J. Słowackiego w Tarnowie 1908-1968.

Praca zbiorowa, pod red. B. Jaśkiewicza, Tarnów [1970].Żychowska M., Biblioteka Muzeum Ziemi Tarnowskiej, [w:] Muzeum Okręgowe

w Tarnowie. Dzieje i zbiory, pod. red. S. Potępy, Tarnów 1979, s. 37-46.

171


Evelina Kristanova Łódź, [email protected]

Rola Biblioteki Narodowej w Sofii, jej dyrektorzy i działalność w latach 1878-1944

Abstract

The Role of the National Library in Sofia, its Headmasters and Activities in the Years 1878-1944

The article presents the tasks, activities and role of the National Library in Sofia in the period since Bulgaria regained its independence in 1878 to taking over power by the communists in 1944. The introductory part shows the cultural development of the country. Further considerations considered circumstances of establishment of the national library and the first legal regulations. The biggest difficulty was finding a suitable building for the library. Its regular work was stopped by the World War II. A few headmasters merited for the development of significant scientific and cultural institutions of Bulgaria. The following are presented in detail in the text: Konstantin Ireczek,Penczo Slawejkow, Nikola Michow, and Stilian Czilingirow. Aside from regular library processes, protection of the Balkan cultural heritage belonged to the most important task of the National Library. Both this function and collection were the prime and foremost confirmation of distinctness and independence of the people after nearly 500 years of Turkish captivity.

Key words: Bulgaria – National Library in Sofia – 1878-1944.

Słowa kluczowe: Bułgaria – Biblioteka Narodowa w Sofii – 1878-1944.

Biblioteka narodowa (bibliothecae patriae) danego państwa różni się od pozostałych książnic w kraju zazwyczaj tym, że ma długą tradycję, a jej rola bywa znacząca dla kultury społeczeństwa. Unikatowy i cenny księ-gozbiór gromadzony na podstawie prawa do egzemplarza obowiązkowe-go, w celu rejestracji i archiwizacji pełnej produkcji wydawniczej kraju i druków jego dotyczących a opublikowanych za granicą, ma charakter na-

173




ukowy i uniwersalny. Dzieje bibliotek narodowych były przeważnie ściśle związane z historią, uwarunkowaniami społeczno-politycznymi i kultural-nymi państwa. Zapewne dlatego problematyka dotycząca ich księgozbio-rów, rozwoju i działalności znalazła odzwierciedlenie w pokaźnej literatu-rze przedmiotu1.

Szczególne miejsce w dziejach bibliotek narodowych przypadło powsta-łej w 1878 r. książnicy narodowej w Sofii, której narodziny zbiegły się z po-wrotem Bułgarii na mapę Europy po 496 latach niewoli tureckiej. Odgry-wała ona ważną rolę jako skarbnica wiedzy i ośrodek ochrony dóbr kultury nie tylko Bułgarów, ale po części także mieszkańców Bałkanów. Program kulturalny książnicy realizowany w dużej mierze przez jej dyrektorów nie został dotychczas wyczerpująco omówiony w bułgarskiej literaturze przed-miotu. Powstało co prawda kilka książek2, wydano tom jubileuszowy z oka-zji 125-lecia jej istnienia3 oraz sporo artykułów w publikacjach zbiorowych, jak też drobnych opracowań w bułgarskich czasopismach fachowych, brakuje jednak wciąż pogłębionej monografii na jej temat, wydanej po 1989 r. i tym samym nienacechowanej charakterystyczną dla systemu komunistycznego ideologiczną interpretacją.

1 Zob. m.in. E. Bąkowska, Biblioteka Narodowa w Bernie, instytucja ze 100-letnią tradycją, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” 1996, nr 1-2, s. 267-275; Biblioteki w europejskich krajach postkomunistycznych w międzynarodowym kontekście. Międzynarodowa Konferencja Bibliotekarzy, Kraków-Przegorzały 3-5 sierpnia 1995, pod red. M. Kocójowej, Kraków 1995; Biblioteki w systemie kultury jednoczącej się Europy, pod red. M. Zająca, E.B. Zybert, Warszawa 2007; Bibliothèques et services d’information. Besoins nationaux, solutions, rôle des bibliothèques nationales, document ètabli par M.B. Line, Paris 1989; M. Bošeski, Narodnite biblioteki vo Makedonija. Začetoci i razwoj 1945-1995, Skopje 1995; E. Grzybowska, Biblioteka Narodowa Francji, przemiany i organizacja, „Przegląd Biblioteczny” 2003, z. 4, s. 369-381; K.W. Humphreys, A national library in theory and in practice, London 1987; B. Klukowski, Książnice narodowe świata. Geneza, zasoby, działalność, Warszawa 2005; Z. Libera, Narodziny idei Biblioteki Narodowej w kulturze polskiego Oświecenia, Warszawa 2003; Living memory. From the collection of the National Library of Norway, ed. T. Grave, Oslo 2006; B. Łętocha, Biblioteka Narodowa i Uniwersytecka w Jerozolimie, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 2008, R. 39-40, s. 219-224; Nacionalna i sveučilišna knjižnica u Zagrebu 1607-2007. U powodu 400. obljetnice, urednik A. Stipčevića, Zagreb 2007; Nacional’nye biblioteki Evropy. Po materialam sovresanij 1995-2000 gg. Konferencii direktorov evropejskih nacional’nyh bibliotek (CENL), by V.N. Zajcev, N.F. Verbina, Sankt-Peterburg 2002; Nacional’nye biblioteki respublik Rossijskoj federacii v osuščestvlenii gosudarstvennoj nacional’noj kul’turnoj politiki.Referaty vystuplenij na Vserossijskoj naučno-praktičeskoj konferencii : Saransk, 18-20 aprelja 1995 g., [sost. L.D. Danil’janc, M.I. Akilina ; red. L.D. Gribakina, N.A. Efimova], Sankt-Peterburg 1997; National libraries, ed. M.B. Line, J. Line, London 1979; D. Patkaniowska, Biblioteka Narodowa Słowacji – Slovenská Národná Knižnica A.D. 2009, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” 2009, R. 59, s. 199-206.

2 W. Jordanow, Istoria na Narodnata bblioteka w Sofia. Po słuczaj 50-godiszninata i 1879-1929, Sofia 1930; K.K. Kałajdżiewa, Materiali za istoriata na Narodnata biblioteka 1944-1978, Sofia 2003; Narodna biblioteka „Sw. sw. Kirił i Metodij” 1878-1998, Sofia 1998.

3 Bibliotekata: minało i nastojaszte. Jubileen sbornik, posweten na 125-godiszninata na Narodnata biblioteka „Sw. Sw. Kiril i Metodij”, urednik A. Dipczikowa i E. Musakowa, Sofia 2005.

174

Evelina Kristanova

W polskojęzycznej literaturze naukowej, ze względów oczywistych, spo-radycznie pojawiały się opracowania na temat bułgarskiej książnicy narodo-wej4. Warto zatem zwrócić uwagę na szczególne znaczenie, jakie odegrała w zamkniętym okresie historycznym – od założenia w 1878 do 1944 r. Rok poprzedzający zakończenie II wojny światowej w historii Bułgarii (dokład-nie 9 września) jest jednocześnie momentem przejęcia władzy przez komu-nistów, utworzenia Bułgarskiej Republiki Ludowej5 i przejścia kraju pod wpływy ZSRR6.

Obie biblioteki narodowe Bułgarii – w Sofii i w Płowdiwie – powsta-ły jednocześnie. W artykule skupiono się głównie na omówieniu zadań, działalności i roli pierwszej z nich. Starano się także dociec, kim byli najbardziej zasłużeni dyrektorzy (czasami zastępcy) i jaki wnieśli wkład w jej rozwój. Sylwetki tych, którzy wydają się najbardziej znani przed-stawiono m.in. przez pryzmat wspomnień. Posłużono się następującymi metodami badawczymi: księgoznawczą, historyczną, biograficzną i bi-bliograficzną.

4 Ukazały się m.in. dwa artykuły mojego autorstwa, w których zawarłam dostępną bibliografię: E. Kristanova, Biblioteka Narodowa im. św. św. Cyryla i Metodego w Sofii. Historia i współczesność, „Przegląd Biblioteczny” 2009, z. 1, s. 54-66; taż, Usługi bibliotek bułgarskich na podstawie stron WWW – pierwszy krok do sukcesu użytkownika, [w:] Biblioteka. Klucz do sukcesu użytkowników, pod red. M. Kocójowej, Kraków 2008, Seria III: ePublikacje Instytutu Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa UJ nr 5, s. 111-121; H. Dryzek, Biblioteki w społeczeństwie informacyjnym Europy Środkowo-Wschodniej, albo Kant i Einstein on-line, [online] http://www.ebib.pl/publikacje/matkonf/pw/referaty/HDryzek.pdf [dostęp 29.10.2016].

5 Zob. C. Juda, Pod znakiem BRL-u. Kultura i literatura bułgarska w pułapce ideologii, Kraków 2003.

6 Period 1878-1944 określony został w bułgarskich opracowaniach naukowych mianem „historii nowej Bułgarii”, po długim okresie (1382-1878) jarzma tureckiego. W marcu 1878 r. na mocy postanowień traktatu w San Stefano, który zakończył wojnę między Rosją a Turcją (1877-1878) utworzono m.in. autonomiczne Wielkie Księstwo Bułgarskie w dość rozległych granicach. Wkrótce jednak warunki pokoju zmienione zostały na niekorzyść Bułgarii (okrojono terytorium, między Dunajem a Bałkanami powstało księstwo lenne wobec Turcji, a w południowej części kraju – autonomiczna prowincja turecka tzw. Rumelia Wschodnia) przez traktat podpisany na kongresie berlińskim, zwołanym w tym samym roku pod przewodnictwem Ottona von Bismarcka w dniach 13 VI-13 VII. Pomimo to 1878 uznany został rokiem wyzwolenia kraju spod panowania ciemięzcy tureckiego. W 1885 r. nastąpiło zjednoczenie Księstwa Bułgarskiego z Rumelią Wschodnią. W latach 1912-1913 Bułgaria uczestniczyła w wojnach bałkańskich; podczas wielkiej wojny opowiedziała się po stronie państw centralnych. W czasie II wojny światowej wystąpiła natomiast po stronie państw Osi. Rok 1944 r. stanowi kres monarchii i zajęcie Bułgarii przez Armię Czerwoną. Szerzej o historii państwa bułgarskiego zob. T. Czekalski, Bułgaria, Warszawa 2010; Historia Bułgarii 1870-1915. Materiały źródłowe z komentarzami. T. 1-3, oprac. A. Malinowski, J. Rubacha, Warszawa 2006-2009; A. Nowosad, Władza i media w Bułgarii, Kraków 2008; J. Rubacha, Bułgarski sen o Bizancjum. Polityka zagraniczna Bułgarii w latach 1878-1913, Warszawa 2004; E. Statelowa, S. Grynczarow, Istoria na Nowa Byłgaria 1878-1944, Sofia 1999; T. Wasilewski, Historia Bułgarii, Wrocław 1988; E. Znamierowska-Rakk, Federacja Słowian południowych w polityce Bułgarii po II wojnie światowej. Korzenie – próby realizacji – upadek, Warszawa 2005.

175


Kultura w Bułgarii w latach 1878-1944

Życie kulturalne Bułgarii do 1878 r. kształtowało się w wymuszonej pod wpływem niewoli atmosferze odosobnienia od głównych nurtów kul-tury europejskiej. Odzyskanie niepodległości przyczyniło się do znacznego ożywienia i zainteresowania tendencjami artystycznymi obecnymi na sta-rym kontynencie. Koniec XIX i początek XX stulecia w kulturze bułgarskiej zbiegł się z wpływem nowych prądów z Europy Zachodniej, co było naj-bardziej widoczne w literaturze pięknej. Pismo, które skupiło wokół siebie grupę twórców i z założenia propagowało nowe kierunki w bułgarskiej lite-raturze nosiło tytuł „Misył” (1892-1907).

Najważniejszą rolę w tym periodyku odegrali krytyk Krysto Krystew (1866-1919) i poeta Penczo Sławejkow (1866-1912)7. Drugi z wymie-nionych w swych wypowiedziach publicystycznych upowszechniał nowe zjawiska występujące w literaturze rosyjskiej i niemieckiej, a jego Syn za sztastije (Sen o szczęściu, 1907) wyniósł go do grona największych przed-stawicieli liryki bułgarskiej8. P. Sławejkow reprezentował poezję nowa-torską, zgodną z indywidualistycznymi postulatami europejskiej sztuki modernistycznej i z jej charakterystycznym hasłem „sztuka dla sztuki”, starając się przeszczepić ją na grunt rodzimy. W opozycji do realistycznej twórczości autora Pod igoto (Pod jarzmem, 1894) – Iwana Wazowa (1850-1921) stanęli także Pejo Jaworow (1878-1914) i Petko Todorow (1879-1916). Grupa literacka „Misył” przyczyniła się do przełomu w literaturze bułgarskiej. Spotkała się także z zarzutem bezideowości ze strony pisarzy lewicowych w latach 1900-1914. Czasopisma, na łamach których propa-gowano modernizm powstały w latach 1914-1923. Do nich można zaliczyć „Biseri”, „Rodno Izkustwo”, „Zweno” wydawane w latach 1914-1915 oraz „Wezni” (1919-1922)9. Poezję symboliczną reprezentowało pismo „Hipe-rion” (1922-1931). Kierunki modernistyczne dominowały nadal w latach

7 Penczo Sławejkow – znany bułgarski poeta, krytyk, tłumacz, działacz kulturalny i społeczny, członek Bułgarskiego Towarzystwa Literackiego (BTL). Syn Petka Sławejkowa oraz brat polityków Iwana Sławejkowa i Christo Sławejkowa. Przedstawiciel modernistycznego środowiska twórców stanowiących elitę intelektualną ówczesnej stolicy. M.in. autor poematów epicko-lirycznych i filozoficznych o charakterze programowym, mistyfikacji poetyckiej ujętej w zbiór wierszy Na ostrowa na błażenite (1910), niedokończonego poematu o powstaniu kwietniowym (pierwszym a zarazem największym zrywie narodowym Bułgarów w 1876 r. przeciw Imperium Osmańskiemu; krwawo stłumionym przez Turków) oraz studiów o folklorze i literaturze bułgarskiej. W 1871 r. ukazało się też pierwsze wydanie Pisma Świętego w jego przekładzie. T. Czekalski, dz. cyt., s. 76-77; T. Wasilewski, dz. cyt., s. 168-173.

8 T. Czekalski, dz. cyt., s. 76.9 B. Krupski, Z problemów modernizmu bułgarskiego, „Studia Rossica Posnaniensia” 1983,

z. 17, s. 77-89; T. Wasilewski, dz. cyt., s. 267-270.

176

Evelina Kristanova

międzywojennych, chociaż obecny był także realizm krytyczny repre-zentowany przez Elina Pelina (1877-1949) czy Jordana Jowkowa (1880-1937). Jednocześnie w literaturze nadal kontynuowano nurty patriotycz-no-narodowe i społeczne, czego przykładem mogły być utwory Christo Smirnenskiego (1898-1923). W latach 20. XX w. grupa literacka Strelec propagowała nowe prądy awangardowe.

W drugiej połowie XIX w. bułgarscy językoznawcy pracowali nad jednolitością języka literackiego skłaniając się ku współczesnej mowie, pomijając jej elementy archaiczne. Obok autora pierwszej gramatyki bułgarskiej Iwana Momcziłowa (1819-1869), zasługi na tym polu poło-żył P. Sławejkow. Kultura bułgarska początku XX w. odziedziczyła po XIX stuleciu znaczny dorobek w zakresie folklorystyki. Od 1859 r. znane było bowiem opracowanie Georgi Rakowskiego (1821-1867) o bułgar-skim folklorze, jak też zbiór pieśni ludowych braci Dymitra i Konstantina Miładinowów (1810-1862; 1830-1862) z 1861 r. Folklor stanowił istotny element jednoczący Bułgarów, dlatego też XIX stulecie nazwano wiekiem folklorystyki10.

Elementy folklorystyczne obecne były również w architekturze cerkiew-nej. W drugiej połowie XIX w. najbardziej znanym architektem był Kolio Ficzeto (1800-1881). Malarstwo cerkiewne rozwinięte w tym czasie głów-nie przez tworzenie ikon i malowideł ściennych w klasztorach doczeka-ło się motywów realistycznych. Przełomem w malarstwie bułgarskim stał się świecki portret, który zapoczątkowany został przez Zacharego Zografa (1810-1853)11.

W stolicy kraju działał zespół teatralny Syłza i smiach (Łza i śmiech), który w 1904 r. dojrzał do miana Teatru Narodowego, a trzy lata później uzy-skał nowy gmach. W tym samym roku istniejącą od 1888 r. Wyższą Szko-łę Pedagogiczną przekształcono w Uniwersytet Sofijski im. św. Klemensa z Ochrydy, którego rektorem został Aleksandyr Teodorow-Bałan (1859-1959). Uczelnia posiadała początkowo trzy wydziały, ale w latach 1922/1923 władzom udało się podwoić ich liczbę. Od 1921 r. w stolicy funkcjonowała także Państwowa Akademia Muzyczna.

W okresie międzywojennym do głosu doszły radio i film. Działalność pierwszego z nich, dostrzeżona przez władzę jako właściwe narzędzie od-działywania na społeczeństwo, uregulowano ustawą z 1927 r. Lata 30. przy-niosły natomiast masowe zainteresowanie kinem.

Od momentu wyzwolenia kultura bułgarska uzyskała lepsze warunki do rozwoju. Twórcom umożliwiono czerpanie wzorców z kultury europejskiej,

10 T. Czekalski, dz. cyt., s. 73.11 Tamże, s. 74.

177


która urozmaiciła dotychczasowe tendencje narodowe i patriotyczne w li-teraturze. W stolicy mógł powstać teatr narodowy i rodzimy uniwersytet. W omawianym okresie 1878-1944 brakowało jednak kompleksowej polityki kulturalnej państwa, chociaż pojawiały się dokumenty legislacyjne, w któ-rych była mowa o upowszechnianiu kultury. Dość dobrze rozwinięta sieć czytelni ludowych w XIX w. przestała zaspokajać potrzeby społeczeństwa. Zrodziła się wyraźna potrzeba utworzenia centralnej biblioteki, która pełni-łaby funkcję książnicy narodowej.

Powstanie bułgarskiej książnicy narodowej i pierwsze regulacje prawne

Starania o otwarcie pierwszej biblioteki w stolicy po wyzwoleniu spod jarzma tureckiego pod nazwą Sofijska Biblioteka Publiczna podjęto 4 IV 1878 r. Jako oficjalną datę powstania Biblioteki podaje się 10 XII 1878 r.12 Dzięki staraniom Marina Drinowa (1838-1906) w czerwcu 1879 r. przyjęła ona nazwę Bułgarskiej Biblioteki Narodowej, otrzymując status instytucji państwowej podległej Ministerstwu Oświaty Narodowej. W tym samym roku utworzono przy książnicy Muzeum Narodowe. Na stanowisko pierw-szego dyrektora Biblioteki powołano Georgija Kirkowa (1867-1919), na-tomiast funkcję zastępcy powierzono Iwanowi Szumkowowi (1838-1913). Książnica często zmieniała nie tylko dyrektorów, ale też miejsca działal-ności i przechowywania księgozbioru. Początkowo za lokal posłużył dwu-piętrowy dom turecki, po czym na krótki czas przeniesiono księgozbiór do cerkwi św. Mikołaja. W 1883 r. władca wyzwolonej Bułgarii – książę Aleksander I Battenberg – ulokował Bibliotekę w sofijskim meczecie, ze względu na bliskie sąsiedztwo ze „swoim pałacem”13. Dwa lata później księgozbiór znalazł się w budynku Ministerstwa Oświaty Narodowej. Dopiero w 1900 r. Biblioteka Narodowa otrzymała własny budynek przy ul. Rakowskiego 131. Na początku grudnia 1939 r. rozpoczęto budowę nowego gmachu dla książnicy, jednak prace zostały przerwane ze względu na działania wojenne w 1943 r.

Podstawę księgozbioru nowo utworzonej placówki stanowiła kolekcja przedsiębiorcy i filantropa Iwana Denkoglu (1781-1861), która została uporządkowana przez zatrudnionego wtedy bibliotekarza Christofora Kru-szę. Na przełomie września i października 1878 r. udało się opracować

12 Byłgarska kniga. Encikłopedia, urednik A. Gergowa, Sofia-Moskwa 2004, s. 297; Nacionałna biblioteka „Sw. sw. Kirił i Metodij”, [online] http://www.nationallibrary.bg/wp/?page_id=96 [dostęp 26.01.2017].

13 W. Jordanow, dz. cyt., s. 16.

178

Evelina Kristanova

instrukcję regulującą działalność Biblioteki, natomiast uroczyste otwarcie czytelni nastąpiło w styczniu kolejnego roku. Od 1879 r. podjęto również starania o utworzenie podwalin działu orientalnego. Nad pierwszym regu-laminem narodowej książnicy w Sofii pracowali G. Kirkow i Konstantin Ireczek (1854-1918) w 1880 r. Wypracowano w nim jedynie zasady wy-pożyczeń. Kolejną instrukcję zatwierdzoną formalnie przez Ministerstwo Oświaty Narodowej sporządził K. Ireczek w 1884 r.14 W dokumentach zasadniczo określono główne zadania obu bibliotek narodowych w Sofii i Płowdiwie jakimi były:

• gromadzenie i ochrona książek, broszur, gazet, czasopism, drzeworytów, map oraz wszystkich publikacji, które ukazały się drukiem w Bułgarii,

• przechowywanie wszystkich dawnych rękopisów i starodruków, • nabywanie podstawowych zagranicznych dzieł i periodyków (czasopism)

z zakresu wszystkich dziedzin nauki i literatury15.

Bardziej szczegółowe cele biblioteczne określono w ustawie z dnia 10 II 1897 r., w której była mowa o deponowaniu dwóch egzemplarzy obo-wiązkowych wszystkich wydań drukowanych, przyjmowaniu darów, wy-mianie międzybibliotecznej i zakupie nowości. Wspomniano w niej również o podstawowych katalogach: alfabetycznym i systematycznym. Drugo-rzędne znaczenie miały zestawienia książek rodzimych oraz spisy: wydań, brakujących i uszkodzonych egzemplarzy, duplikatów i dzieł do wymiany międzybibliotecznej. W dalszej kolejności w dokumencie ustanowiono pra-wo do bezpłatnego korzystania z Biblioteki „bez względu na zawód, płeć i narodowość”16. Pierwszy, oficjalnie wydrukowany regulamin opublikowa-ny w 1898 r. niewiele różnił się od instrukcji K. Ireczka, chodziło jednak o to, aby jego treść była zgodna z postanowieniami wspomnianej wyżej usta-wy. Kolejny, znaczący akt prawny stanowiła Ustawa o narodowej oświacie z 5 III 1909 r., w której określono obie biblioteki narodowe jako „insty-tucje filantropijne”. W wyniku debaty i głosowania w sejmie ustalono, że centralną biblioteką w kraju zostanie Biblioteka Narodowa w Sofii, która będzie posiadała pierwszeństwo otrzymywania druków unikatowych przed Biblioteką Narodową w Płowdiwie17. Wedle postanowień Ustawy... materia-

14 Narodna biblioteka „Sw. Sw. Kirił i Metodij”..., s. 45-46.15 Prawilnik za narodnite biblioteki w Sofia i Płowdiw, Sofia 1989; Prawilnik za uprawlenie

na Narodnata biblioteka w Sofia, Sofia 1914; Prawilnik za uprawlenie i uredba na Narodnata biblioteka w Sofia, Sofia 1915.

16 R. Kolewa, Osnowopołagaszti dokumentii za narodnite biblioteki w Sofia i Płowdiw, [w:] Bibliotekata…, s. 21; zob. też Prawiłnik za Narodnata biblioteka w Sofia, Sofia 1923; Prawiłnik za Narodnata biblioteka w Sofia, Sofia 1926.

17 R. Kolewa, dz. cyt., s. 23.

179


ły biblioteczne miały być chronione przed cenzurą i konfiskatą. Odniesiono się w niej również do kwestii utworzenia działów zbiorów specjalnych w so-fijskiej BN, m.in. bułgarików, bałkaników, druków zagranicznych i działu orientalnego18. Stołecznej placówce nadano zarazem miano głównej, pań-stwowej, naukowej biblioteki w kraju. Ustawowo zatwierdzono najważniej-sze jej działy: rękopisów i archiwaliów, zagranicznych druków zwartych, bułgarskich książek oraz rękopisów wraz z książkami orientalnymi. Ustawa o deponowaniu druków z 1920 r. włączyła do księgozbioru BN także prze-druki, wydania zagraniczne i dysertacje. Rok 1926 to początek wprowadze-nia systematycznej kontroli zbiorów bibliotecznych poprzez skontrum.

Istotną rolę w BN odgrywała działalność wydawnicza zapoczątkowana w 1897 r. Do pierwszych publikacji należały „Bibliograficzeski Biuletyn na Knigite, Spisaniata i Westnicite, Postypili w Sofijskata Narodna Bibliote-ka” (Biuletyn Bibliograficzny Książek, Czasopism i Gazet Wpływających do Sofijskiej Biblioteki Narodowej) oraz Sprawozdanie Sofijskiej Biblioteki Narodowej za 1896 r. Od 1905 r. zaczął ukazywać się również rocznik zaty-tułowany „Ucziliszten Pregled” (Przegląd Szkolny)19.

Biblioteka Narodowa w Sofii zaprzestała regularnej działalności w 1943 r., podejmując jeszcze rok wcześniej centralne drukowanie kart ka-talogowych. W styczniu 1944 r. miało miejsce bombardowanie magazynu książek. Personelowi bibliotecznemu udało się w części ocalić odnalezione pod gruzami książki i przechować je w piwnicy Pałacu Sądownictwa. Spale-nie budynku Biblioteki nastąpiło w marcu tegoż roku. Spłonęły wtedy kata-logi, rumelijskie archiwum, bułgarskie i zagraniczne książki nabyte w latach 1942-1943, większość księgozbioru dubletów rodzimych oraz część kolekcji bułgarików i bałkaników. Od grudnia 1944 r. stanowisko dyrektora najważ-niejszej książnicy państwowej objął Todor Borow (1901-1993), wznowiono też wtedy działalność biblioteczną.

Zaistniałe po pięciu wiekach niewoli trudności w rozwoju kultury w Buł-garii nie przeszkodziły w powstaniu narodowej książnicy w Sofii, któ-rej zarówno dyrekcja, jak i personel biblioteczny włożyły spory wysiłek w stworzenie regulacji prawnych niezbędnych do funkcjonowania placów-ki. Niewątpliwym sukcesem były pierwsze instrukcje, regulaminy i zapi-sy w ustawach. Istotną rolę odegrało nadanie Bibliotece Narodowej w So-fii charakteru najważniejszej instytucji kulturalnej w kraju. Dowodem tego było uznanie jej jako biblioteki państwowej i naukowej z prawem pierw-szeństwa do gromadzenia druków unikatowych. Najwięcej problemów na-potkano na drodze do uzyskania własnego budynku dla księgozbioru. Ciągłe

18 Tamże, s. 24-25.19 Narodna biblioteka „Sw. Sw. Kirił i Metodij”…, s. 47.

180

Evelina Kristanova

przeprowadzki nie dawały sposobności do jego jednorazowego i właściwego opracowania, uporządkowania oraz przechowania. Ponadto zbiory narażone zostały na działania zbrojne w czasie II wojny światowej, spalenie części z nich i co gorsza utratę katalogów. Budowę własnego gmachu, jak i wszel-kie prace biblioteczne przerwano w końcu ze względu na zbliżający się front.

Okres 1878-1944 choć niezwykle trudny pod względem politycznym, ekonomicznym i kulturowym był czasem powolnego, lecz sukcesywnego rozwoju Biblioteki Narodowej.

Dyrektorzy bułgarskiej Biblioteki Narodowej

Kandydaci na dyrektora książnicy, ubiegający się o to stanowisko na mocy przepisów ustawodawczych, mieli spełniać określone warunki. Wśród wymagań w 1878 r. wymieniono m.in. konieczność posiadania wyższego wykształcenia oraz „znajomość pracy bibliotecznej, dwóch współczesnych języków i dwóch słowiańskich”. Przyszły dyrektor powinien był wykazać się ponadto dorobkiem naukowym, literackim lub z zakresu bibliografii20.

W omawianym okresie w sofijskiej BN najważniejszą funkcję w placów-ce pełniło kilkadziesiąt osób. Stanowisko dyrektora objęli m.in. G. Kirkow, K. Ireczek, P. Sławejkow, Wasił Stojanow (1839-1910), Dimityr Marinow (1846-1940), Ilia Miłarow (1859-1948), Aleksandyr Kozarow (1856-1933), Stojan Zaimow (1853-1932), Nikoła Michow (1877-1962), Nikoła Bobczew (1863-1938), Stilian Czilingirow (1881-1962), Stanimir Stanimirow (1858-1943), Rajczo Rajczew (1885-1959), Bożan Angełow (1873-1958), Weliko Jordanow (1872-1944) i T. Borow. W tym gronie znalazły się osoby, które ukończyły m.in. studia prawnicze, pedagogiczne, teologiczne oraz „dwóch z niepełnym wyższym wykształceniem”. 11 z wymienionych osób kierowa-ło Biblioteką krócej niż rok, 12 – w przedziale od roku do trzech lat, jedy-nie trzech dyrektorów utrzymało się na stanowisku przez około cztery lata, a zaledwie jeden ponad dziesięć lat. Niektórzy obejmowali kierownictwo dwukrotnie, jak to było w przypadku K. Ireczka. Historyk literatury, krytyk i wykładowca uniwersytecki Aleksander Bałabanow (1879-1955) twierdził, że większość z nich trafiła na to stanowisko z przypadku, nie posiadając me-rytorycznego przygotowania21.

Pierwszym tzw. starszym bibliotekarzem (de facto wicedyrektorem) Pu-blicznej Biblioteki w Sofii w latach 1878-1880 był I. Szumkow, mianowany przez rosyjskiego gubernatora Nila Aleksandra Aleksandrowicza (Ałabina). Z jego wspomnień dowiadujemy się, iż zbiegł do wolnej już Bułgarii z Ma-

20 R. Kolewa, dz. cyt., s. 25. 21 S. Popwasilew, Spomeni na tworci na słowoto, Sofia 1982, s. 33.

181


cedonii, która pozostała pod władzą Turcji. Jemu to kazano znaleźć odpo-wiedni budynek do zorganizowania Biblioteki. Wybór bibliotekarza padł na „duży dom turecki”. Ostatecznie I. Szumkow zwolnił się z placówki na wła-sne życzenie preferując pracę w sądownictwie. Z jego wspomnień dowia-dujemy się, że powstanie Biblioteki było przejawem prawdziwej troski rzą-du bułgarskiego. Nie wiadomo jednak, dlaczego w ciągu dwóch lat władze trzykrotnie zmieniały jej lokalizację. Wynikało to zapewne z tego, że każdy z rządzących władców chciał, aby była ona blisko miejsca jego urzędowania.

Dwukrotnie funkcję dyrektora Biblioteki, od czerwca do listopada 1880 r. oraz w latach 1883-1884, pełnił dr K. Ireczek – czeski historyk i slawista, który przez potomnych uznawany był za prekursora bibliografii książki buł-garskiej. Knigopis na nowobyłgarskata kniżnina 1806-1870 (Bibliografia piśmiennictwa bułgarskiego 1806-1870, 1872) jego autorstwa stanowiła bo-wiem najpełniejszy opis książki drukowanej. W językach czeskim, niemiec-kim i rosyjskim ukazała się też jego „pierwsza naukowa historia Bułgarii od starożytności do 1875 r.” zatytułowana Istoria na byłgarite (Historia Bułga-rów, 1876). Wyniki swoich historycznych badań naukowych opisał w Pytu-wania po Byłgaria (Podróżach po Bułgarii, 1888). Przypisuje mu się znacz-ne zasługi w rozwoju nauki bułgarskiej po wyzwoleniu, jak też w tworzeniu instytucji kultury i ochronie zabytków. Podczas pobytu w Bułgarii w latach 1879-1884 zajmował również ważne stanowiska państwowe, m.in. ministra oraz prezesa Rady Naukowej przy Ministerstwie Oświaty Narodowej22. Kie-rując ponownie książnicą narodową, otrzymał jednocześnie nominację na dy-rektora Muzeum Narodowego, założonego w 1879 r. Do jego powstania dążył od 1872 r., jeszcze na obczyźnie, z ramienia Bułgarskiego Towarzystwa Li-terackiego (BTL). Pracę w zbiornicach narodowych traktował priorytetowo, o czym świadczy m.in. jego pismo do Ministra Oświaty Narodowej, w któ-rym czytamy: „Chciałbym, aby mi powierzono stałe zajęcie na przyszłe lata i jak dotąd nie znajduję lepszej funkcji niż kierownictwo Muzeum i Bibliote-ki”23. Prosił w nim również o zwolnienie z funkcji przewodniczącego resorto-wej Rady Naukowej, tłumacząc to nadmiarem obowiązków. K. Ireczek jako znawca bułgarskiej i słowiańskiej historii, który odwiedzał muzea europej-skie i bałkańskie, był świadomy roli, jaką odgrywały zabytki sztuki i kultury dla narodu oraz jak ważne było nie tylko ich gromadzenie, ale i udostępnia-nie. Historyk, jako honorowy członek BTL na obczyźnie, podjął jednocześnie inicjatywę reaktywowania jego działalności w wolnej Bułgarii, oczywiście przy BN w Sofii. Organem prasowym Towarzystwa miało być „Periodicze-

22 T. Janakiewa, Ireczek Konstantin, [w:] Byłgarska kniga…, s. 209-210. 23 Cyt. za S. Nedkow, Prinosyt na dr Konstantin Ireczek za razwitieto na Byłgarska Narodna

Biblioteka i muzej, [w:] Bibliotekata…, s. 38-40.

182

Evelina Kristanova

sko Spisanie”24. Piastując funkcję dyrektora najważniejszej instytucji kultury w kraju, uporczywie domagał się przeniesienia Muzeum i Biblioteki z mecze-tu do bardziej odpowiedniego budynku, za jaki uważał gimnazjum sofijskie. Ostatecznie w swoim pośmiertnie wydanym Byłgarskim dnewniku (Bułgar-skim dzienniku, t. 1-2, 1930-1932) wyraził żal, że przyjął powtórnie stanowi-sko dyrektora. Obarczony wieloma obowiązkami wspominał, że Biblioteka nie posiadała pełnego katalogu, brakowało inwentarza i jakiegokolwiek spisu książek. Ponadto należało podjąć wiele prac porządkowch, gdyż „myszy bu-szowały między książkami”. W 1884 r. napisał krytyczną opinię o budynku, w którym przewidziano trzy pokoje dla Muzeum. Od Ministerstwa Oświaty Narodowej domagał się godnych warunków do przechowywania zbiorów, jak też dla pracujących w Bibliotece i Muzeum naukowców oraz czytelników. Po otrzymaniu propozycji zatrudnienia na stanowisku profesora na Uniwersyte-cie w Pradze, opuścił Bułgarię i, pomimo oficjalnego zatrudnienia do 1889 r., zwolnił się na własne życzenie po niespełna roku wytężonej pracy w Bibliote-ce i Muzeum Narodowym. Do końca jednak uświadamiał władzom potrzebę osobnych budynków dla obu instytucji. Jako ostatnią opracował instrukcję dla książnicy narodowej z uwzględnieniem jej potrzeb przyszłego rozwoju. Po wyjeździe K. Ireczka w 1885 r. w rezultacie jego wieloletnich starań prze-niesiono księgozbiór BN do budynku Ministerstwa Oświaty Narodowej. Po nim stanowisko dyrektora przejął W. Stojanow25.

Za kierownictwa W. Stojanowa wicedyrektorem w latach 1884-1888 został jego uczeń A. Teodorow-Bałan – znany językoznawca, historyk li-teratury i bibliograf. Posiadał bogaty dorobek naukowy liczący 30 książek i ok. 900 innych publikacji. Podczas studiów w Pradze gromadził informacje bibliograficzne w celu uzupełnienia Bibliografii nowożytnego piśmiennictwa bułgarskiego K. Ireczka. W 1893 r. wydał Byłgarska bibliografia (Bułgarską bibliografię. Cz. 1), która uwzględniała 1116 tytułów książek opublikowa-nych do 1877 r. Z okazji 100-lecia drukowanej książki bułgarskiej ukazało się jego największe dzieło pt. Byłgarski knigopis za sto godini 1806-1905 (Bułgarska bibliografia za sto lat 1806-1905, 1909), która wniosła znaczący wkład w rozwój retrospektywnej bibliografii narodowej.

A. Teodorow-Bałan w pracy naukowej dostrzegał jednocześnie konieczność bieżącej i systematycznej rejestracji produkcji książkowej. Dążył do utworze-nia Bułgarskiego Instytutu Bibliograficznego (1918), który miał koordynować prace w tym zakresie. Zainicjował powstanie specjalistycznego periodyku pt.

24 Jego pomysł utworzenia muzeum przy BTL znany był Bułgarom jeszcze na obczyźnie, w Braile. W jednym z pism określił rodzaje kolekcji, które miałoby zawierać: archeologiczną, przyrodniczą i etnograficzną. Miały one pochodzić m.in. z darów od osób prywatnych.

25 K. Ireczek, Byłgarski dnewnik. T. 2, Sofia 1932, s. 445-453, 539; S. Nedkow, Prinosyt na dr Konstantin Ireczek…, s. 38, 42-45.

183


„Knigopisec” (Bibliograf, 1918-1921). Należał do grona pierwszych badaczy bułgarskiej bibliografii, której poświęcił także Knigopisniat trud u byłgarite (Bibliograficzne dzieło Bułgarów, 1905-1906)26. Pomimo zadeklarowanej chę-ci podjęcia pracy naukowej i przyjęcia stanowiska w BN, głównie za namową swojego mistrza, rozczarował się przeważającą w placówce pracą fizyczną. Jego obowiązki po przeprowadzce księgozbioru polegały bowiem przede wszystkim na opisie książek i oznaczaniu ich sygnaturami. Po roku „nudnej bibliotekarskiej działalności” znów zapragnął powrócić do zawodu nauczyciela w gimnazjum27.

W omawianym okresie 1878-1944 władze Bułgarii i dyrekcja Bibliote-ki starały się o przyjmowanie do grona jej pracowników głównie naukow-ców, pisarzy i ludzi kultury. Świadomie dążono do stworzenia środowiska sprzyjającego rozwojowi intelektualnemu w wolnym państwie. Dlatego też pracowali tu P. Sławejkow, P. Jaworow czy P. Todorow. Pierwszy z nich we wspomnieniach poety S. Czilingirowa przedstawiony został jako znany au-torytet, którego osobowość w dużej mierze przyczyniła się do jednoczenia personelu bibliotecznego. Bibliotekarze chętnie bowiem gościli w gabinecie swojego przełożonego, gdzie podejmowano rozmowy na tematy literackie28.

P. Sławejkow piastował funkcję wicedyrektora Biblioteki Narodowej w Sofii w latach 1902-1908, natomiast dyrektora w kolejnych 1909-1911. Należał również do grona członków BTL. S. Czilingirow (w 1913 r. zo-stał wicedyrektorem) pisał o nim jako o surowym przełożonym, który miał w zwyczaju wymierzanie pracownikom kar pieniężnych za przeróżne prze-winienia. Szczęśliwie jednak, jak czytamy, często zapominał o ich egzekwo-waniu. Parokrotnie za zaniedbania w pracy nakazał P. Jaworowi i S. Czilin-girowowi napisanie wiersza. P. Sławejkow był też przełożonym najlepiej zorientowanym w bieżących pracach bibliotecznych i w księgozbiorze Bi-blioteki. Czytelnicy cenili jego kompetentne rady w kwestiach naukowych, wykazywał się bowiem dobrą znajomością nowości książkowych i literatury przedmiotu. Bezpośredni sposób bycia w kontaktach międzyludzkich oraz stała gotowość niesienia pomocy użytkownikom, o czym mogły świadczyć zazwyczaj otwarte drzwi do jego gabinetu, ułatwiały pracę książnicy. Pozo-stając dyrektorem pełnił zarazem funkcję wicedyrektora, gdyż jego zastępca S. Zaimow, zatrudniony jedynie pro forma, „zajmował się wszystkim tylko nie pracą bibliotekarską”. P. Sławejkowa zapamiętano także jako erudytę, który poświęcał wiele czasu pracy twórczej29.

Za kierownictwa P. Sławejkowa do grona pracowników BN dołączył N. Michow, którego nazywano „bibliografem z powołania”. W jego działal-

26 T. Janakiewa, Teodorow-Bałan Aleksander, [w:] Byłgarska kniga…, s. 424-425.27 A. Teodorow-Bałan, Kniga za mene si, Sofia 1988, s. 86-87.28 S. Czilingirow, Moite sywremennici, Sofia 1955, s. 83-96.29 Tamże.

184

Evelina Kristanova

ności bibliotecznej przydatne okazało się doświadczenie nabyte w trakcie ba-dań prowadzonych nad księgozbiorami zagranicznych bibliotek narodowych, m.in. w Paryżu, Londynie, Wiedniu, Brukseli i Genewie. Zwieńczeniem pracy naukowej stały się doktoraty uzyskane w zakresie socjologii i biologii, które obronił w Brukseli. Funkcja zastępcy dyrektora Biblioteki Narodowej przypa-dła N. Michowowi w latach 1908-1912 za kadencji P. Sławejkowa. Panowie, zwolnieni uprzednio ze stanowisk urzędniczych przez ówczesnego ministra oświaty, w tym samym czasie trafili do Biblioteki, a wspólny los przyczy-nił się do ich wzajemnego zrozumienia i poważania. Zainteresowanie biblio-grafią N. Michow zaczął przejawiać podczas pobytu w Berlinie, Petersburgu i Monachium. Jego zamiłowanie do nauki przyczyniło się w dużej mierze do pozostania w stanie bezżennym. We wspomnieniach Stefana Popwasilewa (1888-1985) czytamy m.in.: „Jego towarzyszką życia była bibliografia, a naj-lepszymi przyjaciółmi – książki”30. Gdzie indziej odnotowano natomiast: „Nie miał rodziny, ani innej miłości oprócz fanatycznego poszukiwania książek w największych bibliotekach świata”31. O N. Michowie napisano najwięcej wspomnień, ze względu na jego starania o podniesienie rodzimej bibliografii do poziomu europejskiego. Poświęcił jej ponad 50 lat życia, tworząc własną metodę i szkołę bibliograficzną. W jego pojęciu działalność bibliograficzna nie była tylko „mechaniczną pracą”, lecz nauką humanistyczną. U podstaw jego metody leżało opracowywanie pozycji z autopsji. Adnotacje przy każdej z nich sporządzał na podstawie własnej analizy. Pozostawił po sobie też uczniów, do których należał m.in. Iwan Bogdanow (1910-1992), który w następujący spo-sób wyraził się o swoim mistrzu:

Pełnowartościowa, bogata w treści książka była jego największą namięt-nością. Biblioteki natomiast były dla niego ośrodkami rozwoju. Z wielkim zachwytem mówił o Bibliothèque Nationale w Paryżu, o British Museum w Londynie, o Staatsbibliothek w Monachium32.

W 1938 r. nazwisko N. Michowa dzięki opracowaniom bibliograficznym doczekało się uznania w świecie naukowym33. Jego zasługą było spopulary-zowanie działalności bibliograficznej i podniesienie jej prestiżu w okresie, kiedy była niedoceniana. Jego 12-letnia praca naukowa w obcych książni-cach zaowocowała kilkunastoma tomami bibliografii. Najwcześniej, gdyż

30 Graditeli na Nacionałnata biblioteka. Iz spomeni na kułturni dejci, urednik I. Sotirowa, Sofia 1999, s. 8.

31 B. Dimitrowa, J. Wasilew, Dni czerni i beli, Sofia 1975, s. 111.32 I. Bogdanow, Neizbledniawaszti spomeni, Sofia 1981, s. 100; T. Borow, Stypki po pytia

na edin dyłgoletnik, 1901-1991, Sofia 1992, s. 197-199.33 I. Bogdanow, dz. cyt., s. 89-90.

185


jeszcze w 1908 r. powstały trzy tomy niedrukowanej Bibliografii na Tur-cja, Byłgaria i Makedonia (Bibliografii Turcji, Bułgarii i Macedonii). W ra-mach serii wydał m.in. czterotomowe Bibliografski iztocznici za istoriata na Turcia i Byłgaria (Źródła bibliograficzne o historii Turcji i Bułgarii, 1914, 1924, 1928, 1934), bibliograficzno-statystyczne opracowanie dotyczące Na-selenieto na Turcia i Byłgaria w XVIII i XIX w. (Zaludnienia Turcji i Bułgarii w XVIII i XIX w.; cztery tomy opublikowane w 1915, 1924, 1929 i 1935), w języku francuskim ukazał się Wkład do historii handlu w Turcji i Bułga-rii (pięć tomów w latach 1941-1953). W kolejnym cyklu zebrał, opracował i wydał obce oceny Bułgarii i Bułgarów. Były to publikacje pt. Bułgaria i jej naród według świadectw obcokrajowców (1918) oraz Bułgaria i Bułga-rzy w opiniach zagranicznych (1929). Nieco później powstała Bibliographie des articles de periodiques allemands, anglaise, français et italiens sur la Turquie et la Bulgarie (Bibliografia artykułów w języku niemieckim, angiel-skim, francuskim i włoskim dotyczących Turcji i Bułgarii w periodycznych wydaniach, 1938). Wkład N. Michowa w dorobek bułgarskiej bibliografii narodowej był znaczący, zważywszy na to, że dokonał opracowania wymie-nionych publikacji samodzielnie, bez pomocy zespołów instytucjonalnych. Jego dzieła bibliograficzne wyróżniały się fachowością i wnikliwymi adno-tacjami. Doczekały się też dobrych recenzji w ówczesnych czasopismach zagranicznych34.

Opracowanie pierwszej, retrospektywnej bibliografii artykułów z gazet i czasopism za lata 1884-1910 przypisano bułgarskiemu pisarzowi, histo-rykowi, etnografowi, działaczowi kulturalnemu i społecznemu S. Czilin-girowi. Została ona przygotowana przez niego do druku, lecz nie udało mu się jej opublikować. Pracownikiem BN został za dyrektury P. Sławejkova. W latach 1918-1922 sam piastował to stanowisko, pełniąc wcześniej (w la-tach 1916-1917) funkcję zastępcy dyrektora. Od 1923 r. sprawował jed-nocześnie funkcje przewodniczącego Związku Czytelni Bułgarskich i dy-rektora Narodowego Muzeum Etnograficznego35. Redagował czasopismo „Brazda” (1914-1915), współredagował gazetę „Byłgaria” (1898-1915, 1918-1921) oraz czasopismo „Detski Swiat” (1921-1944). Jako pasjonat li-teratury był jednym z założycieli Związku Pisarzy Bułgarskich, a w latach 1941-1944 jego przewodniczącym. Spod jego pióra wyszły m.in. Byłgarski czitaliszta predi Oswobożdenieto (Bułgarskie czytelnie przed wyzwoleniem,

34 S. Popwasilew, Spomeni..., s. 134-145; K. Zidarow, Broenica na wremeto, Sofia 1982, s. 12. 35 P. Gorianski, Stilian Czilingirow kato direktor na Narodnata biblioteka, [w:] tenże,

Kogato swetlinite ne gasnat. Literaturni portreti i spomeni, Sofia 1984, s. 158-159; B.W. Toszew, Bełogradczik – gradyt na prikaznite widenia: małko izwesten tekst na Stilian Czilingirow, „The Belogradchik Journal for Local History, Cultural Heritage and Folk Studies” 2012, nr 3, s. 381-382. Zob. też S. Czilingirow, Moite sywremennici, Sofia 1955.

186

Evelina Kristanova

1930) i Czitaliszta sled Oswobożdenieto na Byłgaria (Czytelnie po wyzwo-leniu Bułgarii, 1934)36. Publikacje S. Czilingirowa zostały zakazane przez reżim komunistyczny po 1944 r. Prominenci nowego systemu uznali jego twórczość za mało istotną, co przyczyniło się do tego, że znalazł się wśród twórców zapomnianych.

W latach 1928-1934 BN była kierowana przez W. Jordanowa – nauczy-ciela, historyka literatury, historiografa szkolnictwa, bibliotekarza i muze-alnika. Prowadził również działalność kulturalną i oświatową. Kierował Wydziałem Kultury (1907) w Ministerstwie Oświaty Narodowej, był też kierownikiem Teatru Narodowego (1917-1918), a w latach 1921-1928 re-dagował czasopismo „Ucziliszten Pregled”. W. Jordanow starał się przede wszystkim przekształcić BN w nowoczesną instytucję. Stojąc na czele najważniejszej placówki kulturalnej w kraju, szczególnie zasłużył się dla jej zbiorów specjalnych. Znacznie przyczynił się do wzbogacenia księgo-zbioru w dzieła i spuścizny wymienianych społeczników, pisarzy i uczo-nych. Wśród zasług W. Jordanowa należy wymienić również zgromadzenie w książnicy narodowej oryginalnych dokumentów tureckich, m.in. protoko-łów z procesu sądowego bułgarskiego patrioty walczącego o wolność kra-ju – Wasiła Lewskiego (1837-1873). Reprezentował Bibliotekę Narodową w Sofii podczas I Światowego Kongresu Bibliotek i Bibliografii, który od-był się we Włoszech w 1929 r. Z okazji 50-lecia jej powstania wydał jedno ze swoich najważniejszych dzieł Istoria na Narodnata biblioteka (Historię Biblioteki Narodowej, 1930), której bazę źródłową stanowiły archiwalia37. Ostatnim dyrektorem Biblioteki w omawianym okresie od grudnia 1944 r. został wspomniany już wcześniej profesor T. Borow38.

Pomimo częstych zmian personalnych na stanowisku dyrektora bułgar-skiej Biblioteki Narodowej w latach 1878-1944, trudnych warunków loka-

36 P. Pariżkow, Czilingirow Stilian, [w:] Byłgarska kniga …, s. 470. 37 O. Jordanowa, Weliko Jordanow, „Bibliotekar” 1982, nr 11, s. 44; M. Mładenowa, Jordanow

Weliko, [w:] Byłgarska kniga…, s. 213. 38 T. Borow kierował Biblioteką w Sofii w latach 1944-1949 i w dużej mierze przyczynił się do

powstania jej nowego budynku. Starania o rozpoczęcie budowy trwały pięć lat, a budynek oddano do użytku w 1951 r. Jego zasługi dla rozwoju bibliografii, bibliotekoznawstwa i teorii księgoznawstwa bułgarskiego były znaczące. Dążył do powstania pierwszej Katedry Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej na Uniwersytecie Sofijskim, którą kierował w latach 1952-1969. Przyjaźnił się z największymi uczonymi i pisarzami tamtego okresu: A. Bałabanowem, E. Pelinem, N. Michowem, Michaiłem Arnaudowem (1878-1978), Iwanem Dujczewem (1907-1986). Na jego dorobek publikatorski złożyły się m.in. Pytiat kym knigite (Droga do książek, 1942), Byłgarska kniga (Książka bułgarska, 1935), Knigi. Biblioteki. Bibliografia (Książki. Biblioteki. Bibliografia, 1947). Napisał też i opublikował dzieło pt. Byłgarski bibiograficzeski institut (Bułgarski Instytut Bibliograficzny 1941-1963), w którym ukazał zasługi całego środowiska BN w powstaniu Instytutu, a w szczególności Bałana, Michowa i B. Angełowa. Osobistą zasługą T. Borowa było utworzenie Instytutu Bibliograficznego „Elin Pelin”, którego również był dyrektorem, zob. Byłgarska kniga, dz. cyt., s. 41, 84-85, 151-152.

187


lowych i powszechnego niezrozumienia jej roli, udało się kierującym książ-nicą wynieść ją do poziomu najważniejszej instytucji kulturalnej w kraju. W większości kierowali nią znani naukowcy i pisarze, którzy skupili wokół siebie znaczące środowisko intelektualistów39. Młodym uczonym, jakimi wówczas byli K. Ireczek i A. Teodorow-Bałan, Biblioteka wydawała się miejscem niegościnnym, jednak to oni w ostateczności przyczynili się do jej znacznego rozwoju. Ich uczeń T. Borow nazwał A. Teodorowa-Bałana najbardziej zasłużonym bułgarskim bibliografem, który prywatnie starał się utworzyć instytut bibliograficzny w Bułgarii jeszcze przed I wojną świa-tową40. Istotna była dbałość o zgromadzenie wśród kadry Biblioteki Naro-dowej wybitnych specjalistów, autorytetów w swoich dziedzinach, jak też stworzenie podstawowych jednostek organizacyjnych koniecznych do jej dalszego rozwoju.

Rola Biblioteki Narodowej w Sofii

Wraz z odzyskaniem niepodległości przez Bułgarię zrodziła się potrze-ba powołania odpowiedniej instytucji kultury na podobieństwo tych, któ-re posiadały inne kraje europejskie. Istniejące dotąd czytelnie narodowe jako jedyne ośrodki oświaty nie były bowiem w stanie sprostać zapotrze-bowaniom użytkowników. Dlatego też Biblioteka Narodowa w Sofii stała się jedną z pierwszych instytucji na utrzymaniu państwa, które utworzono po wyzwoleniu. W założeniu miała gromadzić i przechowywać cały doro-bek piśmiennictwa bułgarskiego: „rękopisy i stare druki”, „wszystkie stare i nowe druki w języku bułgarskim i autorstwa Bułgarów w językach obcych” oraz „wszystko, co napisano o Bułgarii”41. Z biegiem lat do jej zadań doszły uporządkowanie i udostępnianie księgozbioru oraz ogólna popularyzacja ro-dzimej kultury. Staraniem założycieli miała być przede wszystkim biblioteką Bułgarów, a jej główną funkcją do spełnienia było potwierdzenie odrębności i niepodległości narodu po prawie 500 latach niewoli tureckiej.

Do jej zadań należała też ochrona dóbr kultury Bałkanów. Za przykład może posłużyć akcja zabezpieczenia w czasie I wojny światowej, dokładnie w 1916 r., tzw. „serbskiej biblioteki” liczącej około 60 000-70 000 tomów. Ówczesny dyrektor BN, M. Tichow zabezpieczył księgozbiór i przechowywał go do 1919 r., po czym oddał Serbom. Państwo bułgarskie z własnego budżetu poniosło wtedy koszt jego przewozu i ochrony w wysokości 57 000 lewów.

39 Graditeli na Nacionałnata Biblioteka…, s. 8-9. 40 S. Popwasilew, dz. cyt., s. 40.41 A. Gergowa, Za chorata i licznostite w nacionałniat chram na kniżownostta,

[w:] Bibliotekata…, s. 9.

188

Evelina Kristanova

Postępowanie kierownictwa BN świadczy o wysokiej kulturze bułgarskiej in-teligencji przełomu XIX/XX w.42

Świadomie tworzona w instytucji atmosfera sprzyjała pracy naukowej. Jej dyrektorzy często byli dobrymi doradcami dla młodych badaczy, stając się ich mistrzami. Potwierdził to w swoich wspomnieniach I. Bogdanow pi-sząc o BN jako o kulturalnym centrum43.

Istotne z punktu widzenia zachowania i popularyzacji dziedzictwa kul-turalnego Bułgarii było prowadzenie i wydawanie bieżącej bibliografii na-rodowej na podstawie ustawy o egzemplarzu obowiązkowym. Pierwsze, nieudane starania o jego uzyskanie poczyniono w lutym 1883 r., prawo do egzemplarza obowiązkowego nadała BN dopiero ustawa z 22 II 1897 r.

Zestawienia bibliograficzne wysyłano nieodpłatnie państwowym i społecz-nym instytucjom, redakcjom czasopism oraz wydawcom. Zasługi w powsta-niu bibliografii mieli ówczesny dyrektor W. Stojanow i wicedyrektor A. Todo-row-Bałan oraz minister Konstantin Weliczkow (1855-1907). Było to dużym osiągnięciem zważywszy na fakt, iż do 1897 r. tylko 14 państw europejskich posiadało bieżącą bibliografię narodową. Bułgaria stała się tym samym pierw-szym państwem bałkańskim z własną bibliografią narodową. Od 1 I 1897 do 1929 r. nosiła wspomniany wyżej tytuł „Biuletyn Bibliograficzny Książek…”, później zaś „Byłgarski knigopis” (Bułgarska Bibliografia). Do jej dalszego roz-woju przyczynił się B. Angełow – kolejny dyrektor BN. Poziom „Biuletynu...” oraz jego regularne wydawanie stało się troską bibliografów Jaczo Chlebarowa (1887-1951) i T. Borowa. Publikacja przysporzyła dyrektorom książnicy naro-dowej wiele problemów z powodu braku środków, które miały napływać z Mi-nisterstwa Oświaty Narodowej. Powodowało to zarazem znaczne opóźnienia w druku, dlatego też „Biuletyn...” przekształcono w rocznik, ukazujący się co kilka lat. W czasie wojen z lat 1909-1919 zaprzestano jego wydawania. Wzno-wiony w okresie 1925-1942 ukazywał się z kilkuletnimi przerwami w formie wydawnictwa retrospektywnego. Problem stanowiła skomplikowana struktura i metodyka opracowania przyjęta w „Biuletynie...”, w którym w 1928 r. zamie-niono układ alfabetyczny na systematyczny z indeksem osobowym. Wcześniej, w 1923 r., dyrektor B. Angełow podjął próby uzupełnienia bibliografii za lata 1919-1923, niestety zakończyły się one niepowodzeniem. Pomimo braku od-powiednio wykwalifikowanych kadr i środków finansowych, BN nie zrezygno-wała do 1944 r. z prowadzenia bieżącej bibliografii. „Biuletyn...” ukazywał się w nakładzie około 1000 egzemplarzy i był udostępniany bibliotekom w całym kraju44. Sofijska książnica pomimo licznych przeszkód odgrywała zatem ważną

42 T. Janakiewa, Stranica ot kułturnata istoria na Narodnata biblioteka, [w:] tamże, s. 13-18. 43 I. Bogdanow, dz. cyt., s. 32-38. 44 D. Prawdomirowa, Narodnata biblioteka – nacionałna bibliografska agencja na Byłgaria.

Postiżenia i problemi do 1944 r., [w:] Bibliotekata…, s. 26-34.

189


rolę narodowej centrali bibliograficznej. Była też oczywiście skarbnicą kultu-ry wyzwolonej Bułgarii, jednocześnie najstarszą a zarazem najważniejszą pań-stwową instytucją podległą Ministerstwu Oświaty Narodowej oraz największą biblioteką publiczną w kraju. Jako „Biblioteka Bułgarów” w omawianym okre-sie dokumentowała odrębność i niepodległość narodu poprzez gromadzenie, opracowanie, przechowywanie, archiwizowanie (od 1924 r. pełniła rolę archi-wum książki bułgarskiej) i udostępnianie dorobku umysłowego kraju. Od 1904 r. pełniła również rolę naukowej biblioteki Uniwersytetu Sofijskiego. Jej funkcję centralnej biblioteki państwa potwierdziło też pierwszeństwo w gromadzeniu druków unikatowych. Dzięki otwarciu 15 I 1879 r. bezpłatnej czytelni przyczy-niła się także do rozwoju czytelnictwa w Sofii. Mimo swej roli i znaczenia dla państwa bułgarskiego, książnica narodowa nie doczekała się jednak do dziś ca-łościowej monografii.

Bibliografia

Bąkowska E., Biblioteka Narodowa w Bernie, instytucja ze 100-letnią tradycją, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” 1996, nr 1-2, s. 267-275.

Bibliotekata: minało i nastojaszte. Jubileen sbornik, posweten na 125-godiszninata na Narodnata biblioteka „Sw. Sw. Kiril i Metodij”, urednik A. Dipczikowa i E. Musako-wa, Sofia 2005.

Biblioteki w europejskich krajach postkomunistycznych w międzynarodowym kon-tekście: Międzynarodowa Konferencja Bibliotekarzy, Kraków-Przegorzały 3-5 sierpnia 1995, pod red. M. Kocójowej, Kraków 1995.

Biblioteki w systemie kultury jednoczącej się Europy, pod red. M. Zająca, E.B. Zy-bert, Warszawa 2007.

Bibliothèques et services d’information: besoins nationaux, solutions, rôle des bi- bliothèques nationales, document ètabli par M.B. Line, Paris 1989.

Bogdanow I., Neizbledniawaszti spomeni, Sofia 1981. Borow T., Stypki po pytia na edin dyłgoletnik, 1901-1991, Sofia 1992.Bošeski M., Narodnite biblioteki wo Makedonija: začetoci i razwoj 1945-1995, Skopie 1995.Byłgarska kniga. Encikłopedia, urednik A. Gergowa, Sofia-Moskwa 2004.Czekalski T., Bułgaria, Warszawa 2010.Czilingirow S., Moite sywremennici, Sofia 1955.Dimitrowa B., Wasilew J., Dni czerni i beli, Sofia 1975.Dryzek H., Biblioteki w społeczeństwie informacyjnym Europy Środkowo-Wschod-

niej, albo Kant i Einstein on-line, [online] http://www.ebib.pl/publikacje/matkonf/pw/referaty/HDryzek.pdf [dostęp 29.10.2016].

Gergowa A., Za chorata i licznostite w nacionałniat chram na kniżownostta, [w:] Bibliotekata: minało i nastojaszte. Jubileen sbornik, posweten na 125-godisznina-ta na Narodnata biblioteka „Sw. Sw. Kiril i Metodij”, urednik A. Dipczikowa i E. Mu-sakowa, Sofia 2005, s. 9-13.

Graditeli na Nacionałnata biblioteka. Iz spomeni na kułturni dejci, urednik I. So-tirowa, Sofia 1999.

190

Evelina Kristanova

Historia Bułgarii 1870-1915. Materiały źródłowe z komentarzami. T. 1-3, oprac. A. Malinowski, J. Rubacha, Warszawa 2006-2009.

Gorianski P., Kogato swetlinite ne gasnat. Literaturni portreti i spomeni, Sofia 1984. Grzybowska E., Biblioteka Narodowa Francji, przemiany i organizacja, „Przegląd

Biblioteczny” 2003, z. 4, s. 369-381.Humphreys K.W., A national library in theory and in practice, London 1987.Janakiewa T., Ireczek Konstantin, [w:] Byłgarska kniga. Encikłopedia, urednik

A. Gergowa, Sofia-Moskwa 2004, s. 209-210.Janakiewa T., Stranica ot kułturnata istoria na Narodnata biblioteka, [w:] Bibliotekata:

minało i nastojaszte. Jubileen sbornik, posweten na 125-godiszninata na Narodnata biblio-teka „Sw. Sw. Kiril i Metodij”, urednik A. Dipczikowa i E. Musakowa, Sofia 2005, s. 13-19.

Janakiewa T., Teodorow-Bałan Aleksander, [w:] Byłgarska kniga. Encikłopedia, urednik A. Gergowa, Sofia-Moskwa 2004, s. 424-425.

Jordanowa O., Weliko Jordanow, „Bibliotekar” 1982, nr 11, s. 44-46.Juda C., Pod znakiem BRL-u. Kultura i literatura bułgarska w pułapce ideologii,

Kraków 2003.Kałajdżiewa K.K., Materiali za istoriata na Narodnata biblioteka 1944-1978, Sofia 2003.Klukowski B., Książnice narodowe świata: geneza, zasoby, działalność, Warszawa 2005.Kolewa R., Osnowopołagaszti dokumenty za narodnite biblioteki w Sofia i Płowdiw,

w: Bibliotekata: minało i nastojaszte. Jubileen sbornik, posweten na 125-godiszninata na Narodnata biblioteka „Sw. Sw. Kiril i Metodij”, urednik A. Dipczikowa i E. Musako-wa, Sofia 2005, s. 19-25.

Kristanova E., Biblioteka Narodowa im. św. św. Cyryla i Metodego w Sofii. Historia i współczesność, „Przegląd Biblioteczny” 2009, z. 1, s. 54-66.

Kristanova E., Usługi bibliotek bułgarskich na podstawie stron WWW – pierwszy krok do sukcesu użytkownika, [w:] Biblioteka. Klucz do sukcesu użytkowników, pod red. M. Kocójowej, Kraków 2008, Seria III: ePublikacje Instytutu Informacji Naukowej i Bi-bliotekoznawstwa UJ nr 5, s. 111-121.

Krupski B., Z problemów modernizmu bułgarskiego, „Studia Rossica Posnaniensia” 1983, z. 7, s. 77-89.

Libera Z., Narodziny idei Biblioteki Narodowej w kulturze polskiego Oświecenia, Warszawa 2003.

Living memory: from the collection of the National Library of Norway, ed. T. Grave, Oslo 2006.

Łętocha B., Biblioteka Narodowa i Uniwersytecka w Jerozolimie, „Rocznik Bibliote-ki Narodowej” 2008, R. 39-40, s. 219-224.

Mładenowa M., Jordanow Weliko, [w:] Byłgarska kniga. Encikłopedia, urednik A. Gergowa, Sofia-Moskwa 2004, s. 213.

Nacionalna i sveučilišna knjižnica u Zagrebu 1607-2007: u powodu 400. obljetnice, urednik A. Stipčevića, Zagreb 2007.

Nacional’nye biblioteki Evropy. Po materialam sovresanij 1995-2000 gg. Konferen-cii direktorov evropejskih nacional’nyh bibliotek (CENL), by V.N. Zajcev, N.F. Verbina, Sankt-Peterburg 2002.

Nacional’nye biblioteki respublik Rossijskoj federacii v osuščestvlenii gosudarstven-noj nacional’noj kul’turnoj politiki. Referaty vystuplenij na Vserossijskoj naučno-prak-tičeskoj konferencii : Saransk, 18-20 aprelja 1995 g., [sost. L.D. Danil’janc, M.I. Akili-na; red. L.D. Gribakina, N. A. Efimova], Sankt-Petersburg 1997.

191


Nacionałna biblioteka „Sw. sw. Kirił i Metodij”, [online] http://www.nationallibrary.bg/wp/?page_id=96 [dostęp 26.01.2017].

National libraries, ed. M.B. Line, J. Line, London 1979.Narodna Biblioteka „Sw. sw. Kirił i Metodij” 1878-1998, Sofia 1998.Nedkow S., Prinosyt na dr Konstantin Ireczek za razwitieto na Byłgarska Narodna

Biblioteka i muzej, [w:] Bibliotekata: minało i nastojaszte. Jubileen sbornik, posweten na 125-godiszninata na Narodnata biblioteka „Sw. Sw. Kiril i Metodij”, urednik A. Dip-czikowa i E. Musakowa, Sofia 2005, s. 35-48.

Nowosad A., Władza i media w Bułgarii, Kraków 2008.Pariżkow P., Czilingirow Stilian, [w:] Byłgarska kniga. Encikłopedia, urednik A. Ger-

gowa, Sofia-Moskwa 2004, s. 470Patkaniowska D., Biblioteka Narodowa Słowacji - Slovenská Národná Knižnica

A.D. 2009, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” 2009, R. 59, s. 199-206.Popwasilew S., Spomeni na tworci na słowoto, Sofia 1982.Prawdomirowa D., Narodnata biblioteka – nacionałna bibliografska agencja na Był-

garia. Postiżenia i problemi do 1944 r., [w:] Bibliotekata: minało i nastojaszte. Jubileen sbornik, posweten na 125-godiszninata na Narodnata biblioteka „Sw. Sw. Kiril i Meto-dij”, urednik A. Dipczikowa i E. Musakowa, Sofia 2005, s. 26-35.

Prawilnik za narodnite biblioteki w Sofia i Płowdiw, Sofia 1989. Rubacha J., Bułgarski sen o Bizancjum. Polityka zagraniczna Bułgarii w latach

1878-1913, Warszawa 2004.Statelowa E., Grynczarow S., Istoria na Nowa Byłgaria 1878-1944, Sofia 1999. Teodorow-Bałan A., Kniga za mene si, Sofia 1988.Toszew B. W., Bełogradczik – gradyt na prikaznite widenia: małko izwesten tekst na

Stilian Czilingirow, „The Belogradchik Journal for Local History, Cultural Heritage and Folk Studies” 2012, nr 3, s. 381-382.

Wasilewski T., Historia Bułgarii, Wrocław 1988. Znamierowska-Rakk E., Federacja Słowian południowych w polityce Bułgarii

po II wojnie światowej. Korzenie – próby realizacji – upadek, Warszawa 2005. Zidarow K., Broenica na wremeto, Sofia 1982.

192

Evelina Kristanova

193




Henryka IlgiewiczInstytut Badań Kultury Litwy, Wilno, [email protected]

Towarzystwo XXVII Miłośników Książki w Kownie (1930-1940)

Abstract

Society XXVII of the Lovers of Books in Kaunas (1930-1940)

The Society XXVII of the Lovers of Books was acting in Kaunas in 1930-1940. The aim of this society was to develop fondness for a nicely edited books, as well as keeping ties with other bibliophile societies. Most of the Society members were deeply connected of the society there were persons deeply connected with books: editors, graphic designers and known Lithuanian politicians and public figures. Number of members varied from 12 to 23, and the most active were: Vytautas Steponaitis, Viktoras Cimkauskas, Paulius Galaunė, Vaclovas Biržiška, Marija Urbšienė, Petras Jakštas, Vilhelmas Burkevičius, Juozas Balčiūnas-Švaistas and Vytautas Kazimieras Jonynas. The society explored the history of Lithuanian book, published two volumes of annual editions „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” and several books, organized readings, exhibition of books, tours to the exhibitions and libraries, and gathered a reference collection. The Society contributed to the increased love of books in the Lithuanian society.

Key words: The Society XXVII of the Lovers of Books – Kaunas – biblio-phile ‒ Lithuanian books.

Słowa kluczowe: Towarzystwo XXVII Miłośników Książki – Kowno – bi-bliofilstwo ‒ litewska książka.

Założenie towarzystwa

W Zachodniej Europie towarzystwa bibliofilskie zaczęły powstawać w XIX w. Na przykład we Francji Towarzystwo Bibliofilów zostało zało-

194

Henryka Ilgiewicz

żone w 1820 r.1 Ruch bibliofilski w sąsiadującej z Litwą Polsce intensywnie rozwinął się po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Miłośnicy książek za-częli skupiać się w organizacjach, których celem było krzewienie w spo-łeczeństwie zamiłowania do książki, szczególnie książki pięknie wydanej, i podnoszenia jej poziomu estetycznego. Realizując te cele stowarzyszenia urządzały odczyty, wystawy, wydawały bibliofilskie publikacje, organizo-wały zjazdy bibliofilów. W latach 1921-1927 powstało w Polsce dziesięć towarzystw bibliofilskich: Towarzystwo Bibliofilów Polskich w Warszawie (1921), Towarzystwo Miłośników Książki w Krakowie (1922), Towarzy-stwo Bibliofilów Polskich w Poznaniu (1923), Towarzystwo Miłośników Książki we Lwowie (1925), Koło Miłośników Książki w Zamościu (1925), Towarzystwo Bibliofilów im. Joachima Lelewela w Toruniu (luty 1926), To-warzystwo Bibliofilów Polskich w Wilnie (kwiecień 1926) oraz Towarzy-stwo Miłośników Książki w Lublinie (czerwiec 1926)2.

Na początku lat 30. XX w. ruch bibliofilski dotarł także na Litwę Kowień-ską. W 1930 r. nieliczni bibliofile litewscy postanowili założyć Towarzystwo XXVII Miłośników Książki (XXVII knygos mėgėjų draugija) w Kownie, ówczesnej stolicy Litwy. Inicjatorem był pułkownik lejtnant Vytautas Ste-ponaitis, który w tym czasie pracował w Oddziale Prasy i Oświaty Sztabu Wojska Litewskiego jako redaktor czasopisma poświęconego historii woj-skowości „Mūsų Žinynas” i wydawnictwa ciągłego „Karo Archyvas”. Naj-pierw skontaktował się on z Mariją Urbšienė, żoną Juozasa Urbšysa, posła litewskiego w Paryżu, która dostała i przetłumaczyła na język litewski statut Towarzystwa Bibliofilów we Francji, nakreśliła swoją wizję litewskiego to-warzystwa i przysłała to wszystko Steponaitisowi do Kowna3.

Steponaitis za pomocą prasy poinformował litewskich miłośników książ-ki o planach założenia towarzystwa, opracował statut wzorowany na przysła-nym przez Urbšienę statucie Towarzystwa Bibliofilów we Francji i rozpoczął poszukiwanie ewentualnych członków. W dniu 8 X 1930 r. w mieszkaniu muzealnika i historyka sztuki Pauliusa Galauni w Kownie odbyło się pierw-sze spotkanie przyszłych członków towarzystwa. Oprócz samego gospoda-rza brali w nim udział V. Steponaitis oraz adwokat Viktoras Cimkauskas. Zapoznali się oni z projektem statutu towarzystwa i zaproponowali zmia-ny w jego tekście. Ustalili również, że towarzystwo nie może mieć więcej niż 27 członków. Według wspomnień byłych członków P. Galauni i Petrasa Jakštasa, taką liczbę zaproponował V. Steponaitis mając na myśli popular-

1 P. Galaunė, Kaip gimė ir veikė XXVII knygos mėgėjų draugija, „Bibliotekų Darbas” 1976, nr 10, s. 33.

2 E. Andrysiak, Towarzystwo Bibliofilów Polskich w Wilnie, Kalisz 2007, s. 13-15.3 Lietuvos nacionalinė Martyno Mažvydo biblioteka (dalej: LNMMB), sygn. F 25-148,

Marijos Urbšienės-Mašiotaitės laiškai Vytautui Steponaičiui, 1930-1933, k. 1-5, 8.

195


ną na Litwie nalewkę „Trzy dziewiątki” (Trejos devynerios), w której skład wchodziło 27 ziół. O pochodzeniu nazwy towarzystwa od popularnej nalew-ki wiedzieli tylko jego organizatorzy, do wiadomości szerszej publiczności tego nie podawano4.

Następne spotkanie kowieńskich miłośników książki odbyło się 30 X 1930 r. w klubie oficerów noszącym nazwę „Karininkų ramovė”. Tym razem na spotkanie przybyło 11 osób. Zebrani omówili projekt towarzystwa i wyłonili spośród siebie pięcioosobową grupę założycieli, którzy mieli osta-tecznie opracować i podpisać statut oraz zadbać o rejestrację towarzystwa. Do grupy założycieli weszli: V. Steponaitis, P. Galaunė, Juozas Paknys, V. Cim-kauskas oraz Vaclovas Biržiška. Wymienione osoby dopracowały i podpisały statut, 26 XI 1930 r. potwierdziły go notarialnie, a następnie wręczyły naczel-nikowi miasta Kowna i powiatu kowieńskiego. 17 XII 1930 r. Towarzystwo XXVII Miłośników Książki zostało zarejestrowane, a jego statut zatwierdzo-ny przez naczelnika miasta Kowna i powiatu kowieńskiego. Siedziba towa-rzystwa miała znajdować się w stolicy Litwy, a jego działalność obejmować całe jej terytorium5. W 1936 r. w związku z ukazaniem się nowej ustawy o to-warzystwach statut Towarzystwa XXVII Miłośników Książki został zatwier-dzony w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Republiki Litewskiej, a samą organizację wpisano do rejestru towarzystw pod numerem 276.

Po uzyskaniu podstawy prawnej organizatorzy zwołali kowieńskich mi-łośników książki na zebranie założycielskie, które odbyło się 27 I 1931 r. w restauracji przy hotelu Lietuva. Przybyło 15 osób, które zostały pierw-szymi członkami towarzystwa. Spośród nich wybrano zarząd i komisję re-wizyjną. Do zarządu towarzystwa weszli: V. Steponaitis (prezes), V. Cim-kauskas (sekretarz), ksiądz Juozas Tumas-Vaižgantas (skarbnik), P. Galaunė oraz J. Paknys. Członkami komisji rewizyjnej zostali: Antanas Rucevičius, Vladas Daumantas-Dzimidavičius i Jonas Strazdas-Jaunutis. Szerszą spo-łeczność o powstaniu nowego towarzystwa poinformowała prasa litewska7.

Członkowie

Członkami towarzystwa, jak głosił statut, mogli zostać obywatele Litwy kochający książkę i uznający jego przepisy. Osoby, które chciały zostać człon-

4 P. Galaunė, Kaip gimė ir veikė..., s. 33; P. Jakštas, Iš XXVII knygos mėgėjų draugijos nario prisiminimų, „Bibliotekų Darbas” 1988, nr 4, s. 34.

5 Įstatai, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1933, t. 1, s. 133-134; Chronika, tamże, s. 135-136.6 V. C-kas [Viktoras Cimkauskas], Chronika, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1937, t. 2, s. 180.7 Chronika..., s. 136; P. Jakštas, Iš XXVII knygos mėgėjų..., „Bibliotekų Darbas” 1988, nr 3,

s. 34; J. Andrukaitienė, E. Dikavičienė, M. Fominaitė, B. Voitkevič, Iš XXVII knygos mėgėjų draugijos archyvo, „Knygotyra” 2014, t. 63, s. 291-293.

196

Henryka Ilgiewicz

kiem organizacji musiały złożyć do zarządu pisemną prośbę oraz rekomendacje dwóch członków towarzystwa. Decyzję o przyjęciu nowych członków podej-mowało na wniosek zarządu walne zebranie8. Zostawały nimi osoby związane z książką: literaci, wydawcy, redaktorzy, graficy książkowi, ale również znani litewscy działacze polityczni i społeczni. Towarzystwo XXVII Miłośników Książki mogło zrzeszać, jak sugerowała nazwa, 27 członków9. Zwykle bywało ich mniej. Towarzystwo rozpoczęło działalność mając 15 członków, w 1933 r. pozostało ich zaledwie 1210. Na zebraniach niejednokrotnie mówiono o po-trzebie przyjęcia nowych osób i zwiększeniu liczby działaczy do 27. Mimo podjętych starań nie udało się tego zrealizować. Szeregowych bibliofilów od wstąpienia do towarzystwa odstraszały wysokie wymagania finansowe. Jed-norazowa opłata wpisowa wynosiła 100 litów, składka roczna – 120 litów11. Dla mniej zarabiających przedstawicieli litewskiej inteligencji, zwłaszcza w latach kryzysu gospodarczego, taka składka wydawała się zbyt wysoka. Z tego powodu na rocznym walnym zebraniu 27 I 1934 r. postanowiono skład-kę obniżyć do 5 litów miesięcznie, czyli 60 litów rocznie12. Jednak i po obni-żeniu opłaty nie było wielu kandydatów na członków towarzystwa. Na dzień 27 I 1937 r. miało ono 23 członków, po śmierci Mykolasa Sleževičiusa (zmarł 11 XI 1939 r. w Kownie) pozostało ich 2213.

Oprócz trudności materialnych wielu szeregowych przedstawicieli litew-skiej inteligencji powstrzymywało się od działalności w organizacjach spo-łecznych z przyczyn politycznych. Po dokonanym w grudniu 1926 r. zamachu stanu na Litwie panował reżym autorytarny bazujący na systemie biurokra-tyczno-policyjnym. Przywódca litewskich narodowców Antanas Smetona został prezydentem Litwy i konsekwentnie ugruntowywał swoją pozycję. Narodowcy ogłosili go wodzem narodu. W celu sparaliżowania wszelkich przejawów działalności opozycyjnej władzę administracyjną przekazywano w ręce komendantów wojennych, utrzymywano rygorystyczną cenzurę pra-sy i wydawnictw, wszelkie dziedziny życia społecznego i kulturalnego oraz oświaty poddawano kontroli administracji państwowej14. Działając w takich okolicznościach towarzystwo również przejawiało ostrożność i przyjmowa-ło do swego grona osoby uważane za polityczne prawomyślne.

8 Įstatai..., § 6, 8, 10.9 Įstatai..., § 7.10 Chronika..., s. 136; XXVII knygos mėgėjai, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1933, t. 1, s. 272.11 Įstatai..., § 11, 20.12 Chronika..., s. 178.13 P. Jakštas, Kas buvo XXVII knygos mėgėjai, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 2004, t. 3,

s. 58-64; XXVII knygos mėgėjai 1934.I.27-1937.I.27, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1937, t. 2, s. 211; A. Banevičius, 111 Lietuvos valstybės 1918-1940 politikos veikėjų. Enciklopedinis žinynas, Vilnius 1991, s. 117.

14 K. Buchowski, Polacy w niepodległym państwie litewskim 1918-1940, Białystok 1999, s. 165.

197


Ogółem na podstawie zachowanej dokumentacji można naliczyć 28 osób, które były członkami organizacji. Każdy z nich figurował na liście pod sta-łym numerem zapisywanym cyfrą rzymską. Nowy członek mógł być wpisa-ny na listę pod tym samym numerem w razie śmierci lub wystąpienia z to-warzystwa poprzednika. Ponadto, według niepisanej zasady w towarzystwie w tym samym czasie mogła być tylko jedna kobieta, jeden ksiądz oraz jeden Żyd. W pierwszych latach funkcjonowania organizacji tak było. W gronie towarzystwa znajdowała się jedna kobieta – M. Urbšienė, jeden ksiądz – J. Tumas-Vaižgantas i jeden Żyd – V. Cimkauskas. Jednak w latach później-szych zasady tej tak skrupulatnie nie przestrzegano. Na przykład, w 1933 r. z listy członków został skreślony artysta malarz Adalbertas Staneika, który nie uczestniczył w działalności towarzystwa i nie płacił składek członkow-skich. Na jego miejsce pod numerem XII została wpisana nowa członkini – Magdalena Avietėnaitė, urzędniczka Ministerstwa Spraw Zagranicznych, chociaż w towarzystwie była już jedna kobieta – M. Urbšienė. Po śmierci Tumasa-Vaižgantasa, który zmarł 29 IV1933 r., innego księdza do towarzy-stwa nie przyjęto, jeśli nie liczyć dwóch byłych księży: V. Daumantasa-Dzi-midavičiusa i Vladasa Jurgutisa15.

Jak już wspomniano, członkowie towarzystwa na walnym zebraniu wy-bierali spośród siebie pięcioosobowy zarząd i trzyosobową komisję rewi-zyjną16. Powoływano je na trzy lata, lecz z powodu braku osób chcących i mogących poświęcić czas i wysiłek sprawom towarzystwa, w zarządzie i komisji te same osoby pozostawały przez kilka kadencji. W skład pierw-szego zarządu wchodzili: V. Steponaitis, V. Cimkauskas, J. Tumas-Vaižgan-tas, P. Galaunė i J. Paknys, a komisję rewizyjną tworzyli: A. Rucevičius, V. Daumantas-Dzimidavičius i J. Strazdas-Jaunutis. W latach następnych w składzie zarządu i komisji rewizyjnej zaszły niewielkie zmiany. W 1933 r. po śmierci księdza J. Tumasa-Vaižgantasa do zarządu dokooptowano Ka-zysa Bizauskasa. Na walnym zebraniu 27 I 1934 r. na miejsce ustępującego J. Paknysa wybrano Eduardasa Turauskasa, a kiedy wyjechał on do Czecho-słowacji, 1 X 1934 r. do zarządu dokooptowano Juozasa Balčiūnasa-Švaista-sa, któremu powierzono obowiązki skarbnika. Do komisji rewizyjnej na wal-nym zebraniu 27 I 1936 r. w miejsce Daumantasa-Dzimidavičiusa wybrano Vilhelmasa Burkevičiusa17. W ostatnich latach egzystowania towarzystwa zarząd pracował w składzie: J. Balčiūnas-Švaistas, V. Burkevičius, V. Cim-kauskas, Vytautas Kazimieras Jonynas oraz A. Rucevičius18.

15 P. Jakštas, Kas buvo XXVII knygos mėgėjai..., s. 36; V. C-kas [V. Cimkauskas], Chronika..., s. 178-180.

16 Įstatai..., § 12-15.17 V. C-kas [V. Cimkauskas], Chronika..., s. 177-181.18 LNMMB, sygn. F 40-16, V. Burkevičius, Aštuonerius metus su knygos mėgėjais, Vilnius, k. 48.

198

Henryka Ilgiewicz

Działalność towarzystwa

Celem Towarzystwa XXVII Miłośników Książki, według statutu, było roz-wijanie na Litwie zamiłowania do pięknie wydanej książki oraz utrzymywanie więzi z innymi towarzystwami bibliofilskimi19. W tym celu towarzystwo miało publikować własne czasopismo, informować o pięknie wydanych książkach na Litwie i za granicą, organizować odczyty, wystawy i konkursy, badać dzieje litewskiej książki, gromadzić własną bibliotekę, wymieniać się wydawnictwa-mi z innymi towarzystwami o podobnym zakresie działalności20.

Konkretne plany działalności były omawiane na posiedzeniach zarzą-du i zatwierdzane na ogólnych zebraniach członków towarzystwa. Według regulaminu, przyjętego 27 IX 1931 r., zarząd miał zwoływać nie mniej niż sześć ogólnych zebrań rocznie. Zwykle w ciągu roku odbywało się od czterech do pięciu zebrań zwyczajnych oraz jedno sprawozdawcze, na którym wysłuchiwano sprawozdania zarządu i komisji rewizyjnej, zatwier-dzano plany działania oraz decydowano o innych sprawach ważnych dla towarzystwa. Zarząd zbierał się na posiedzenia w razie potrzeby. Ponieważ towarzystwo nie miało własnej siedziby, zebrania i wszelkie inne imprezy odbywały się w pomieszczeniach różnych urzędów, w bibliotekach, mu-zeach, restauracjach czy w mieszkaniach członków. O miejscu kolejnego zebrania decydował zarząd, a sekretarz pisemnie zawiadamiał o tym człon-ków towarzystwa21.

Oprócz omawiania i rozstrzygania bieżących spraw, na zebraniach to-warzystwa wygłaszano odczyty o różnych aspektach bibliofilstwa, biblio-tekach, drukarniach, rozwoju piśmiennictwa i dziejach książki litewskiej. W pierwszym roku działalności z powodu wielu spraw organizacyjnych brakowało czasu na przygotowanie i wygłaszanie odczytów, toteż wysłu-chano zaledwie jednego wykładu P. Galauni o bibliofilu litewskim Lukoše-vičiuse, organiście w Dorsuniszkach (Darsūniškis – osiedle w rejonie ko-szedarskim na Litwie), wygłoszonego na zebraniu 27 V 1931 r.22 W latach następnych liczba odczytów znacznie wzrosła. W roku 1932 wygłoszo-no sześć, w 1933 – siedem, w 1934 – trzy, w 1935 – dziewięć, w 1936 – siedem, w 1937 – trzy, w 1938 – siedem, w 1939 – cztery, a w 1940

19 Įstatai..., § 3.20 Įstatai..., § 4.21 Regulaminas, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1933, t. 1, s. 134-135; LNMMB, sygn.

F 14-415, XXVII knygos mėgėjų draugijos kvietimai [dalyvauti draugijos susirinkimuose] siusti M. Urbšienei-Mašiotaitei, 1931.II. 27 – 1940.V.27, Vilnius; tamże, sygn. F 61-263, Kvietimai į [XXVII knygos mėgėjų] draugijos susirinkimus siusti Bizauskui Kaziui 1932-1940, Vilnius.

22 J. Andrukaitienė, E. Dikavičienė, M. Fominaitė, B. Voitkevič, Iš XXVII knygos mėgėjų..., s. 295.

199


– dwa odczyty23. W roli prelegentów występowali najczęściej sami człon-kowie towarzystwa. Najaktywniejsi pod tym względem byli: P. Galaunė, V. Biržiška, V. Steponaitis, M. Urbšienė, V. Burkevičius, J. Balčiūnas-Šva-istas oraz V.K. Jonynas24.

Niekiedy z odczytami występowali zaproszeni przez zarząd litewscy miłośnicy książek nienależący do towarzystwa. Na przykład, na zebra-niu 27 XI 1938 artysta Stanislovas Pilka mówił o bibliotece swojego ojca, 27 IV 1939 introligator Tadas Lomsargis – o oprawach książek, 27 IV 1940 r. prawnik Liudas Šmulkštys – o wystawie litewskich książek w Moskwie25. Po-nadto ksiądz Jonas Krikščiukaitis, kierownik biblioteki Zgromadzenia Księży Marianów w Mariampolu, przygotował referat pt. Jak ja zbierałem książki do biblioteki Zgromadzenia Księży Marianów. Z powodu nieobecności autora tekst na walnym zebraniu 27 I 1933 r. przeczytał J. Balčiūnas-Švaistas26.

Dzieje piśmiennictwa i druku na Litwie przez długie stulecia nieroze-rwalnie były powiązane z kulturą polską, lecz z powodu antypolskiego kur-su polityki litewskiej27 rzadko wybierano tematy dotyczące historii polskiej książki na Litwie. Można tutaj wymienić jedynie odczyt J. Balčiūnasa-Šva-istasa o drukarni Zawadzkich w Wilnie oraz prelekcję Mykolasa Biržiški o bibliotekach wileńskich28. Nieco częściej mówiono na zebraniach towarzy-stwa o ruchu wydawniczym i bibliofilskim w innych krajach europejskich. 27 V 1935 r. J. Balčiūnas-Švaistas wygłosił odczyt o twórczości rosyjskie-go pisarza emigracyjnego Viktora Ireckiego (Виктор Ирецкий, właściwie Виктор Яковлевич Гликман, 1882-1936) i czytał przetłumaczone na język litewski fragmenty jego powieści o bibliofilu, zaś na zebraniu 27 września tegoż roku V. Steponaitis opowiadał o znanych bibliofilach w Estonii i na Łotwie29. W marcu 1936 r. P. Jakštas przedstawił prelekcję o antysemickich publikacjach w Niemczech, a w maju tegoż roku V.K. Jonynas – o współ-

23 Chronika, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1933, t. 1, s. 135-138; V. C-kas [V. Cimkauskas], Chronika, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1937, t. 2, s. 177-181; LNMMB, sygn. F 61-263, Kvietimai į [XXVII knygos mėgėjų] draugijos susirinkimus siusti Bizauskui Kaziui 1932-1940, Vilnius; tamże, sygn. F 14-415, XXVII knygos mėgėjų draugijos kvietimai [dalyvauti draugijos susirinkimuose] siusti M. Urbšienei-Mašiotaitei, 1931.II. 27 – 1940.V.27; P. Jakštas, Kas buvo XXVII knygos mėgėjai..., s. 43-47.

24 Tamże.25 LNMMB, sygn. F 61-263, Kvietimai į [XXVII knygos mėgėjų] draugijos susirinkimus siusti

Bizauskui Kaziui 1932-1940; tamże, sygn. F 14-415, XXVII knygos mėgėjų draugijos kvietimai [dalyvauti draugijos susirinkimuose] siusti M. Urbšienei-Mašiotaitei, 1931 II 27 – 1940 V 27.

26 Chronika..., s. 138.27 O stosunkach polsko-litewskich w okresie międzywojennym zob. P. Łossowski, Po tej i tamtej

stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883-1939, Warszawa 1985; K. Buchowski, dz. cyt.; B. Paszkiewicz, Pod znakiem «Omegi», przygotował do druku i indeks osób oprac. A. Gałkowski, słowem wstępnym opatrzył i całość krytycznie przejrzał P. Łossowski, Warszawa 2003.

28 V. C-kas [V. Cimkauskas], Chronika..., t. 2, s. 180.29 Tamże, s. 179.

200

Henryka Ilgiewicz

czesnej francuskiej grafice książkowej30. Po paru latach V.K. Jonynas jeszcze raz wrócił do tematyki grafiki francuskiej i 27 III 1938 r. wystąpił z odczytem pt. Pierwszy światowy kongres grafików w Paryżu31. Natomiast M. Urbšienė przygotowała i wygłosiła 27 V 1940 r. prelekcję o Janie Guten-bergu (ok. 1398-1468) oraz o obchodzonych w 1938 r. rocznicy jego urodzin (540.) i 470. rocznicy śmierci. Był to w ogóle ostatni odczyt wygłoszony na zebraniu Towarzystwa XXVII Miłośników Książki32.

Akcja odczytowa, jak i inna działalność kowieńskich miłośników książ-ki, nie zawsze była akceptowana przez ówczesną społeczność kowieńską. Na przykład, wygłoszony 27 XI 1934 r. odczyt J. Srazdasa-Jaunutisa o dra-maturgu i publicyście Gabrielu Landsbergisie-Žemkalnisie (1852-1916) wywołał duży skandal, gdyż syn literata, inżynier architekt Vytautas Lands-bergis-Žemkalnis (1893-1993), uznał prelekcję za uwłaczającą pamięci jego ojca ‒ prelegent osobiście znał Gabriela, wspominał o nim, jako o człowie-ku mało praktycznym w życiu codziennym. Mówił m.in., że dramaturg, po otrzymaniu od wileńskiego wydawcy Józefa Zawadzkiego 300 złotych ru-bli (honorarium za dramat Tadas Blinda), urządził wystawny bankiet, wy-dał całą sumę i pozostał bez pieniędzy. Sprawę rozstrzygał sąd honorowy. Towarzystwo zobowiązało J. Strazdasa-Jaunutisa do powstrzymania się od opublikowania tekstu i dokładniejszego zbadania kwestii33.

Poważne konsekwencje z powodu odczytu spotkały także V. Daumanta-sa-Dzimidavičiusa. 27 I 1935 r. miał on wygłosić prelekcję pt. Miłośnicy cu-dzych książek, lecz prezes V. Steponaitis, po zapoznaniu się z tekstem, uznał, że odczyt może spowodować kolejny skandal. W efekcie między prezesem a autorem doszło do poważnego konfliktu. Odczyt został odwołany, a Dau-mantas-Dzimidavičius skreślony z listy członków towarzystwa34.

Takie konflikty, na szczęście, zdarzały się rzadko. Na ogół spotkania członków towarzystwa odbywały się w miłej atmosferze. Po wysłuchaniu referatów i omówieniu spraw bieżących szli do którejś z kowieńskich restau-racji na kolację. W przypadkach, kiedy zebranie odbywało się w mieszka-niu jednego z członków, kolację urządzał gospodarz. Wystawność przyjęcia

30 Tamże, s. 180-181; LNMMB, sygn. F 25-278, V.K. Jonynas, Šių dienų prancūzų knygos meno apžvalga (Pranešimas skaitytas XXVII knygos mėgėjų posėdyje 1935 V 27).

31 LNMMB, sygn. F 14-415, XXVII knygos mėgėjų draugijos kvietimai [dalyvauti draugijos susirinkimuose] siusti M. Urbšienei-Mašiotaitei, 1931 II 27 – 1940 V 27, k. 28.

32 Tamże, sygn. F 61-263, Kvietimai į [XXVII knygos mėgėjų] draugijos susirinkimus siusti Bizauskui Kaziui 1932-1940, k. 42.

33 Tamże, sygn. F 47-2448, Vytauto Landsbergio-Žemkalnio pareiškimas garbės teismui dėl Jono Strazdo šmeižikiško pranešimo apie Gabrielių Landsbergį-Žemkalnį XXVII knygų mėgėjų draugijos pasėdyje, 1936 III 1, Vilnius; V. C-kas [V. Cimkauskas], Chronika, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1937, t. 2, s. 178, 180; P. Jakštas, Kas buvo XXVII knygos mėgėjai..., s. 44-46.

34 V. C-kas [V. Cimkauskas], Chronika, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1937, t. 2, s. 178-179; P. Jakštas, Kas buvo XXVII knygos mėgėjai..., s. 44-46.

201


zależała od pozycji społecznej i materialnej gospodarza, ale prawie nigdy nie brakowało ani smacznych potraw, ani dobrych trunków, a przede wszyst-kim, rozumie się, tradycyjnej nalewki „Trzy dziewiątki”. Jedynie u księdza J. Tumasa-Vaižgantasa nie podawano gościom napojów alkoholowych. Sam na przyjęciach urządzanych przez innych członków alkoholu nie pił, pręd-ko coś zjadał, wstawał od stołu, całował gospodarza w głowę i pośpiesznie opuszczał towarzystwo. Pozostali biesiadnicy spędzali mile wieczór opo-wiadając różne zabawne historie i dowcipy. Takie wieczory na długo pozo-stały w pamięci ich uczestników, którzy wspominali o nich z sentymentem35.

Zebrania odbywające się w mieszkaniach prywatnych dawały także możliwość obejrzenia posiadanych przez gospodarzy księgozbiorów. Naj-bogatsze biblioteki mieli M. i V. Biržiškowie, P. Galaunė oraz V. Stepona-itis. V. Cimkauskas mógł poszczycić się pokaźnym zbiorem ekslibrisów, a V. Daumantas-Dzimidawiczius kolekcją dawnych litewskich książek. Nie-małą bibliotekę (ponad 2000 tomów) miał ksiądz J. Tumas-Vaižgantas, ale u schyłku życia dużo książek rozdał36.

Własną podręczną biblioteczkę gromadziło również Towarzystwo XXVII Miłośników Książki. Ponieważ nie miało swej siedziby zbiory przechowy-wano w Bibliotece Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie w oddzielnej szafie. Zawierały wydawnictwa własne towarzystwa oraz książki i czasopi-sma nabyte drogą kupna lub podarowane przez jego członków37.

Członkowie towarzystwa każdego roku organizowali wspólne wycieczki do bibliotek lub na wystawy książek. 27 II 1931 r. zwiedzili Bibliotekę Uni-wersytetu Witolda Wielkiego, a 27 listopada tegoż roku bibliotekę seminarium duchownego w Kownie. Po bibliotece uniwersyteckiej oprowadzał ich i pokazy-wał najwartościowsze druki dyrektor książnicy, członek organizacji V. Biržiška, przewodnikiem po bibliotece seminaryjnej był ksiądz Morkus Morkelis38.

W sierpniu 1932 r. towarzystwo zorganizowało wycieczkę do Mariampo-la (Marijampolė – miasto w południowej części Litwy), gdzie odwiedzono bibliotekę Zgromadzenia Księży Marianów. Jej kierownik ksiądz J. Krikščiu-kaitis udzielił szczegółowej informacji o dziejach i zbiorach biblioteki, a po-tem pokazał gabinety zajęć oraz bursę prowadzonego przez księży marianów gimnazjum. Po tym spotkaniu J. Krikščiukaitis, na prośbę członków towa-rzystwa, opracował referat o kompletowaniu zbiorów biblioteki. Referat, jak wspomniano powyżej, został odczytany na zebraniu towarzystwa39.

35 Tamże, s. 40-42. 36 P. Jakštas, Iš XXVII knygos mėgėjų..., „Bibliotekų Darbas” 1988, nr 3, s. 35.37 LNMMB, sygn. F 40-16, Leidinių-dovanų sąrašas, Vilnius, k. 20-21; P. Jakštas, Kas buvo

XXVII knygos mėgėjai..., s. 57. 38 Chronika..., s. 136-137.39 Tamże, s. 137.

202

Henryka Ilgiewicz

W tym samym roku Towarzystwo XXVII Miłośników Książki zor-ganizowało w Galerii Mikalojusa Konstantinasa Čiurlionisa w Kownie (dyrektorem Muzeum M.K. Čiurlionisa był P. Galaunė) wystawę „Piękna książka litewska”. Organizatorzy wystawy przyznawali, że nazwa ta od-zwierciedlała raczej życzenie, a nie stan rzeczywisty, gdyż pod względem estetycznym ówczesne litewskie książki nie prezentowały się najlepiej. Spodziewali się jednak, że ekspozycja posłuży propagowaniu książki w li-tewskim społeczeństwie i zachęci wydawców do podniesienia poziomu estetycznego jej szaty graficznej. Zaprezentowano 121 książek wypoży-czonych z biblioteki uniwersyteckiej oraz z prywatnych zbiorów człon-ków towarzystwa. Niektóre z nich pochodziły z XVIII w. lub z czasów zakazu druku alfabetem łacińskim, jednak większą część wydano już po odzyskaniu przez Litwę niepodległości. Wystawa trwała od 27 stycznia do 17 lutego 1932 r. Zwiedziło ją 186 osób. Przyczyną małej frekwencji w du-żej mierze była mroźna pogoda oraz urządzenie wystawy w niedogodnym, oddalonym od śródmieścia lokalu. Tym nie mniej wystawa dała możliwość zarówno bibliofilom, jak i wydawcom zapoznania się z najbardziej uda-nymi pod względem estetycznym książkami litewskimi, które mogły być wzorcem do naśladowania40.

W maju 1933 r. członkowie towarzystwa udali się do fabryki papieru w Pietraszunach (Petrašiūnai – dzielnica Kowna), należącej do szwedzkiego koncernu produkującego zapałki. Odpowiedzialny za produkcję inżynier po-kazał zwiedzającym urządzenia papierni i jej wytwory, a potem zaprosił do fabrycznego kantoru na poczęstunek41.

W październiku 1934 r. kowieńscy bibliofile zwiedzili wystawę daw-nej książki, zorganizowaną przez Towarzystwo Krajoznawcze w Szawlach (Šiauliai – miasto na Litwie, na wschód od Kłajpedy). Wystawę urządzo-no w muzeum Aušra. Eksponaty wypożyczono z Biblioteki Uniwersytetu Witolda Wielkiego oraz z Centralnej Biblioteki w Szawlach. Najstarsza eksponowana na wystawie książka w języku łacińskim (encyklopedycz-ny słownik teologiczno-prawniczy) była wydana w 1487 r. w Wenecji, a najstarsza publikacja w języku litewskim (Postylla Jana Bretkuna) ‒ wy-tłoczona w 1591 r. w Królewcu. Ponadto, na wystawie zaprezentowano interesujące przykłady dawnych kalendarzy i periodyków oraz innych li-tewskich druków wydawanych za granicą i przemycanych nielegalnie na Litwę w czasie zaborów42.

40 Dailiosios knygos paroda, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1933, t. 1, s. 138-131; R. Juzefovičius, Lietuvos humanitarų mokslo organizacijos (1918-1940), Vilnius 2007, s. 117-119.

41 P. Jakštas, Kas buvo XXVII knygos mėgėjai..., s. 48.42 V. C-kas [V. Cimkauskas], Chronika..., s. 178; P. Jakštas, Kas buvo XXVII knygos

mėgėjai..., s. 48.

203


W grudniu 1935 r. członkowie towarzystwa wzięli udział w otwarciu wy-stawy książki sowieckiej w Muzeum Kultury im. Witolda Wielkiego w Kow-nie. Wystawę zorganizowały Litewskie Towarzystwo Poznania Kultury Narodów ZSRR oraz moskiewskie Ogólnozwiązkowe Towarzystwo Więzi Kulturowych z Zagranicą. Wystawa była prezentowana od 13 XII 1935 r. do 13 I 1936 r. Zwiedzający mogli obejrzeć oprócz książek także czasopisma i plakaty sowieckie43.

W 1937 r. duże zainteresowanie kowieńskich bibliofilów wywołała wy-stawa książek wydanych w Szwajcarii. Ekspozycję zorganizował Konsulat Szwajcarii i kowieńska spółka wydawnicza Spaudos Fondas. Uroczyste otwarcie wystawy odbyło się 28 II 1937 r. w Muzeum Kultury im. Witol-da Wielkiego. Zaprezentowano książki w językach francuskim, niemieckim i włoskim, a także gazety, czasopisma, plakaty i płyty gramofonowe44.

Ostatnia wspólna wycieczka miała miejsce 27 II 1940 r. Członkowie to-warzystwa wybrali się wtedy do Wilna w celu zwiedzenia Biblioteki Uniwer-sytetu Wileńskiego. Wilno i obwód wileński, jak wiadomo, przekazał Litwie Związek Sowiecki na mocy traktatu podpisanego w Moskwie 10 X 1939 r. W zamian Litwa zgodziła się na rozmieszczenie na jej terytorium baz wojsk sowieckich. Rząd litewski natychmiast po przejęciu Wilna i Wileńszczyzny rozpoczął ich forsowną lituanizację, mającą zespolić uzyskane tereny z resz-tą państwa i stworzyć fakty dokonane. Likwidowano m.in. wszelkie polskie urzędy, organizacje oraz instytucje, w tym Uniwersytet Stefana Batorego, a na ich miejsce pospiesznie przenoszono z Kowna urzędy i instytucje litew-skie45. W Wilnie znalazła się także część kowieńskich miłośników książki, gdzie powierzono im wysokie stanowiska: K. Bizauskas został pełnomoc-nikiem rządu litewskiego w Kraju Wileńskim, M. Biržiška – rektorem li-tewskiego Uniwersytetu Wileńskiego, jego brat V. Biržiška – dyrektorem Biblioteki Uniwersytetu Wileńskiego46.

Kowieńscy bibliofile po przybyciu do Wilna udali się najpierw do Bibliote-ki Uniwersyteckiej, gdzie powitał ich V. Biržiška, oprowadzając następnie po książnicy i pokazując najcenniejsze stare druki. Potem członkowie towarzystwa zostali zaproszeni na obiad do byłego Pałacu Reprezentacyjnego Rzeczypospo-litej (za czasów zaboru rosyjskiego Pałac Generał-Gubernatorski, obecnie Pałac Prezydencki), gdzie rezydował K. Bizauskas. P. Jakštas wspominał, że obiad był

43 P. Jakštas, Kas buvo XXVII knygos mėgėjai..., s. 49; P. Galaunė, TSRS knygų, žurnalų ir plakatų paroda, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1937, t. 2, s. 206-207.

44 P. Jakštas, Kas buvo XXVII knygos mėgėjai..., s. 49; P. Brenderis, Šveicarų knygos paroda Kaune, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1937, t. 2, s. 208-209.

45 Zob. m.in. P. Łossowski, Litwa a sprawy polskie 1939-1940, Warszawa 1985. 46 A. Banevičius, 111 Lietuvos valstybės..., s. 41, 44; M. Jackiewicz, Leksykon kultury

litewskiej, Warszawa 2005, s. 48-49.

204

Henryka Ilgiewicz

bardzo wystawny, z użyciem zabytkowej zastawy stołowej47. W tym czasie rząd i ogół społeczeństwa litewskiego wykazywali powszechny entuzjazm z powodu odzyskania Wilna48, ale część bardziej świadoma odczuwała coraz większy nie-pokój z powodu aktywizowania się nielegalnych organizacji komunistycznych i rozlokowania na terytorium Litwy licznych oddziałów wojsk sowieckich. Cho-ciaż początkowo wojskowi sowieccy nie mieszali się do spraw wewnętrznych Litwy obawiano się, że taki stan nie potrwa długo. Wydarzenia następnych mie-sięcy pokazały, że obawy były jak najbardziej uzasadnione. Do upadku niepod-ległego państwa litewskiego pozostawało zaledwie kilka miesięcy49.

Ważną dziedziną działalności Towarzystwa XXVII Miłośników Książki było wydawnictwo. Zamierzało ono publikować własny rocznik oraz serię pięknie ilustrowanych książek50. Jednak z powodu ograniczonych środków finansowych nie wszystkie zamiary udało się zrealizować. Wydano statut i regulamin towarzystwa51, graficzny portret J. Tumasa-Vaižgantasa (autor V.K. Jonynas)52, dwie broszurki V. Biržiški53, dwie ilustrowane książki litew-skich pisarzy (J. Tumasa-Vaižgantasa i Jonasa Biliūnasa)54 oraz książkę dla dzieci Łabędź – żona króla. Bajka ludowa55. Dwie z tych książek – J. Biliūna-

47 P. Jakštas, Kas buvo XXVII knygos mėgėjai..., s. 42-43.48 Po przyłączeniu Kraju Wileńskiego terytorium państwa litewskiego zwiększyło się

o 13%, a liczba mieszkańców prawie o 20%. Kompensowało to w pewnym sensie utratę Kraju Kłajpedzkiego, który zgodnie z umową podpisaną 22 III 1939 r. Litwa musiała przekazać Niemcom. Zob. Vilnius ir atgautos žemės skaičiais, „Lietuvos Aidas” 1939, nr 621 (50230, X 17); P. Łossowski, Litwa a sprawy polskie..., s. 56.

49 Zmiana postępowania Kremla wobec Litwy i innych państw bałtyckich nastąpiła na początku lata 1940 r. Związek Sowiecki, widząc sukcesy wojsk niemieckich we Francji, uznał, że należy zająć ziemie przypadłe mu według podziału dokonanego w 1939 r. wspólnie z Niemcami. 14 VI 1940 r. strona radziecka wręczyła Litwie ultimatum, które Litwa przyjęła. Następnego dnia wkroczyły na Litwę dodatkowe oddziały Armii Czerwonej, a prezydent Republiki Litewskiej A. Smetona zbiegł do Niemiec. 17 VI 1940 r. został utworzony nowy Rząd Ludowy z premierem Justasem Paleckisem na czele. W dniach 14-15 VII 1940 r. odbyły się wybory do Sejmu Ludowego. Wskutek różnych manipulacji w nowo wybranym sejmie większość stanowili komuniści. Sejm Ludowy zebrał się w Kownie 21 lipca i ogłosił ustanowienie władzy sowieckiej na Litwie. Jednocześnie zwrócono się do Rady Najwyższej ZSRR z prośbą o przyjęcie Litwy do Związku Sowieckiego. Uchwalono także ustawy dotyczące nacjonalizacji ziemi, zakładów przemysłowych i banków. 3 VIII 1940 r. Litwa na mocy uchwały Rady Najwyższej została przyjęta do Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich. Rozpoczęła się sowietyzacja Litwy. Zob. J. Urbšys, Lietuva lemtingaisiais 1939-1940 metais, Vilnius 1988; K. Musteikis, Prisiminimų fragmentai, 2 leidimas, Vilnius 1989, s. 47-63; P. Łossowski, Litwa, Warszawa 2001, s. 152-167.

50 Chronika..., s. 137; J. Andrukaitienė, E. Dikavičienė, M. Fominaitė, B. Voitkevič, Iš XXVII knygos mėgėjų..., s. 292.

51 XXVII knygos mėgėjų įstatai ir reguliaminas, Kaunas 1933.52 Kan. J. Tumo-Vaižganto portretas, dailininko V.K. Jonyno medžio raižinys, Kaunas 1933. 53 V. Biržiška, Bibliotekos, Kaunas 1935; tenże, Bibliografija, Kaunas 1935.54 Vaižgantas [Tumas-Vaižgantas] J., Milžinų dvasios. Fragmentai iš Pragiedrulių, A. Kučo

iliustracijos, Kaunas 1935; J. Biliūnas, Liūdna pasaka, M. Bulako medžio raižiniai, Kaunas 1937.55 Gulbė karaliaus pati. Liaudies pasaka, medžio raižiniai, Kaunas 1937.

205


sa Smutna opowieść ilustrowana przez Miečislavasa Bulakę oraz Łabędź… z ilustracjami Viktorasa Petravičiusa – wysłano w 1937 r. na wystawę w Pa-ryżu, gdzie zdobyły wysokie nagrody56.

Wydano również dwa tomy rocznika „XXVII Knygos Mėgėjų Metraš-tis”57. Redaktorem odpowiedzialnym był V. Steponaitis, o oprawę graficz-ną dbał P. Galaunė, teksty pod względem językowym redagował P. Jakštas. Pierwszy tom czasopisma ukazał się w 1933 r. Opublikowano w nim 11 ar-tykułów: J. Tumasa-Vaižgantasa Dwa rodzaje bibliofilstwa58, V. Burkevičiu-sa Miłośnicy książek – strażnicy książek59, K. Bizauskasa Format litewskich książek60, J. Krikščiukaitisa Jak ja zbierałem książki do biblioteki Zgroma-dzenia Księży Marianów61, P. Galauni Dzieje pierwszych pracowni litogra-ficznych na Litwie62, V. Steponaitisa Księdza [Bonaventury] Gailevičiusa «Metay Szwenti»63, Petrasa Ruseckasa Trudne losy litewskiej książki w Odes-sie64, Kostasa Korsakasa Próby wprowadzenia rosyjskich czcionek do pi-śmiennictwa litewskiego i łotewskiego65, M. Urbšieni Materiały do biografii księdza Zabitisa i Włodzimierza Gadona66, M. Biržiški Żmudzin Franciszek Szemiet – przyjaciel Adama Mickiewicza67, V. Biržiški Fabian Ulrich Glazer i jego nowo znaleziony rękopis z lat 1729-173368.

Tom drugi rocznika, wydany w 1937 r., zawierał następujące publikacje: Aleksandrasa Merkelisa Vaižgantas i książka69, P. Galauni M. K. Čiurlio-nis jako grafik70, Antanasa Vasiliauskasa Pierwsza papiernia w Kownie71, V. Cimkauskasa Nowe litewskie ekslibrysy72, V. Burkevičiusa Resztki zgra-bionego siana73, K. Bizauskasa Format i oprawa podręczników74, M. Biržiški Biblioteka Szymona Dowkonta75, Peliksasa Bugailiškisa W poszukiwaniu

56 P. Jakštas, Kas buvo XXVII knygos mėgėjai..., s. 50. 57 „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1933, t. 1; 1937, t. 2.58 J. Tumas, Dvejopa bibliofilybė, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1933, t. 1, s. 13-16.59 V. Burkevičius, Knygos mėgėjas – knygos saugotojas, tamże, s. 17-20.60 K. Bizauskas, Lietuviškos knygos formatas, tamże, s. 21-24.61 J. Krikščiukaitis, Kaip marijonų bibliotekai knygas rinkau, tamże, s. 25-32.62 P. Galaunė, Pirmųjų Lietuvos litografijos istorijos bruožai, tamże, s. 39-50.63 V. Steponaitis, Kun. Gailevičiaus «Metay Szwenti», tamże, s. 111-124.64 P. Ruseckas, Iš lietuviškos knygos vargų Odesoje, tamże, s. 33-38.65 K. Korsakas, Mėginimas įvesti rusų raides į lietuvių ir latvių raštus, tamże, s. 51-72.66 M. Urbšienė, Medžiaga kan. Zabičio ir Vladimiro Gadono biografijoms, tamże, s. 73-87.67 M. Biržiška, Žemaitis Pr. Šemeta – Ad. Mickevičiaus bičiulis, tamże, s. 87-110.68 V. Biržiška, Fabijonas Ulrikas Glazeris ir jo naujai surastas 1729-1733 m. rankraštis,

tamże, s. 125-132.69 A. Merkelis, Vaižgantas ir knyga, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1937, t. 2, s. 9-18.70 P. Galaunė, M. K. Čiurlionis – grafikas, tamże, s. 19-24.71 A. Vasiliauskas, Pirmoji Kauno popieriaus dirbtuvė, tamże, s. 25-36.72 V. Cimkauskas, Naujasis lietuviškos knygos ženklas, tamże, s. 37-44.73 V. Burkevičius, Pagrėbstai, tamże, s. 45-54.74 K. Bizauskas, Vadovėlių formatas ir jų įrišimas, tamże, s. 55-58.75 M. Biržiška, Simano Daukanto biblioteka, tamże, s. 59-70.

206

Henryka Ilgiewicz

nowych dróg76, Vladislovasa Zdzichauskisa Wystawa dawnej książki77, Ju-ozasa Slapšinskasa Sala Lituana, J. Švaistasa (Balčiūnasa-Švaistasa) Nie-co o moich książkach78, Aleksandrasa Ružancovasa Bibliografia publikacji o bibliotekach i bibliofilstwie za lata 1927-193679, V. Steponaitisa Powtórne wydania i warianty80.

Ponadto w każdym z tomów zamieszczano bardzo ważną dla badanego tematu kronikę najważniejszych wydarzeń z życia towarzystwa, informacje o interesujących bibliofilów nowych książkach, wystawach, a także różne krótkie notatki o pisarzach, ilustratorach, ekslibrisach itp.

Wydawnictwa towarzystwa rozchodziły się po całej Litwie. Z każdego nakładu 27 egzemplarzy (z logo towarzystwa oraz podpisami prezesa i se-kretarza) przeznaczano dla członków, dwa egzemplarze dla podręcznej bi-blioteki organizacji, pozostałe do sprzedaży. Nabywały je litewskie biblio-teki oraz przedstawiciele litewskiej inteligencji. Poszczególne egzemplarze trafiały do prywatnych zbiorów zagranicznych bibliofilów, takich jak: Rein-hold Walberg w Sztokholmie, Paweł Ettinger w Moskwie, Borys Czystiakow w Leningradzie, Michał Brensztejn w Wilnie. Za pośrednictwem posłów litewskich będących członkami towarzystwa dostawały je także biblioteki w Szwecji, Norwegii i Danii81.

Towarzystwo XXVII Miłośników Książki w Kownie działało nieca-łych dziesięć lat (1930-1940). Po ustanowieniu na Litwie władzy sowieckiej i „dobrowolnym” wejściu Litwy w skład Związku Sowieckiego (lipiec-sier-pień 1940 r.) towarzystwo zostało zlikwidowane, a jego mienie (dokumenty, książki i inne rzeczy) oddane bibliotekom i muzeom litewskim. Poszczególni członkowie towarzystwa byli represjonowani. W lipcu 1940 r. została areszto-wana i zesłana w głąb Rosji M. Urbšienė z mężem (wrócili na Litwę dopiero w 1956 r.). K. Bizauskas, aresztowany w grudniu 1940 r., po napadzie Nie-miec na Związek Sowiecki został rozstrzelany 26 VI 1941 r. niedaleko Miń-ska. Długoletni sekretarz towarzystwa V. Cimkauskas zginął w lipcu 1944 r. w niemieckim obozie koncentracyjnym. Pod koniec drugiej wojny światowej wielu byłych członków towarzystwa (M. Avietėnaitė, J. Balčiūnas-Švaistas, M. i V. Biržiškowie, V. Daumantas-Dzimidavičius, V.K. Jonynas, V. Kaman-tauskas, J. Paknys, J. Savickis-Rimošius, J. Šaulys, E. Turauskas) znalazło się na Zachodzie. Ci, którzy pozostali na Litwie musieli dostosować się do

76 P. Bugailiškis, Naujų kelių beieškant, tamże, s. 71-80.77 V. Zdzichauskis, Senovės knygos paroda, tamże, s. 81-106.78 J. Švaistas, Truputis iš mano knygų, tamże, s. 129-134.79 A. Ružancovas, Bibliografijos, bibliotekų ir bibliofilijos 1927-1936 metų bibliografija,

tamże, s. 135-144.80 V. Steponaitis, Leidimai ir variantai, tamże, s. 145-176.81 XXVII knygos mėgėjų metraščio savininkai, tamże, s. 186-188.

207


sowieckiej rzeczywistości82. Pamięć o międzywojennych bibliofilach jednak pozostała w Kownie żywa i po odzyskaniu przez Litwę niepodległości Towa-rzystwo XXVII Miłośników Książki odrodziło się. Jego restytucja nastąpiła 27 IV 1993 r. na zebraniu w Bibliotece Publicznej w Kownie. Na listę człon-ków reaktywowanej organizacji wpisano również V.K. Jonynasa – jedynego pozostałego członka towarzystwa międzywojennego, który u schyłku życia powrócił z Zachodu na niepodległą Litwę. Odrodzone towarzystwo, kontynu-ując tradycje z okresu międzywojennego, wydaje rocznik, organizuje odczyty, wystawy, konkursy i inne imprezy służące propagowaniu książki na Litwie83.

Tabela 1. Członkowie Towarzystwa XXVII Miłośników Książki w Kownie (1930-1940)

Lp. Numer na liście człon-kowskiej

Nazwisko, imię, stanowisko Rokprzyjęcia

1 XII Avietėnaitė Magdalena (1892-1984), litew-ska dziennikarka, urzędniczka Ministerstwa Spraw Zagranicznych

1933

2 XXIV Bagdonas Leopoldas (daty życia nieznane) litewski poseł w Moskwie

1934

3 I Balčiūnas-Švaistas Juozas (1891-1978), pułkownik lejtnant, kierownik Oddziału Prasy i Oświaty Sztabu Wojska Litewskiego, redaktor czasopisma „Karys”, pisarz

1931

4 II Biržiška Mykolas (1882-1962), prawnik, publicysta, prorektor i rektor Uniwersytetu Litewskiego w Kownie (1925-1927) oraz Uniwersytetu Wileńskiego (1939-1943)

1931

5 III Biržiška Vaclovas (1884-1956), litewski hi-storyk kultury, bibliograf, naczelny redaktor encyklopedii litewskiej, dyrektor Biblioteki Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie

członek założyciel

82 LNMMB, sygn. F 25-275, V. Burkevičius, Cimkauskas Viktoras (1896-1944). Biografinės žinios apie XXVII knygos mėgėjų draugijos nario žuvimą vokiečių okupacijos metais, 1945-1946, Vilnius, k. 1-2; tamże, sygn. F 25-14, V. Steponaitis, Trumpas gyvenimo aprašymas, 1952 VI 30, Vilnius; tamże, sygn. F 25-15, Kadrų įskaitos asmens lapas [V. Steponaičio], 1952 XI 25, Vilnius; tamże, sygn. F 40-16, V. Burkevičius, Aštuonerius metus su knygos mėgėjais, Vilnius; P. Jakštas, Kas buvo XXVII knygos mėgėjai..., s. 58-64; I. Korsakaitė, Vytautas Kazimieras Jonynas (1907-1997), „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 2004, t. 3, s. 204-205; M. Jackiewicz, Leksykon..., s. 48-49, 80, 183, 196, 234, 238.

83 B. Butkevičienė, Atkurtoji XXVII knygos mėgėjų draugija, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 2004, t. 3, s. 9-15; Knygos mėgėjų draugijos veiklos kronika, tamże, 2010, t. 4, s. 290-298.

208

Henryka Ilgiewicz

6 XX Bizauskas Kazys (1892-1941), publicysta, tłumacz, działacz polityczny, w latach 1939-1941 pełnomocnik rządu litewskiego w Kraju Wileńskim

1932

7 XXI Burkevičius Vilhelmas (1885-1971), notariusz 19338 IV Cimkauskas Viktoras (1896-1944), adwokat

przysięgłyczłonek założyciel

9 V Daumantas-Dzimidavičius Vladas (1885-1977), były ksiądz, litewski dyplomata, tłumacz przysięgły w Ministerstwie Spra-wiedliwości Republiki Litewskiej

1931

10 VI Galaunė Paulius (1890-1988), grafik, muze-alnik, dyrektor Muzeum M.K. Čiurlionisa w Kownie


11 VII Jakštas Petras (1899-1988), major, pracow-nik Oddziału Prasy i Oświaty Sztabu Wojska Litewskiego

1931

12 XXVII Jonynas Vytautas Kazimieras (1907-1997), artysta malarz, grafik, witrażysta

1936

13 XXVI Jurgutis Vladas (1885-1966), były ksiądz, ekonomista, organizator i pierwszy prezes Banku Litewskiego

1936

14 XIX Kamantauskas Viktoras (1899-1951), filolog, dziennikarz, tłumacz

1932

15 XVIII Klimas Petras (1891-1969), dyplomata, działacz polityczny

1932

16 VIII Paknys Juozas (1883-1948), finansista, dzia-łacz polityczny, dyrektor Banku Litewskiego


17 IX Puida Aleksandras Kazys (1883-1945), poeta, prozaik, dramaturg i tłumacz, redaktor czasopism „Gairės” (1923-1924), „Krivulė” (1923-1925), „Gaisai” (1930-1931)

1931

18 X Rucevičius Antanas (1880-1949), literat, wydawca, dyrektor drukarni „Spindulys”

1931

19 XXIII Rusteika Zigmas (daty życia nieznane), sędzia

brak da-nych

20 XVI Savickis-Rimošius Jurgis (1890-1952), pisarz, dyplomata, w latach 1930-1937 poseł w Szwecji, w latach 1939-1940 przedstawi-ciel Litwy przy Lidze Narodów w Genewie

1931

21 XI Sleževičius Mykolas (1882-1939), adwokat, publicysta, działacz polityczny

1931

209


22 XII Staneika Adalbertas (1885-1962), artysta malarz

1931

23 XIII Steponaitis Vytautas (1893-1957), pułkow-nik lejtnant, publicysta, redaktor


24 XVII Strazdas-Jaunutis Jonas (1886-1972), literat, tłumacz, kierownik oddziału offsetu i cynko-grafii w drukarni „Spindulys”

1931

25 XXV Šaulys Jurgis (1879-1948), polityk i dy-plomata, litewski poseł w Berlinie (1918, 1931-1938), Szwajcarii (1919, 1939-1940), Rzymie (1921-1923), Watykanie (1927-1931) oraz w Warszawie (1939)

1935

26 XV Tumas-Vaižgantas Juozas (1869-1933), ksiądz, litewski prozaik, publicysta, działacz polityczny

1931

27 XXII Turauskas Eduardas (1896-1966), prawnik, publicysta, w latach 1934-1939 litewski poseł w Czechosłowacji

1933

28 XIV Urbšienė Marija (Mašiotaitė-Urbšienė, 1895-1959), bibliograf, historyk, tłumacz

1931

Oprac. własne autorki. Źródła: LNMMB, sygn. F 25-275, V. Burkevičius, Cim-kauskas Viktoras (1896-1944). Biografinės žinios apie XXVII knygos mėgėjų drau-gijos nario žuvimą vokiečių okupacijos metais, 1945-1946, k. 1-2; tamże, F 25-14, V. Steponaitis, Trumpas gyvenimo aprašymas, 1952 VI 30; tamże, F 25-15, Kadrų įskaitos asmens lapas [V. Steponaičio], 1952 XI 25; tamże, sygn. F 40-16, V. Burke-vičius, Aštuonerius metus su knygos mėgėjais, Vilnius.

Tabela 2. Odczyty wygłoszone na zebraniach Towarzystwa XXVII Miłośników Książki

Lp. Prelegent Temat Data wygło-szenia

1 Paulius Galaunė Bibliofil litewski Lukoševičius 27 V 19312 Juozas Tumas-Vaižgantas Dwa rodzaje bibliofilstwa 1 III 19323 Vytautas Steponaitis Rzadkie druki litewskie wydane

po odzyskaniu niepodległości27 IV 1932

4 Paulius Galaunė Litewskie książki ilustrowane 27 IV 19325 Vaclovas Biržiška Stulecie prasy litewskiej 27 V 19326 Petras Jakštas Porządkowanie małych biblio-

tek prywatnych27 X 1932

210

Henryka Ilgiewicz

7 Vaclovas Biržiška Litewskie czasopisma «Aitva-ras» i «Pakeleivingas»

27 XI 1932

8 Jonas Krikščiukaitis Jak ja zbierałem książki do biblioteki Zgromadzenia Księży Marianów (z powodu nieobec-ności autora referat na walnym zebraniu przeczytał Juozas Balčiūnas-Švaistas)

27 I 1933

9 Paulius Galaunė Formaty książek litewskich 27 II 193310 Vytautas Steponaitis Księdza [Bonaventury] Gaile-

vičiusa «Metai Szwenti»27 II 1933

11 Paulius Galaunė Pierwsze pracownie litograficz-ne na Litwie

27 IV 1933

12 Paulius Galaunė Kultura litewskiej książki 27 IX 193313 Vilhelmas Burkevičius Wkład bibliofilów w zachowa-

nie rzadkich druków 27 X 1933

14 Vytautas Steponaitis, Ju-ozas Balčiūnas-Švaistas, Paulius Galaunė

Zbiory książek i dzieł sztuki w dworach litewskich

27 XI 1933

15 Viktoras Cimkauskas Nowe litewskie ekslibrysy 27 II 193416 Vilhelmas Burkevičius Zadania towarzystwa w po-

pularyzacji książki w społe-czeństwie litewskim (z powodu nieobecności autora referat przeczytał Juozas Balčiūnas--Švaistas)

27 IX 1934

17 Jonas Srazdas-Jaunutis O dramaturgu i publicyście Gabrielu Landsbergisie-Žem-kalnisie

27 XI 1934

18 Marija Urbšienė O czcionkach litewskich 27 II 193519 Vytautas Steponaitis Nieznane lub mało znane publi-

kacje Vincasa Kudirki27 III 1935

20 Antanas Rucevičius Rocznik Związku Dziennikarzy Litwy «Lietuvos žurnalistų sąjungos metraštis»

27 III 1935

21 Juozas Balčiūnas-Šva-istas

O twórczości rosyjskiego pisarza emigracyjnego Viktora Ireckiego

27 V 1935

22 Vytautas Steponaitis Znani bibliofile w Estonii i na Łotwie

27 IX 1935

211


23 Paulius Galaunė Walory graficzne książki Antanasa Smetony Pasakyta – parašyta [Powiedziano – napi-sano], Kaunas 1935

27 IX 1935

24 Vaclovas Biržiška Bibliografia prac A. Smetony 27 X 193525 Jurgis Savickis-Ri-

mošiusO zakładaniu bibliotek publicz-nych oraz potrzebie ustawy regulującej ich pracę

27 X 1935

26 Paulius Galaunė Grafika litewska w XV-XVI w. 27 XI 193527 Mykolas Biržiška Najważniejsze biblioteki

wileńskie: Biblioteka Uniwer-sytecka, Biblioteka Państwowa im. Wróblewskich, Biblioteka Litewskiego Towarzystwa Naukowego, Biblioteka Żydow-skiego Instytutu Naukowego oraz Biblioteka Białoruskiego Towarzystwa Naukowego

27 II 1936

28 Petras Jakštas Antysemickie publikacje w Niemczech

27 III 1936

29 Viktoras Kamantauskas Karty tytułowe książek 27 III 193630 Marija Urbšienė Litewskie książeczki dla dzieci 27 III 193631 Vytautas Kazimieras

JonynasWspółczesna francuska grafika książkowa

27 V 1936

32 Vaclovas Biržiška Pseudonimy litewskie 27 X 193633 Vilhelmas Burkevičius Bibliografie i losy książek

litewskich27 XI 1936

34 Vilhelmas Burkevičius, Viktoras Cimkauskas

Litewskie książki na wystawie w Paryżu

27 IX 1937

35 Vaclovas Biržiška Pierwsi bibliofile litewscy 27 X 193736 Mykolas Sleževičius Przedwojenna cenzura 27 XI 193737 Marija Urbšienė Sztuka litewska w latach Wiel-

kiej wojny i okupacji niemieckiej 27 I 1938

38 Marija Urbšienė, Paulius Galaunė

Wystawy książek 27 II 1938

39 Vytautas Kazimieras Jonynas

Pierwszy światowy kongres grafików w Paryżu

27 III 1938

40 Vytautas Kazimieras Jonynas

Nowe ilustrowane książki litewskie

27 IV 1938

41 Juozas Balčiūnas-Šva-istas

Drukarnia Zawadzkich w Wilnie 27 IX 1938

212

Henryka Ilgiewicz

42 Antanas Rucevičius Drukarnia «Švyturys» w Kow-nie

27 X 1938

43 Stanislovas Pilka Biblioteka mego ojca 27 XI 193844 Paulius Galaunė O drzeworytach ludowych 27 II 193945 Vaclovas Biržiška Nowe wiadomości o starych

drukach27 III 1939

46 Tadas Lomsargis Oprawa książek 27 IV 193947 Vilhelmas Burkevičius Moja biblioteka 27 XI 193948 Liudas Šmulkštys Wystawa litewskich książek w

Moskwie27 IV 1940

49 Marija Urbšienė Rocznica Gutenberga 27 V 1940

Oprac. własne autorski. Źródła: Chronika, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1933, t. 1, s. 135-138; V. C-kas [Viktoras Cimkauskas], Chronika, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1937, t. 2, s. 177-181; LNMMB, sygn. F 25-276, V. Burkevičius, Nepasiekiama ar nesiekiama (Pranešimas skaitytas XXVII knygos mėgėjų draugijos susirinkime), 1934; tamże, sygn. F 25-278, A. Rucevičius, Pirmasis Lietuvos žurnalistų sąjungos metraštis (Pranešimas skaitytas XXVII knygos mėgėjų posėdyje 1935 III 27); tamże, sygn. F 25-278,V.K. Jonynas, Šių dienų prancūzų knygos meno apžvalga (Pranešimas skaitytas XXVII knygos mėgėjų posėdyje 1935 V 27); tamże, sygn. F 61-263, Kvietimai į [XXVII knygos mėgėjų] draugijos susirinkimus siusti Bizauskui Kaziui 1932-1940; tamże, sygn. F 14-415, XXVII knygos mėgėjų draugijos kvietimai [dalyvauti draugijos susirinkimuose] siusti M. Urbšienei-Mašiotaitei, 1931 II 27 – 1940 V 27.

Fot. 1. Logo Towarzystwa XXVII Miłośników Książki w Kownie. Źródło: LNMMB, sygn. F40-16,

k. 45. Zdjęcie: V.K. Jonynas

Fot. 2. Marija Urbšienė, członkini Towarzystwa XXVII Miłośników

Książki w Kownie. Źródło: LNMMB, sygn. F40-16, k. 47

Fot. 3. Członkowie zarządu Towarzystwa XXVII Miłośników Książki w Kownie w latach 1937-1940. Siedzą od lewej: Viktoras Cimkauskas, Juozas Balčiūnas-Švaistas, Vilhelmas Burkevičius. Stoją od lewej: Vytautas Kazimieras Jonynas,

Antanas Rucevičius. Źródło: LNMMB, sygn. F40-16, k. 48

213


214

Henryka Ilgiewicz

Bibliografia

Źródła archiwalneLietuvos nacionalinė Martyno Mažvydo biblioteka (LNMMB), sygn.: F 40-16, F 25-

275, F 25-276, F 25-278, F 25-15, F 25-14, F 61-263, F 40-16, F 25-148, F 47-2448, F 14-415.

Źródła drukowaneChronika, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1933, t. 1, s. 136. Įstatai, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1933, t. 1, s. 133-134.Knygos mėgėjų draugijos veiklos kronika, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 2010,

t. 4, s. 290-298.Regulaminas, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1933, t. 1, s. 134-135.XXVII knygos mėgėjai, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1933, t. 1, s. 272; 1937,

t. 2, s. 21.XXVII knygos mėgėjų įstatai ir reguliaminas, Kaunas 1933.XXVII knygos mėgėjų metraščio savininkai, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis”

1937, t. 2, s. 186-188.

OpracowaniaAndrukaitienė J., Dikavičienė E., Fominaitė M., Voitkevič B., Iš XXVII knygos mėgė-

jų draugijos archyvo, „Knygotyra” 2014, t. 63, s. 291-293.Andrysiak E., Towarzystwo Bibliofilów Polskich w Wilnie, Kalisz 2007.Banevičius A., 111 Lietuvos valstybės 1918-1940 politikos veikėjų. Enciklopedinis

žinynas, Vilnius 1991.Biliūnas J., Liūdna pasaka, M. Bulako medžio raižiniai, Kaunas 1937.Biržiška M., Simano Daukanto biblioteka, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1937,

t. 2, s. 59-70.Biržiška M., Žemaitis Pr. Šemeta – Ad. Mickevičiaus bičiulis, „XXVII Knygos Mė-

gėjų Metraštis” 1933, t. 1, s. 87-110.Biržiška V., Bibliografija, Kaunas 1935.Biržiška V., Bibliotekos, Kaunas 1935. Biržiška V., Fabijonas Ulrikas Glazeris ir jo naujai surastas 1729-1733 m. rankraš-

tis, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1933, t. 1, s. 125-132.Bizauskas K., Lietuviškos knygos formatas, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis”

1933, t. 1, s. 21-24.Bizauskas K., Vadovėlių formatas ir jų įrišimas, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis”

1937, t. 2, s. 55-58.Brenderis P., Šveicarų knygos paroda Kaune, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis”

1937, t. 2, s. 208-209. Buchowski K., Polacy w niepodległym państwie litewskim 1918-1940, Białystok

1999.Bugailiškis P., Naujų kelių beieškant, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1937, t. 2,

s. 71-80.Burkevičius V., Knygos mėgėjas – knygos saugotojas, „XXVII Knygos Mėgėjų Me-

traštis” 1933, t. 1, s. 17-20.

215


Burkevičius V., Pagrėbstai, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1937, t. 2, s. 45-54.Butkevičienė B., Atkurtoji XXVII knygos mėgėjų draugija, „XXVII Knygos Mėgėjų

Metraštis” 2004, t. 3, s. 9-15. Cimkauskas V., Naujasis lietuviškos knygos ženklas, „XXVII Knygos Mėgėjų Me-

traštis” 1937, t. 2, s. 37-44.Dailiosios knygos paroda, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1933, t. 1, s. 138-131.Galaunė P., Kaip gimė ir veikė XXVII knygos mėgėjų draugija, „Bibliotekų Darbas”

1976, nr 10, s. 33-36. Galaunė P., M. K. Čiurlionis – grafikas, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1937,

t. 2, s. 19-24.Galaunė P., Pirmųjų Lietuvos litografijos istorijos bruožai, „XXVII Knygos Mėgėjų

Metraštis” 1933, t. 1, s. 39-50.Galaunė P., TSRS knygų, žurnalų ir plakatų paroda, „XXVII Knygos Mėgėjų Metra-

štis” 1937, t. 2, s. 206-207.Gulbė karaliaus pati. Liaudies pasaka, medžio raižiniai, Kaunas 1937. Jackiewicz M., Leksykon kultury litewskiej, Warszawa 2005. Jakštas P., Iš XXVII knygos mėgėjų draugijos nario prisiminimų, „Bibliotekų Darbas”

1988, nr 3, s. 33-37, nr 4, s. 32-35.Jakštas P., Kas buvo XXVII knygos mėgėjai, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis”

2004, t. 3, s. 23-66. Juzefovičius R., Lietuvos humanitarų mokslo organizacijos (1918-1940), Vilnius 2007.Kan. J. Tumo-Vaižganto portretas, dailininko V.K. Jonyno medžio raižinys, Kaunas 1933. Korsakaitė I., Vytautas Kazimieras Jonynas (1907-1997), „XXVII Knygos Mėgėjų

Metraštis” 2004, t. 3, s. 204-205. Korsakas K. Mėginimas įvesti rusų raides į lietuvių ir latvių raštus, „XXVII Knygos

Mėgėjų Metraštis” 1933, t. 1, s. 51-72.Krikščiukaitis J., Kaip marijonų bibliotekai knygas rinkau, „XXVII Knygos Mėgėjų

Metraštis” 1933, t. 1, s. 25-32.Łossowski P., Litwa, Warszawa 2001.Łossowski P., Litwa a sprawy polskie 1939-1940, Warszawa 1985.Łossowski P., Po tej i tamtej stronie Niemna. Stosunki polsko-litewskie 1883-1939,

Warszawa 1985.Merkelis A., Vaižgantas ir knyga, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1937, t. 2, s. 9-18.Musteikis K., Prisiminimų fragmentai, 2 leidimas, Vilnius 1989.Paszkiewicz B., Pod znakiem «Omegi», przygotował do druku i indeks osób oprac.

A. Gałkowski, słowem wstępnym opatrzył i całość krytycznie przejrzał P. Łossowski, Warszawa 2003.

Ruseckas P., Iš lietuviškos knygos vargų Odesoje, „XXVII Knygos Mėgėjų Metra- štis” 1933, t. 1, s. 33-38.

Ružancovas A., Bibliografijos, bibliotekų ir bibliofilijos 1927-1936 metų bibliografi-ja, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1937, t. 2, s. 135-144.

Steponaitis V., Kun. Gailevičiaus «Metay Szwenti», „XXVII Knygos Mėgėjų Metra- štis” 1933, t. 1, s. 111-124.

Steponaitis V., Leidimai ir variantai, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1937, t. 2, s. 145-176.

Švaistas [Balčiūnas-Švaistas] J., Truputis iš mano knygų, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1937, t. 2, s. 129-134.

216

Henryka Ilgiewicz

Tumas [Vaižgantas] J., Dvejopa bibliofilybė, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1933, t. 1, s. 13-16.

Urbšienė M., Medžiaga kan. Zabičio ir Vladimiro Gadono biografijoms, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1933, t. 1, s. 73-87.

Urbšys J., Lietuva lemtingaisiais 1939-1940 metais, Vilnius 1988. V. C-kas [Viktoras Cimkauskas], Chronika, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis”

1937, t. 2, s. 178-180.Vaižgantas [Tumas-Vaižgantas] J., Milžinų dvasios. Fragmentai iš Pragiedrulių,

A. Kučo iliustracijos, Kaunas 1935. Vasiliauskas A., Pirmoji Kauno popieriaus dirbtuvė, „XXVII Knygos Mėgėjų Me-

traštis” 1937, t. 2, s. 25-36.Vilnius ir atgautos žemės skaičiais, „Lietuvos Aidas” 1939, nr 621 (50230, X 17).Zdzichauskis V., Senovės knygos paroda, „XXVII Knygos Mėgėjų Metraštis” 1937,

t. 2, s. 81-106.

Agnieszka Łakomy-ChłostaInstytut Bibliotekoznawstwa i Informacji NaukowejUniwersytet Śląski w Katowicach, Katowice, Polska [email protected]

Drukowane katalogi wydawnicze i księgarskie źródłem informacji o książce dipisowskiej

w Niemczech Zachodnich w latach 1945-1950Abstract

Printed Publishing and Bookshop Catalogues as the Source of Information about DPs Books in Western Germany

in the Years 1945-1950

Publishing and bookshop catalogues are one of the most important sourc-es of information about the book market. They are becoming increasingly important when they originated in publishing and bookshop institutions that have no longer been in existence and yet are significant for the entire pub-lishing movement. Quite often they are the only source of information about titles, authors and companies. The paper discusses printed publishing and bookshop catalogues of Polish entities in the book market, functioning in Western Germany in the years 1945-1950. Attention has been paid to their layouts, graphic design, and contents.

Key words: publishing catalogues – bookshop catalogues – displaced per-sons – DPs – Western Germany.

Słowa kluczowe: katalogi wydawnicze – katalogi księgarskie – displaced persons – dipisi – Niemcy Zachodnie.

Po II wojnie światowej polski rynek wydawniczy na terenie Niemiec Za-chodnich rozwijał się szybko i prężnie. Polacy, których władze okupacyjne oficjalnie uznały za tzw. displaced persons1, choć w większości zgromadzeni

1 Na terenie III Rzeszy znalazło się 1 800 000 polskich robotników przymusowych oraz m.in. więźniowie obozów koncentracyjnych, jeńcy wojenni i polskie oddziały wojskowe. Było to razem ok. 1 900 000 osób na terytorium całych Niemiec, w tym 1 200 000 w zachodnich i 700 000

217




w specjalnych obozach, powoli wracali do normalnego funkcjonowania. Ob-jawem tego było m.in. organizowanie polskiego kształcenia na różnych pozio-mach edukacyjnych, ale także zakładanie wydawnictw i sprzedaż ich produk-cji wydawniczej poprzez rozbudowaną sieć instytucji księgarskich2. Jednym z aspektów tej działalności było także propagowanie książki polskiej wśród potencjalnych klientów. Do głównych sposobów przekazywania informacji o proponowanej przez wydawnictwa i księgarnie ofercie wydawniczej należała edycja katalogów księgarskich i wydawniczych przez ówczesne firmy. Źródła bibliograficzne rejestrujące druki wydawane w Niemczech w latach 1945-1950 wykazują 14 różnych publikacji tego typu3. Analizie poddano jednak tylko 11 z nich – te, do których udało się dotrzeć w trakcie kwerend archi-walnych. Badane katalogi zostały odnalezione w dokumentacji Zjednoczenia Polskich Uchodźców (ZPU), które było następcą najważniejszej polskiej or-

w radzieckiej strefie okupacyjnej. Do tej liczby należy także dodać kilkadziesiąt tysięcy polskich dzieci, które zostały wywiezione z kraju i przekazane w celach germanizacyjnych do adopcji rodzinom niemieckim oraz osoby z niemieckiej listy narodowościowej z terenów Śląska i Pomorza, a wcielone do Wehrmachtu i po wojnie znajdujące się w niewoli. Wszystkim tym osobom, poza kolaborantami, a w wypadku żołnierzy Wehrmachtu po udowodnieniu ich pochodzenia, władze państw alianckich nadały status displaced persons, oznaczający „osoby cywilne, które w wyniku wojny znalazły się poza swoim państwem i które chcą wrócić do kraju albo znaleźć nową ojczyznę, lecz bez pomocy nie mogą”. C. Łuczak, Polacy w okupowanych Niemczech: 1945-1949, Poznań 1993, s. 21; A. Lembeck, K. Wessels, Wyzwoleni, ale nie wolni. Polskie miasto w okupowanych Niemczech, Warszawa 2007, s. 37-38.

2 Warunki, w jakich funkcjonowały displaced persons oraz różne aspekty ich działalności stały się tematem wielu opracowań zarówno polskich, jak i niemieckich. Wymienić tu można m.in. pozycje autorstwa C. Łuczaka czy A. Lembecka i K. Wesselsa. Jednym z najmniej zbadanych zagadnień była działalność wydawnicza, księgarska i biblioteczna organizowana dla polskich dipisów. Spowodowane to było m.in. trudnościami z dotarciem do materiału archiwalnego. Szczątkowe informacje na ten temat można było znaleźć w niektórych publikacjach naukowych, czy wspomnieniach samych dipisów. Bogatym źródłem było także czasopiśmiennictwo tamtego okresu. Autorce w trakcie opracowywania rozprawy doktorskiej udało się dotrzeć do materiałów archiwalnych, dostarczających uzupełniającej i bardzo bogatej wiedzy na temat działalności wydawniczej i propagującej książkę, co zaowocowało opracowaniem publikacji: Polska książka na obczyźnie: Niemcy Zachodnie (1945-1950), wydanej w 2011 r.

3 Bibliografia druków polskich wydanych w Niemczech Zachodnich w latach 1945-1950, [w:] A. Łakomy, Polska książka..., s. 135-178. Zarejestrowano tu następujące katalogi: Katalog 1948, Hannower: Księgarnia Społeczna, [1948], 8 s.; Katalog Domu Książki Polskiej N 4., Stuttgart: Dom Książki Polskiej, 1948, 11, [1] s.; Katalog Domu Książki Polskiej N 4A., Stuttgart: Dom Książki Polskiej, 1948, 11, [1] s.; Katalog książek polskich Nr. 8., [Hamburg?]: Międzynarodowa Księgarnia Wysyłkowa Biura Zleceń, [b.r.], 20 s.; Katalog Nr. 1., Stuttgart: Dom Książki Polskiej, [1946], 16 s.; Katalog Nr. 2., Stuttgart: Dom Książki Polskiej, 1946, 8 s.; Katalog Nr. 2., Stuttgart: Dom Książki Polskiej, 1947, 10 s.; Katalog Nr. 6., Monachium: „Biuro Zleceń” Daniel Udod, 1948, [8] s.; [Katalog świąteczny], [Lippstadt]: Wydaw. „Jutra Pracy”, [b.r.], 12 s.; Katalog wydawnictw polskich w Niemczech, [Voerde]: Zjednoczenie Polskie, 1948, 16 s.; Nowy katalog Jutra Pracy [czerwony], Lippstadt: Wydaw. „Jutra Pracy”, 1947, 7 s.; Nowy katalog Jutra Pracy [niebieski], Lippstadt: Wydaw. „Jutra Pracy”, 1947, [6] s.; Nowy katalog Jutra Pracy nr 5, Lippstadt: Wydaw. „Jutra Pracy”, 1948, 20 s.; Nowy katalog Jutra Pracy Nr. 4, Lippstadt: Wydaw. „Jutra Pracy”, 1948, 15, [1] s.

218

Agnieszka Łakomy-Chłosta

ganizacji dipisowskiej działającej na terenach zachodnich stref okupacyjnych Niemiec – Zjednoczenia Polskiego. W 1981 r. po śmierci przewodniczącego ZPU Kazimierza Odrobnego, archiwum tej instytucji przekazano do Mona-chium, gdzie do 1988 r. przechowywane było w garażu. Było to jednak roz-wiązanie tymczasowe, niesatysfakcjonujące, dlatego członkowie władz ZPU, Ewa i Krzysztof Romanowscy postanowili przekazać zbiory do instytucji gwarantującej jej właściwe przechowanie i wykorzystanie. W 1990 r. mate-riały trafiły więc do kierowanej przez Krzysztofa Ruchniewicza pracowni Ba-dań Polskiej Emigracji w Niemczech po 1945 r., funkcjonującej przy Instytu-cie Historycznym Uniwersytetu Wrocławskiego. Spuścizna ZPU liczyła 600 teczek, które obejmowały lata 1945-1982. W trakcie korzystania z zasobu nie był on jeszcze opracowany. Szczegółowe informacje na temat odnalezionych tytułów przedstawione zostały w poniższej tabeli.

Tab. 1. Wykaz przeanalizowanych polskich katalogów wydawniczych i księgarskich opublikowanych w Niemczech w latach 1945-1950

L.p. Wydawca Tytuł Miejsce wydania

Rok wydania

1.

Wydawnictwo „Jutra Pracy”

Nowy katalog Jutra Pracy [niebieski] Lippstadt 1947

2. Nowy katalog Jutra Pracy [czerwony] Lippstadt 1947

3. Nowy katalog Jutra Pracy Nr. 4 Lippstadt 1948

4. Nowy katalog Jutra Pracy nr 5 Lippstadt 1948

5. [Katalog świąteczny] [Lippstadt] [1948]6.

Dom Książki PolskiejKatalog Nr. 1 Stuttgart [1946]

7. Katalog Domu Książki Polskiej N 4 Stuttgart 1948

8. „Biuro Zleceń” Daniel Udod Katalog Nr. 6 Monachium 1948

9.Międzynarodowa Księgarnia Wysyłko-wa Biura Zleceń

Katalog książek pol-skich Nr. 8 [Hamburg?] [1949]

10. Księgarnia Społeczna Katalog 1948 Hannower [1948]

11. Zjednoczenie Polskie Katalog wydawnictw polskich w Niemczech [Voerde] 1948

Opracowanie własne na podstawie przeanalizowanych katalogów.

219

Drukowane katalogi wydawnicze i księgarskie źródłem informacji o książce dipisowskiej...

Katalog wydawniczy to bibliografia rejestrująca dokumenty opubli-kowane przez określoną instytucję wydawniczą, z kolei katalog księgar-ski zawiera informację o ofercie instytucji księgarskiej. W katalogach umieszczane są dane autorów i tytuły książek, czasopism, a czasami także dokładniejszy opis bibliograficzny. I właśnie ze względu na te informacje są one doskonałym źródłem wiedzy o publikowanych i sprzedawanych na rynku drukach. Przez poszczególne instytucje wydawnicze i księgar-skie są wykorzystywane jako instrument informacyjny i promocyjny, który ma pomóc dotrzeć do potencjalnego czytelnika. Z upływem cza-su jednak nabierają dodatkowej wartości źródłowej dla badaczy historii rynku wydawniczego i księgarskiego. Dzieje się tak również w wypadku katalogów publikowanych przez dipisowskie instytucje książki. Polskie katalogi tego typu, ukazujące się w Niemczech Zachodnich w latach 1945-1950, przygotowywane były przede wszystkim przez edytorów posiadających własne księgarnie, które obok tytułów własnej produkcji miały na składzie również książki innych polskich oficyn wydawniczych. Publikacje te spełniały więc przede wszystkim funkcję katalogów księ-garskich, gdyż podawały dane o książkach różnych wydawców, będą-cych na składzie jednej księgarni.

Druki tego typu przygotowywało m.in. Wydawnictwo „Jutra Pracy” z Lippstadt, które rozpoczynało swą działalność od publikacji czasopisma, ale w późniejszym okresie prężnie rozwinęło książkową działalność wy-dawniczą. Katalogi tej firmy charakteryzują się tym, że przygotowywane były z dużą starannością4. Do numeru czwartego wydawano je w formacie A5, a dla odróżnienia poszczególnych numerów każda okładka otrzymała inny kolor. Oprócz czytelnego, rzucającego się w oczy tytułu, umieszczono w jej lewym górnym rogu także sygnet wydawnictwa. Katalog wydawni-czy numer 5 z roku 1948 wprowadzał nową stylistykę. Przede wszystkim zmieniono format na podłużny oraz wykorzystano inny projekt okładki, rezygnując z godła wydawcy.

4 Przeanalizowano cztery katalogi tej firmy zachowane w Pracowni Polskiej Emigracji w Niemczech po 1945 r. (sygn. brak): Nowy katalog Jutra Pracy [niebieski], Lippstadt 1947; Nowy katalog Jutra Pracy [czerwony], Lippstadt 1947; Nowy katalog Jutra Pracy Nr. 4, Lippstadt 1948; Nowy katalog Jutra Pracy nr 5, Lippstadt 1948.

220


Struktura wewnętrzna katalogów Wydawnictwa „Jutra Pracy” z Lippstadt ewoluowała wraz z ukazywaniem się kolejnych numerów. Najwcześniej opu-blikowanym ze wszystkich poddanych analizie katalogów tej firmy wydaje się być Nowy katalog „Jutra Pracy” z okładką koloru niebieskiego5. Przemawia za tym odmienny niż w kolejnych trzech numerach układ wykazu publikacji. Podano w nim oddzielnie pozycje z oferty Wydawnictwa „Jutra Pracy” we-dług następującego podziału: Wyczerpane; Wychodzące periodycznie; Wyszły jednorazowo; Nowości wydawnicze; Obrazy; Wydawnictwa w druku; Wydaw-nictwa zamierzone oraz wydawnictwa obce uszeregowane następująco: Pod-ręczniki (w tym ogólne, do nauki języków); Dział religijny; Kultura-Filozofia--Polityka; Beletrystyka (w tym opisy wojen, powieści sensacyjne); Bajki dla dzieci; Czasopisma. Dodatkowo na końcu umieszczono uzupełnienie z tytuła-mi nowości własnych, książek w druku i w przygotowaniu.

W kolejnych katalogach połączono oba te spisy w głównej części, któ-rą nazwano Wykazem książek i wydawnictw, posiadanych na składzie przez księgarnię „Jutra Pracy”. W Nowym katalogu Jutra Pracy [czerwonym] zastosowano następujący podział: Książki zawodowe, praktyczne i podręcz-

5 Nowy katalog Jutra Pracy [niebieski].

Fot. 1. Przykładowy katalog Wydawnictwa „Jutra Pracy”. Źródło: Nowy katalog Jutra Pracy Nr. 4, Lippstadt 1948. Pracownia Polskiej Emigracji w Niemczech po 1945 r. (Wrocław),

sygn. brak. Zdjęcie: Agnieszka Łakomy-Chłosta

221


niki szkolne: szoferskie; elektrotechniczne; techniczne; szkolne; handlowe; rolnicze i hodowlane; do nauki języków obcych, Różne, Książki w przygo-towaniu. Z kolei w Nowym katalogu Jutra Pracy Nr. 4 ustalono następującą strukturę: Książki beletrystyczne: nowele i powieści; sensacyjne; opisy wo-jen, pamiętniki, monografie, różne; Książki zawodowe, praktyczne i podręcz-niki: do nauki języków obcych; szoferskie; elektrotechniczne; techniczne; handlowe; rolnicze i hodowlane; szkolne; Religijne; Książeczki dla dzieci i młodzieży; Różne. Katalog numer 5 rozpoczęto także działem Książki bele-trystyczne, jednak dzieląc go nieco inaczej: powieści i nowele; książki sen-sacyjne, detektywistyczne i humorystyczne; opisy wojen, pamiętniki, mono-grafie, różne. Następnie spisano Książki zawodowe, praktyczne i podręczniki (w tym do nauki języków obcych; szoferskie; elektrotechniczne; techniczne i warsztatowe, budownictwo; handlowe; rolnicze i hodowlane; szkolne); Re-ligijne oraz Książki dla dzieci i młodzieży.

Wydawnictwo starało się, aby zawartość katalogu była jak najbardziej aktu-alna, zamieszczano więc również odrębny dział poświęcony pozycjom będącym jeszcze w druku oraz dodawano odrębne wkładki z tytułami dopiero wydanymi lub pozyskanymi przez księgarnię już po opublikowaniu katalogu. Aby czytel-nik zorientował się, które z wymienionych książek opublikowało Wydawnictwo „Jutra Pracy” użyto zestawu specjalnych symboli. Gwiazdka („*”), a w Nowym katalogu „Jutra Pracy” nr 5 litera „w”, umieszczone przy pozycji wykazu ozna-czały wydawnictwo własne. Wprowadzone w katalogu oznaczenia informowa-ły także o nowościach niewymienionych w poprzednim katalogu (wykrzyknik „!”) oraz zaznaczały książki, na które chciano zwrócić czytelnikowi szczególną uwagę (dwa wykrzykniki „!!”). Nowy katalog „Jutra Pracy” nr 5 oprócz zmie-nionej szaty graficznej wprowadzał także nowe rozwiązana dotyczące prezen-tacji informacji zawartych w samym katalogu. Poszczególne pozycje, w któ-rych we wcześniejszych katalogach podawano tylko tytuł i autora danego dzieła uzupełnione są liczbą stron („s”), formatem („f”), za którego podstawę przyjęto wielkość kartki pocztowej („f6”) oraz informacją o sztywnej oprawie („sz-op”). Literą „p” oznaczono tytuły będące na składzie księgarni w kilku egzemplarzach i sprzedawane tylko za pobraniem pocztowym.

Każdy katalog Wydawnictwa „Jutra Pracy” uzupełniony był danymi na temat samego wydawnictwa, w których przedstawiano genezę jego powsta-nia oraz założenia księgarni. Posiadał także szczegółowe opisy warunków sprzedaży oraz blankiety zamówień. Niekiedy zamieszczano również rekla-my polecanych pozycji książkowych lub tych, które można było nabyć dro-gą subskrypcji6. Aby zachęcić czytelnika do zakupu trylogii Henryka Sien-kiewicza w Nowym katalogu Wydawnictwa Jutra Pracy nr 4 opublikowano

6 Nowy katalog Jutra Pracy Nr. 4..., s. 12; Nowy katalog Jutra Pracy nr 5...

222


na przykład fragment powieści Ogniem i mieczem. Polecano również usługi drukarskie i introligatorskie wykonywane przez edytora7.

Wydawnictwo „Jutra Pracy” opublikowało poza tym w 1948 r. specjalny ka-talog z okazji świąt Bożego Narodzenia8. Miał on zachęcić do zakupu polskich książek zgodnie z zamieszczonym w nim hasłem „najtańszym i najmilszym podarkiem świątecznym będzie polska książka”9. Ze względu na przeznacze-nie tego katalogu zamieszczono w nim tylko wybrane tytuły z pełnej oferty wydawnictwa i księgarni. Polecane dzieła znalazły się w działach: książki dla dzieci, dla młodzieży i dla dorosłych. Ostatnią grupę rozbito na mniejsze dzia-ły: Książki luksusowo wydane, Książki religijne, Zagadnienia społeczno-poli-tyczne, Dla uczących się języków, Beletrystyka. Podkreślono jednak, że pełna oferta wydawnictwa i księgarni podana jest w katalogu nr 5. Zamieszczono również zwięzłe informacje o sposobie zakupu, o usługach drukarskich i intro-ligatorskich wykonywanych przez Wydawnictwo „Jutra Pracy”10.

Drukowane katalogi w celu propagowania polskich książek wśród dipi-sów wykorzystywał także Dom Książki Polskiej ze Stuttgartu11. Katalogi tego wydawnictwa publikowane były w formacie A5 z czarno-białą12 lub kolorową, kartonową okładką13. W Katalogu Nr 4 wykorzystano sygnet wy-dawniczy jako element zdobiący okładkę. Druki Domu Książki Polskiej ze Stuttgartu uwzględniały tytuły książek z oferty polskich instytucji wydawni-czych funkcjonujących na terenie Niemiec oraz publikacje pochodzące z in-nych zagranicznych ośrodków wydawniczych, np. z Rzymu czy Jerozolimy.

W Katalogu Nr. 1 w czterech działach: Beletrystyka (nowela, powieść, pamiętnik, utwory sceniczne) i poezja; Książki techniczne. Podręczniki dla szkół ogólnokształcących i zawodowych; Książki religijne; Monografie. Roz-prawy. Albumy i inne; Kolorowe książeczki dla dzieci podano alfabetycznie tytuły książek uzupełniając je informacją o autorstwie lub tłumaczeniu oraz cenie. W żaden sposób nie wyodrębniono i nie zaznaczono wydawnictw wła-snych Domu Książki Polskiej. Katalog ten uzupełniono tylko bardzo zwięzłą informacją o zasadach wysyłki zamówionych pozycji.

Inaczej zorganizowano układ wewnętrzny wydanego w maju 1948 r. Ka-talogu N 4, w którym wydzielono więcej działów tematycznych: Beletrystyka,

7 Nowy katalog Jutra Pracy Nr. 4, s. 12-13. 8 [Katalog świąteczny], [Lippstadt, b.r.]. 9 Tamże, s. [1]. 10 Tamże, s. [5-6]. 11 Jan Kowalik zarejestrował pięć katalogów tej firmy. Por. tenże, Polonica niemieckie za czas

od 1 września 1939 do 31 grudnia 1948 roku, Paryż 1952. W niniejszym artykule przeanalizowano tylko dwa z nich: Dom Książki Polskiej, Katalog Nr. 1, Stuttgart [1946]; Katalog Domu Książki Polskiej N 4, Stuttgart 1948.

12 Dom Książki Polskiej, Katalog Nr. 1, Stuttgart [1946]. 13 Dom Książki Polskiej, Katalog N 4, Stuttgart 1948.

223


nowele, powieści, pamiętniki, utwory sceniczne, poezje; Monografie, rozpra-wy, albumy i inne; Książki techniczne i zawodowe; Rolnictwo, ogrodnictwo, hodowla i pokrewne; Podręczniki do nauki języków obcych; Podręczniki szkol-ne i książki dla młodzieży; Książki religijne; Kolorowe książeczki dla dzieci oraz Gazety i czasopisma. W każdym z nich podawano najpierw informacje dotyczące autora, a dopiero potem tytuł i cenę rejestrowanej pozycji. Niestety, nie uszeregowano nazwisk w kolejności alfabetycznej. Informacje o ofercie uzupełniono dokładnymi danymi o warunkach i sposobie składania zamówień.

Na zaprezentowanie swojej oferty w formie katalogu decydowały się tak-że prywatne firmy księgarskie. „Biuro Zleceń” Daniel Udod14 pierwsze dwa katalogi opublikowało tuż po powstaniu, najprawdopodobniej w styczniu 1947 r., jako odpowiedź na liczne prośby klientów o przesłanie informacji o asortymencie księgarni. Zostały wydane na powielaczu w nakładzie nie-wystarczającym, aby zaspokoić popyt odbiorców. W lutym opublikowano trzeci katalog, zawierający niestety niekompletną informację o polskich po-

14 Przeanalizowano tylko jeden katalog tej firmy: „Biuro Zleceń” Daniel Udod, Katalog Nr. 6, Monachium 1948.

Fot. 2. Katalogi Domu Książki Polskiej. Źródło: Dom Książki Polskiej, Katalog Nr. 1, Stuttgart [1946]. Pracownia Polskiej Emigracji w Niemczech po 1945 r. (Wrocław), sygn. brak; Dom Książki Polskiej, Katalog N 4, Stuttgart 1948. Pracownia Polskiej Emigracji w Niemczech po 1945 r. (Wrocław), sygn. brak. Zdjęcie: Agnieszka Łakomy-Chłosta

224


zycjach książkowych będących w obrocie na terenie Niemiec. Kolejny kata-log, który ukazał się w lipcu 1947 r. jest już spisem kompletnym. Pod koniec roku „Biuro Zleceń” zdecydowało się na druk katalogu o piątym numerze, obejmującego tylko pozycje beletrystyczne15.

Katalog nr. 6 wydano w lutym 1948 r. Spis ksią-żek podzielono na cztery działy: Poezję, Beletrystykę, Różne, Książeczki dla dzie-ci. Oprócz książek odręb-nie rejestrowane były także czasopisma, pocztówki oraz druki filatelistyczne. Opis każdej rejestrowanej pozy-cji rozpoczyna się od inicja-łu imienia i nazwiska autora, potem podawany jest tytuł oraz obowiązujące w Niem-czech i Wielkiej Brytanii ceny. Niestety, w obrębie poszczególnych działów nie zdecydowano się na wpro-wadzenie zasad szerego-wania pozycji. W katalogu umieszczono także krótką historię powstania księgarni i publikowanych przez nią katalogów oraz informacje dla zamawiających. Okład-kę przeznaczono na druk reklam związanych zarów-no z działalnością „Biura Zleceń”, jak również innych polskich firm, które wykupiły miejsce reklamowe w tej publikacji.

Uruchomione przez Jana Ziętkiewicza w Monachium Biuro Zleceń dyspo-nowało własnym katalogiem16. Jego zawartość podzielona została na następu-jące działy: Książki beletrystyczne ‒ powieści, nowele, sensacyjne; Filozofia,

15 „Biuro Zleceń” Daniel Udod, Katalog Nr. 6..., s. [2]. 16 Międzynarodowa Księgarnia Wysyłkowa Biura Zleceń, Katalog książek polskich Nr. 8,

[Hamburg? b.r.].

Fot. 3. Katalog nr 6 „Biura Zleceń” Daniel Udod. Źródło: „Biuro Zleceń” Daniel Udod, Katalog Nr. 6,

Monachium 1948. Pracownia Polskiej Emigracji w Niemczech po 1945 r. (Wrocław), sygn. brak.

Zdjęcie: Agnieszka Łakomy-Chłosta

225


polityka, kultura, poezja – opisy wojen, pamiętniki, monografie, wiersze; Róż-ne; Książki do nauki języków obcych; Książki techniczne i zawodowe – szo-ferskie, elektrotechniczne, budownictwo, technika i mechanika, handlowe, rolnicze i hodowlane, szkolne, religijne; Książki dla dzieci i młodzieży. Spis książek uzupełniają wykazy artykułów papierniczych i filatelistyki będących w ofercie księgarni. Oprócz tego podano także informacje o działalności biura korespondencyjnego prowadzonego przez Biuro Zleceń. Zamieszczono przy tym szczegółowe zasady składania zamówień oraz reklamy firm polskich17.

Również hurtownie, księgarnie i punkty sprzedaży organizowane przez polskie instytucje społeczne i kulturalne, zdawały sobie sprawę, jak dużą war-tość dla potencjalnego klienta ma drukowana informacja o książce. W związku z tym i one podjęły się publikowania drukowanych katalogów ze swoją ofertą.

Bardzo interesująco zaprojektowanym katalogiem księgarskim, wydanym przez polską organizację działającą w zachodnich strefach okupacyjnych Nie-miec, jest Katalog 1948 z asortymentem Księgarni Społecznej z Hanoweru. Został wydany w formacie A5 z kartonową okładką. Choć nie zawierał ozdob-ników graficznych, jego szata graficzna była bardzo staranna18.

17 Tamże.18 Księgarnia Społeczna, Katalog 1948, Hannower [1948].

Fot. 4. Katalog Księgarni Społecznej w Hanowerze. Źródło: Księgarnia Społeczna, Katalog 1948, Hannower [1948]. Pracownia Polskiej Emigracji w Niemczech po 1945 r. (Wrocław),

sygn. brak. Zdjęcie: Agnieszka Łakomy-Chłosta

226


Pieczę nad Księgarnią Społeczną z Hanoweru do 1947 r. sprawował Polski Związek Wychodźstwa Przymusowego w Hanowerze (PZWP), któ-ry jednocześnie prowadził jedno z najprężniej funkcjonujących polskich wydawnictw na terenie zachodnich Niemiec. Działalność wydawnicza znalazła odzwierciedlenie w katalogu księgarni. Książki będące w ofer-cie prezentowane były bowiem z podziałem na wydawnictwa PZWP oraz tytuły obce – podane w ośmiu działach: Beletrystyka (powieści, nowele, pamiętniki, poezje i inne); Książki techniczne i zawodowe; Podręczniki szkolne; Rolnictwo, sadownictwo i hodowla; Dział religijny; Książeczki dla dzieci; Albumy. Opis każdej pozycji zawierał dane o tytule, autorstwie oraz cenie książki. Wadą tej publikacji był brak zasad szeregowania po-szczególnych pozycji. Zrąb główny uzupełniono informacjami o sprze-dawanych czasopismach oraz warunkach zakupu książek. Podano adres i godziny działania księgarni19.

Interesujący jest Katalog wydawnictw polskich w Niemczech20. Zamie-rzeniem autorów tego wydawnictwa było poinformowanie o wszystkich publikacjach polskich w Niemczech dostępnych w oddziałach Księgarni Społecznej Referatu Upowszechniania Kultury Prezydium Okręgu Reń-sko-Westfalskiego. Była to jednak samodzielna inicjatywa organizatorów jednej z filii podlegającej Sekretariatowi Generalnemu – Księgarni Spo-łecznej w Voerde, a autorzy nie otrzymali zgody na opracowanie spisu uwzględniającego teren całych Niemiec. Katalog przy tak szeroko przy-jętym zasięgu terytorialnym mógł być opracowany tylko przez Centralę Zjednoczenia Polskiego, dlatego publikację tę należy traktować jako kata-log tylko i wyłącznie asortymentu Księgarni Społecznej w Voerde21.

Autorzy tego zestawienia podzielili zarejestrowane w nim tytuły na następujące grupy: Powieść; Nowela, opowiadanie; Opowiadanie wojen-ne; Poezja; Utwory sceniczne, Religia; Historia; Filozofia; Publicystyka; Dla młodzieży; Dla dzieci z barwnymi obrazkami; Dla kobiet; Higiena; Podręczniki szkolne; Podręczniki handlowe; Podręczniki rolnicze; Pod-ręczniki techniczne; Języki obce; Informatory o zagranicy. Oprócz tego wydzielono także Czasopisma; Obrazy, albumy, pocztówki oraz Wydaw-nictwa zapowiedziane. Poszczególne pozycje w obrębie danej grupy sze-regowane były alfabetycznie według nazwiska autora. Podawano także tytuł i cenę danej książki22.

19 Księgarnia Społeczna, Katalog 1948, s. 8. 20 Zjednoczenie Polskie, Katalog wydawnictw polskich w Niemczech, [Voerde] 1948. 21 Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce (Nowy Jork), nr zespołu 24, sygn. 70, Pismo

L.dz. 342/48 do prof. Stanisława Palczewskiego, Prezesa Z.O.P.O. R/W z dnia 12 III 1948 r., s. [1].22 Zjednoczenie Polskie, Katalog wydawnictw polskich w Niemczech.

227


Katalogi przygotowywały także inne księgarnie, np. społeczne Zjedno-czenia Polskiego czy księgarnia Adama Syriatowicza. Jednak są to przede wszystkim spisy asortymentu zazwyczaj wykonane na powielaczu w for-macie A4 i sczepione metalowymi zszywkami, dlatego nie zaliczyłam ich do katalogów drukowanych. Katalogi te były rozprowadzane wśród zainte-resowanych i najprawdopodobniej zawieszane w gablotach informacyjnych w obozach dla dipisów.

Z kolei analiza katalogów drukowanych pokazuje, że w wypadku ich war-tości źródłowej duże znaczenie ma sposób prezentowania treści, na przykład zaznaczanie przez instytucje wydawnicze publikacji własnych czy bardziej szczegółowy opis bibliograficzny. Mimo tych różnic wszystkie katalogi za-wierają wiele ciekawych i przydatnych badaczowi informacji, które można wykorzystać do analizy stanu polskiego rynku wydawniczego w Niemczech po II wojnie światowej pod kątem tematycznym oferty, a także jej autorów. Widać wyraźnie, że także struktura katalogów wskazuje na grupy tematów książek, które ukazywały się dla polskich dipisów. Wydawano więc publika-cje wykorzystywane w każdym typie szkolnictwa, liczną literaturę religijną, ale także literaturę piękną. Należy dodatkowo podkreślić, że analizowane katalogi opracowywane były przez wiodące i najbardziej znaczące polskie

Fot. 5. Katalog wydawnictw polskich w Niemczech. Źródło: Zjednoczenie Polskie, Katalog wydawnictw polskich w Niemczech, [Voerde] 1948. Pracownia Polskiej Emigracji w Niemczech

po 1945 r. (Wrocław), sygn. brak. Zdjęcie: Agnieszka Łakomy-Chłosta

228


firmy wydawnicze i księgarskie, które funkcjonowały w tamtym okresie na terenie Niemiec Zachodnich. Mniejsze księgarnie zadowalały się najpraw-dopodobniej katalogami powielaczowymi. Co ciekawe, wśród analizowa-nych katalogów nie było przygotowanych przez instytucje kościelne (np. In-spektorat Religii), a przecież Kościół katolicki i instytucje z nim powiązane były jednym z większych wydawców książek. Takiego katalogu nie wykazu-ją także ówczesne bibliografie polskiej produkcji wydawniczej.

Bibliografia

Kowalik J., Polonica niemieckie za czas od 1 września 1939 do 31 grudnia 1948 roku, Paryż 1952.

Lembeck A., Wessels K., Wyzwoleni, ale nie wolni: polskie miasto w okupowanych Niemczech, Warszawa 2007.

Łakomy A., Polska książka na obczyźnie: Niemcy Zachodnie 1945-1950, Warsza-wa 2011.

Łuczak C., Polacy w okupowanych Niemczech: 1945-1949, Poznań 1993.

229


Barbara KrupaStanford University Libraries, Stanford, [email protected]

Zygmunt Haupt – pisarz, tłumacz, redaktor „Głosu Ameryki”, popularyzator książek

i czytelnikAbstract

Zygmunt Haupt – Writer, Translator, Editor of „Głos Ameryka”, Populariser of Books and Reader

The article presents the broad relationship between Zygmunt Haupt and books, based on source materials from the Zygmut Haupt Papers collection at Special Collections, Stanford University Library in California. Zygmunt Haupt (1907-1975) was a Polish émigré writer and painter, who was published in the leading Polish émigré publications, such as „Culture” in Paris, „Wiado-mości” in London, and „Tematy” in New York. He was a recipient of the Cul-ture Award in 1962 and the Kościelski Foundation Award in 1971, but was not published in Poland during his lifetime. The author presents Z. Haupt as an author; a translator; a promoter of books not available to Polish readers at that time, on the waves of the Voice of America and the US Information Agency; and finally, a reader. By keeping contact with leading figures of the Polish émigré - Jerzy Giedroyc and the team of the Literary Institute in Paris, Mieczysław Grydzewski, Zygmunt Hładki and Zdzisław Ruszkowski in Lon-don, Paweł Mayewski, Józef Wittlin and Aleksander Janta-Połczyński in New York - he had the opportunity to exchange information about books published in the USA and Poland, as well as their readings. His extensive correspondence with booksellers in Poland, Great Britain, France, Switzerland, and the USA showcases his reading interests, as well as a rich collection of index cards with the titles he read, owned or ordered from booksellers abroad and in the USA.

Key words: Polish literature – émigré – Polish newspapers – émigré – 20th century – Zygmunt Haupt.

Słowa kluczowe: Polska literatura emigracyjna – Polska prasa emigracyjna – XX w. – Zygmunt Haupt.

231




Bohaterem tego artykułu jest Zygmunt Haupt (1907-1975), pi-sarz niedoceniony, mimo nagród paryskiej „Kultury” i genewskiej Fundacji im. Kościelskich oraz nieobecny w powojennej Polsce i niecieszący się łaską wydaw-nictw polskich, aż do czasów współczesnych. Jego działalność jako popularyzatora kultury i lite-ratury polskiej wśród społeczności amerykańskiej oraz literatury i kul-tury amerykańskiej wśród polskich odbiorców w latach 1949-1960 jest w dalszym ciągu nieznana i nieopisana. Jako twórca skryp-tów audycji radiowych „Głosu Ameryki” („Voice of America”) i Amerykańskiej Agencji Infor-macyjnej (United States Infor-mation Agency, USIA) Z. Haupt miał okazję prezentować polskim słuchaczom książki w owych cza-sach zapomniane lub niedostępne czy nietłumaczone na język polski. Czytelnikom w Stanach Zjedno-czonych przedstawiał te, które sam przetłumaczył. Upowszechniał informacje o polskiej kulturze i nauce, a na ła-mach pism literackich o niewysokim nakładzie, tzw. little magazines, publikował swoje utwory we własnym przekładzie. Jego oczytanie i świadectwa zaintereso-wań czytelniczych, poparte informacjami z rynku księgarskiego i wydawniczego, stanowią znakomity materiał dla badaczy powojennego okresu emigracyjnego.

Archiwum Zygmunta Haupta

Całość została ostatecznie opracowana w 2009 r. przez autorkę tego arty-kułu i opisana krótko w czasopiśmie „Slavic & East European Information Resources”1.

1 B. Krupa, Papers of ZygmuntHaupt, Polish Émigré Writer Available at Stanford University Libraries, „Slavic & East European Information Resources” 2009, 10, no. 4, s. 322-325.

Fot. 1. Z. Haupt zaczytany w książce wypożyczonej z Biblioteki Francuskiej, South Kensington, Londyn, październik 1946 r. Źródło: Department of Special Collections and University Archives Stanford University Libraries, catalog number M0356, Zygmunt Haupt Papers [dalej ZHP], [stan z lutego 2017 r.], box 3, folder 1

232

Barbara Krupa

Większość z zamieszczonych w artykule informacji i cytatów pochodzi z powyższego archiwum, podobnie jak wszystkie ilustracje.

Zygmunt Haupt – krótkie omówienie twórczości

Z. Haupt jest wysoko cenionym, ale nadal słabo znanym polskim pisa-rzem emigracyjnym. Jego opowiadania, charakteryzujące się oryginalnym, bogatym językiem, tworzą kolorowy obraz ziemi rodzinnej, czyli Galicji Wschodniej, oraz wydarzeń II wojny światowej.

Nie są to utwory typowo epickie, ponieważ prezentacja świata zewnętrznego jest podporządkowana rozmyślaniom nad problemami uniwersalnymi. Nie opis rzeczywistości minionej, lecz autoanaliza, rozważania natury prawdy, istoty sztuki, miejsca człowieka w przyrodzie i w kulturze oraz namysł nad jej indywidualnymi uwarunkowaniami poznania – to zagadnienia w twór-czości pisarza najistotniejsze. Refleksja nad nimi prowadzona jest jednak w sposób literacki, a więc niesystematyczny i subiektywny, niekiedy wręcz liryczny. Haupt posługuje się narracją pierwszoosobową, wspomnieniową, jednoznacznie autobiograficzną, ale rezultatów sięgania pamięcią wstecz nie porządkuje chronologicznie, zachowując ich asocjacyjną kolejność2.

Twórczość Haupta pojawiała się w głównych polskich pismach emigra-cyjnych, takich jak „Kultura” (Paryż), „Wiadomości” (Londyn) i „Tematy” (Nowy Jork). W 1962 r. Haupt został laureatem dorocznej nagrody literac-kiej przyznawanej przez redakcję „Kultury”. Jury składające się z Jerze-go Giedroycia, Jerzego Stempowskiego (Pawła Hostowca) i Konstantego Aleksandra Jeleńskiego uhonorowało go nagrodą „za zupełnie niezależny talent, niezwiązany z żadnymi teoriami literackimi, szkołami i maniera-mi”3. Wyjaśniając tę decyzję, J. Stempowski napisał:

Niemożliwe jest znalezienie modelu słowotwórstwa pisarza. Jest wyjąt-kowe w swoim rodzaju, malowanie obrazów raczej niż opisywanie zda-rzeń. […] Haupt unika metafor i aluzji, nie nagina obserwacji do swojego nastroju. Jego twórczość jest tylko w znikomym stopniu stworzona przez wyobraźnię, ponieważ każdy jej fragment był widziany przez pisarza w rzeczywistości. Jest on w stanie zachować w pamięci spis galicyjskiej «rzeczy» – krajobrazu, gospodarstw rolnych, budynków, cerkiew, rynku

2 Z. Haupt, Baskijski diabeł. Opowiadania i reportaże, zebrał, oprac. i posł. opatrzył A. Madyda, Warszawa 2008, blurb na okładce.

3 Department of Special Collections and University Archives Stanford University Libraries, catalog number M0356, Zygmunt Haupt Paper, [stan z lutego 2017 r.], [dalej: ZHP], box 1, folder 5.

233

Zygmunt Haupt – pisarz, tłumacz, redaktor „Głosu Ameryki”, popularyzator książek i...

w końcu – wydaje się, że nie pominął niczego. […] Wydaje się, że zna każdy kolor i odcień umaszczenia końskiego4.

Kolejnym znaczącym wyróżnieniem była Nagroda Fundacji im. Kościel-skich, przyznana w Genewie w 1971 r. za całokształt twórczości.

W 1992 r. ukazał się Pierścień z papieru w tłumaczeniu francuskim, a 11 lat później – niemieckim. W Polsce natomiast utwory Z. Haupta były publikowane sporadycznie i fragmentarycznie. W 1997 r. nakładem UMCS w Lublinie wydano Deszcz, a dwa lata później Pierścień z papieru nakła-dem Wydawnictwa Czarne. Drugi zbiór opowiadań – obejmujący również utwory zawarte w Pierścieniu z papieru – Baskijski diabeł: opowiadania i reportaże został opublikowany przez Wydawnictwo Czytelnik w 2007 r.5 Dwa lata później Księgarnia Studencka w Toruniu wydała Z Roksolanii: szkice, opowiadania, recenzje, warianty6. W maju 2016 r. nakładem Wy-dawnictwa Czarne ukazał się Baskijski diabeł7. Andrzej Stasiuk w przed-mowie do książki napisał:

Splot myśli i rzeczy w prozie Zygmunta Haupta tworzy tkaninę tak gęstą, że władze rozumu stają się bezsilne i w dodatku najzupełniej zbędne. […] Pyszna pogańskość tego pisarstwa polega na tym, że przepadają w nim roz-różnienia. Wyobrażone i wyrażone splata się w materii języka, który, śmiem twierdzić, nie ma sobie równego w polskiej literaturze XX wieku8.

Początki twórczości

W 1935 r. Z. Haupt zaczął najpierw publikować ilustracje do tekstów w krakowskim „Ilustrowanym Kurierze Codziennym”, a potem teksty na łamach „Asa”, ilustrowanego magazynu tygodniowego, również wydawane-go w Krakowie. W 1937 r. nawiązał współpracę z „Dziennikiem Polskim”. W ciągu kilkunastu miesięcy opublikował tam 17 opowiadań, reportaży, szkiców i recenzji9.

Pod koniec lat 30. XX w. został członkiem lwowskiego oddziału Związ-ku Zawodowego Literatów Polskich10. Zmobilizowany w 1939 r. wziął

4 Tamże.5 Pod red. A. Madydy.6 Opracował, bibliografią i posłowiem opatrzył A. Madyda.7 Wydanie krytyczne pod red. A. Madydy.8 Z. Haupt, Baskijski diabeł, wyd. krytyczne pod red. A. Madydy, przedm. opatrzył A. Stasiuk,

Wołowiec 2016, s. 5.9 Tamże.10 Tamże, s. 103.

234

Barbara Krupa

udział w wojnie obronnej, a potem przez Węgry i Francję trafił z polskim wojskiem do Wielkiej Brytanii. W tym czasie (1940-1946) czytał wiele li-teratury angielskiej oraz zajął się pisaniem, publikując opowiadania w ga-zecie „Dziennik Żołnierza” i teksty w wydawanych w Londynie „Polsce Walczącej” (pod red. Tymona Terleckiego), „Nowej Polsce”, a także „Wia-domościach Polskich Politycznych i Literackich” (pod red. M. Grydzew-skiego). Zachowany w archiwum Z. Haupta list z Ministerstwa Informa-cji i Dokumentacji Rządu RP o ogłoszonym konkursie na opowiadanie, przeznaczone na rynek angielskojęzyczny, potwierdza jego zainteresowa-nia pisarskie proponowaną przez resort tematyką kampanii wrześniowej, życiem Polaków pod okupacją i na emigracji11. W tym czasie opublikował w „Nowej Polsce” swój pierwszy przekład tekstu Arthura Koestlera, zaty-tułowany Inteligencja.

Pisarskie początki nie były łatwe, czego dowodzi list T. Terleckiego z 28 IX 1945 r. doradzającego przekomponowanie utworu dostarczonego mu przez Haupta12. Utwór został też wysłany do Antoniego Słonimskiego (wów-czas redaktora naczelnego miesięcznika „Nowa Polska”), ale w archiwum brak jakiejkolwiek wzmianki o ocenie pisarza. W tym okresie Z. Haupt był aktywnym członkiem PEN Clubu oraz nawiązał kontakty, które przekształci-ły się w długoletnie przyjaźnie z innymi pisarzami, malarzami czy filozofa-mi polskimi, którzy udali się na emigrację. Potwierdzają to listy zachowane w jego archiwum13.

Po zawarciu związku małżeńskiego w 1944 r. z Edith Norris, Amery-kanką, pracowniczką Czerwonego Krzyża, narodzinach rok później syna, Arthura, a następnie demobilizacji w 1946 r., Hauptowie zdecydowali się na wyjazd do Nowego Orleanu, z którego pochodziła Edith. Droga wiodła przez Nowy Jork, gdzie Z. Haupt nawiązał znajomość z Janem Lechoniem, wówczas redaktorem „Tygodnika Polskiego”, który wkrótce, w 1947 r. wy-drukował utwór pisarza Polonez na pożegnanie ojczyzny. Skontaktował się też prawdopodobnie z Marianem Kisterem, współzałożycielem (wspólnie z Melchiorem Wańkowiczem) Towarzystwa Wydawniczego „Rój”. Fir-ma została zlikwidowana przez Niemców w roku 1940, lecz Kister, który przedostał się przez Londyn do Stanów Zjednoczonych Ameryki, reakty-wował ją w Nowym Jorku jako Roy Publishers. W swoim czasie było to największe wydawnictwo w Polsce, publikujące do 30 pozycji miesięcz-nie, nie tylko utwory najwybitniejszych polskich i zagranicznych pisarzy w przekładach, ale i tanie, popularne książki. Wydawnictwo wznowiło

11 ZHP, box 1, folder 5.12 Tamże, box 2, folder 12.13 Tamże, box 1, folder 2-6, 8, box 2, folder 1-13.

235


swoją działalność w Nowym Jorku i przedstawiło czytelnikom amerykań-skim więcej polskich pisarzy niż jakiekolwiek inne w owym czasie. W Sta-nach zyskało na znaczeniu publikując w 1944 r. wspomnienia Rulki Langer o bombardowaniu i spaleniu Warszawy przez Niemców Syrenka i Messer-schmitt (The Mermaid and the Messerschmitt) oraz jej tłumaczenie książki Zofii Kossak Bez oręża (Blessed Are the Meek).

W sierpniu 2015 r. Kolekcja Słowiańska Uniwersytetu Stanforda zaku-piła Archiwum Roy Publishers z lat 1940-1970, ale nie zostało ono jeszcze skatalogowane14. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że znajdują się w nim materiały potwierdzające kontakty Z. Haupta z M. Kisterem.

„Wiadomości”

Współpracę z „Wiadomościami Polskimi, Politycznymi i Literackimi”, emigracyjnym tygodnikiem społeczno-kulturalnym wydawanym w latach 1940-1944, najpierw w Paryżu, potem w Londynie, rozpoczął Z. Haupt w 1943 r., zamieszczając w nim swoje opowiadanie Polowanie świąteczne i Maupassant, a następnie Wesele na wsi, Gołębie z placu Teodora i Krzemie-niec15. Niepodległościowe pismo, kierowane najpierw przez Zygmunta No-wakowskiego (właściwie Zygmunta Tempkę), a potem M. Grydzewskiego było antyradzieckie i antykomunistyczne. W latach 1946-1981 wychodziło pod tytułem „Wiadomości”.

Po przyjeździe do Nowego Orleanu w 1947 r. Z. Haupt wrócił do malo-wania i zaprezentował swoje prace na kilku wystawach. Jednocześnie pisał i publikował w „Wiadomościach” reportaże z Luizjany, m.in. Luizjanę, Oak Alley and Mississippi, Henry Bush i jego samolot, cykl Barbarzyńcy patrzą w krajobraz podbitego kraju, szkice i opowiadania o tematyce kresowej, wojennej i emigracyjnej, z pobytu we Francji i Wielkiej Brytanii. Spośród wszystkich pism emigracyjnych w „Wiadomościach” pojawiał się najczę-ściej; zwłaszcza do 1951 r. M. Grydzewski nie szczędził Z. Hauptowi porad dotyczących zmiany stylu i mając zupełnie wolną rękę w zakresie zmian edytorskich, wykorzystywał to bez pardonu, skracając i poprawiając utwory pisarza. Mimo to stosunki między autorem a wydawcą były pełne serdecz-ności, co potwierdza ich wzajemna korespondencja16.

14 Department of Special Collections and University Archives Stanford University Libraries, catalog number M2074, accn 2015-050, Roy Publishers Archive; obecnie kolekcja jest niedostępna, w trakcie opracowywania.

15 ZHP, box 7, folder 4: Spis, sporządzony najprawdopodobniej przez Z. Haupta z tytułami jego utworów i korespondującymi publikacjami w polskich i amerykańskich pismach.

16 Tamże, box 1, folder 6: Korespondencja, 1948-1972 z M. Grydzewskim i M. Chmielowcem, redaktorami londyńskich „Wiadomości”.

236

Barbara Krupa

Po wyczerpaniu oszczędności i wobec braku możliwości utrzymania się z publikowania w pismach emigracyjnych, Z. Haupt musiał poważnie zająć się poszukiwaniem pracy, która pozwoliłaby mu zadbać o rodzinę. Pensja żony, pracującej w bibliotece uniwersyteckiej, była niewystarcza-jąca. Swoimi rozterkami dzielił się w liście do innego emigranta, pisarza, tłumacza i poety, autora Soli ziemi (1935) i współpracownika Radia Wol-na Europa, Józefa Wittlina, przedstawiając swoją nienajlepszą sytuację17. W tym też czasie zaczął pisać dla „Kultury”, bardziej prestiżowego tytu-łu. W „Wiadomościach” pojawiał się i w latach 60., jednak rzadziej niż w okresie do 1951 r.

„Kultura”

Pierwszy list przysłany przez J. Giedroycia nosi datę 5 V 1949 r. Z. Haupt był już czytelnikiem pisma, które otrzymywał bezpłatnie. J. Giedroyc prosi w liście o rozpoczęcie płatnej subskrypcji. Kolejny, z datą 6 XI 1949 r. jest już zaproszeniem do przysyłania tekstów18. Z listu J. Wittlina do Z. Haupta dowiadujemy się, że to on właśnie rekomendował go J. Giedroyciowi. Po-nieważ Wittlin wspomina w tym liście, że nastąpiło to późno, należy przy-puszczać, że udzielił tej rekomendacji wcześniej niż w listopadzie 1949 r., którą to datę list nosi19. W tym czasie Haupt był już autorem publikującym od kilku lat w „Wiadomościach” i to prawdopodobnie zwróciło na niego uwagę redaktora „Kultury”. Jedenaście dni później Z. Haupt wysłał J. Gie-droyciowi dwa opowiadania, o czym pisze w liście z tą datą20.

Korespondencja z J. Giedroyciem była regularna i ożywiona, czasem re-daktor pisał zaledwie kilka zdań, jak np. w liście wyrażającym uznanie wo-bec Lutni, jednego z opowiadań pisarza, zwłaszcza za zachowanie wszyst-kich, nawet najdrobniejszych szczegółów21. Niekiedy listy były bardziej obszerne, tak jak w odpowiedzi na prośbę Z. Haupta o poradę w sprawie przyjęcia lub odrzucenia propozycji napisania tekstu o literackim Lwowie okresu międzywojennego. Sporo listów redaktora „Kultury” dotyczy korekt utworów czy ocen tekstów Haupta, ale niemało zawiera też plany publikacji, które z Hauptem dyskutował, informacji na temat życia w Instytucie Literac-kim oraz książek wartych lub niewartych przeczytania22.

17 ZHP, box 2, folder 9.18 Tamże, box 1, folder 2.19 Tamże, box 2, folder 9.20 Tamże, box 1, folder 2.21 Tamże, box 1, folder 3.22 Tamże, box 1, folders 3-5.

237


Haupt dostarczał do Paryża ciekawe publikacje ze Stanów Zjednoczonych, nowinki oraz dzielił się z redaktorem własnymi przemyśleniami, przede wszyst-kim związanymi z czytaną literaturą. W jednym z ostatnich listów, z 14 II 1974 r., wspomina lekturę dzieła laureata literackiej Nagrody Nobla, Heinricha Bölla – Portret grupowy z damą (1971) i odnosi się do wydarzeń politycznych, a mia-nowicie wygnania Aleksandra Sołżenicyna z ZSRR, pisząc „Pan sam, który jest jego odkrywcą, mając u siebie dwu niebylejakich [sic!] podróżników po AR-CHIPELAGU GUŁagu, Józefa Czapskiego i Herlinga-Grudzińskiego, ma pew-nie własne wyobrażenie tym [sic!] tak niezwykłym ewenemencie”23.

23 Tamże, box 1, folder 5.

238

Barbara Krupa

Fot. 2. List od J. Giedroycia do Z. Haupta dotyczący książek Andrzeja Chciuka, pisarza, poety i dziennikarza emigracyjnego, zamieszkałego w Australii, którego twórczość Haupt omówił w jednym ze swoich krytyczno-literackich esejów. Źródło: Department of Special

Collections and University Archives Stanford University Libraries, catalog number M0356, ZHP, [stan z lutego 2017 r.], box 1, folder 4. Zdjęcie: Barbara Krupa

Ciekawa jest korespondencja dotycząca antologii polskich utworów przetłumaczonych na język angielski. Giedroyc był bardzo zainteresowany opinią Z. Haupta na temat wyboru utworów do tej publikacji, ale także in-formacjami „na zasadzie kumoterstwa” o przyjęciu jej na rynku amerykań-skim. Z. Haupt uważał, że w antologii zabrakło utworów M. Hłaski (któ-rego W dzień śmierci Jego przetłumaczył, ale nie opublikował drukiem), Bolesława Micińskiego i Teodora Parnickiego. Jak J. Giedroyc wyjaśnił: „Jeśli idzie o Antologię, to rzeczywiście szkoda, że nie mogłem zamieścić jakiegoś tekstu Hłaski, ale w tym okresie miał muchy w nosie i nie chciał się zgodzić”24.


239


Fot. 3. List Z. Haupta do J. Giedroycia o wygnaniu A. Sołżenicyna. Źródło: Department of Special Collections and University Archives Stanford University Libraries, catalog number

M0356, ZHP, [stan z lutego 2017 r.], box 1, folder 3. Zdjęcie: Barbara Krupa

J. Giedroyc kilkakrotnie prosił Z. Haupta o promocję „Kultury” w Sta-nach Zjednoczonych. Kiedy J. Czapski przyjechał z odczytami do Stanów i Kanady, Giedroyc zachęcał Z. Haupta do nawiązania z nim osobistego kontaktu i udzielenia mu pomocy lub porady. J. Giedroyc zamierzał wyda-wać „Kulturę” w Stanach jako kwartalnik i prosił Z. Haupta o informacje o podobnych pismach wychodzących w tym kraju. W archiwum znajduje się list i szkic literacko-krytyczny Z. Haupta o little magazines, niewielkich pismach literackich o małym nakładzie, ukazujących się na północnoamery-kańskim rynku wydawniczym. Ponieważ list rozpoczyna się zwrotem „Panie Redaktorze”, należy przypuszczać, że pochodzi z początków lat 50., kiedy nie spotkali się jeszcze osobiście25. W listach z lat późniejszych Z. Haupt zwracał się zazwyczaj do Giedroycia „Szanowny i Kochany Panie”.

Korespondencja Haupta z Giedroyciem (oryginały listów Haupta) znaj-duje się w Archiwum Instytutu Literackiego w Maisons-Laffitte.

W latach 1950-1975 „Kultura” opublikowała ponad 20 reportaży i opo-wiadań Z. Haupta, m.in. Szpicę, Coup de grâce, Czuwanie i stypę, Dziewczyn-kę z nóżkami na księżycach, Lili Marlene, Nietotę i Marsyliankę. J. Giedroyc często ganił pisarza za niestaranną korektę swoich utworów. Nie odnosił się entuzjastycznie do nadsyłanych przez Z. Haupta tłumaczeń z literatury an-gielskiej i amerykańskiej, zwłaszcza utworów Henry’ego Jamesa, zazwyczaj krytykując przekłady jako zbyt dosłowne i nieuładzone. Opublikował jednak tłumaczenia autorstwa Z. Haupta utworów Jamesa Agee (1958), Wystana Hugha Audena (1961) oraz Roberta Frosta (1963). W 1963 r. Instytut Li-teracki wydał Pierścień z papieru Z. Haupta, a już pośmiertnie, w 1989 r. Szpicę: opowiadania, warianty, szkice w opracowaniu Renaty Gorczyńskiej. Rok później „Kultura” wydrukowała po raz pierwszy opowiadanie Cyrk. Pierwszy dzień wojny26.

Współpraca z polskimi wydawnictwami w Nowym Jorku

W 1958 r. Z. Haupt opublikował dwa opowiadania Zamierzchłe echa i Entropia zbliża się do zera w krótko wydawanym nowojorskim dzienniku „Nowy Świat”. W 1962 r. podjął współpracę z Pawłem Mayewskim, redak-torem nowojorskich „Tematów”. Był to kwartalnik środowisk emigracji pol-skiej w Stanach Zjednoczonych, ukazujący się w latach 1962-1969. Pismo realizowało m.in. oryginalny program popularyzacji kultury amerykańskiej i anglosaskiej wśród Polonii, głównie publikując przekłady utworów lite-

25 ZHP, box 1, folder 3.26 K. Rutkowski, W stronę Haupta, „Teksty Drugie. Teoria literatury, krytyka, interpretacja”

1991, nr 1-2, s. 116.

240

Barbara Krupa

rackich oraz dokumentowało polsko-amerykańską współpracę i kontakty w dziedzinie kultury. Z. Haupt ogłaszał na łamach „Tematów” przekłady utworów R. Frosta i Roberta Lowella. Współpraca nie trwała długo i nie była intensywna. W 1969 r. periodyk wydrukował opowiadanie pisarza To ja sam jestem Emmą Bovary. W archiwum zachowały się listy autorstwa Jana Kempki, sekretarza redakcji „Tematów”, w których skarży się, że Z. Haupt zaniedbuje współpracę z pismem27. Przyczyną tego były prawdopodobnie intensywne prace nad publikacjami w „Kulturze”. Z listów Giedroycia wy-nika, że związek Z. Haupta z „Tematami” był nie w smak redaktorowi pary-skiego pisma, ponieważ mógł skutkować mniejszą liczbą publikacji w „Kul-turze”28. Tym bardziej, że Z. Haupt szczególnie płodnym twórcą nie był, przepisując i przekomponowując nieustannie swoje utwory, niepewny ich ostatecznego kształtu.

W latach 1962-1967 pisał też do miesięcznika „Ameryka”, wydawnic-twa rządowego Stanów Zjednoczonych przeznaczonego na rynek polski. Pismo miało za zadanie przybliżenie Polakom amerykańskiej problema-tyki społecznej, kulturalnej i naukowej, łącznie z życiem Polonii amery-kańskiej. Publikował tam reportaże i szkice, m.in. ze zjazdu naukowców polskiego pochodzenia w Nowym Jorku, o Janie Paderewskim czy Fundacji Kościuszkowskiej29 oraz o wydanym przez nią słowniku polsko-angielskim i angielsko-polskim30.

Kontakty z innymi wydawnictwami w Stanach Zjednoczonych

Z. Haupt próbował sił na amerykańskim rynku wydawniczym krótko po przyjeździe do Nowego Orleanu – bezskutecznie. Opisał swoje zmagania z językiem angielskim – pierwsze zetknięcie z nim na Wyspach Brytyjskich, potem życie i pracę w początkowych latach emigracji w Stanach, kolejne kursy językowe i poznawanie trendów literackich, aż do powrotu do pisania w 1947 r. Odpowiedzi z magazynów literackich nie dawały jednak wiele nadziei, ale po kilku latach jego utwory spotkały się z uznaniem, co dodało mu odwagi. W jednym ze swoich tekstów zachowanych w archiwum pisze o trudnych początkach i szlifowaniu języka31.

27 ZHP, box 1, folder 8.28 Tamże, box 1, folder 4.29 Tamże, box 3, folder 16.30 K. Bulas, L.L. Thomas, F.J. Whitfield, The Kosciuszko Foundation Dictionary English-

Polish and Polish-English, New York 1960-1962.31 ZHP, box 9, folder 1.

241


Pierwsze kroki skierował Haupt do pisma „Accent” (1940-1960), wychodzącego na Uniwersytecie Illinois w Urbana, które wydrukowało w 1949 r. jego opowiadanie Wanda. „Accent” oferował czytelnikom eklek-tyczny wybór poezji, literatury i krytyki, publikowanej przez wiodących pisarzy amerykańskich tego okresu, takich jak np. Wallace Stevens czy nowych, takich jak Sylvia Plath czy Flannery O’Connor. Następnym suk-cesem Z. Haupta było ukazanie się w tym samym roku przekładu Pokera w Gorganach w „The Nassau Litterary Review”, w jednym z najstarszych studenckich magazynów literackich w Stanach i najstarszej studenckiej publikacji Uniwersytetu Princeton, gdzie karierę zaczynał m.in. Fran-cis Scott Fitzgerald. W 1950 r. magazyn „Furioso” (1938-1951), jedno z najsłynniejszych pism literackich, wydawanych przez Uniwersytet Yale, opublikował przekład Czuwanie i stypę Z. Haupta. W tym samym roku Pięć lat dzieciństwa pojawiło się w „The Chicago Review”, założonym w 1946 r. magazynie publikującym współczesną poezję, prozę i prace kry-tyczno-literackie. W 1954 r. Z. Haupt opublikował przekład W Paryżu i w Arkadii, a rok później Tierra del Fuego i Madrygał dla Anusi w „The Paris Review”, kwartalniku drukującym współczesną prozę i poezję w ję-zyku angielskim w Paryżu. Pismo założone w 1935 r. publikowało w cią-gu pierwszych lat swojego istnienia m.in. Jacka Kerouaca, Philipa Rotha, Samuela Becketta i Nadine Gordimer.

Wysłane wcześniej (w 1949 r.) utwory Z. Haupta do „New Directions”, wydawnictwa istniejącego od 1936 r. i publikującego poezję, eksperymen-talną literaturę, stojące na wysokim poziomie tłumaczenia z innych języków, ale również klasyków literatury, nie doczekały się wówczas zamieszczenia na łamach pisma, które wydawało m.in. Ezrę Pounda, Tennessee William-sa, Henry’ego Millera i innych. Redaktorzy zalecali pisarzowi znalezienie kogoś, kto teksty poprawi. Słynny wydawca „New Directions” Charles Lau-ghlin dzielił się z autorem krytycznymi uwagami przez kilka lat, zalecając gramatyczne poprawki i przeróbki. Niemniej jednak, w liście z 26 XI 1956 r. zauważył, że Dziewczynka z nóżkami na księżycach jest napisana w świeżym i oryginalnym stylu32. Opowiadanie zostało ostatecznie wydrukowane na ła-mach pisma w 1957 r.

Jednym z powodów, dla których znalezienie wydawcy w Stanach nie było proste, była tematyka pisarstwa Haupta. Jeden z jego koresponden-tów, agent literacki Jacque Chambrun, w liście z 12 X 1948 r. zauważył, że tekst proponowany przez niego będzie trudno sprzedać w tym kraju, ponieważ miejsce akcji jest obce i nieznane amerykańskiej publiczności33.

32 ZHP, box 1, folder 1.33 Tamże.

242

Barbara Krupa

Kontakty z wydawnictwami w kraju

Tłumaczenia przez Z. Haupta autorów amerykańskich nie spotkały się z gorącym przyjęciem krajowych edytorów. Przyczyny tego były prawdo-podobnie dwojakie. W liście do pisarza Wiktor Weintraub, emigracyjny hi-storyk literatury, kierownik katedry polonistyki na Uniwersytecie Harvarda, wymienił jedną z nich. Otóż wydawnictwa otrzymały okólnik rządowy, aby unikać drukowania pisarzy emigracyjnych34. W dodatku Haupt był długo-letnim pracownikiem amerykańskich rozgłośni informacyjnych. Haupt prawdopodobnie nie znał uchwały Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie z 1956 r. zakazującej pisarzom emigracyjnym kontaktów z PRL i nie należał do tej organizacji. Innym powodem mogła być jakość tłumaczenia. W archi-wum zachował się list Ireny Szymańskiej z 14 X 1959 r., zastępcy redaktora naczelnego Wydawnictwa Czytelnik, w którym odmawia przyjęcia do druku tłumaczenia Z. Haupta The Turn of the Screw H. Jamesa z powodu zbyt wie-lu obszernych poprawek, których tłumaczenie wymaga. I. Szymańska pisze, że chociaż tłumaczenie nie jest pozbawione walorów, to jednak koncepcja przekładu nie jest zgodna z wymaganiami wydawnictwa, widać w niej wy-raźnie wpływ języka angielskiego i występują pewne nieporozumienia w od-czytaniu tekstu oryginalnego35.

Haupt w machinie propagandy

W latach 1951-1960 Z. Haupt był autorem skryptów audycji „Głosu Ame-ryki” i Amerykańskiej Agencji Informacyjnej. „Głos Ameryki”. Ta rządowa rozgłośnia Stanów Zjednoczonych, działająca od 1942 r., nadal nadaje pro-gramy dla zagranicy po angielsku i w kilkunastu innych językach, do 2004 r. również w języku polskim. Agencja Informacyjna Stanów Zjednoczonych, założona przez prezydenta Dwighta Eisenhowera, istniała od 1953 do 1999 r. i jej zadaniem była tzw. społeczna dyplomacja, promująca rząd amerykański wśród zagranicznych odbiorców.

Skrypty Z. Haupta mogą być interesujące zwłaszcza dla badaczy okre-su zimnej wojny, ponieważ poza informacjami politycznymi w audycjach polskiej redakcji pokazywano różne aspekty życia na Zachodzie, nieznane w peerelowskiej rzeczywistości. Zajmują przeciętnie od trzech do ośmiu stron, w zależności od prezentowanego materiału. Niektóre mają charakter omówień i sprawozdań, inne są słuchowiskami (zwłaszcza od lutego 1952),

34 Tamże, box 2, folder 12.35 Tamże, box 1, folder 10.

243


wręcz małymi formami dramatycznymi, rozpisanymi na kilka głosów, z wkomponowanymi efektami dźwiękowymi, czasem fragmentami literac-kimi. Wiele dotyczy aktualnych wydarzeń politycznych, takich jak wystąpie-nie o azyl profesora Marka Korowicza, który w 1953 r. wyjechał do Nowego Jorku w ramach delegacji dyplomatycznej PRL na Zgromadzenie Ogólne ONZ czy ucieczki rok później na Zachód kompozytora Andrzeja Panufnika, laureata I Konkursu Chopinowskiego w 1949 r., który za swoje innowacje muzyczne został później uznany w Polsce Ludowej za twórcę szkodliwego36.

W spuściźnie Z. Haupta zachowało się wiele omówień i przeglądów wy-darzeń historycznych i współczesnych, kończących się sloganem: „Młodzież polska nie wierzy temu, co zmuszeni są mówić jej nauczyciele – Młodzież polska myśli sama za siebie”37. Są to jedne z najbardziej tendencyjnych tek-stów, pisanych na wzór propagandy komunistycznej.

Haupt – popularyzator polskiej i amerykańskiej literatury, nauki i kultury

Duża część materiałów USIA zawiera skrypty audycji rocznicowych, promujących polską kulturę, omówienia osiągnięć wielkich Polaków, jak np. Adama Mickiewicza (przygotowania do obchodów w Stanach 100-lecia śmierci wieszcza, audycja z 17 XI 1955 r.), Stefana Żeromskiego, Karola Szymanowskiego, Grzegorza Fitelberga, Marii Curie-Skłodowskiej, Henry-ka Arctowskiego, Mikołaja Kopernika oraz Polaków zasłużonych dla Ame-ryki: Kazimierza Pułaskiego, Tadeusza Kościuszki.

W reportażach z serii „Polonia Amerykańska Przemawia do Polski” przedstawia życie polonijne w Stanach, utrzymywanie polskiej tradycji, na-uczanie języka w przykościelnych szkołach, promocję polskich tańców na-rodowych wśród dzieci i młodzieży. Jedną z bohaterek takiej rozmowy jest Władysława Podkomorska, delegatka na 32. Sejm Związku Narodowego Polskiego z Milwaukee, Wisconsin, zajmująca się organizacją życia Polonii od 25 lat38. Zagadnienia polskiej kultury omawiane były w każdy czwar-tek. W ramach aktualności Z. Haupt przygotowywał cotygodniowe recenzje z polskich pism literackich i kulturalnych ukazujących się na Zachodzie, takich jak „Kultura” czy „Wiadomości”. Jedna z nich, z 30 VI 1955 r., za-wiera omówienie artykułu Marii Danielewiczowej z „Wiadomości” o za-interesowaniach polskich czytelników w Anglii, w którym pisała m.in.

36 Tamże, box 14, folder 4.37 Tamże, box 12, folder 4.38 Tamże, boxes 13-15.

244

Barbara Krupa

że w bibliotece trzeba było ograniczyć liczbę wypożyczanych książek ze względu na popyt39. Chodzi tu o Polish University College Library w Lon-dynie, od 1953 r. The Polish Library (Biblioteka Polska).

Z. Haupt propagował utwory literackie zakazane lub potępiane wów-czas w Polsce, np. Eugeniusza Małaczewskiego (1895-1922), prozaika, poety i dramaturga, uczestnika I wojny światowej, potem polsko-radziec-kiej, czytając wyjątki z jego opowiadań Koń na wzgórzu40 (1921, pięć wy-dań przed II wojną światową)41. Nie pozostawał obojętny wobec powojen-nej literatury krajowej – w jednej z audycji omawiał Poemat dla dorosłych Adama Ważyka.

39 Tamże, box 14, folder 1.40 Tamże, folder 2.41 W PRL wydana dopiero w 1986 r. przez podziemną warszawską Oficynę Wydawniczą

Pokolenie, pt. Koń na wzgórzu. Opowiadania. Cz. 1. Część druga nie ukazała się.

245


Fot. 4. Skrypt audycji w „Głosie Ameryki” o odbiorze Poematu dla dorosłych A. Ważyka. Źródło: Department of Special Collections and University Archives Stanford University Libraries, catalog number M0356, ZHP, [stan z lutego 2017 r.], box 15, folder 1. Zdjęcie: Barbara Krupa

W archiwum Z. Haupta znajduje się również zespół materiałów zatytuło-wanych Co Ameryka czyta, przedstawiających polskiemu słuchaczowi literaturę amerykańską. Na przykład w audycji z 4 X 1956 r. omówił najnowszą powieść Pearl Buck42, laureatki Nagrody Nobla, w wielu innych – twórczość H. Jamesa i R. Frosta. Kiedy w Warszawie, w 1956 r., wystawiano operę ludową George’a Gershwina Porgy and Bess, Z. Haupt przygotował audycję na ten temat43.

Zainteresowania czytelnicze Z. Haupta

Źródła informacji na ten temat są różnorakie. Jednym z nich są odpo-wiedzi na ankiety wysyłane przez wydawnictwa, które publikowały utwory Z. Haupta oraz Instytutu Badań Literackich. Zachowały się ich oryginały

42 P. Buck, Imperial Woman (Cesarzowa), 1956.43 ZHP, box 15, folder 4.

246

Barbara Krupa

Fot. 5. Skrypt audycji w „Głosie Ameryki” o odbiorze Poematu dla dorosłych A. Ważyka. Źródło: Department of Special Collections and University Archives Stanford University Libraries, catalog number M0356, ZHP, [stan z lutego 2017 r.], box 15, folder 1. Zdjęcie: Barbara Krupa

bądź kopie. W odpowiedzi na ankietę „Wiadomości” autor zamieścił listę książek przeczytanych po 1939 r. List nie jest datowany, ale autor pisze, że przed jego wysłaniem przeczytał nową powieść Thorntona Wildera opubli-kowaną w 1948 r., którą określa jako powieść-zdarzenie, czyli list powinien pochodzić nie później niż z 1950 r.44

Większość z wymienionych na liście tytułów jest opatrzona krótką cha-rakterystyką przygotowaną przez Z. Haupta. Przeważają utwory pisarzy angielskich, opatrzone jego komentarzami, zachowanymi w oryginalnej pi-sowni, np. Wuthering Heights (1847) Emily Brontë:

rodzaj Braci Karamazow napisanych przez Dostojewskiego w spódnicy po angielsku. Jest tam strona gdzie bohaterka, napoły [sic!] szalona, w malignie, wydziera z poprótej poduszki pióra i puch ptaków i przywołuje ich nazwy i imiona i pióra czajcze i prdw [sic!] i jastrzębie i kaczek i jakichbytam [sic!] nie było i kolorowe te pióra i z niemi przed oczami wrzos i rdzawe plamy ugorzystych wzgórz Yorkshire, West Rding [sic!]45

oraz Erewhon (1872) Samuela Butlera, Dublińczycy (1914) Jamesa Joyce’a, Green Man-sions: a Romance of the Tro-pical Forest (1904) Williama Henry’ego Hudsona („Dziwna fantazja o puszczy amazoń-skiej takiego sobie dyletanta--naturalisty, ogromnie wzru-szająca i poetyczna”), Edwarda Morgana Forstera Passage to India (1924). Z. Haupt wymie-nia również dramat historycz-ny Lwa Tołstoja Hadżi Murat (1912), Tomasza Manna Lotta w Weimarze („o Goethem peł-ne okrucieństwa opowiadanie sympatyka”), Ignazia Silone Chleb i wino (1936) – omawia później tę powieść w jednej z audycji w „Głosie Ameryki”, przybliżając polskiemu słu-

44 Tamże, box 1, folder 6.45 Tamże.

247


Fot. 6. Fragment listu – odpowiedzi Z. Haupta na ankietę czytelniczą „Wiadomości”. Źródło: Department of Special Collections and University Archives Stanford University Libraries, catalog number M0356, ZHP, [stan z lutego 2017 r.], box 1, folder 6. Zdjęcie: Barbara Krupa

chaczowi książkę wówczas niedostępną na krajowym rynku księgarskim. Na liście nie zabrakło polskich tytułów: Wierszy wybranych i pierwszej bitwy (1946), pośmiertnego wydania46 utworów Jerzego Paczkowskiego, poety i satyryka, żołnierza i wydawcy, Nurtu (1934) Wacława Berenta oraz Wakacji moich dzieci (1925) i Aciaków z 1-ej A (1932) Juliusza Kadena Bandrowskiego47.

Wymieniając informacje z przyjaciółmi na temat przeczytanych książek, Z. Haupt otrzymywał wiadomości o tytułach wartych poznania. Niektóre pocho-dziły od Zygmunta Hładkiego, z którym korespondował z przerwami ale przez lat bez mała trzydzieści. Z. Hładki był polskim dyplomatą z okresu przedwojen-nego i filozofem, a po wojnie pozostał na emigracji w Wielkiej Brytanii. Podob-nie jak Haupt musiał parać się „coraz bardziej nużącym i nudzącym kieratem pracy zarobkowej”, a filozofią zajmować się „po godzinach”. W jednym z listów Z. Hładki zachęcił Haupta do przeczytania The Wall (1950) Johna Herseya, prak-tyka „nowego dziennikarstwa”, czyli stosowania literackich technik w reporta-żach i esejach w celu nadania im waloru ekspresjonistycznego. W liście tym, datowanym 19 VII 1950 r., Z. Hładki wymienia także książkę Passage to India, o której pisano powyżej. Pozwala to domniemywać, że przyjaciele zachęcali się wzajemnie do czytania interesujących lektur. W innym z listów, z 20 V 1949 r., Z. Hładki prosi o sygnalizowanie nowości wydawniczych ukazujących się w Sta-nach i w Ameryce Południowej z zakresu filozofii ścisłej, politycznej, socjalnej oraz filozofii wiedzy biologicznej. Co prawda Z. Hładki zastrzegł, że przyjaciel nie musi tych książek „ani przeglądać, ani broń Boże czytać”48, nie mniej jednak zadanie to wymagało śledzenia oferty wydawniczej i Z. Haupt wywiązywał się z niego, co wynika z kolejnych listów Hładkiego. Dowodzi tego na przykład list do Z. Haupta z 5 VI 1970 r., w którym czytamy: „Wybacz, że dopiero teraz piszę, żeby Ci serdecznie podziękować za Twój list marcowy, w którym dałeś mi tak sumienną, tak obszerną i tak interesującą odpowiedź na mój kwestjonarjusz”49.

Innym źródłem są informacje rodzinne. W jednym z listów do Aleksandra Madydy, zasłużonego badacza twórczości Z. Haupta, syn pisarza, Arthur po-twierdził, że w czasie wojny podczas pobytu w Edynburgu ojciec, wskutek braku aktywności wojskowej, kupował wiele książek i poznawał literaturę angielską50. Podobnie listy do siostry, Zofii Doroszyny, pełne są przemyśleń po lekturach książek. W odpowiedzi Zofia przesyłała informacje o wydarze-niach artystycznych w Warszawie51.

46 Ze wstępem Jana Lechonia, przedmową Ireny Gałęzowskiej i rysunkiem Feliksa Topolskiego.47 ZHP, box 1, folder 6.48 Tamże, box 1, folder 3.49 Tamże.50 A. Madyda, Haupt: monografia, Toruń 2012, s. 103.51 ZHP, box 1, folder 12.

248

Barbara Krupa

Korespondencja z księgarzami

Źródła tego rodzaju dostarczają więcej informacji na temat zainte-resowań czytelniczych i zwyczajów Z. Haupta. Zamawiał nowe książki i wydania antykwaryczne oraz czasopisma nie tylko w Stanach Zjedno-czonych, ale i w Wielkiej Brytanii, Francji, Szwajcarii oraz w Polsce. Ku-pował w Nowym Jorku, w Księgarni Polskiej w Paryżu, w Waszyngtonie – u Aleksandra Hertza, w firmach: W.S. Heinman, World Affairs Bookshop, Vistula Press Limited, ORBIS w Londynie, Polish Book Importing Co. oraz u Kurta Gauglera w Szwajcarii52.


249


Fot. 7. List z Kiermaszu Książki Polskiej, jednej z księgarń szwajcarskich, w której Z. Haupt zamawiał książki do swojej biblioteki. Źródło: Department of Special Collections and University Archives Stanford University Libraries, catalog number M0356, ZHP, [stan z lutego 2017 r.], box 2, folder 14. Zdjęcie: Barbara Krupa

W krajowym RSW „Prasa-Książka-Ruch” prenumerował „Twórczość” i „Pamiętnik Literacki”53.

Spuścizna Z. Haupta zawiera pokaźny zestaw kart indeksowych z książ-kami, które zamawiał, chciał przeczytać lub które wywarły na nim wraże-nie54. Kupował głównie publikacje z dziedziny historii Polski i powszechnej, historii literatury, np. Dzieje literatury polskiej Juliana Krzyżanowskiego (Ossolineum 1966), literatury pięknej, malarstwa (np. Perspektywa malar-ska Kazimierza Bartla), a także słowniki. W kolekcji znajdują się również ulotki i katalogi firm księgarskich.

53 Tamże, folder 15.54 Tamże, folder 14.

250

Barbara Krupa

Fot. 8. Przypomnienie o odnowieniu prenumeraty „Twórczości” wysłane przez Robotniczą Spółdzielnię Wydawniczą „Prasa-Książka-Ruch”. Źródło: Department of Special Collections and University Archives Stanford University Libraries, catalog number M0356, ZHP, [stan z lutego 2017 r.], box 2, folder 15. Zdjęcie: Barbara Krupa

Zakończenie

Z zachowanych materiałów źródłowych wynika, że Z. Haupt nie tylko był utalentowanym pisarzem, tłumaczem, ale i popularyzatorem książek zapomnianych lub nieznanych polskiemu, zwłaszcza krajowemu, czytelni-kowi. Narzędziami, które doskonale do tego wykorzystał były „Głos Ame-ryki” i Agencja Informacyjna Stanów Zjednoczonych. Należy przy tym pamiętać, że chociaż nie mógł uniknąć w owych czasach oddziaływania propagandowego, antykomunistycznego, którym posługiwał się nad wyraz zręcznie, znalazł sposób, aby słuchaczom w Polsce opowiedzieć o książ-kach, dla ogółu społeczeństwa niedostępnych.

Jego wręcz bibliotekarska dokumentacja – w postaci zbioru kart in-deksowych przeczytanych, czy będących na liście do przeczytania ksią-żek – jest nadal nieodkrytym źródłem do wykorzystania przez badaczy czytelnictwa emigracyjnego. Dlatego warto byłoby poświęcić tej karto-tece odrębny artykuł. Świetnie ten materiał uzupełniają przeglądy pra-sy emigracyjnej autorstwa Z. Haupta, w których gości tematyka książki i czytelnictwa. Kontakty pisarza z rynkiem księgarskim, nie tylko w Sta-nach Zjednoczonych, ale też w Polsce i Europie są imponujące. Katalogi i informacje przechowywane w spuściźnie mogą służyć jako materiał ba-dawczy ówczesnego rynku wydawniczego. Ta część archiwum Z. Haupta jest ściśle związana ze zbiorami Kolekcji Słowiańskiej i Wschodnioeuro-pejskiej Uniwersytetu Stanforda, która zgromadziła kolekcję katalogów firm księgarskich z Europy Zachodniej, w latach 1980-2006 oferujących publikacje wschodnioeuropejskie na sprzedaż w Europie Zachodniej i Stanach. Jednym z najbardziej do niedawna znaczących domów księ-

251


Fot. 9. Jedna z kart indeksowych przygotowanych przez Z. Haupta. W archiwum znajdują się trzy pełne teczki tego typu informacji. Źródło: Department of Special Collections and University Archives Stanford University Libraries, catalog number M0356, ZHP, [stan z lutego 2017 r.], box 2, folder 15. Zdjęcie: Barbara Krupa

garskich była firma znana jako Szwede Slavic Bookstore (zamknięta w 2010 r.), oferująca w latach 1963-1979 realizację zamówień książko-wych najpierw drogą pocztową, a następnie prowadząca swoją działal-ność w Palo Alto, później Redwood City (obie miejscowości znajdują się w pobliżu Uniwersytetu Stanforda)55. Katalogi z archiwum Z. Haupta z ofertami książek z Europy Zachodniej, Stanów i Polski są znakomitym uzupełnieniem tej kolekcji.

Biliografia

Department of Special Collections and University Archives Stanford University Li-braries, catalog number M0356, Zygmunt Haupt Papers, [stan z lutego 2017 r.].

Bulas K., Thomas L.L., Whitfield F.J., The Kosciuszko Foundation Dictionary Eng- lish-Polish and Polish-English, New York 1960-1962.

Haupt Z., Baskijski diabeł, wyd. krytyczne pod red. A. Madydy, przedm. opatrzył A. Stasiuk, Wołowiec 2016.

Haupt Z., Baskijski diabeł. Opowiadania i reportaże, zebrał, oprac. i posł. opatrzył A. Madyda, Warszawa 2008.

Krupa B., Papers of ZygmuntHaupt, Polish Émigré Writer, Available at Stanford University Libraries, „Slavic & East European Information Resources” 2009, 10, no. 4, s. 322-325.

Madyda A., Haupt: monografia, Toruń 2012.Rutkowski R., W stronę Haupta, „Teksty Drugie. Teoria literatury, krytyka, interpre-

tacja” 1991, nr 1-2, s. 109-125.Zalewski W., Epitah for Szwede Slavic Bookstore, „Slavic & East European Informa-

tion Resources” 2011, 12, no. 1, s. 52-57.Zalewski W., Podzwonne dla Szwede Slavic Books, „Nowy Dziennik – Polish Daily

News”, 6 lipca 2010, [online] http://www.dziennik.com/przeglad-polski/artykul/pod-zwonne-dla-szwede-slavic-books [dostęp 23.09.2016].

55 W. Zalewski, Podzwonne dla Szwede Slavic Books, „Nowy Dziennik – Polish Daily News”, 6 lipca 2010, [online] http://www.dziennik.com/przeglad-polski/artykul/podzwonne-dla-szwede-slavic-books [dostęp 23.09.2016]; tenże, Epitah for Szwede Slavic Bookstore, „Slavic & East European Information Resources” 2011, 12, no. 1, s. 52-57.

252

Barbara Krupa

Ligia Henczel-WróblewskaUniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Poznań, [email protected]

Polscy protagoniści rodzimej kultury i literatury we Włoszech w XX wieku

Abstract

Polish Protagonists of the native Culture and Literatures in Italy in the 20th Century

Italia for ages attracted representatives of all sorts nations with unique geographical advantages, diversified nature, richness of the works of art, architecture. The Poles have been enjoying its cultural, artistic, and scientific achievements for over eight centuries. They left their tracks there in the form of archive records, literature, works of art, necropolis. They were also promoting Polish culture in Italy, in both individual and institutional actions. The author presented a few Poles and Polish institutions, which introduced Polish literature and culture into Italian cultural life in the 20 century. These are mostly scholars, historians, librarians, writers. A few of them are quite well-known and described in literature (e.g. Karolina Lanckorońska, Roman Pollak). However, many others have not been an object of in-depth studies, including Józef Feliks Michałowski, Jan Władysław Woś, Ryszard K. Lewański or the Adam Mickiewicz Academy of Polish and Slavic Literatures and History in Bologne and the Attilio Behey Institute of Polish Culture in Turin. The output of the Polish community abroad, being maintained in Italian libraries and archives, confirms both the value of common cultural background, and permament engagement of the Poles in strengthening and popularization of the Polish writing legacy in Italy.

Key words: book – Italy – Polish culture.

Słowa kluczowe: książka – Włochy – kultura polska.

Kontakty między Polską a Italią mają długą historię, stanowią boga-ty teren badawczy, zgłębiany i opisywany obszernie w literaturze przed-

253




miotu. Rozwijały się na różnych płaszczyznach, które w zależności od wydarzeń dziejowych intensyfikowały się w formie relacji religijnych i kościelnych, naukowych, edukacyjnych, artystycznych, społeczno-po-litycznych, militarnych. Począwszy od wieków średnich Polacy wyjeż-dżali do włoskich uniwersytetów, aby zdobywać wiedzę w różnych dzie-dzinach naukowych. W okresie renesansu dołączyli artyści, którzy przez kolejne stulecia poszukiwali w Italii twórczego natchnienia oraz dosko-nalili warsztat u najlepszych mistrzów. W tym czasie wielu artystów wło-skich pojawiało się również na ziemiach polskich, na dworach władców. W XIX i w pierwszej połowie XX w. do dotychczasowych dwustronnych relacji doszło zaangażowanie na niwie społeczno-politycznej, związane z działaniami niepodległościowymi europejskich narodów1. Okres zabo-rów ziem polskich i dwie wojny światowe wywołały konieczność udzia-łu Polaków w zbrojnych działaniach na terenie Półwyspu Apenińskiego. Niezależnie od historycznych wydarzeń nie zaniedbywano tradycyjnych kontaktów w obszarze kultury i nauki. Świadczą o tym materiały źródło-we, opracowania naukowe i literackie, zgromadzone we włoskich archi-wach i bibliotekach, dzieła sztuki znajdujące się w tamtejszych muzeach, kościołach, instytucjach kultury i kolekcjach prywatnych oraz polskie groby na cmentarzach włoskich.

W prezentowanym artykule zostanie przybliżona aktywność Polaków – promotorów rodzimej kultury na terenie Włoch, którzy dzięki swoim zain-teresowaniom badawczym i pasji bibliofilskiej zbudowali ważne i ciekawe księgozbiory. Od mniejszych, prywatnych, ale z ważnymi i często unikalny-mi zbiorami (Ryszard Kazimierz Lewański, Jan Władysław Woś), po księ-gozbiory liczebnie duże i znaczące dla polskiej nauki i kultury (Józef Feliks Michałowski, Karolina Lanckorońska). Nie jest łatwo, nawet syntetycznie, omówić ich dokonania bez podkreślenia roli instytucji polskich i polsko--włoskich w Italii, które zazwyczaj stanowiły nie tylko bazę lokalową dla gromadzonych zbiorów, ale też wspierały rozwijanie dwustronnych kon-taktów. Zaliczają się do nich m.in. Akademia Literatury i Historii Polskiej i Słowiańskiej im. Adama Mickiewicza w Bolonii, Biblioteka i Stacja Na-ukowa PAN w Rzymie, Instytut Kultury Polskiej „Attilio Begey” w Turynie oraz Polski Instytut Historyczny w Rzymie. Każda z tych instytucji swoje

1 Por. m.in. H. Barycz, Polacy na studiach w Rzymie w epoce Odrodzenia (1440-1600), Kraków 1938; tenże, Podróże polskie do Neapolu w wiekach XV-XVIII, Warszawa 1939; tenże, Spojrzenia w przeszłość polsko-włoską, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965; W. Preisner, Stosunki literackie polsko-włoskie w latach 1800-1939 w świetle bibliografii = Relazioni letterarie polacco-italiane fra gli anni 1800-1939 nella luce della bibliografia, Toruń 1949; A. Sajkowski, Włoskie przygody Polaków. Wiek XVI-XVIII, Warszawa 1973; M. Brahmer, Powinowactwa polsko-włoskie. Z dziejów wzajemnych stosunków kulturalnych, Warszawa 1980.

254

Ligia Henczel-Wróblewska

powstanie i rozwój zawdzięcza wiedzy, świadomości kulturowej i pasji bi-bliofilskiej konkretnych osób. Jednakże, bez współpracy z włoskim środo-wiskiem naukowym oraz nieustannych starań o utrzymywanie poprawnych stosunków społeczno-politycznych w danym okresie, niemożliwa byłaby ich działalność zarówno na polu badawczym, jak również ochrony polskie-go dziedzictwa narodowego w Italii oraz rozwoju relacji polsko-włoskich. Zakres czasowy wskazany w tytule obejmuje minione stulecie, jednak nie-które ważne inicjatywy zostały podjęte już w ostatnich dekadach XIX w., a wiele innych trwa do dzisiaj. Opisując je przyjęto porządek chronologicz-ny działalności wskazanych wyżej instytucji w powiązaniu z aktywnością konkretnych osób.

Zjednoczenie Włoch poza aspektami społeczno-politycznymi, kulturowy-mi i gospodarczymi, niewątpliwie istotnymi dla mieszkańców Italii, stwo-rzyło nowe możliwości rozwoju polsko-włoskich kontaktów. Panująca at-mosfera odradzania się życia społecznego sprzyjała podejmowaniu inicjatyw naukowych, kulturalnych, tworzenia struktur instytucjonalnych i organiza-cyjnych, które przyczyniały się do wzmacniania wzajemnych więzi. Angażo-wali się w te działania zarówno Polacy, jak i Włosi. Dobrym przykładem ta-kiej współpracy było powołanie pierwszej tak ważnej dla Polaków instytucji, jaką była Akademia Literatury i Historii Polskiej i Słowiańskiej im. Adama Mickiewicza w Bolonii (Accademia di Letteratura e di Storia Polacca e Slava „Adamo Mickiewicz”). Została utworzona 8 XII 1879 r. w sali bibliotecz-nej jednego z najstarszych budynków bolońskiego uniwersytetu, tzw. „Ar-chiginnasio”. Jej inicjatorami byli m.in. Domenico Santagata (profesor tej uczelni i pierwszy prezes), Teofil Lenartowicz (wykładowca Akademii w la-tach 1880-1882) i Artur Wołyński, który ofiarował bibliotece Akademii część swego księgozbioru, pomagał w sprawach lokalowych, a także w pozyskiwa-niu członków i ofiarodawców w kraju oraz na emigracji2. Najważniejszymi celami instytucji były popularyzacja historii i literatury słowiańskiej, szcze-gólnie polskiej, ciągłe wzbogacanie biblioteki o nowe publikacje oraz upo-wszechnianie wiedzy dotyczącej sytuacji społeczno-politycznej na ziemiach polskich pod zaborami. Cele te realizowano przede wszystkim poprzez cykle spotkań i wykładów tematycznych, zapraszanie znanych polskich i włoskich osobistości ze świata nauki, kultury i literatury oraz aktywnych na polu ży-cia społecznego. Działalność Akademii wspierali w rozmaity sposób Polacy mieszkający wówczas we Włoszech, m.in. Witold Piotr Olszewski (praw-nik, emigrant osiadły w Bolonii, organizator komitetów „Pro Polonia” pod-

2 J. Piskurewicz, Ośrodek kopernikański w Rzymie i jego twórcy w drugiej połowie XIX wieku, „Komunikaty Warmińsko-Mazurskie” 2013, nr 3, s. 524-525; tenże jest autorem cennej publikacji Z ziemi włoskiej dla Polski. Artur Wołyński i jego działalność w Italii w drugiej połowie XIX wieku, Warszawa 2012.

255

Polscy protagoniści rodzimej kultury i literatury we Włoszech w XX wieku.

czas I wojny światowej), Elżbieta Bośniacka (pisarka, członek-korespondent Akademii) z mężem Zygmuntem (lekarz i przyrodnik, paleontolog), Wiktor Brodzki (ofiarował Akademii medalion z wyobrażeniem głowy A. Mickie-wicza), Malwina Ogonowska3, Zygmunt Kulczycki4, Henryk Siemiradzki, profesorowie Uniwersytetu w Bolonii, z którymi Akademia była ściśle zwią-zana oraz wiele innych znamienitych osób5. Instytucja została rozwiązana w 1926 r., po kilkudziesięciu latach aktywnej działalności6. Większość do-kumentów dotyczących struktury, członków, aktywności uległa zniszczeniu podczas II wojny światowej. Rekonstrukcji jej historii mogą obecnie służyć zachowane dokumenty prywatne rodziny Santagata, a także koresponden-cja T. Lenartowicza (m.in. z E. Bośniacką) i innych członków Akademii7. W 1973 r. z inicjatywy i dzięki wielkiemu zaangażowaniu profesora R.K. Le-wańskiego reaktywowano działalność Akademii, nawiązując do jej pierwot-

3 M. Ogonowska (1834-1893), tłumaczka, lektorka języków słowiańskich na Uniwersytecie w Bolonii; taż, Studio critico su Sigismondo Krasinski il poeta anonimo della Polonia, Bologna 1887.

4 Z. Kulczycki (brak danych dotyczących dat jego życia i śmierci), syn emigranta i obywatel włoski, szef biura prasowego Misji Komitetu Narodowego Polskiego w Rzymie. Zob. Documenti per la storia delle relazioni italo-polacche (1918-1940) = Dokumenty dotyczące stosunków polsko-włoskich (1918-1940). T.1, a cura di M. di Simone et al., Roma 1998, s. 141, 293.

5 Historia i działalność Akademii nie zostały dotąd szerzej opracowane, ale istniejące już teksty wskazują na jej duże znaczenie dla polsko-włoskich relacji. Pisali o niej też Włosi, m.in. A. Begey, Polska i Akademia Historii i Literatury Polskiej i Słowiańskiej we Wszechnicy Bolońskiej, Lwów 1880 – włoska i polska wersja tego tekstu stanowiły zbiór artykułów opublikowanych w „Gazzetta di Torino” 1879, nr 165, 168, 171, 176, 185, 199, z którą Begey współpracował (książka dostępna w Bibliotece IBL PAN); tenże, Accademia di Storia e Letteratura Polacca e Slava „Adamo Mickiewicz” (Bolonia), Bologna 1973 (książka dostępna w BJ i Collegium Medicum UJ); zarówno powyższy tekst, jak i program oraz statut bolońskiej Akademii Mickiewicza znajdują się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Bolonii (Biblioteca Universitaria di Bologna), por. A. Begey, La Polonia e l’Accademia di storia e letteratura polacca e slava nell’Universita di Bologna, Torino 1879; [D. Santagata], Costituzione definitiva della Accademia Adamo Mickiewicz di storia e letteratura polacca e slava delli 14 dicembre 1879 in Bologna: programma e statuto, Bologna 1879, [online] http://sol.unibo.it/SebinaOpac/Opac?action=documentview&sessID=CF79E3E8CD47095734662E97EBCACDF2@44737403&docID=1 [dostęp 22.02.2018]; M. Bersano Begey, Akademia A. Mickiewicza w Bolonii i Teofil Lenartowicz, Warszawa 1956, s. 4; por. recenzja Romana Pollaka «Storia della letteratura polacca», Marina Bersano Begey, Milano 1957, 2 ed. Nuova Accademia, s. 384, „Pamiętnik Literacki” 1958, R. 49, nr 3, s. 261-264.

6 Istnieje kilka wersji dotyczących daty przerwania działalności bolońskiej Akademii Mickiewicza. J. Piskurewicz podaje 1901, czyli rok śmierci prof. D. Santagaty – por. Z ziemi włoskiej…, recenzja tej monografii Andrzeja M. Brzezińskiego w „Przeglądzie Nauk Historycznych” 2012, R. 11, nr 2, s. 226; natomiast Andrzej Litwornia przytacza datę 1926, por. A. Litwornia, Ryszard Kazimierz Lewański (24 listopada 1918-30 maja 1996), „Pamiętnik Literacki” 1997, R. 88, nr 4, s. 232.

7 I. Gosik-Kapelińska, Emigracyjne życie Elżbiety Bośniackiej w świetle jej korespondencji, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Poetica” 2016, t. 4, s. 42-50. Autorka, nawiązując do korespondencji E. Bośniackiej z T. Lenartowiczem przytacza datę 1918, jako rok zakończenia działalności Akademii, zob. s. 45.

256


nego celu, jakim było upowszechnianie polskiej literatury w środowisku wło-skim. Objął w niej nie tylko przewodnictwo, ale podjął się także kierowania pracami, których celem było zrekonstruowanie biblioteki i uporządkowanie archiwum bolońskiej Akademii.

Należy podkreślić ogromny wkład R.K. Lewańskiego w pielęgnowanie pamięci o wielowiekowej obecności Polaków w Italii. Od okresu powojen-nego do końca życia mieszkał we Włoszech, z przerwą w latach 1951-1960, kiedy przebywał w Stanach Zjednoczonych Ameryki i uzyskał stopień nauko-wy w dziedzinie bibliotekoznawstwa (Uniwersytet Kalifornijski w Berkeley – University of California at Berkeley). Po powrocie do Bolonii pracował naj-pierw jako organizator i dyrektor biblioteki europejskiej siedziby Uniwersyte-tu Johnsa Hopkinsa (Johns Hopkins University), a następnie profesor języka polskiego na uniwersytetach w Pizie (1973-1979) i Udine (1979-1990). Jako niestrudzony badacz stosunków polsko-włoskich i poloników zadbał o zbudo-wanie przy obu katedrach polonistyki profesjonalnych księgozbiorów (w Pizie i Udine), które cały czas są uzupełniane o fachową literaturę. Jego zaanga-żowanie w rozwój polonistyki na tych uczelniach zaowocowało znaczącym zainteresowaniem studentów historią polskiego języka, kultury i literatury. Lewański był autorem kilkunastu książek, w tym bibliografii slawistycznych, około 200 artykułów publicystycznych i rozpraw naukowych8, współtwórcą krakowskich „Studia Italo-Polonica”, redaktorem czasopisma „Est Europa”, ukazującego się na uniwersytecie w Udine, a także współpracował z londyń-skim „Pamiętnikiem Literackim”. Był cenionym bibliotekarzem i biblioteko-znawcą. Zgromadził bogaty księgozbiór związany zarówno z jego naukowy-mi zainteresowaniami, jak i pasją tropienia polskich śladów we Włoszech. Lewański pozostał aktywny do końca życia, przygotowując między innymi wystawę książek z XVI-XVII w., które były własnością polskich studentów w Padwie oraz opracowując materiały do monumentalnej bibliografii polo-ników włoskich wydanych przed 1800 r. Przez całe życie był niestrudzonym propagatorem rodzimej kultury i literatury oraz kustoszem pamięci polskiej tradycji wojskowej w regionie Emilia Romania9. Natomiast bolońska Akade-mia Literatury i Historii Polskiej i Słowiańskiej im. A. Mickiewicza, zarów-no w pierwszym okresie działalności, jak i później była przykładem dobrej

8 R.K. Lewański, Storia delle relazioni fra Bologna e la Polonia, Bologna 1951; inwentarz Polonica rękopiśmienne w archiwach i bibliotekach włoskich, Warszawa 1978; tenże, Guide to Polish libraries and archives, ed. P.L. Horecky, New York 1974; tenże, G. Mantovani, Bibliotheca Nationis Polonae. Libri e Donatori (sec. XVII-XVIII), „Quaderni per la Storia dell’Università di Padova” 1989-1990, n. 22-23, s. 173-219 i inne publikacje tego uczonego.

9 R.K. Lewański był uczestnikiem kampanii włoskiej w 2. Korpusie gen. Władysława Andersa; zob. A. Litwornia, Ryszard Kazimierz Lewański..., s. 229-234; tenże, Ryszard Kazimierz Lewański (1918-1996), „Polonia Włoska” 2009, nr 2 (51), numer specjalny, s. 25.

257


współpracy Polaków i Włochów w zakresie rozwoju wzajemnych kontaktów kulturalnych oraz sprzyjała wprowadzaniu elementów polskiej historii, litera-tury i nauki do europejskiego dziedzictwa kulturowego.

Kontynuatorem polonistycznej działalności na uniwersytecie w Pizie był J.W. Woś10, wytrwały badacz polskich śladów historycznych i kulturalnych w Italii. W obszarze jego badań naukowych znajdują się wieloaspektowe relacje polsko-włoskie, szczególnie w okresie średniowiecza i renesansu. Przez kilka dekad prowadził kwerendy i studia w archiwach i bibliotekach watykańskich, włoskich i angielskich. Efektem prac badawczych są odna-lezione materiały dotyczące stosunków polsko-włoskich z XV-XVII w., m.in. 24 nieznane dokumenty Pawła Włodkowica z Brudzenia i pochodzący z 1596 r. najstarszy opis Warszawy jako stolicy, sporządzony przez mistrza ceremonii dworu papieskiego Giovanniego Paola Mucante11. Woś, poprzez swoją działalność dydaktyczną jako lektor języka polskiego na Uniwersy-tecie w Pizie (1976-1987), wzmocnił fundamenty historyczne i literackie tamtejszych studiów polonistycznych. Przez kolejną dekadę był wykładow-cą i profesorem historii Europy Wschodniej na Uniwersytecie Trydenckim, gdzie na Wydziale Humanistycznym zorganizował specjalistyczną bibliote-kę, nieustannie wzbogacaną o nowe nabytki. Był inicjatorem i założycielem Stowarzyszenia Kulturalnego Polska-Włochy (1990) oraz Centrum Doku-mentacji Historycznej Europy Wschodniej w Instytucie Nauk Filologicznych i Historycznych Uniwersytetu Trydenckiego (Centro di Documentazione sulla Storia dell’Europa Orientale, 1995). W 1988 r. reprezentował w Wene-cji Prymasa Polski na zjeździe poświęconym prawom człowieka i wolności religijnej. Woś jest cenionym bibliofilem i kolekcjonerem. W swoich zbio-rach posiada unikatową kolekcję starych map Europy; greckich, łacińskich i hebrajskich dyplomów pergaminowych z X-XI w.; sztychów dotyczących Polski i Polaków oraz bogaty księgozbiór, ciągle uzupełniany o wartościowe woluminy. Jest autorem kilkudziesięciu książek i ponad 500 artykułów oraz innych publikacji (recenzje, skrypty, podręczniki, tłumaczenia tekstów łaciń-skich na język włoski) wydanych w kilku językach12. Obok pracy naukowej, z zaangażowaniem prowadzi działalność popularyzatorską.

10 J.W. Woś (1939-) – historyk, eseista, pisarz, wydawca źródeł do historii Polski oraz do dziejów Kościoła, autor opowiadań, profesor uniwersytecki. Należy do wielu europejskich towarzystw naukowych. Od 30 lat posiada obywatelstwo włoskie.

11 J.W. Woś, Gdyby Rzym nie był Rzymem, to Kraków byłby Rzymem. Wokół spraw polsko-włoskich, Warszawa 1999, s. 11-35, 93-104.

12 Publikował m.in. w językach angielskim, francuskim, hiszpańskim, japońskim, niemieckim, polskim i włoskim. Do najważniejszych publikacji włoskich zaliczają się m.in.: J.W. Woś, Dispute giuridiche nella lotta tra la Polonia e l’Ordine Teutonico (introduzione allo studio di Paulus Wladimiri), Firenze 1979; tenże, I Polacchi a Firenze, Firenze 1980; tenże, Itinerario in Polonia del 1596 di Giovanni Paolo Mucante cerimoniere pontificio (Parte prima: Cracovia), Roma 1981;

258


Najbogatszą historię zarówno pod względem instytucjonalnym, jak i na-ukowym, kulturalnym czy artystycznym, mają relacje polsko-rzymskie. Od pierwszych kontaktów między Polską a Italią w XIII w. Polacy podążali przede wszystkim do Wiecznego Miasta. Wraz z rosnącym zainteresowa-niem wyjazdami naukowymi, artystycznymi, religijnymi zaczęli odczuwać potrzebę istnienia w Rzymie instytucji, która byłaby nie tylko oficjalnym polskim przedstawicielstwem na terenie Italii, ale stanowiłaby dogodne miejsce dla wspólnej modlitwy, studiowania, prowadzenia badań. Czyniono różne kroki w tym zakresie, ostatecznie kardynałowi Stanisławowi Hozju-szowi udało się uzyskać zgodę papieża Grzegorza XIII na przejęcie (1578) niewielkiego kościoła w centrum miasta (S. Salvatore dei Pensili, obecnie św. Stanisława Biskupa i Męczennika) dla pielgrzymów oraz utworzenie ho-spicjum dla Polaków studiujących w Rzymie. Miejsce to stało się polskim centrum w Wiecznym Mieście. Z czasem, podjęto starania (bezskuteczne) o powołanie instytucji świeckiej dla celów naukowych. Do sprawy powró-cono w latach 80. XIX w., a impulsem było otwarcie (1881) przez papieża Leona XIII i udostępnienie uczonym z całego świata dokumentów zgroma-dzonych w Archiwum Watykańskim. Ze strony polskiej zaangażował się w tę sprawę profesor Stanisław Smolka, koordynujący krakowskie badania historyczne w Wiecznym Mieście, tzw. „Expeditio Romana” (1886)13. Pomi-mo potencjału naukowego polskich badaczy, niezrozumiały opór włoskich władz nadal uniemożliwiał uruchomienie odpowiedniej placówki naukowej. Sytuacja zaczęła się zmieniać wraz z nowym stuleciem i odzyskaniem przez Polskę niepodległości.

Osobą nie dość docenianą, a nierozerwalnie związaną z polską ak-tywnością naukową we Włoszech w pierwszej połowie XX w. był hra-

tenże, I due soggiorni del card. legato E. Caetani a Varsavia (1596-1597): nella «Relazione» del maestro di cerimonie Giovanni Paolo Mucante, Firenze 1982; Vincenzo da Kielce, La «Vita minor» di S. Stanislao vescovo, introd., trad. e note J.W. Woś, Siena 1983; J.W. Woś, In finibus Christianitatis. Figure e momenti di storia della Polonia medioevale e moderna, Firenze 1988; tenże, La Polonia. Studi storici, Pisa 1992; tenże, Alessandro di Masovia, vescovo-principe di Trento (1423-1444). Un profilo introduttivo, Pisa 1994; tenże, Silva rerum. Sulla storia dell’Europa orientale e le relazioni italo-polacche, Trento 2001; tenże, Santa Sede e corona polacca nella corrispondenza di Annibale di Capua (1586-1591), Trento 2004; tenże, «Florenza bella tutto il vulgo canta». Testimonianze di viaggiatori polacchi, Trento 2006.

13 Zob. m.in. S. Windakiewicz, Wyprawa naukowa do Rzymu w roku 1886, Kraków 1887; G. [J.F.] Michałowski, Expeditio Romana dell’Accademia Polacca, „Annales Institutorum” 1931, vol. 4, s. 255-270; D. Rederowa, Starania S. Smolki o ustanowienie Stacji Akademii Umiejętności w Rzymie. Sprawozdanie z posiedzenia Komisji Historycznej PAN Oddział w Krakowie, Kraków 1959, s. 17; H. Barycz, Stanisław Smolka w życiu i w nauce, Kraków 1975, s. 153-172; B. Biliński, Biblioteca e Centro di Studi a Roma dell’Accademia Polacca delle Scienze nel 50 Anniversario della fondazione 1927-1955, Wrocław [i in.] 1977, s. 34-101; tenże, I Polacchi nell’Archivio Vaticano e il primo trentennio dell’Expeditio Romana (1886-1916): (con una bibliografia sommaria), Roma 1983, s. 5-21. Wyprawy „Expeditio Romana” wznowiono w 1922 r.

259


bia J.F. Michałowski, prawnik, ekonomista, historyk, a nade wszystko bibliofil14. Środowisko rodzinne, zarówno ze strony ojca Romana, posła na sejm galicyjski, jak i matki Marii z Koźmianów15 ukształtowało go na osobę ambitną, o prawym charakterze, wysokiej kulturze i nieustannej potrzebie pogłębiania wiedzy. Znał kilka języków obcych. Większą część życia spędził za granicą, rzadko odwiedzając rodzinne strony. Przed wy-buchem I wojny światowej udało mu się przewieźć z rodzinnego mająt-ku w Dobrzechowie do Florencji, w której zamieszkał, najbardziej cenną część biblioteki, odziedziczonej po rodach Michałowskich i Koźmianów. W 1916 r. osiadł w Rzymie, gdzie początkowo pracował w organizacjach charytatywnych. Po zakończeniu wojny i odzyskaniu przez Polskę niepod-ległości Michałowski został w 1919 r. mianowany pierwszym sekretarzem poselstwa polskiego przy Stolicy Apostolskiej16, a w 1921 r. przeniesiony do poselstwa przy Kwirynale, jako attaché kulturalny. Przez całe życie zaspokajał pasję bibliofilską. Zgromadził wielojęzyczny księgozbiór m.in. z zakresu historii Polski wraz z wydawnictwami źródłowymi, z historii powszechnej i prawa oraz na temat archeologii, sztuki, historii Kościoła katolickiego17. Początkowo woluminy ulokował w wynajętych pomiesz-czeniach Hospicjum św. Stanisława przy via delle Botteghe Oscure 15, gdzie również mieszkał. Nawiązując do wcześniejszych działań S. Smolki,

14 J.F. Michałowski (1870-1956), herbu Jasieńczyk studiował w Krakowie, Wiedniu, Heidelbergu, Oksfordzie i Paryżu. W 1905 r. uzyskał doktorat z prawa na Uniwersytecie Jagiellońskim. Por. J. Piskurewicz, Józef Michałowski – założyciel i kierownik Stacji Naukowej Polskiej Akademii Umiejętności w Rzymie (1921-1946), „Nauka Polska, jej potrzeby, organizacja i rozwój”, 1998, vol. 7 (32), s. 63-84; tenże, Józef Michałowski fondatore e responsabile del Centro di Studi dell’Accademia Polacca delle Scienze a Roma (1921-1946), [in:] Józef Feliks Michałowski 1870-1956 in occasione del cinquantesimo anniversario della morte, Roma 2007, s. 12-27; D. Wronikowska, Ludzie, siedziby, archiwa, [w:] Ambasada RP przy Stolicy Apostolskiej w latach 1919-1976. Materiały do studiów nad historią, red. D. Wronikowska, Rzym 2016, s. 223-225.

15 Maria z Koźmianów Michałowska (1839-1903) była córką Teofili Skrzyńskiej i Andrzeja Edwarda Koźmiana (1804-1864), poety, literata, działacza politycznego, kolekcjonera i bibliofila. Po śmierci matki prawo własności dóbr dobrzechowskich przeszło w 1857 r. na nią i jej brata Stanisława (pisarza i działacza politycznego). W 1863 r. Maria poślubiła Romana Stefana Michałowskiego, który w tym samym roku nabył od S. Koźmiana jego część majątku, stając się prawnym właścicielem dóbr Dobrzechowa. Mieli czworo dzieci. Por. T. Szetela, Dzieje Dobrzechowa. Opowieść o rodzinnej wsi, Rzeszów-Dobrzechów 2003, s. 44, 209.

16 Pierwszym posłem RP przy Stolicy Apostolskiej został mianowany minister pełnomocny Józef Wierusz-Kowalski (1 VII 1919). Przez następne dwa lata wraz z Michałowskim pracowali w poselstwie również Maciej Loret (radca legislacyjny), ks. Kazimierz Skirmunt (radca kanoniczny), Ignacy Skrzyński (II sekretarz), Ludomir Komierowski i Halina Zażulińska-Floriani (sekretariat). Michałowski i Skrzyński zajmowali się kancelarią oraz sprawami administracyjnymi. Zob. D. Wronikowska, Kalendarium, [w:] Ambasada RP…, s. 20-21; także P. Samerek, Zarys historii Ambasady RP przy Stolicy Apostolskiej (1919-1976), [w:] Ambasada RP…, s. 53.

17 Z ostatnich publikacji zob. A. Wagner, Stare druki o sztuce w zbiorach Biblioteki Stacji Naukowej PAN w Rzymie, Roma 2016.

260


jeszcze przed osiedleniem się w Rzymie Michałowski podjął w 1914 r. zabiegi o uzyskanie zgody władz włoskich na uruchomienie w Wiecznym Mieście polskiej placówki naukowej. Jednakże w obliczu zaostrzających się konfliktów społeczno-politycznych w Europie oraz groźby wybuchu wojny i tym razem odmówiono prośbie Polaków. Po odzyskaniu przez Pol-skę niepodległości Michałowski przekazał 17 VI 1921 r. w darze Polskiej Akademii Umiejętności (PAU) swój księgozbiór liczący wówczas około 4500 woluminów, jako zalążek przyszłej Biblioteki Stacji Naukowej PAU oraz do użytku polskich naukowców przybywających do Rzymu. Dopiero kilka lat później, w 1927 r., wynajęto kolejne pomieszczenia w Hospicjum (w sumie 12) i publicznie udostępniono zbiory, jako oficjalną Bibliotekę Stacji Naukowej PAU w Rzymie. Instytucja była utrzymywana z funduszy PAU, Ministerstwa Spraw Zagranicznych (MSZ) oraz Ministerstwa Wy-znań Religijnych i Oświecenia Publicznego (MWRiOP).

O szerokich kontaktach Michałowskiego z przedstawicielami arysto-kracji, ziemiaństwa polskiego i europejskiego, ministrami, ambasadorami, profesorami renomowanych uczelni w kraju i na świecie, wreszcie księ-garzami i antykwariuszami w ówczesnej Europie świadczy bogata i cie-kawa korespondencja z lat 1927-1956, czyli m.in. z okresu, kiedy pełnił rolę bibliotekarza i nieoficjalnego choć faktycznego kierownika (do 1946 r.) Biblioteki PAU w Rzymie18. Dzięki tym kontaktom i szeroko zakrojonej działalności kulturalnej i naukowej udało mu się pozyskać wiele donacji. W 1929 r. hrabia Karol Lanckoroński, mecenas i kolekcjoner sztuki, poda-rował Stacji około 60 000 fotografii dzieł sztuki europejskiej od starożytno-ści po XIX w., głównie włoskiej z zakresu architektury, rzeźby i malarstwa. Udokumentowane w ten sposób zostały również zagraniczne podróże Lanc-korońskiego i wyprawy archeologiczne do Azji Mniejszej19. Obok księgo-zbioru historycznego, rozrastał się zbiór woluminów z obszaru historii sztu-ki, z czasem skatalogowany przez córkę donatora, Karolinę Lanckorońską. Uzupełnieniem nowego działu stała się kolekcja książek dotycząca dzie-

18 Przed śmiercią, Michałowski przekazał Marianowi Kukielowi zbierane przez ponad 30 lat materiały do biografii księcia Adamia Jerzego Czartoryskiego, natomiast różne dokumenty oraz materiały do innych prac (m.in. o prekursorach filozofii oświeceniowej czy rękopis historii Biblioteki Stacji Naukowej PAU) wraz z obfitą korespondencją ofiarował bratankowi Józefowi, mieszkającemu w Rzymie. Po jego śmierci w 1966 r. trafiły one do Stacji Naukowej PAN. Nie zostały dotąd opracowane i skatalogowane.

19 Nieco ponad 40 000 oryginalnych odbitek pozytywowych z podróży K. Lanckorońskiego po świecie znajduje się obecnie w krakowskiej siedzibie PAU. Tworzona na przełomie XIX/XX w. kolekcja obejmuje prace najlepszych ówcześnie fotografów oraz zdjęcia zakupione w słynnych wydawnictwach i atelier, tym samym dając znakomitej jakości obraz sztuki na przestrzeni wieków. Zob. Fototeka Lanckorońskich PAU, [online] http://www.pauart.pl/app/content/collections [dostęp 24.07.2017].

261


jów sztuki austriackiej, wzbogacona o pozycje historyka i krytyka sztuki Maxa Dvořáka20, a zebrana i ofiarowana Stacji przez hrabiego Stanisława Badeniego. W 1931 r. Michałowski pozyskał od rodziny D’Ancona warto-ściowe dokumenty Scipione Piattolego, zawierające jego dzienniki i kore-spondencję21. Kilka lat później (1934), dzięki staraniom Michałowskiego biblioteka wzbogaciła się o darowiznę kilku tysięcy cennych woluminów, opatrzonych pięknymi ekslibrisami z biblioteki profesora Bronisława Gu-brynowicza, historyka literatury polskiej na uniwersytetach we Lwowie i Warszawie oraz kustosza Zakładu Narodowego Ossolińskich we Lwowie. Dar ten stał się źródłem kontrowersji pomiędzy Michałowskim a Roma-nem Pollakiem, który jako przedstawiciel MWRiOP zabiegał o spuściznę po Gubrynowiczu dla pierwszej we Włoszech katedry języka i literatury polskiej na rzymskiej „Sapienzy” (Universitá degli Studi di Roma „La Sa-pienza”), o której powstanie (1929) zabiegał wiele lat22. W 1938 r. Maria i Leon Siemiradzcy przekazali bibliotece książki po zmarłym ojcu, H. Sie-miradzkim, który część swego artystycznego życia spędził w Wiecznym Mieście. Dzięki darowiznom i nieustannym zakupom nowych pozycji księ-gozbiór rozrósł się tak bardzo, że podjęto poszukiwania nowej lokalizacji. Po ponad 20 latach, w 1938 r. Bibliotekę i Stację przeniesiono z dotychcza-sowych pomieszczeń do nowej siedziby w Pałacu Doria Pamphili23 przy via Fede 2 (obecnie Vicolo Doria) w pobliżu Placu Weneckiego, gdzie znajdu-je się do dzisiaj. Oficjalne otwarcie biblioteki w nowej siedzibie nastąpiło 10 I 1939 r. W październiku 1939 r. Michałowski został mianowany attaché honorowym w polskiej ambasadzie przy Stolicy Apostolskiej. Przyczyna tej decyzji wynika z treści telegramu ministra spraw zagranicznych Augusta Zaleskiego do Ambasady RP przy Kwirynale:

20 W obszarze zainteresowań M. Dvořáka była sztuka wczesnochrześcijańska (katakumbowa), średniowieczne malarstwo miniaturowe i sztuka braci van Eycków. W swoich pracach rozwinął koncepcję sztuki jako emanacji ducha. W książce Historia sztuki jako historia ducha (Kunstgeschichte als Geistesgeschichte, München 1924) podkreślał związek sztuki i myśli filozoficznej danej epoki. Zob. L. Kalinowski, Max Dvorák i jego metoda badań nad sztuką (w stulecie urodzin), Warszawa 1974.

21 S. Piattoli (1749-1809) – włoski ksiądz, wolnomularz, dyplomata, w latach 1789-1793 pełnił funkcję sekretarza króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, był redaktorem projektów Konstytucji 3 Maja. Opracowywał liczne memoriały, współdziałał z Hugonem Kołłątajem w sprawie określenia podstaw współpracy Kościoła katolickiego, innowierców i mieszczaństwa. Po wyjeździe z Polski prowadził bogatą korespondencję z polskim królem, któremu przekazał w darze część swojej biblioteki. Ponad 100 lat temu ukazała się jego biografia uzupełniona dokumentami źródłowymi: A. D’Ancona, Scipione Piattoli e la Polonia, con un’appendice di documenti, Firenze 1915. Stacja Naukowa PAN w Rzymie ma w planach digitalizację dokumentów Piattolego.

22 Sytuacja związana z pozyskaniem spuścizny od rodziny B. Gubrynowicza została ciekawie opisana w listach R. Pollaka do G. Mavera. Pollak wspomina o 6000 woluminów. Por. Roman Pollak – Giovanni Maver. Korespondencja (1925-1969), red. nauk. B. Judkowiak, Poznań 2013, s. 116-119.

23 Funkcjonuje wymiennie dawna nazwa tego rzymskiego rodu – Doria Pamphilj.

262


2 października […]. Proszę ze zrozumiałych względów oddać Bibliotekę Akademii Umiejętności pod opiekę ambasadzie przy Watykanie. Z dniem dzisiejszym przydzielam Pana Michałowskiego jako attaché honorowego do ambasady RP przy Watykanie. Proszę powyższe zakomunikować Panu Am-basadorowi Papée. Zaleski24.

Dzięki znajomościom w kręgach watykańskich, Michałowski podjął roz-mowy z kardynałem Giovannim Mercati25 o zdeponowaniu księgozbioru w Bibliotece Watykańskiej. O ile kardynał był przychylny tej prośbie, o tyle jej realizacja zależna była od decyzji Sekretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej, który początkowo nie odniósł się pozytywnie do tej kwestii. W początkowym okresie wojny w Stacji PAU znalazło schronienie wielu uchodźców z Pol-ski. Z inicjatywy Michałowskiego opracowano tam wówczas memoriał do prezydenta Stanów Zjednoczonych w sprawie aresztowanych przez Niem-ców profesorów Uniwersytetu Jagiellońskiego. W czerwcu 1940 r. pierwszą partię zbiorów bibliotecznych PAU wraz z najcenniejszymi egzemplarzami przetransportowano z Pałacu Doria Pamphili do Watykanu. Potwierdza to list ambasadora Kazimierza Papée do ministra spraw zagranicznych w Londynie, w którym informuje on również o objęciu opieką Biblioteki Stacji PAU i jej kierownika Michałowskiego przez nuncjusza apostolskiego w Italii arcybisku-pa Francesca Borgongini Duca26. Jeszcze w 1941 r. Michałowski organizował spotkania naukowe, zapraszając znane osobistości, jak Giovani Maver, Enri-co Damiani czy Michał Pawlikowski. Biblioteka była też miejscem spotkań rzymskich Polaków i ich przyjaciół Włochów przy okazji ważniejszych świąt.

Po ogłoszeniu kapitulacji Włoch (8 IX 1943) i rozszerzającej się okupa-cji niemieckiej, dla Polaków w Rzymie rozpoczął się najtrudniejszy okres. Benito Mussolini proklamował Włoską Republikę Socjalną (Repubblica So-ciale Italiana) i przystąpił do aresztowań osób podejrzanych o jakąkolwiek działalność antyniemiecką. Polacy, którzy znaleźli schronienie w Stacji PAU musieli ją opuścić. 10 XI 1943 r. zostali zatrzymani przez włoską policję naj-wybitniejsi reprezentanci polskiej kolonii w Rzymie pod zarzutem działal-ności wywiadowczej. Wraz z Michałowskim uwięziono M. Pawlikowskie-

24 Cyt. za D. Wronikowska, Ludzie, siedziby…, s. 224. Telegram cytowany w: Polskie dokumenty dyplomatyczne 1939. Wrzesień-grudzień, red. W. Rojek, Warszawa 2007, s. 128-129.

25 Kardynał G. Mercati (1866-1957) w październiku 1919 r. został mianowany prefektem Biblioteki Watykańskiej.

26 H. Fokciński, Il fondatore e la sua opera. Józef F. Michałowski al tempo della II guerra mondiale, [in:] Józef Feliks Michałowski 1870-1956..., s. 32. Autor jest dyrektorem Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych w Rzymie (PISK; Pontificio Istituto di Studi Ecclesiastici di Roma), w którym zostało zdeponowane archiwum Ambasady RP przy Stolicy Apostolskiej, zob. m.in.: Archivio dell’Ambasiata della Repubblica Polacca presso la Santa Sede, vol. LXXXII, s. 13-14. K. Papée pełnił funkcję ambasadora RP przy Stolicy Apostolskiej od lipca 1939 do 1958 r.

263


go (pisarz, poeta, wydawca, wykładowca w Polskim Gimnazjum i Liceum w Rzymie), Leonarda Kociemskiego (prezes Polskiego Czerwonego Krzyża w Rzymie), Macieja Loreta (chargé d`affaires przy Kwirynale) i ks. Adama Słomkę (salezjanin). Miano ich przenieść do Mantui i poddać śledztwu przez specjalne organy wojskowego kontrwywiadu. Dzięki interwencji Sekretaria-tu Stanu Stolicy Apostolskiej pierwszych dwóch zwolniono już pod koniec listopada tegoż roku27. Michałowski znalazł schronienie w murach Watykanu do początku czerwca 1944 r., tj. wkroczenia do Rzymu wojsk alianckich28.

Biblioteka była otwarta dla czytelników do sierpnia 1942 r. Z zachowanych dokumentów osobistych Aleksandra Kołtońskiego29, pracującego w Bibliote-ce PAU w czasie wojny, wynika, że od połowy czerwca 1940 do 1 I 1941 r. katalogował on książki (bez oficjalnego kontraktu). Natomiast później, aż do 31 I 1945 r. był formalnie zatrudniony na stanowisku sekretarza i biblioteka-rza. Zamknięcie biblioteki do publicznego użytku (bez urzędowych pieczęci) było spowodowane niebezpieczeństwem konfiskaty pozostających tam zbio-rów30. Biblioteka wznowiła działalność po wyzwoleniu Rzymu w czerwcu 1944 r. Korzystali z niej nie tylko wcześniejsi czytelnicy, ale również żołnie-rze 2. Korpusu stacjonującego w Rzymie. W sierpniu 1945 r., wobec braku źródeł finansowania Michałowski przekazał zarząd nad placówką Brytyjczy-kom (Interim Treasury Committee for Polish Affairs). W kolejnym roku Stacja odzyskała zbiory zdeponowane w Bibliotece Watykańskiej. Michałowski do 1946 r. pełnił funkcję bibliotekarza i był faktycznym, choć nieformalnym dy-rektorem Biblioteki i Stacji PAU31. Konstanty Jeleński tak o nim pisał:

Placówka była jego dziełem, jego dzieckiem, opierała się o bibliotekę, którą on sam ofiarował Akademii. Zarządzał nią sprawnie, nieubłaganie i szczęśli-wie. Wchodziło się po schodach tak płaskich, jak tylko w starych rzymskich pałacach. Wnętrzu nadał Michałowski swój własny styl: bielone ściany, wiel-kie renesansowe stoły z ciemnego dębu, na stołach już stosy książek. Półki

27 K. Strzałka, Między przyjaźnią a wrogością. Z dziejów stosunków polsko-włoskich (1939-1945), Kraków 2001, s. 305. Pozostałe osoby zostały uwolnione w terminie późniejszym.

28 H. Fokciński, Il fondatore…, s. 32; S.A. Morawski, Wspomnienie o Józefie Michałowskim, [w:] Świadectwa = Testimonianze. T. 4: Pro publico bono. Polityczna, społeczna i kulturalna działalność Polaków w Rzymie w XX wieku, red. E. Prządka, Rzym 2006, s. 29.

29 Prywatne archiwum A. Kołtońskiego zdeponowane zostało w PISK w Rzymie. Dotąd nie zostało opracowane i skatalogowane.

30 H. Fokciński, Il fondatore..., s. 30-31.31 W 1946 r. przekazał Stację w ręce przedstawiciela PAU Jana Dąbrowskiego. W latach 1947-

1950 kierował nią Kazimierz Bulas, archeolog i historyk sztuki starożytnej. W okresie 1951-1955 Stacja była nieczynna. W 1952 przeszła formalnie, a w 1957 r. faktycznie pod nadzór PAN. W 1956 r. jej kierownictwo objął Bronisław Biliński. Kolejnymi dyrektorami byli: Tadeusz Rosłanowski (1984-1988), Tadeusz Kaczorek (1988-1991), Krzysztof Żaboklicki (1992-2004), Elżbieta Jastrzębowska (2005-2009), Leszek Kuk (2009-2013) i od 2013 r. Piotr Salwa.

264


z książkami zajmowały każdą wolną przestrzeń nawet w jego własnym poko-ju sypialnym. W bibliotece był Pan Józef oświeconym tyranem32.

Poza gromadzeniem zbiorów, Michałowski organizował konferencje, ze-brania, spotkania ludzi nauki i kultury, ważnych osobistości polskiego i wło-skiego życia publicznego. Jako autor bądź współautor pisał relacje do prasy i publikował opracowania33. Za czasów jego kierownictwa włoska prasa bie-żąco informowała o wydarzeniach w rzymskiej Bibliotece PAU. Pod wpły-wem władz komunistycznych w Polsce został zmuszony w 1946 r. do rezy-gnacji z pracy. Odtąd spędzał większość czasu w bibliotekach i archiwach, do końca życia pozostając wierny nauce, pasji bibliofilskiej i pracy naukowej34. Michałowski był osobą o wyrazistym charakterze – porywczy, ekscentryczny i bezkompromisowy, ceniący nade wszystko solidność i punktualność. Jednak w pamięci tych, którzy go znali zachował się także jego obraz jako osoby o wysokiej kulturze osobistej, wielce życzliwej dla otoczenia, doceniającej po-czucie humoru i bogatą wyobraźnię. Według Jeleńskiego:

ten prawdziwie twórczy, absurdalny humor [Michałowskiego] był połączony z olbrzymią kulturą, z imponującą dyscypliną naukową. Michałowski miał coś z «wiecznego studenta», ale na modłę bardziej osiemnastowieczną niż współczesną. Nie wiem, ile lat spędził w Oxfordzie, na Sorbonie, w Heidel-bergu. Nie wiem, jakie miał dyplomy, podejrzewam, że brał się do nowej ga-łęzi wiedzy nie dlatego, że coś «ukończył», ale że wpadł na jakiś świeży trop. Był olśniewającym dyletantem, ale tak przepojonym szacunkiem dla nauki rzetelnej, że ten szacunek paraliżował go w jego pracy. Z kilku książek, do których się zabierał w ciągu życia ukazała się bodaj tylko jedna mała praca35.

O wszechstronnych i serdecznych kontaktach Michałowskiego ze współ-czesnymi mu przedstawicielami zarówno świata nauki i kultury w wielu krajach europejskich, rzymskiej Polonii, jak i osobami z kręgu polityki i du-

32 K.A. Jeleński, Ostatni polski encyklopedysta. Wspomnienie o Józefie Michałowskim, „Kultura. Szkice. Opowiadania. Sprawozdania” 1957, nr 3-113, s. 122-123.

33 J.F. Michałowski, Program narodowy i przeobrażenia społeczne. Z powodu artykułu prof. Ochenkowskiego «Nasze położenie i zadania», Kraków 1902; tenże, Sprawa terminatorów w rękodziele (Stosunki krakowskie), Kraków 1906; tenże, Studia w Archiwach Watykańskich w latach 1914-1923, „Kwartalnik Historyczny” 1924, t. 38, s. 555-562; G.[J.F.] Michałowski, La Polonia dopo le spartizioni e l’idea dell’indipendenza, „L’Europa Orientale” 1926, vol. 6, n. 8, s. 429-444; 1930, vol. 10, n. 9, s. 486-504.

34 S.A. Morawski, Józef Michałowski (1870-1956) – twórca i wieloletni dyrektor Biblioteki Stacji Naukowej PAU w Rzymie, [w:] Kustosze księgozbiorów polskich za granicą, red. tomu H. Łaskarzewska, Warszawa 2013, s. 159-166.

35 Jeleński uważa, że chodzi o wstęp do francuskich pamiętników Rozalii z Lubomirskich Rzewuskiej; por. K.A. Jeleński, Ostatni polski encyklopedysta…, s. 121. Bibliografia Michałowskiego – por. przypis nr 33.

265


chowieństwa, świadczy zachowana korespondencja z czasów rzymskich36. Dzięki jego zaangażowaniu i wytrwałości w systematycznym powiększaniu księgozbioru obecna Biblioteka im. Józefa Michałowskiego Stacji Nauko-wej PAN w Rzymie jest znaczącą polską placówką we Włoszech37. J.F. Mi-chałowski zmarł w Rzymie w 1956 r. i spoczywa w polskiej kwaterze zabyt-kowego cmentarza Campo Verano.

Przez ponad 26 lat (1956-1984) Biblioteką i Stacją PAN w Rzymie kiero-wał Bronisław Biliński. Jako filolog klasyczny prowadził badania w zakresie m.in. historii literatury greckiej i rzymskiej, tematyki sportu w starożytności, dziejów kultury antycznej, historii nauki. Był autorem kilkudziesięciu prac o Polakach, którzy żyli i tworzyli w Rzymie, szczególnie w XIX i XX w. Pi-sał i publikował m.in. w języku włoskim38. Wiedzę o „rzymskich” Polakach upowszechniał także poprzez organizowanie sympozjów, konferencji, sesji naukowych poświęconych polskiemu dziedzictwu kulturowemu i piśmien-niczemu we Włoszech39. Zapraszał do współpracy badaczy kultury i literatu-ry z kraju i zagranicy. Inicjowana przez niego wymiana myśli i doświadczeń przyczyniała się do upowszechniania polskiego dorobku piśmienniczego na arenie międzynarodowej. Z inicjatywy Bilińskiego wmurowano wiele tablic pamiątkowych w miejscach związanych z pobytem sławnych Polaków w Ita-lii. Następcy Michałowskiego i Bilińskiego, polscy uczeni kierujący Stacją Naukową PAN w Rzymie, do dzisiaj podtrzymują tradycję i kontynuują popularyzowanie polskiej literatury, nauki i kultury w środowisku włoskim i międzynarodowym. Natomiast Biblioteka i Stacja Naukowa PAN stanowi obecnie ważne centrum nauki i kultury polskiej na mapie Rzymu i Włoch.

Podobnie jak bolońska Akademia Literatury i Historii Polskiej i Sło-wiańskiej im. A. Mickiewicza oraz rzymska Biblioteka i Stacja Naukowa

36 Zob. przypis 18.37 Obecnie księgozbiór liczy ponad 35 500 tomów druków zwartych (od starodruków do

najnowszych nabytków) o charakterze humanistycznym, około 300 tytułów czasopism, w tym bardzo cenne komplety periodyków z XIX i przełomu XIX/XX w., a także kilkanaście tytułów pism bieżących. Zob. m.in.: K. Żaboklicki, Księgozbiór Stacji Naukowej PAN w Rzymie, „Przegląd Biblioteczny” 1994, z. 1-2, s. 109-111; A. Szabat, Biblioteka Stacji Naukowej PAN w Rzymie, „Przegląd Biblioteczny” 1998, z. 2-3, s. 175-190; Współczesne księgozbiory polskie za granicą. Informator. [T. 1]: Polskie i polonijne księgozbiory instytucji, oprac. B. Bieńkowska, E. Maruszak, J. Puchalski, Warszawa 2009, s. 618-634; A. Wagner, dz. cyt.

38 B. Biliński opublikował wiele prac dotyczących polskich pisarzy i naukowców, m.in.: Maria Konopnicka poetessa polacca sul Gianicolo, Roma 1963; tenże, Roma antica e moderna nelle opere di Giuseppe Ignazio Kraszewski, Warszawa 1965; tenże, Gli anni romani di Cyprian Norwid (1847-1848) nel 150˚ anniversario della nascita del poeta, Warszawa 1973; tenże, Enrico Sienkiewicz, Roma e l’antichita classica, Wrocław [i in.] 1973; tenże, Ricordi e memorie di Maria Skłodowska-Curie in Italia, [in:] M. Picone, B. Biliński, Maria Skłodowska-Curie in Italia nel centenario della nascita (1867-1934), Wrocław-Warszawa-Kraków 1969, s. 15-41.

39 Jego opracowanie historii Stacji PAN w Rzymie w 50. rocznicę jej powstania nosi znamiona „poprawności politycznej” obowiązującej w Polsce Ludowej. Por. B. Biliński, Biblioteca...

266


PAU, płaszczyznę współpracy polskich i włoskich badaczy stworzył Instytut Kultury Polskiej im. Attilio Begeya w Turynie (Istituto di Cultura Polacca „Attilio Begey”). Inicjatorem jego powołania był wspomniany wyżej R. Pol-lak, historyk literatury staropolskiej, profesor Uniwersytetu Poznańskiego, a w latach 1923-1929 wykładowca i propagator studiów polonistycznych we Włoszech. Dzięki jego wytrwałości w 1929 r. uruchomiono na rzymskim Uniwersytecie „La Sapienza” pierwszą we Włoszech i jedną z kilku w Eu-ropie katedrę języka i literatury polskiej. Jej kierownictwo objął rekomen-dowany przez Pollaka znakomity slawista profesor G. Maver40, późniejszy „łącznik” kulturalny między Polską a Italią41. Patronem Instytutu Kultury Polskiej w Turynie został miejscowy adwokat, towiańczyk i polonofil A. Be-gey, konsul honorowy RP w Turynie w latach 1922-192842. Swoją admirację dla Polski i Polaków przekazał rodzinie (córkom i wnuczce) oraz przyja-ciołom. Dla upamiętnienia jego propolskiej aktywności oraz kontynuowania naukowej i kulturalnej współpracy zabiegano u władz polskich i włoskich o utworzenie placówki naukowo-badawczej. Doceniając zaangażowanie Be-geya w rozwijanie dwustronnych relacji, R. Pollak przekonał do tego pro-jektu członków rodziny Begey. Utrzymywał, że dzięki ich pasji i zdolności w przekazywaniu rodakom zainteresowania Polską i jej kulturą Turyn mógł-by aspirować do miana włoskiego centrum wiedzy o Polsce. Ta argumenta-

40 Aby objąć kierownictwo katedry Pollak musiałby przyjąć włoskie obywatelstwo, czego nie uczynił. Obaj, Pollak i Maver, prowadzili obfitą korespondencję ˗ znajduje się ona m.in. w spuściźnie G. Mavera przechowywanej w Centralnej Bibliotece Narodowej w Rzymie (Biblioteca Nazionale Centrale di Roma), zob. Fondo slavo, [online] http://www.bncrm.beniculturali.it/en/189/fondo-slavo?&language=it [dostęp 29.08.2017] która znakomicie ukazuje ich relacje i działalność na rzecz wymiany kulturalnej pomiędzy Polską i Italią. Por. Roman Pollak – Giovanni Maver…, dz. cyt. Bibliografia prac naukowych Pollaka jest obszerna. Zob. m.in. R. Pollak, Giovanni Maver jako polonista, „Ricerche Slavistiche” 1970-1972, R. 17-19, s. 453-465; tenże, Kultura polska we Włoszech. Refleksje i dezyderaty, „Przegląd Współczesny” 1930, R. 9, t. 34, nr 100-101, s. 285-297; tenże, Organizacja nauki we Włoszech (Luźne uwagi), „Nauka Polska” 1925, R. 5, s. 307-333. Wiele swoich prac naukowych poświęcił twórczości Torquata Tassa i literaturze staropolskiej. W latach 1950-1965 kierował opracowaniem trzech tomów staropolskich serii Bibliografia Literatury Polskiej „Nowy Korbut”, redagował też wiele tomów Miscellaneów staropolskich w serii Archiwum Literackie. Jest autorem pionierskiej książki w dziejach włoskiej polonistyki Pagine di cultura e letteratura polacca, Rzym 1929.

41 We Włoszech prof. Pollak wykształcił liczne grono znakomitych slawistów, takich jak m. in. E. Damiani, Marina Bersano Begey, Giorgio Clarotti, Giorgio Agosti, Cristina Agosti Garosci. Szerzej na temat ich działalności zob. m.in. A. Zieliński, Literatura polska we Włoszech międzywojennych, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 2004, t. 36, s. 299-331.

42 A. Begey (1843-1928) niezłomny orędownik „sprawy polskiej” we Włoszech, korespondent bolońskiej Akademii Literatury i Historii Polskiej i Słowiańskiej im. A. Mickiewicza, przyjaźnił się z T. Lenartowiczem, Józefem Ignacym Kraszewskim, Agatonem Gillerem, Andrzejem Towiańskim i wieloma innymi znamienitymi Polakami. Odbył kilka podróży do Polski. O jego życiu i szerokiej działalności napisał Mikołaj Sokołowski w książce Adwokat diabła. Attilio Begey, Warszawa 2012. Zob. też materiały źródłowe: L’Archivio Begey. Documenti towianisti a Torino: 1841-1915, a cura di K. Jaworska, Torino 1994.

267


cja poskutkowała, dlatego wśród założycieli Instytutu byli sami Włosi, m.in. córki Begeya – Rosina oraz Maria wraz z mężem Arturo Bersano, Aglau-ro Ungherini (polonofil, tłumacz polskiej poezji), Cristina Agosti i Clotilde Garosci43 (polonistki i tłumaczki polskiej literatury). Jednakże bez wspar-cia polskich autorytetów naukowych trudniej byłoby rozwijać dwustronną współpracę. Decyzję o lokalizacji Instytutu przy turyńskim uniwersytecie podjęto jednogłośnie. Uroczysta inauguracja jego działalności odbyła się 12 III 1930 r. w obecności ponad 200 osób, w tym R. Pollaka, reprezen-tantów polskiej i włoskiej dyplomacji, italianistów i slawistów oraz przed-stawicieli włosko-polskich stowarzyszeń kulturalnych. Od początku, celem Instytutu było promowanie wiedzy o Polakach, kulturze, nauce i literaturze polskiej wśród włoskiego społeczeństwa. Realizowano to poprzez organi-zowanie tematycznych spotkań i prelekcji, konferencji polonistycznych, wystaw, koncertów, spektakli oraz lektoratów języka polskiego. Podczas II wojny światowej Instytut ograniczył swoją działalność do pracy dydak-tycznej i naukowej. O jego nieprzerwaną aktywność zabiegała córka Attilio – M. Bersano Begey i jego wnuczka Marina Bersano Begey (obie polonistki i tłumaczki)44 oraz kolejne pokolenia włoskich polonistów. Do dzisiaj po-lonistyka w Turynie wraz z Instytutem Kultury Polskiej im. A. Begeya jest ważnym ośrodkiem propagującym we Włoszech polską kulturę i literaturę. Do stworzenia Biblioteki Kultury Polskiej im. A. Begeya (Biblioteca di Cul-tura Polacca „A. Begey”; Biblioteca Begey) przyczyniła się Zofia Kozaryno-wa, pisarka i publicystka, która w latach 1929-1939 pracowała jako lektorka języka polskiego i wykładowczyni literatury polskiej na turyńskim uniwer-sytecie. Wytrwale zabiegała o jej utworzenie i systematyczne uzupełnianie zbiorów45. W roku otwarcia Instytutu jego księgozbiór liczył ponad 500 woluminów. W okresie powojennym kierownictwo placówki skupiło się na gromadzeniu krajowej i emigracyjnej literatury polskiej. Obecnie biblioteka

43 Zob. A. Amenta, Le sorelle Garosci traduttrici dal polacco, [in:] Maestri della polonistica italiana. Atti del convegno dei polonisti italiani, 17-18 ottobre 2013, a cura di M. Ciccarini, P. Salwa, Roma 2014, s. 27-35.

44 M. Bersano Begey (1879-1957) zajmowała się zarówno przekładami polskiej poezji średniowiecznej (m.in. Bogurodzicy, Lamentu świętokrzyskiego), jak i współczesnej liryki. Przełożyła na język włoski dzieła Kazimiery Iłłakowiczówny, Kazimierza Wierzyńskiego, Leopolda Staffa, Klementyny z Tańskich Hoffmanowej (Dziennik Franciszki Krasińskiej) i in. Wnuczka A. Begeya, włoska polonistka M. Bersano Begey (1907-1992) studiowała na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jako profesor literatury polskiej na turyńskim uniwersytecie przez wiele lat kierowała Instytutem Kultury Polskiej, piastowała też funkcję dyrektora Biblioteki Królewskiej (Biblioteca Reale) w Turynie. Maria i Marina Bersano Begey są autorkami świetnej bibliografii literatury polskiej w Italii, obejmującej okres 150 lat, La Polonia in Italia. Saggio bibliografico 1799-1948, Torino 1949. Zob. L. Henczel-Wróblewska, Przeszłość w teraźniejszości. O współczesnej recepcji polskości w Piemoncie, „Sensus Historiae” 2014, t. 16, z. 3, s. 69-73.

45 Zob. m.in.: L. Henczel-Wróblewska, Przeszłość…, s. 68-69.

268


zawiera ponad 6000 woluminów. Jej zbiory są stale uzupełniane o polską literaturę klasyczną i współczesną, służą studentom polonistyki i osobom zainteresowanym polską kulturą46.

Pisząc o protagonistach rodzimej kultury i literatury we Włoszech, nie można pominąć osoby wielce zasłużonej dla polskiej nauki, jaką była hra-bina K. Lanckorońska, historyk i historyk sztuki, działaczka emigracyjna. W Wiecznym Mieście spędziła większą część swojego życia. Nie do prze-cenienia jest jej dorobek naukowy i organizacyjny. Przez całe życie była niekwestionowaną promotorką nauki polskiej. Po przyjeździe do Włoch w 1945 r. zaangażowała się w zainicjowaną przez generała Władysława Andersa akcję edukacji prawie 1300 zdemobilizowanych polskich żołnie-rzy we Włoszech i Wielkiej Brytanii. Była fundatorką, współzałożycielką i długoletnią dyrektorką powołanego w 1945 r. w Rzymie Polskiego In-stytutu Historycznego (PIH). Ośrodek nawiązał ścisłą współpracę z pol-skimi historykami żyjącymi na emigracji (m.in. Oskar Halecki, Henryk Paszkiewicz, Stanisław Biegański, J.F. Michałowski), umożliwiając im prowadzenie badań w rzymskich i watykańskich archiwach i bibliotekach. Lanckorońska była inicjatorką rocznika „Antemurale”, wydawanego w la-tach 1954-1982 (30 tomów) w językach angielskim, francuskim, łacińskim i poświęconego studiom z zakresu historii Polski do II wojny światowej włącznie, widzianej z perspektywy Zachodu (wraz z tekstami źródło-wymi)47. Zainicjowała wydawanie serii Elementa ad Fontium Editiones (1960-1992), zawierającej edycje źródeł do dziejów dawnej Polski zgro-madzonych i przechowywanych w archiwach watykańskich, włoskich, hiszpańskich, angielskich, niemieckich i duńskich48. Lanckorońska opra-cowała 25 woluminów z 76 opublikowanych do końca lat 80. Zawierają one m.in. szereg materiałów z archiwum królewieckiego, przeniesionego podczas II wojny światowej do Getyngi49. Inną, unikatową serią, wyda-waną od 1990 r. przez Instytut (od 1999 r. przez PAU w Krakowie), są Acta Nuntiaturae Polonae. Wydawnictwo obejmuje akta i korespondencję wszystkich nuncjatur w Polsce, od Zachariasza Ferriego (1519-1521), tj. pierwszej nuncjatury o cechach nowożytnego poselstwa dyplomatycznego Stolicy Apostolskiej do Polski, do Filipa Cortesiego (1938-1947), ostat-

46 Szerzej na ten temat pisze Krystyna Jaworska: La tradizione polonistica in Piemonte. L’Istituto di Cultura Polacca „Attilio Begey”, [in:] La Polonia, il Piemonte e l’Italia. Omaggio a Marina Bersano Begey. Atti del Convegno Marina Bersano Begey, intelettuale piemontese e polonista. Torino 12 dicembre 1994, a cura di K. Jaworska, Alessandria 1998, s. 249-278.

47 Od tomu dziesiątego poszerzono zakres tematyczny o historię literatury i języka polskiego.48 Seria uznawana jest przez specjalistów za największe w dziejach polskich badań

historycznych wydawnictwo źródłowe do historii Polski.49 H.D. Wojtyska, Polski Instytut Historyczny w Rzymie (dawne i nowe inicjatywy badawcze),

„Informationes. Biuletyn Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych” 1991, nr 4, s. 15-38, 206.

269


niego nuncjusza w II Rzeczypospolitej50. Lanckorońska była współzało-życielką Polskiego Towarzystwa Naukowego na Obczyźnie oraz twórczy-nią Funduszu im. Karola Lanckorońskiego, przekształconego w Fundację z Brzezia Lanckorońskich (1967) z siedzibami we Fryburgu i Londynie51. Była również autorką opracowań naukowych i artykułów w różnych ję-zykach oraz publikacji książkowych52. K. Lanckorońska w różnorodny sposób starała się zatem wspierać naukę i kulturę polską oraz dbać, aby pozostawały w orbicie wpływów europejskich i światowych. Dzięki swojej pracy naukowej oraz nieustannej działalności społecznej stała się czynnym i ofiarnym propagatorem polskości na emigracji53. Po jej śmierci w 2002 r. PIH został zlikwidowany, a jego dobytek naukowy przejęła PAU, która wcześniej włączyła się do realizacji programu naukowego rzymskiego In-stytutu, finansowanego przez Fundację Lanckorońskich54.

Kontakty polsko-włoskie mają wielowiekową i bogatą historię. Każde stulecie przynosiło nowe wyzwania i nieraz wystawiało na próbę tradycyj-nie dobre relacje, szczególnie trudne w obszarze stosunków politycznych i konfliktów militarnych. Jednakże współpraca na gruncie nauki i kultury rozwijała się w sposób ciągły, niezależnie od zewnętrznych uwarunkowań ekonomicznych czy społeczno-politycznych. Sprzyjała temu niewątpliwie przychylność Włochów, a przede wszystkim decydentów (zazwyczaj spoza świata nauki czy kultury), którzy w miarę możliwości starali się ułatwiać Po-lakom rozwiązywanie skomplikowanych kwestii urzędowych, lokalowych, ekonomicznych czy innych (jak choćby w przypadku wspomnianych wyżej instytucji w Bolonii, Rzymie i Turynie). Nie mniej ważne było odczuwalne

50 W styczniu 1990 r. hrabina K. Lanckorońska wręczyła Janowi Pawłowi II pierwszy tom serii.51 Fundacja wspomagała m.in. działalność PIH w Rzymie, Biblioteki Polskiej w Paryżu,

polskich bibliotek uniwersyteckich. Obecnie jej celem jest inicjowanie i upowszechnianie badań oraz wsparcie dla uczonych i instytucji prowadzących badania w zakresie nauk humanistycznych, a szczególnie dotyczących historii i dziejów sztuki polskiej (do 1945 r.) oraz krajów sąsiadujących z dawną Rzeczypospolitą.

52 K. Lanckorońska, Dekoracja malarska kościoła „Il Gesù” na tle rozwoju baroku w Rzymie, Lwów 1935; taż, Antike Elemente im Bacchus Michelangelos und im seinen Darstellungen des David, Lwów 1938; taż, Studies on the Roman-Slavonic Rite in Poland, Roma 1961; taż, Wspomnienia wojenne 22 IX 1939-5 IV 1945, Kraków 2001; taż, Notatki z podróży do Grecji, Warszawa 2004. W 2005 r. w Warszawie nakładem wydawnictwa „Więź” ukazały się Szkice wspomnień Lanckorońskiej, zawierające jej notatki, w których autorka wspomina wielu niezwykłych ludzi, ważne wydarzenia historyczne i miejsca.

53 Od 1990 r. była członkinią PAU. Była też laureatką wielu nagród międzynarodowych. Otrzymała godność doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego (1983), Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie (Londyn 1988), Uniwersytetu Wrocławskiego (1990). Została odznaczona wieloma orderami i medalami zagranicznymi i polskimi.

54 W latach 1995-2003 prace wydawnicze nad tomami serii Acta Nuntiaturae Polonae prowadzono równolegle w Rzymie i w Krakowie, natomiast od 2004 r. jej kolejne tomy wydawane są wyłącznie przez PAU i finansowane przez Fundację Lanckorońskich.

270


wsparcie polskich władz, zarówno w kraju, jak i poprzez wysłanników dy-plomatycznych w Italii i w Watykanie. Bez tego wszystkiego niemożliwa albo bardzo utrudniona byłaby jakakolwiek aktywność Polaków na gruncie rozwoju badań naukowych, kulturowym, społecznym. W artykule zaprezen-towano osoby i instytucje, których wkład do polskiego dziedzictwa kultu-rowego i podtrzymywania tożsamości narodowej jest nie do przecenienia. Autorka uważa, że współcześnie nasza świadomość dotycząca działalności niektórych ze wspomnianych wyżej osób oraz ich roli w upowszechnia-niu polskiej nauki i kultury na terenie Italii, ale i poza nią, jest ciągle nie dość rozpoznana i doceniana. Dotyczy to szczególnie J.F. Michałowskiego, R.K. Lewańskiego, J.W. Wosia i Z. Kozarynowej. Podobny niedosyt budzą ogólnie dostępne lecz powierzchowne wiadomości związane z działalnością bolońskiej Akademii im. A Mickiewicza czy Instytutem Kultury Polskiej w Turynie. Informacje znajdujące się w encyklopediach, słownikach biogra-ficznych czy nielicznych opracowaniach drukowanych bądź internetowych nie dają ani pełnego, ani też satysfakcjonującego obrazu ich znaczenia i do-konań. Zadaniem współczesnych badaczy jest odkrywanie i uzupełnianie wiedzy o ich działalności oraz podkreślanie polskiego wkładu do światowej, w tym włoskiej nauki i kultury.

Bibliografia

Amenta A., Le sorelle Garosci traduttrici dal polacco, [in:] Maestri della polonistica italiana. Atti del convegno dei polonisti italiani, 17-18 ottobre 2013, a cura di M. Cicca-rini, P. Salwa, Roma 2014, s. 27-35.

L’Archivio Begey. Documenti towianisti a Torino: 1841-1915, a cura di K. Jaworska, Torino 1994.

Barycz H., Podróże polskie do Neapolu w wiekach XV-XVIII, Warszawa 1939. Barycz H., Polacy na studiach w Rzymie w epoce Odrodzenia (1440-1600), Kra-

ków 1938.Barycz H., Spojrzenia w przeszłość polsko-włoską, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965.Barycz H., Stanisław Smolka w życiu i w nauce, Kraków 1975.Begey A., Accademia di Storia e Letteratura Polacca e Slava „Adamo Mickiewicz”

(Bolonia), Bologna 1973.Begey A., La Polonia e l’Accademia di storia e letteratura polacca e slava nell’Uni-

versita di Bologna, Torino 1879.Begey A., Polska i Akademia Historii i Literatury Polskiej i Słowiańskiej we Wszech-

nicy Bolońskiej, Lwów 1880.Bersano Begey M., Akademia A. Mickiewicza w Bolonii i Teofil Lenartowicz, War-

szawa 1956.Bersano Begey M. i M., La Polonia in Italia. Saggio bibliografico 1799-1948,

Torino 1949.Biliński B., Biblioteca e Centro di Studi a Roma dell’Accademia Polacca delle Scien-

ze nel 50 Anniversario della fondazione 1927-1955, Wrocław [i in.] 1977.

271


Biliński B., Enrico Sienkiewicz, Roma e l’antichita classica, Wrocław [i in.] 1973. Biliński B., Gli anni romani di Cyprian Norwid (1847-1848) nel 150˚ anniversario

della nascità del poeta, Warszawa 1973. Biliński B., I Polacchi nell’Archivio Vaticano e il primo trentennio dell’Expeditio

Romana (1886-1916): (con una bibliografia sommaria), Roma 1983. Biliński B., Maria Konopnicka poetessa polacca sul Gianicolo, Roma 1963. Biliński B., Ricordi e memorie di Maria Skłodowska-Curie in Italia, [in:] M. Picone,

B. Biliński, Maria Skłodowska-Curie in Italia nel centenario della nascita (1867-1934), Wrocław-Warszawa-Kraków 1969, s. 15-41.

Biliński B., Roma antica e moderna nelle opere di Giuseppe Ignazio Kraszewski, Warszawa 1965.

Brahmer M., Powinowactwa polsko-włoskie. Z dziejów wzajemnych stosunków kul-turalnych, Warszawa 1980.

Brzeziński A.M., «Z ziemi włoskiej dla Polski. Artur Wołyński i jego działalność w Italii w drugiej połowie XIX wieku», Jan Piskurewicz, Warszawa 2012, „Przegląd Nauk Historycznych” 2012, R. 11, nr 2, s. 221-228.

D’Ancona A., Scipione Piattoli e la Polonia, con un’appendice di documenti, Fi-renze 1915.

Documenti per la storia delle relazioni italo-polacche (1918-1940) = Dokumenty dotyczące stosunków polsko-włoskich (1918-1940). T. 1, a cura di M. Di Simone et al., Roma 1998.

Dvořák M., Kunstgeschichte als Geistesgeschichte, Munchen 1924.Fokciński H., Il fondatore e la sua opera. Józef F. Michałowski al tempo della II guerra

mondiale, [in:] Józef Feliks Michałowksi 1870-1956 in occasione del cinquantesimo anniversario della morte, Roma 2007, s. 29-33.

Fondo slavo, [online] http://www.bncrm.beniculturali.it/en/189/fondo-slavo?&lan-guage=it [dostęp 29.08.2017].

Fototeka Lanckorońskich PAU, [online] http://www.pauart.pl/app/content/collec-tions [dostęp 24.07.2017].

Gosik-Kapelińska I., Emigracyjne życie Elżbiety Bośniackiej w świetle jej koresponden-cji, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Poetica”, 2016, t. 4, s. 42-50.

Henczel-Wróblewska L., Przeszłość w teraźniejszości. O współczesnej recepcji pol-skości w Piemoncie, „Sensus Historiae” 2014, t. 16, z. 3, s. 59-73.

Jaworska K., La tradizione polonistica in Piemonte. L’Istituto di Cultura Polacca „Attilio Begey”, [in:] La Polonia, il Piemonte e l’Italia. Omaggio a Marina Bersano Begey. Atti del Convegno Marina Bersano Begey, intelettuale piemontese e polonista. Torino 12 dicembre 1994, a cura di K. Jaworska, Alessandria 1998.

Jeleński K.A., Ostatni polski encyklopedysta. Wspomnienie o Józefie Michałowskim, „Kultura. Szkice. Opowiadania. Sprawozdania” 1957, nr 3-113, s. 122-123.

Kalinowski L., Max Dvorák i jego metoda badań nad sztuką (w stulecie urodzin), Warszawa 1974.

Lanckorońska K., Antike Elemente im Bacchus Michelangelos und im seinen Dar-stellungen des David, Lwów 1938.

Lanckorońska K., Dekoracja malarska kościoła „Il Gesù” na tle rozwoju baroku w Rzymie, Lwów 1935.

Lanckorońska K., Notatki z podróży do Grecji, Warszawa 2004. Lanckorońska K., Studies on the Roman-Slavonic Rite in Poland, Roma 1961.

272


Lanckorońska K., Szkice wspomnień, Warszawa 2005.Lanckorońska K., Wspomnienia wojenne 22 IX 1939-5 IV 1945, Kraków 2001. Lewański R.K., Guide to Polish libraries and archives, ed. P.L. Horecky, New

York 1974.Lewański R.K., Polonica rękopiśmienne w archiwach i bibliotekach włoskich. In-

wentarz, Warszawa 1978. Lewański R.K., Storia delle relazioni fra Bologna e la Polonia, Bologna 1951.Lewański R.K., Mantovani G., Bibliotheca Nationis Polonae. Libri e Donatori (sec.

XVII-XVIII), „Quaderni per la Storia dell’Università di Padova”, 1989-1990, n. 22-23, s. 173-219.

Litwornia A., Ryszard Kazimierz Lewański (24 listopada 1918-30 maja 1996), „Pa-miętnik Literacki” 1997, R. 88, nr 4, s. 229-234.

Litwornia A., Ryszard Kazimierz Lewański (1918-1996), „Polonia Włoska” 2009, nr 2 (51), numer specjalny, s. 25.

Michałowski G. [J.F.], Expeditio Romana dell’Accademia Polacca, „Annales Institu-torum” 1931, vol. 4, s. 255-270.

Michałowski G. [J.F.], La Polonia dopo le spartizioni e l’idea dell’indipendenza, „L’Europa Orientale” 1926, vol. 6, n. 8, s. 429-444; 1930, vol. 10, n. 9, s. 486-504.

Michałowski J.F., Program narodowy i przeobrażenia społeczne. Z powodu artykułu prof. Ochenkowskiego «Nasze położenie i zadania», Kraków 1902.

Michałowski J.F., Sprawa terminatorów w rękodziele (Stosunki krakowskie), Kra-ków 1906.

Michałowski J.F., Studia w Archiwach Watykańskich w latach 1914-1923, „Kwartal-nik Historyczny” 1924, t. 38, s. 555-562.

Morawski S.A., Józef Michałowski (1870-1956) – twórca i wieloletni dyrektor Bi-blioteki Stacji Naukowej PAU w Rzymie, [w:] Kustosze księgozbiorów polskich za grani-cą, red. tomu H. Łaskarzewska, Warszawa 2013, s. 159-166.

Morawski S.A., Wspomnienie o Józefie Michałowskim, [w:] Świadectwa=Testimo-nianze. T. 4: Pro publico bono. Polityczna, społeczna i kulturalna działalność Polaków w Rzymie w XX wieku, red. E. Prządka, Rzym 2006, s. 23-32.

Ogonowska M., Studio critico su Sigismondo Krasinski il poeta anonimo della Po-lonia, Bologna 1887.

Piskurewicz J., Józef Michałowski – założyciel i kierownik Stacji Naukowej Polskiej Akademii Umiejętności w Rzymie (1921-1946), „Nauka Polska, jej potrzeby, organizacja i rozwój”, 1998, vol. 7 (32), s. 63-84.

Piskurewicz J., Józef Michałowski fondatore e responsabile del Centro di Stu-di dell’Accademia Polacca delle Scienze a Roma (1921-1946), [in:] Józef Feliks Mi-chałowski 1870-1956 in occasione del cinquantesimo anniversario della morte, Roma 2007, s. 12-27.

Piskurewicz J., Ośrodek kopernikański w Rzymie i jego twórcy w drugiej połowie XIX wieku, „Komunikaty Warmińsko-Mazurskie” 2013, nr 3, s. 524-525.

Piskurewicz J., Z ziemi włoskiej dla Polski. Artur Wołyński i jego działalność w Italii w drugiej połowie XIX wieku, Warszawa 2012.

Pollak R., Giovanni Maver jako polonista, „Ricerche Slavistiche” 1970-1972, R. 17-19, s. 453-465.

Pollak R., Kultura polska we Włoszech. Refleksje i dezyderaty, „Przegląd Współcze-sny” 1930, R. 9, t. 34, nr 100-101, s. 285-297.

273


Pollak R., Organizacja nauki we Włoszech (Luźne uwagi), „Nauka Polska” 1925, R. 5, s. 307-333.

Pollak R., Pagine di cultura e letteratura polacca, Roma 1929.Pollak R., «Storia della letteratura polacca», Marina Bersano Begey, Milano 1957, 2 ed.

Nuova Accademia, s. 384, „Pamiętnik Literacki” 1958, R. 49, nr 3, s. 261-264.Polskie dokumenty dyplomatyczne 1939. Wrzesień - grudzień, red. W. Rojek, War-

szawa 2007. Preisner W., Stosunki literackie polsko-włoskie w latach 1800-1939 w świetle bi-

bliografii = Relazioni letterarie polacco-italiane fra gli anni 1800-1939 nella luce della bibliografia, Toruń 1949.

Rederowa D., Starania S. Smolki o ustanowienie Stacji Akademii Umiejętności w Rzymie. Sprawozdanie z posiedzenia Komisji Historycznej PAN Oddział w Krakowie, Kraków 1959.

Roman Pollak – Giovanni Maver. Korespondencja (1925-1969), red. nauk. B. Jud-kowiak, Poznań 2013.

Sajkowski A., Włoskie przygody Polaków. Wiek XVI-XVIII, Warszawa 1973.Samerek P., Zarys historii Ambasady RP przy Stolicy Apostolskiej (1919-1976),

[w:] Ambasada RP przy Stolicy Apostolskiej w latach 1919-1976. Materiały do studiów nad historią, red. D. Wronikowska, Rzym 2016, s. 47-135.

[Santagata D.], Costituzione definitiva della Accademia Adamo Mickiewicz di storia e letteratura polacca e slava delli 14 dicembre 1879 in Bologna: programma e statuto, Bologna 1879.

Sokołowski M., Adwokat diabła. Attilio Begey, Warszawa 2012.Strzałka K., Między przyjaźnią a wrogością. Z dziejów stosunków polsko-włoskich

(1939-1945), Kraków 2001. Szabat A., Biblioteka Stacji Naukowej PAN w Rzymie, „Przegląd Biblioteczny” 1998,

z. 2-3, s. 175-190. Szetela T., Dzieje Dobrzechowa. Opowieść o rodzinnej wsi, Rzeszów-Dobrze-

chów 2003.Vincenzo da Kielce, La «Vita minor» di S. Stanislao vescovo, introd., trad. e note

J.W. Woś, Siena 1983.Wagner A., Stare druki o sztuce w zbiorach Biblioteki Stacji Naukowej PAN w Rzy-

mie, Roma 2016.Windakiewicz S., Wyprawa naukowa do Rzymu w roku 1886, Kraków 1887. Wojtyska H.D., Polski Instytut Historyczny w Rzymie (dawne i nowe inicjatywy ba-

dawcze), „Informationes. Biuletyn Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych” 1991, nr 4, s. 15-38, 206.

Woś J.W., Alessandro di Masovia, vescovo-principe di Trento (1423-1444). Un pro-filo introduttivo, Pisa 1994.

Woś J.W., Dispute giuridiche nella lotta tra la Polonia e l’Ordine Teutonico (intro-duzione allo studio di Paulus Wladimiri), Firenze 1979.

Woś J.W., «Florenza bella tutto il vulgo canta». Testimonianze di viaggiatori polac-chi, Trento 2006.

Woś J.W., Gdyby Rzym nie był Rzymem, to Kraków byłby Rzymem. Wokół spraw polsko-włoskich, Warszawa 1999.

Woś J.W., I due soggiorni del card. legato E. Caetani a Varsavia (1596-1597): nella «Relazione» del maestro di cerimonie Giovanni Paolo Mucante, Firenze 1982.

274


Woś J.W., I Polacchi a Firenze, Firenze 1980.Woś J.W., In finibus Christianitatis. Figure e momenti di storia della Polonia medioe-

vale e moderna, Firenze 1988. Woś J.W., Itinerario in Polonia del 1596 di Giovanni Paolo Mucante cerimoniere

pontificio (Parte prima: Cracovia), Roma 1981. Woś J.W., La Polonia. Studi storici, Pisa 1992. Woś J.W., Santa Sede e corona polacca nella corrispondenza di Annibale di Capua

(1586-1591), Trento 2004. Woś J.W., Silva rerum. Sulla storia dell’Europa orientale e le relazioni italo-polac-

che, Trento 2001. Wronikowska D., Kalendarium, [w:] Ambasada RP przy Stolicy Apostolskiej w latach

1919-1976. Materiały do studiów nad historią, red. D. Wronikowska, Rzym 2016, 20-21.Wronikowska D., Ludzie, siedziby, archiwa, [w:] Ambasada RP przy Stolicy Apo-

stolskiej w latach 1919-1976. Materiały do studiów nad historią, red. D. Wronikowska, Rzym 2016, s. 170-284.

Współczesne księgozbiory polskie za granicą. Informator. [T. 1]: Polskie i polonijne księgozbiory instytucji, oprac. B. Bieńkowska, E. Maruszak, J. Puchalski, Warszawa 2009.

Zieliński A., Literatura polska we Włoszech międzywojennych, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 2004, t. 36, s. 299-331.

Żaboklicki K., Księgozbiór Stacji Naukowej PAN w Rzymie, „Przegląd Biblioteczny” 1994, z. 1-2, s. 109-111.

275


277




Marta WalkuszInterdyscyplinarne Humanistyczne Studia Doktoranckie Uniwersytet Warszawski, Warszawa, [email protected]

Kolekcja muzyczna Kazimierza Czekotowskiego (1901-1972) w zbiorach Biblioteki Głównej Akademii Muzycznej

im. Stanisława Moniuszki w GdańskuAbstract

Musical Collection of Kazimierz Czekotowski (1901-1972) in the Main Library of the Stanisław

Moniuszko Academy of Music in Gdańsk

The Main Library of Stanisław Moniuszko Academy of Music in Gdansk gathers and stores many collections submitted by different people, especially by the pedagogues of the Academy. One of them is a collection of notes used in artistic work and maybe in vocal teaching by the outstanding Polish singer Kazimierz Czekotowski. The article describes the contents of the collection, particularly the items concerning composers and publishers. The most inter-esting are hand-written dedications, because, in many cases, it’s the only one document confirming artistic contacts between a composer and a performer. It also enables determining the date of composing and the first performance of the work or – indirectly – help identify publication dates.

Secondly, it is drawn up a list of publishers present in these collection, which is a contribution to the characteristics of the situation of the Polish music publishing market... (time limits due to publication dates of the items from the Czekotowski collection).

Key words: Main Library of Stanisław Moniuszko Academy of Music in Gdańsk – Kazimierz Czekotowski – private collections – musical items.

Słowa kluczowe: Biblioteka Główna im. Stanisława Moniuszki Akademii Muzycznej w Gdańsku – Kazimierz Czekotowski – księgozbiory prywatne – muzykalia.

Fot. 1. Znaki własnościowe K. Czekotowskiego. Źródło: BG AMuz., nr inwent. kolejno: N 44811, N 44514, N 44806. Zdjęcie: Marta Walkusz

278

Marta Walkusz

Materiały do zasobu Biblioteki Głównej Akademii Muzycznej im. Stanisła-wa Moniuszki w Gdańsku (BG AMuz.) pozyskiwane są różnymi drogami, głów-nie dzięki zakupom książek i nut zlecanym przez pedagogów uczelni. Drugim, cennym źródłem były i są dary przekazywane przez różne osoby. Spośród wielu kolekcji, które Biblioteka posiada w swoich zasobach należy wyróżnić między innymi zbiory zasłużonych pedagogów Akademii Muzycznej: Romana Heisinga (1902-1989)1, Konrada Pałubickiego (1910-1992)2, Pawła Podejki (1914-1996)3, Haliny Mickiewiczówny (1923-2001)4 czy Zbigniewa Śliwińskiego (1924-2003)5.

W trakcie mojej pracy badawczej dotyczącej druków muzycznych wyda-nych przez warszawskich edytorów z przełomu XIX i XX w. zorientowałam się, że wiele z nich należy do jednej z najciekawszych kolekcji podarowa-nych Bibliotece ‒ księgozbioru Kazimierza Czekotowskiego (1901-1972). Został on przekazany Bibliotece Głównej na przełomie marca i kwietnia 1999 r. przez Jana Kusiewicza (1921-2015)6. Z księgi, w której te dary zare-jestrowano wynika, że wpłynęły 184 egzemplarze nut, co potwierdza rów-nież liczba opisów bibliograficznych zamieszczonych w katalogu lokalnym Biblioteki ‒ OPUS. Każdy wolumin został opatrzony kolejnym numerem oraz okrągłą pieczęcią „DAR”. Każdy egzemplarz jest także oznaczony pie-częcią własnościową K. Czekotowskiego oraz sygnowany odręcznym pod-pisem sporządzonym ołówkiem bądź tuszem.

W zbiorze są zarówno druki muzyczne, jak i rękopisy, dotąd jeszcze nie zbadane. Kolekcja została zarejestrowana w katalogach BG AMuz. I to wła-

1 Profesor Roman Heising 1901-1989. W stulecie urodzin, [red. J. Krassowski], Gdańsk 2002, s. 9-12.

2 M. Maćkowiak-Koszykowska, Konrad Pałubicki (1910-1992). Pamięci Profesora Konrada Pałubickiego, „Rocznik Informacyjny” 1993, nr 20-21, s. 357-359.

3 J. Krassowski, Pamięci Pawła Podejki, [w:] P. Podejko, Życie muzyczne dawnego Gdańska, Pomorza i Kujaw, Gdańsk 2001, s. 7-8.

4 K.I. Gawęcka, Halina Mickiewiczówna. Ciepło głosu i serca, Gdańsk 2009, s. 15-227, 262, 295.5 M. Kosińska, Zbigniew Śliwiński, [online] http://culture.pl/pl/tworca/zbigniew-sliwinski

[dostęp 10.03.2017].6 Jan Kusiewicz. Doktor honoris causa Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku.

Gdańsk, 19 listopada 2012 roku, red. D. Dopierała, Gdańsk 2012, s. 14-15.

279

Kolekcja muzyczna Kazimierza Czekotowskiego (1901-1972) w zbiorach Biblioteki...

śnie opisy bibliograficzne z katalogu OPUS, sporządzone bardzo rzetelnie, szczegółowo i zweryfikowane z autopsji, są głównym źródłem informacji potrzebnych do omówienia księgozbioru K. Czekotowskiego.

Przeanalizowałam omawiane muzykalia biorąc pod uwagę następujące kryteria: obecni w zbiorze kompozytorzy, formy muzyczne oraz obsady wy-konawcze; wydawcy druków, także z podziałem na serie wydawnicze w celu stwierdzenia bądź odrzucenia istnienia pewnego porządku. Istotne znaczenie mają również odręczne notatki występujące niemal na każdym egzemplarzu nut, na przykład dedykacje kompozytorów dla Czekotowskiego mogą dowo-dzić (ale nie muszą) artystycznych kontaktów między twórcą utworu i jego wykonawcą, pozwalają także na ustalenie daty skomponowania i prawyko-nania dzieła lub – pośrednio – pomagają określić datę wydania nut.

Moje badania mają na celu również uzupełnienie danych w katalogu bi-bliotecznym, zwłaszcza w zakresie roku wydania nut oraz ustalenia dat ży-cia kompozytorów. Przy identyfikacji bibliograficznej druków ze zbiorów BG AMuz. bardzo pomocna była analiza katalogu głównego Biblioteki Na-rodowej w Warszawie (BN) i bibliotek zagranicznych.

Kazimierz Czekotowski – życie i działalność artystyczna

O znamienitym soliście powstała zaledwie jedna rozprawa monogra-ficzna; jest to praca magisterska napisana w 1994 r. przez Marka Kacza-nowskiego pod kierunkiem profesora Piotra Kusiewicza7 na Wydziale Wokalno-Aktorskim Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku8.

K. Czekotowski urodził się 2 III 1901 r. w Jekaterynosławiu (do 2016 r. Dniepropetrowsk, obecnie Dniepr) na Ukrainie. W 1920 r. przyjechał do Warszawy, studiował na Politechnice Warszawskiej oraz w Konserwatorium Warszawskim. Dyplom w klasie śpiewu solowego Marii Sankowskiej9 uzy-skał w 1927 r. Po ukończeniu studiów w Polsce, umiejętności wokalne do-

7 P. Kusiewicz, wokalista (tenor) i pedagog śpiewu na Wydziale Wokalno-Aktorskim AMuz. w Gdańsku, syn J. Kusiewicza, jednocześnie chrześniak K. Czekotowskiego.

8 M. Kaczanowski, Kazimierz Czekotowski - życie, działalność artystyczna i pedagogiczna, praca magisterska napisana pod kierunkiem P. Kusiewicza, Gdańsk 1994, przechowywana w Archiwum, w Magazynie BG AMuz. w Gdańsku, nr inwent. PD 2765, sygn. 78(043)III - Kac-Kaz.

9 M. Sankowska, od 1920 r. do lat powojennych profesor klasy śpiewu Konserwatorium Warszawskiego. Zob. M. Dziadek, Od Szkoły Dramatycznej do Uniwersytetu. Dzieje wyższej uczelni muzycznej w Warszawie 1810-2010. [T. 1]: 1810-1944, Warszawa 2011, s. 385. Ta sama autorka podaje również drugie imię Sankowskiej: Antonina, zob. tamże, [T. 2]: 1945-2010, Warszawa 2016, s. 17, 39. Dostępne źródła nie podają dat życia śpiewaczki, prawdopodobna data śmierci: 1962 r. Zob. Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne, [online] https://cmentarze.um.warszawa.pl/pomnik.aspx?pom_id=6209 [dostęp 10.03.2017].

280

Marta Walkusz

skonalił we Włoszech pod kierunkiem Alessandra Bonciego (1870-1940)10 oraz Giuseppego Anselmiego (1876-1929)11.

Po powrocie do Polski rozpoczął karierę solistyczną w Operze Poznań-skiej, a w 1931 r. otrzymał zaproszenie prezydenta Turcji do objęcia profe-sury śpiewu w ankarskim konserwatorium. Wyjechał tam w towarzystwie żony, znamienitej śpiewaczki Marii Bojar-Przemienieckiej (1897-1982)12 oraz siostry, Marii Czekotowskiej (1904-1992)13. Po czterech latach po-wrócił do kraju, wznawiając działalność artystyczną, m.in. na scenie Te-atru Wielkiego w Warszawie, a po wojnie na Wybrzeżu, gdzie uruchomił Średnią Szkołę Muzyczną w Gdyni oraz prowadził zajęcia na Wydziale Wokalnym Wyższej Szkoły Muzycznej w Sopocie; w roku akademickim 1951/1952 był dziekanem tegoż wydziału14. Czekotowski był również współorganizatorem Studia Operowego przy Państwowej Filharmonii Bał-tyckiej w Gdańsku.

W 1953 r. powrócił do Warszawy i przez dwa sezony był solistą Opery Warszawskiej. Po dwóch latach zaangażował się już bardziej w działal-ność organizatorską (był m.in. współorganizatorem związków twórczych ‒ Stowarzyszenia Polskich Artystów Teatru i Filmu oraz Stowarzysze-nia Polskich Artystów Muzyków) oraz pedagogiczną, wykładał m.in. w Wyższej Szkole Muzycznej im. Fryderyka Chopina. Zmarł po długiej chorobie w 1972 r.

10 J. Kański, Bonci Alessandro, [w:] Encyklopedia muzyczna PWM : część biograficzna. [T. 1]: A-B, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków 1979, s. 361.

11 J. Kański, Anselmi Giuseppe, tamże, s. 55.12 Maria Magdalena Czekotowska, z domu Szymańska (lub Szyniańska, zob. Cmentarz

Powązkowski w Warszawie, [online] http://www.sowa.website.pl/powazki/Pochowani/spiszm.html [dostęp 13.03.2017] vs. Preobrażeńska, pseud. Bojar-Przemieniecka ‒ śpiewaczka, pedagog. Ukończyła szkołę Marii Sobolewskiej w Konserwatorium Warszawskim, uzupełniła studia w Niemczech i Włoszech. Występowała często wspólnie z mężem K. Czekotowskim, głównie na poznańskiej oraz warszawskiej scenie operowej, a także, w latach 1933-1935 w Filharmonii w Ankarze. W Turcji oboje byli pedagogami śpiewu. Bojar-Przemieniecka od 1936 r. uczyła w Szkole Muzycznej im. K. Kurpińskiego w Warszawie, po II wojnie światowej w szkołach muzycznych w Trójmieście, a po 1953 r. w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Warszawie. Zob. Maria Czekotowska, [w:] Encyklopedia teatru polskiego, [online] http://www.encyklopediateatru.pl/osoby/42747/maria-czekotowska [dostęp 13.03.2017].W BG AMuz. w Gdańsku jest również kolekcja nut M. Bojar-Przemienieckiej.

13 Maria Antonina Czekotowska, śpiewaczka, siostra K. Czekotowskiego. W latach 1935-1939 solistka Teatru Wielkiego w Warszawie. Zob. Maria Czekotowska, [w:] Encyklopedia teatru polskiego, [online] http://www.encyklopediateatru.pl/osoby/5722/maria-czekotowska [dostęp 13.03.2017]. Por. też informacje o M.A. Czekotowskiej w haśle Czekotowski Kazimierz, [w:] Słownik biograficzny teatru polskiego. T. 2: 1900-1980, [komitet red. Z. Wilski i in.], Warszawa 1994, s. 136-137.

14 A. Zawilski, Wydział III Wokalno-Aktorski, [w:] Akademia Muzyczna im. Stanisława Moniuszki w Gdańsku 1947-1997. Księga Jubileuszowa, pod red. J. Krassowskiego, Gdańsk 1997, s. 69-70.

281


Charakterystyka muzyczna zbioru. Formy muzyczne, faktura i obsada wykonawcza

Życie muzyczne K. Czekotowskiego początkowo koncentrowało się głównie na występach scenicznych. Dobór repertuaru wykonawczego za-leżał więc przede wszystkim od aktualnego popytu na dany rodzaj dzieła muzycznego, a także od popularności samego kompozytora. Warto wspo-mnieć, że Czekotowski wyjechał do Turcji, by wziąć udział w specjalnym programie kulturalno-artystycznym, którego celem była próba popularyzacji kultur zachodnioeuropejskich i zaszczepienia ich w tym kraju. Tym bardziej więc dobór repertuaru, o którym zdecydował zapewne sam Czekotowski, jest przykładem celowego krzewienia polskiej muzyki za granicą.

Należy również brać pod uwagę fakt, że Czekotowskiemu, znakomite-mu barytonowi, wielu kompozytorów dedykowało swoje pieśni, co znaj-duje wyraz w odręcznych zapiskach zamieszczonych na nutach. Oczywi-ste jest więc, że jego kolekcja druków jest odzwierciedleniem działalności artystycznej, lecz proweniencja większości egzemplarzy świadczy o tym, że zbiór posiadał także wartość sentymentalną. Nie jest natomiast pewne, czy w działalności pedagogicznej artysta wykorzystywał dzieła ze swojej kolekcji.

Wśród utworów znajdujących się w zbiorze, pieśni solowe stanowią pod-stawę repertuaru. Oprócz nich można odnaleźć takie formy jak: serenatę, madrygał, canzonę, cavatinę, balladę i arię. Ze względu na pojawiające się obsady wykonawcze można rozróżnić następujące składy (w nawiasie poda-no liczbę utworów na daną obsadę): głos i fortepian (165), dwa głosy i forte-pian (15), głos, fortepian i inne instrumenty (dwa), trio wokalne z towarzy-szeniem fortepianu (dwa). Ponadto spośród utworów na wyżej wymienione składy należy odróżnić fragmenty z oper, gdzie partia orkiestry opracowana jest na fortepian (16).

Zbiór K. Czekotowskiego pod względem faktury wykonawczej oraz zwa-żywszy na obecność określonych form muzycznych cechuje się jednorodno-ścią. Pieśni na jeden głos z towarzyszeniem fortepianu wypełniają niemal 90% kolekcji. Nie jest to w żadnej mierze zaskakujące, gdyż taka obsada uważana jest za najwygodniejszą i łatwą w realizacji, stąd też jest najczę-ściej wybierana przez każdego wykonawcę, któremu zależy na dotarciu do jak najszerszego grona odbiorców. Repertuar ten potwierdza również regułę, zauważoną w trakcie rozmaitych analiz wydawnictw nutowych przechowy-wanych w innych bibliotekach polskich: działalność wydawnicza krajowych edytorów z drugiej połowy XIX w. obejmuje prawie wyłącznie muzykę pol-ską. Dominują w niej utwory na fortepian, najczęściej w łatwym układzie

282

Marta Walkusz

(niejednokrotnie zebrane w serie dydaktyczne) oraz na głos solowy z to-warzyszeniem fortepianu. Utwory symfoniczne oraz kameralne wykonywa-no z rękopisów kompozytorów, stąd brak ich oficjalnych wydań15. Jednym z powodów popytu na proste obsady z wykorzystaniem fortepianu, obok wyżej wspomnianej poręczności tego składu, była stosunkowo zła sytuacja ówczesnej polskiej symfoniki oraz brak dobrych orkiestr symfonicznych. Kompozytorzy aranżowali partię orkiestry na fortepian na cztery ręce lub na kwintet smyczkowy16. Ta niekorzystna sytuacja wynikała m.in. z wysokiego wówczas poziomu nauczania w klasach fortepianu, na przykład w Instytu-cie Muzycznym Warszawskim ‒ zwłaszcza od roku szkolnego 1879/1880, od którego kierownictwo IMW przejął pianista i kompozytor Aleksander Zarzycki (1834-1895) ‒ kosztem gry w orkiestrze i klas innych instrumen-tów17. Tak więc utwory fortepianowe stanowiły największy odsetek wyko-nań. Z drugiej strony wzmożona potrzeba kształcenia pianistów wymagała repertuaru dostępnego na wszystkich poziomach trudności.

Interesująco kształtuje się też udział liczbowy dzieł poszczególnych twórców w kolekcji K. Czekotowskiego. Ze względu na dobór kompo-zytorów zbiór prezentuje dość szerokie spektrum, z którego można jed-nak wysnuć wniosek, że K. Czekotowski szczególnie promował polskich kompozytorów XIX oraz przełomu XIX i XX w. (29 kompozytorów pol-skich, 50 twórców innego pochodzenia). Biorąc pod uwagę tylko twór-ców reprezentowanych w kolekcji przez ponad pięć utworów, można wnioskować (bardzo ostrożnie, bo nie zawsze ilość dzieł świadczy o za-interesowaniu kolekcjonera twórczością ich autora, o czym później), że Czekotowski szczególnie cenił kompozycje kolejno: Stanisława Moniusz-ki (1819-1872), Henryka Skirmuntta (1869-1939), Witolda Święcickie-go (daty życia nieznane), Stanisława Niedzielskiego (1842-1895), Piotra Maszyńskiego (1855-1934), Piotra Czajkowskiego (1840-1893), Stanisła-wa Samuela Lipskiego (1880-1937), Jules’a Masseneta (1842-1912) oraz Zygmunta Noskowskiego (1846-1909).

W późniejszych rozważaniach pominęłam zupełnie kwestię obecno-ści w kolekcji kompozytorów zagranicznych oraz polskich muzyków uznawanych powszechnie za najwybitniejszych (np. Karol Szymanowski – 1882-1937, Z. Noskowski, Moniuszko). Skupiłam się na mniej znanych

15 M. Prokopowicz, Muzyczny ruch wydawniczy, [w:] Kultura muzyczna Warszawy drugiej połowy XIX wieku [materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Warszawskie Towarzystwo Muzyczne, 10-12 XI 1976 r.], pod red. A. Spóza, Warszawa 1980, s. 256.

16 I. Poniatowska, Twórczość symfoniczna i kameralna środowiska warszawskiego w latach 1860-1914, [w:] Kultura muzyczna Warszawy..., s. 225-226.

17 A. Rutkowska, Działalność pedagogiczna Instytutu Muzycznego Warszawskiego (1860-1918), Warszawa 1967, s. 60-61, 67.

283


autorach, by dociec, dlaczego akurat ich utwory znalazły się w zbiorze artysty. Stąd istotnym zadaniem była analiza notatek sporządzonych przez darczyńców druków, dedykacji, odręcznych przekładów, podpisów i pieczęci oraz innych adnotacji obecnych na wielu egzemplarzach.

Sporządzone odręcznie dedykacje kompozytorów dla K. Czekotowskie-go w wielu przypadkach świadczą o tym, iż z wykonawcą łączyły ich po-zaartystyczne, przyjacielskie stosunki. Na utworach występują dedykacje od Adama Suzina (1898-1982)18, Aleksandra Wielhorskiego (1889-1952), H. Skirmuntta, Feliksa Rybickiego (1899-1978)19, S.S. Lipskiego, W. Świę-cickiego, Jana Pasierba-Orlanda (1903-1984), Witolda Friemanna (1889-1977), Edwarda Mąkoszy (1886-1974) oraz od siostry Wiktora Hausmanna (1892-1943).

Fot. 2. Modlitwa (24 II 1941)20 – „Znakomitemu śpiewakowi Kazimierzowi Czekotowskiemu w imieniu zamordowanego Brata – kompozytora, ofiaruje Janina Gillowa 4/4.46”.

Źródło: BG AMuz., nr inwent. Ms 220. Zdjęcie: Marta Walkusz

18 A. Suzin, Kołysanka w Des-dur do słów M. Schwarzenberg-Czernego, [b.m.] 1924, [3] s., rps; 27x18 cm. Autograf. Na s. tyt. ded.: „Kochanemu i sympatycznemu a baryczącemu Kazikowi Czekotowskiemu z prośbą o... «co sam wiesz najlepiej» Ad. Suzin.”. Nr inwent. Ms 221, sygn. 78(0.032) Suzin A – Kołys. Por. K. Janczewska-Sołomko, Suzin Adam Ewaryst, [w:] PSB. T. 46: Surmacki Leopold – Szaniawski Jozafat (Józefat) Konstanty, Warszawa-Kraków 2009-2010, s. 107-108.

19 F. Rybicki, Trzy pieśni op. 3 na głos średni z towarzyszeniem fortepianu, Warszawa: Gebethner i Wolff, cop. 1929, 11 s. ; 32 cm. Nr wyd. 136. Znak wyd. G. 6643 W. Na k. tyt. zielona pieczęć: „Kazimierz Czekotowski. Artysta opery”. Poniżej ręcznie pisana dedykacja: „Drogiemu Koledze [?] Kazm. Czekotowskiemu z prośbą o życzliwą pamięć - Autor. [?] 3/VII 1929 r.” Nr inwent. N 44449, sygn. 78(0.068) Rybic F - 3 Pieśn 3.

20 W. Hausmann, Modlitwa (24 II 1941), słowa: M. Prokopowicz, Warszawa 1941, [3] s. ; 35 cm. Autograf. Nr inwent. Ms 220, sygn. 78(0.032) Hausm W – Modli.

284

Marta Walkusz

Twórczość wyżej wymienionych kompozytorów nie jest obecnie popu-larna, a oni sami są raczej zapomniani, z wyjątkiem F. Rybickiego21. Tym bardziej warto powiedzieć kilka słów o niektórych z nich na podstawie do tej pory zgromadzonych, niestety niejednokrotnie fragmentarycznych, wręcz śladowych informacji.

Do takich osób należy A. Wielhorski, który zadedykował K. Czeko-towskiemu tylko jedną pieśń Na perłowych świtań zorze op. 15 nr 122. Ich spotkanie mogło nastąpić po 1922 r., kiedy to Czekotowski wstąpił do Konserwatorium Warszawskiego, gdzie już od 1919 r. A. Wielhorski był profesorem klasy fortepianu23. Wielhorski nie cieszył się popularnością jako kompozytor. Uznawano go za dyletanta od początku jego działalno-ści w tej dziedzinie, czyli od 25 IV 1920 r. Tego bowiem dnia wystąpił z koncertem kompozytorskim, którego recenzje, autorstwa m.in. Felicja-na Szopskiego (1865-1939), były niestety miażdżące24. Do nieznajomości kompozycji A. Wielhorskiego przyczyniło się także powstanie warszaw-skie, podczas którego część jego dzieł spłonęła25. Utwór przechowywany w BG AMuz. jest tym bardziej dla nas cenny.

Odmiennie ma się rzecz z H. Skirmunttem. Spośród 17 utworów, które posiadał w swoim zbiorze K. Czekotowski, pięć zostało opatrzonych de-dykacjami kompozytora. Dwa z nich H. Skirmuntt poświęcił wykonawcy osobiście, w tym Rok życia26.

21 F. Rybicki zawdzięcza popularność głównie zbiorom utworów fortepianowych przeznaczonym dla osób początkujących, zwłaszcza Mały modernista op. 23 (wydany w 1938 r.), Już gram op. 24 (1946), Zaczynam grać op. 20 (1947), oraz Gram wszystko op. 22 (1948). Ponadto ceniona jest jego twórczość chóralna oraz pozostałe dzieła przeznaczone dla dzieci i młodzieży, mające – poza artystycznymi – także walory dydaktyczne. Zob. A. Nowak, Rybicki Feliks Bronisław Tymoteusz, [w:] Encyklopedia muzyczna PWM... [T.8]: Pe-r, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków 2004, s. 530-531.

22 A. Wielhorski, Pieśni. [Nr] 4: Na perłowych świtań zorze op. 15 nr 1, słowa: Zdzisław Dębicki, Warszawa : Spółka Wydawnicza Nut ; Skład Główny w Księgarni Jerzy Dunin-Borkowski, [1920], 3 s. ; 32 cm. Znak wyd. H. 21 Z. Na s. tyt. dedykacja napisana czarnym atramentem: „Panu Kazimierzowi Czekotowskiemu w dowód szczerej sympatii od autor[a] 192?” oraz pieczęć: „M. Bojar-Przemieniecka artystka opery” (zielony tusz). Nr inwent. N 44303, sygn. 78(0.068) Wielh A - Pieśń 15/1.

23 J. Miklaszewska, Wielhorski Aleksander, [w:] Encyklopedia muzyczna PWM... [T. 12]: W-Ż, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków 2012, s. 161-162.

24 R. Jasiński, Na przełomie epok. Muzyka w Warszawie (1910-1927), Warszawa 1979, s. 345-346, 576.

25 Spuścizna A. Wielhorskiego przechowywana jest w BN, zob. Zbiory muzyczne, [online] http://www.bn.org.pl/zbiory/zbiory-muzyczne [dostęp 14.03.2017].

26 H. Skirmuntt, Ein Lebensjahr. [Nr] 6. Juni, gedichtet und in Musik gesetzt von Heinrich von Skirmuntt, [b.m.] : Propriéte de l‘Auteur, [192-?], 7 s. ; 34 cm. Nr inwent. N 44462, sygn. 78(0.068) Skirm H - Rokży 6.

Fot. 3. Juni z cyklu Ein Lebensjahr nr 6 – „Kazikowi z życzeniem, aby mógł i chciał śpiewać kiedyś rolę Kazia, czy też nawet Jerzyka. Piła. Mołodów Jesień 1925 r.” Źródło: BG AMuz.,

nr inwent. N 44462. Zdjęcie: Marta Walkusz

285


H. Skirmuntt był poetą i muzykiem, bratem Konstantego (1866-1949), posła na sejm, ministra spraw zagranicznych RP w latach 1921-1922, a póź-niej wieloletniego ambasadora RP w Anglii. Henryk kształcił się w kon-serwatorium petersburskim u Antona Rubinsteina (1829-1894), następnie kontynuował studia m.in. w Paryżu u J. Masseneta, w Warszawie u Z. No-skowskiego oraz u Engelberta Humperdincka (1854-1921) w Berlinie. Komponował głównie pieśni do własnych słów lub do utworów polskich i zagranicznych poetów. Uważany jest także za pierwszego polskiego kom-pozytora, który nazwał swoje dzieła sceniczne dramatami muzycznymi27. Jednym z najlepszych przykładów jest opera Pan Wołodyjowski, do której

27 A. Michalska, Henryk Skirmuntt ‒ zapomniany poeta i kompozytor, [w:] Biblioteka Muzyczna 2000-2006 = Music Library 2000-2006, red. S. Hrabia, A. Spóz, Warszawa 2008, s. 183-191.

286

Marta Walkusz

libretto napisał sam H. Skirmuntt na podstawie powieści Henryka Sienkie-wicza, którego notabene poznał osobiście w 1899 r. i wówczas zaprezento-wał mu swój utwór28.

S.S. Lipski był związany z Krakowem29. Skomponował około 55 pieśni na głos z towarzyszeniem fortepianu, w tym cykl Osiem pieśni op. 15 w wydaniu księgarni Antoniego Piwarskiego i Spółki30 z około 1929-1930 r., z którego numery: 1, 5, 6, 7 i 8 znajdują się w kolekcji K. Czekotowskiego. Dwie z nich zadedykowane są K. Czekotowskiemu, następne dwie jego żonie, M. Bojar--Przemienieckiej31. Wszystkie dedykacje pochodzą z kwietnia 1934 r.

Fot. 4. Stary ułan ze zbioru Osiem pieśni op. 15 nr 832 – „Znamienitemu artyście i Krzewicielowi pieśni polskiej na Wschodzie ‒ W. Sz. Panu Prof. Kazimierzowi Czekotowskiemu w głębokim

szacunku i uznaniu ‒ z całą usłużnością ofiaruje St. Lipski. Kwiecień 1934.” Źródło: BG AMuz., nr inwent. N 44436. Zdjęcie: Marta Walkusz

W tym czasie S.S. Lipski kończył akurat swą działalność artystyczną, na-tomiast Czekotowscy przebywali w Turcji. Czy wykonywali te pieśni w An-karze, nie wiadomo.

28 K. Skirmunt, Moje wspomnienia 1866-1945, Rzeszów 1998, s. 23.29 J. Marczyńska, Lipski Stanisław Samuel, [w:] Encyklopedia muzyczna PWM... [T. 5]: K,l,ł,

pod red. E. Dziębowskiej, Kraków 1997, s. 366-367.30 Księgarz, nakładca A. Piwarski żył w latach 1868-1929; księgarnia A. Piwarskiego i Spółki

działała w latach 1897-1933. Zob. m.in. M. Lewicki, Wydawnictwa nutowe krakowskiej oficyny Juliusza Wildta, „Młoda Muzykologia” 2013, s. 108.

31 Np. S.S. Lipski, Osiem pieśni op. 15. [Nr 1]: Biedne pieśni mojej duszy, [słowa] L[ucjan]. Rydel, Kraków : Nakł. autora, Główny skład w księgarni A. Piwarskiego i Ski, 1930, [cop. 1929], 9 s. ; 34 cm. Na s. tyt. dedykacja: „Znamienitej pieśniarce naszej J. W. Pani Marji Bojar-Przemienieckiej z wyrazami najgłębszego szacunku i wielkiego uznania - Autor. Kwiecień 1934”. Nr inwent. N 44382, sygn. 78(0.068) Lipsk S - Pieśn 15/1.

32 S.S. Lipski, Osiem pieśni op. 15. [Nr] 7: Stary ułan, słowa Roman Dallmajer (z r. 1864), Kraków : Nakł. autora, Główny skład w księgarni A. Piwarskiego i Ski, 1930, [cop. 1929], 5 s. ; 34 cm. Nr inwent. N 44436, sygn. 78(0.068) Lipsk S - Pieśn 15/7.

287


O W. Święcickim w ogóle brakuje wzmianek w znanych mi publikacjach tradycyjnych i elektronicznych. W zbiorze K. Czekotowskiego zachowało się aż 14 utworów z jego dedykacjami.

Fot. 5. Ave Maria op. 1533– „Wmu P. Kazimierzowi Czekotowskiemu – Witold Święcicki. Kluki 9 luty 1938”. Źródło: BG AMuz., nr inwent. N 44473. Zdjęcie: Marta Walkusz

Przypuszczalnie W. Święcicki pochodził z rodziny Konstancji Święcickiej (daty życia nieznane), u której studiował śpiew w Toruniu wspomniany po-wyżej J. Kusiewicz, późniejszy wychowanek K. Czekotowskiego. Wnukiem K. Święcickiej jest kompozytor, pianista i trębacz jazzowy Mateusz Święcic-ki34. Znajomość W. Święcickiego z Czekotowskim pozostaje tylko hipotezą, mimo że wszystkie utwory kompozytora, znajdujące się w kolekcji Czekotow-skiego, zostały opatrzone dedykacjami z podaniem dat dziennych. Pochodzą one z okresu między 27 III 1936 r. a 9 II 1938 r., w tym czasie K. Czekotowski odnosił ogromny sukces śpiewając na scenie Teatru Wielkiego w Warszawie w największych dziełach operowych, m.in. w Parsifalu Ryszarda Wagnera oraz Borysie Godunowie Mikołaja Rimskiego-Korsakowa35. Możliwe jest więc, że kompozytor poprzez ofiarowanie swoich utworów chciał zaintereso-wać swoją twórczością śpiewaka i zawrzeć z nim znajomość.

W zbiorze K. Czekotowskiego znajdujemy też utwór z dedykacją J. Pa-sierba-Orlanda.

Fot. 6. Dwie pieśni o morzu36 – „Miłemu koledze p. Kazimierzowi Czekotowskiemu na pamiątkę wspólnej pracy w Zakopanem ofiaruje Jan Pasierb-Orland Zakopane 26/III 1945 r.” Źródło: BG AMuz., nr inwent. Ms 219. Zdjęcie: Marta Walkusz

33 W. Święcicki, Ave Maria op. 15, Warszawa: Gebethner i Wolff, [1938?], 3 s. ; 34 cm. Nr inwent. N 44473, sygn. 78(0.068) Święc W – Avema.

34 J. Święcicka, Mateusz Święcicki. Biografia, [online] https://mateuszswiecicki.pl/biografia/ [dostęp 01.02.2017].

35 M. Kaczanowski, dz. cyt., s. 9.36 J. Pasierb-Orland, Dwie pieśni o morzu nagrodzone na Konkursie Ligi Morskiej i Kolonialnej

w roku 1938, słowa Kornel Makuszyński, Zakopane 1945, [3] s. ; 34 cm. Autograf. Nr inwent. Ms 219, sygn. 78(0.032) Pasie-O J – Dwiep.

288

Marta Walkusz

Z prezentowanego autografu jednoznacznie wynika, że obaj muzycy spo-tkali się w Zakopanem. Istotnie, K. Czekotowski dochodził tam do zdrowia po przebytej chorobie, jednocześnie koncertując wraz z opiekującą się nim żoną Marią. W Zakopanem przebywali przynajmniej do 26 III 1945 r. J. Pa-sierb-Orland był dyrygentem i kompozytorem związanym z Krakowem oraz Warszawą, gdzie m.in. założył Chór Orlanda znany z licznych występów radiowych oraz zespół przy Związku Zawodowym Pracowników Kultury37. Komponował głównie pieśni solowe na głos z fortepianem oraz pieśni chó-ralne. W Zakopanem mieszkał najpierw w latach 1925-1930, lecząc się, gry-wając na pianinie w „niemym” wówczas kinie „Sokół” i na organach w ko-ściele jezuitów. Następnie, po powstaniu warszawskim, osiadł w Zakopanem na stałe38.

W kolekcji K. Czekotowskiego znajdują się tylko dwa utwory W. Frie-manna. Oba rękopisy autor zadedykował śpiewakowi w 1955 r.

Fot. 7. Czerkieska pieśń39 „Wielkiemu Śpiewakowi p. Kazimierzowi Czekotowskiemu z wyrazami prawdziwego podziwu Witold Friemann Laski 16/XI 1955 r.” Źródło: BG AMuz., nr inwent. Ms 216. Zdjęcie: Marta Walkusz

Autor biografii śpiewaka wspomina, że w tym roku „po wycofaniu się ze sceny (1955) [Czekotowski] występuje na estradach koncertowych w kra-ju”40. W. Friemann, kompozytor po wojnie raczej zapomniany41, wcześniej był uznanym twórcą, dyrygentem i pianistą. Jego pieśni śpiewała m.in. Ada Sari (1886-1968)42. Od 1946 r. pracował jako dyrygent i nauczyciel gry

37 J. Krassowski, Pasierb, Jan Orland, [w:] Kompozytorzy polscy 1918-2000. Praca zbiorowa. T. 2: Biogramy, pod red. M. Podhajskiego, Gdańsk 2005, s. 732-733.

38 A. Zaczyński, Zakopiański jubilat, „Tygodnik Powszechny” 1975, nr 21, s. 4.39 W. Friemann, Czerkieska pieśń, wolny przekł. z M. Lermontowa, Laski 1955, [4] s. ; 36 cm,

rps. Nr inwent. Ms 216, sygn. 78(0.032) Friem W. – Czerk. Utwór ten został wydany drukiem w 1922 i ponownie w 1968 r. w zbiorze 3 pieśni op. 301. Zob. A. Mitscha, Witold Friemann. Życie i twórczość, Katowice 1980, s. 175.

40 M. Kaczanowski, dz. cyt., s. 11.41 E. Szczepańska-Malinowska, Friemann Witold, [w:] Encyklopedia Muzyczna PWM...

[T. 3]: E,f,g, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków 1987, s. 164-165. 42 Ada (Adela) Sari, właściwie Jadwiga Leontyna Scheuer, śpiewaczka, zwana „królową

koloratury”, właścicielka fascynującego, wręcz legendarnego głosu o szlachetnej barwie. W swym repertuarze obok największych arcydzieł operowych bardzo często wykonywała pieśni kompozytorów polskich. Uznawana była za doskonałego pedagoga, wykształciła wielu wybitnych artystów. Zob. Słownik biograficzny teatru polskiego. T. 2, s. 625.

289


na fortepianie w zakładzie dla ociemniałych w Laskach, lecz ponad to, że skomponował pieśń do słów Czekotowskiego nie ma żadnych informacji o kontaktach kompozytora z wokalistą.

W kolekcji śpiewaka zachował się jeden rękopis z utworem E. Mąkoszy A gdy śpiewać to już śpiewać do słów Marii Konopnickiej (1842-1910), za-dedykowanym K. Czekotowskiemu 20 VII 1956 r., kiedy wokalista poświę-cił się już prawie wyłącznie działalności organizatorskiej. E. Mąkosza był także dyrygentem, prowadził działalność organizatorską i społeczną, zajmo-wał się również etnomuzykologią, prowadząc studia nad folklorem regionu częstochowskiego. Skomponował ok. 1000 utworów (kompozycję studiował m.in. u Z. Noskowskiego), a jego rękopisy przechowywane są w Bibliotece Jasnogórskiej w Częstochowie43. Nie wiadomo, dlaczego akurat w 1956 r. E. Mąkosza zadedykował pieśń Czekotowskiemu i w jakich okolicznościach obaj artyści mogli się poznać.

Charakterystyka wydawnicza kolekcji K. Czekotowskiego

W analizowanym zbiorze zwraca uwagę przede wszystkim przeważająca liczba nut (76) opublikowanych z warszawskim adresem wydawniczym oraz 13 druków wydanych własnym nakładem przez H. Skirmuntta:

Tab. 1: Wykaz wydawców44

43 M.T. Łukaszewski, Mąkosza Edward, [w:] Kompozytorzy polscy 1918-2000. Praca zbiorowa. T. 2: Biogramy, dz. cyt., s. 605-606.

44 Liczbę druków poszczególnych wydawców pojawiających się w kolekcji Czekotowskiego ułożono w porządku malejącym (edytorów występujących jednorazowo w kolekcji uporządkowano alfabetycznie). Nazwy wydawców zostały przejęte z druków, miejsca wydania podano w języku polskim. Powtórzenia niektórych edytorów wynikają z ich współpracy z innym nakładcą. Transliterację zastosowano wg normy PN-ISO 9-2000. Pozostałe informacje, w tym rozwinięcia inicjałów imion wydawców, umieszczono w osobnych przypisach.

45 W badanych drukach muzycznych wydanych przez Gebethnera i Wolffa, Warszawa jest albo jedynym albo pierwszym z kilku podanych miejsc edycji. Wymieniane są również filie (Łódź, Lublin, Poznań). Zob. np. S. Moniuszko, Verbum Nobile : Pieśń Stanisława z opery [B-dur], słowa Jana Chęcińskiego, Warszawa-Kraków : Gebethner i Wolff, [1904-1908], 7 s. ; 32 cm. Znak wyd. G. 3495 W. Na karcie tyt. u góry pieczęć: „Kazimierz Czekotowski”. Nr inwent. N 44420, sygn. 78(0.068) Moniu S - Verbu/Sta.

Wydawca i miejsce wydania Liczba druków

Daty wydania

Gebethner i Wolff (Warszawa45) 47 1860-1938Bez wydawcy (nakład H. Skirmuntta) 13 po 1920

290

Marta Walkusz

Leon Idzikowski (Warszawa-Kijów46) 13 1899-1925G. Ricordi & C.47 (Mediolan) 9 1877-1923Ferdynand Hösick (Warszawa) 7 1886-1899

[A. Piwarski] (Kraków48) 6 1893, 1909, 1929

Józef Zawadzki (Wilno) 6 1855, 1858P. Ûrgenson49 (Moskwa, Sankt-Petersburg) 5 1892-1925Muzgiz (Moskwa) 3 1948, 1949K. S. [Kazimierz Stanisław]50 Jakubowski (Lwów) 3 1905

46 W badanych nutach tego wydawcy zawsze występują dwa miejsca wydania: Warszawa i Kijów (Kieff). Firma L. Idzikowskiego drukowała nuty od 1873 r., w 1911 r. otwarto filię w Warszawie, którą prowadzili Andrzej Egierski, Bolesław Kofman i Samuel Węgielewski. Zob. J. Rogala, Idzikowski Leon, [w:] SPKP, pod red. I. Treichel, Warszawa 1972, s. 347-348.

47 Trudno jednoznacznie rozwinąć inicjały G. i C. (G.= Giovanni?, C.= Co.?, Casa?). Wydawnictwo założone w 1808 r. przez Giovanniego Ricordiego w Mediolanie (Milano), następnie prowadzone przez syna Tito (w latach 1853-1888), wnuka Giulio (1888-1912) oraz przez prawnuka Tito II (1912-1919). Po 1919 r. firma była prowadzona przez różne osoby. Od 1995 r. po fuzji z BMG Ariola występuje pod nazwą BMG Ricordi. Zob. R. Macnutt, Ricordi, [w:] Grove Music Online [online] http://www.oxfordmusiconline.com [dostęp 16.03.2017]; por. Casa Ricordi, [w:] Wikipedia [online] https://en.wikipedia.org/wiki/Casa_Ricordi [dostęp 16.03.2017].

48 W nutach zapisy: „Główny skład w księgarni A. Piwarskiego i S-ki”, zob. np. S.S. Lipski, Osiem pieśni op. 15. [Nr 5]: Piosenka chłopska, dz. cyt.; oraz „Nakład i własność wydawców A. Piwarski i S-ka”, zob. H. Melcer, 3 Pieśni na jeden głos. [Nr] 1: Pieśń tęsknoty, słowa Marii Konopnickiej, Kraków : Nakład i własność wydawców A. Piwarski i S-ka, [ca 1909], 3 s. ; 34 cm. Znak wyd. A.P.205. Na s. tyt. zielona pieczęć: „M. Bojar-Przemieniecka. Artystka opery” (egz. 44379), autograf ołówkiem: „Kazimierz Czekotowski” (egz. N44378). Nr inwent. N 44378 ; N 44379, sygn. 78(0.068) Melce H 3 Pieśn /1.

49 „Perevod’ sobstvennost’ izdatelâ P. Ûrgensona” i S. Peterburg’ u Ûrgensona ; Varšava u È. Vende i Ko. ; Kiev’ u L. Idzikovskago”. Zob. Dž. Verdi, Otello, Ariâ Âgo, S.-Peterburg: P. Ûrgenson, [ante 1913], 7 s. ; 34 cm. Znak wyd. 14307. Na s. tyt. podpis nieczytelny oraz data: „5. 12. 1913” (czarny atrament) i pieczęcie: „Vladimir Nikolaevic Preobrazenskij” (fioletowy tusz) i „Kazimierz Czekotowski. Artysta opery” (zielony tusz). Tekst polski dopisany czarnym atramentem. Nr inwent. N 44992, sygn. 784.3 Verdi G - Otell-II/J. Jako miejsce wydania podawana także Moskwa oraz Lipsk, zob. A. Goldenweiser, 9 Lieder: Ave Maria op. 1 no 3, [słowa] Feta; deutsch von L. Esbeer, Moskva-Lejpcig’: P. Ûrgenson, [1901?], 3 s. ; 34 cm. Znak wyd. 26624. Na s. 3: „Moskva, dozvoleno cenzuroû 5 Dekabrâ 1901 g.”, Słowa polskie K. Czekotowskiego dopisane ołówkiem. Nr inwent. N 44970, sygn.: 784.3 Golde A - Pieśń 1/3. Wydawnictwo zostało założone przez rosyjskiego edytora Pëtra Ivanoviča Ûrgensona w 1861 r. w Moskwie. W latach 1870-1903 firma wchłonęła 17 mniejszych zakładów wydawniczych, dzięki czemu stała się największym wydawnictwem rosyjskim. Ponadto, w 1897 r. otworzono jej filię w Lipsku. Zob. G. Morris, C. Dunlop, Jürgenson [Yurgenson], Pyotr Ivanovich, [w:] Grove Music Online [online] http://www.oxfordmusiconline.com [dostęp 16.03.2017].

50 F. Pieczątkowski, Jakubowski Kaźmirz Stanisław, [w:] SPKP, s. 358-359.

291


F. Grąbczewski (Warszawa)51 3 1934M. P. Belaeff52 (Lipsk) 2 1898,1912André Johann (Offenbach am Main)53 2 1875, 1890Meloman (Warszawa)54 2 1901Towarzystwo Wydawnicze Muzyki Polskiej (Warszawa) 2 1934, 1936

Heugel (Paryż)55 1 1911A. Stahl (Berlin)56; Gebethner i Wolff (Warszawa) 1 1908A. Gutcheil (Moskwa)57 1 cenzura 1889Bosworth (Lipsk) 1 [ok. 1920]

51 Feliks Grąbczewski (1879-1950), księgarz i nakładca. W latach 1894-1899 pracował u Gustawa Sennewalda, następnie w 1900-1919 był kierownikiem składu nut w firmie Gebethner i Wolff. Od 1920 r. prowadził wraz z Ignacym Rzepeckim księgarnię oraz kierował składem nut. Po 1928 r. prowadził firmę samodzielnie, początkowo wydając drobne utwory, z czasem coraz bardziej wartościowe oraz dzieła dotychczas niewydawane. Publikował także pozycje biograficzne i dydaktyczne. Warszawska firma działała do 1945 r. Zob. C. Bąk, Grąbczewski Feliks, [w:] SPKP, s. 291.

52 Musikverlag M. P. Belaieff (Belaeff), wydawnictwo założone w 1884 r. w Lipsku przez rosyjskiego melomana i mecenasa sztuki Mitrofana Petroviča Belâeva. Zob. M. P. Belaieff, [online] https://de.schott-music.com/belaieff [dostęp 15.03.2017].

53 W nutach zapisy:- „Johann André” „in Offenbach a. M.”, zob. J.A. Hasse, Du armes kleines Bächlein: Canzone,

bearb. von A. Schimon; deutsch von Ferd. Gumbert, Offenbach: André Johann, [187-], 5 s. ; 35 cm. Cäcilia. Geistliche und Weltliche Arien & Lieder älterer Meister Nr. (8). Znak wyd. 11069. Na okładce pieczęć: „Kazimierz Czekotowski. Artysta opery” (zielony tusz). Nr inwent. N 44834, sygn. 784.3 Hasse A – Ritorn;

- „Offenbach a/M bei Joh. André”, zob. W.A. Mozart, Figaro’s Hochzeit : Duett für Sopran und Bass, Offenbach a/M : André Joh., [18-?], 5 s. ; 35 cm. Duett-Album enthaltend Opern- und Salonmusik für zwei Singstimmen mit Begleitung des Pianoforte, hrsg. und rev. von Ferd. Gumbert No. 2. Znak wyd. 5722.XVI. Na okładce pieczęć: „Kazimierz Czekotowski artysta opery”. Nr inwent. N 44855, sygn. 784.32 Mozar WA - Wesel/Hra-Zuz.

54 W nutach zapis: „Nakład i własność redakcyi «Melomana»”, zob. Z. Noskowski, Nasi Górale, wiersz T. Lenartowicza, Warszawa: Meloman, 1901, 4 s. ; 34 cm. Znak wyd. L 172 C. Na s. 2 dedykacja Adamowi Didurowi oraz nadruk: „Dozvoleno Cenzuroû g. Varšava 3 Janvarâ 1900 g”, na okładce pieczęć: „Kazimierz Czekotowski artysta opery” (zielony tusz). Nr inwent. N 44543, sygn. 78(0.068) Nosko Z – Nasig. Napis wydrukowany na ostatniej stronie zawiera następującą informację: „Meloman, miesięcznik nutowy, poświęcony nowościom muzycznym swojskich i zagranicznych kompozytorów, na fortepian”.

55 Éditions Heugel, paryskie wydawnictwo założone w 1839 r. przez Jacquesa-Léopolda Heugela (1815-1883), od 1883 r. przejęte przez jego syna Henriego-Georges’a (1844-1916). Do 1974 r. prowadzone przez rodzinę Heugelów, następnie wykupione przez firmę Alphonse Leduc. Zob. R.S. Nicholas, J. Drake, Heugel, [w:] Grove Music Online [online] http://www.oxfordmusiconline.com [dostęp 16.03.2017].

56 Albert Stahl, wydawca działający od 1898 do 1920 r. w Berlinie. Współpracował m.in. z Gebethnerem i Wolffem oraz nowojorskim wydawnictwem Shirmer. Zob. Albert Stahl, [online] http://imslp.org/wiki/Albert_Stahl [dostęp 17.03.2017].

57 A. Gutheil, wydawnictwo założone w 1859 r. przez Alexandra Bogdanoviča Gutheil’a (1818-1883). Moskwa jako jedyne miejsce wydania było podawane do 1930 r. Zob. Gutheil, [online] http://imslp.org/wiki/Gutheil [dostęp 17.03.2017].

292

Marta Walkusz

Bote et Bock (Berlin) 1 1894C. F. W. Siegel (Lipsk)58 1 [po 1880]Durand (Paryż) 1 1934E. Wende (Warszawa)59 1 [po 1912]Enoch et Cie Editeurs (Paryż) 1 1896F. Grąbczewski i I. Rzepecki60 (Warszawa) 1 [ok. 1925]Gosudarstvennoe Muzykal’noe Izdatelstvo (Mo-skwa, Leningrad) 1 1947

Gregh Louis (Paryż); Willcocks (Londyn) 1 brak daty wydania

Gustaw Sennewald (Warszawa) 1 cenzura 1882Gustaw Seyfarth (Lwów) 1 1920Jean Jobert (Paryż) 1 1925Jerzy Dunin-Borkowski (Warszawa) 1 1920Josef Weinberger (Lipsk) 1 1911

Julij Genrich Cimmerman (Petersburg)61 1 brak daty wydania

Maurycy Orgelbrand (Wilno) 1 1857Otto Forberg (Lipsk) 1 [ok. 1910]Polskie Wydawnictwo Muzyczne (Kraków) 1 1954S. A. Krzyżanowski (Kraków)62 1 1902Schlesinger’schen Buch- und Musikhandlung (Berlin) 1 ok. 1890Carlo Schmidl (Triest) 1 1924Skład Główny Księgarni Jerzy Dunin-Borkowski; Spółka Wydawnicza Nut (Warszawa) 1 1920

58 C. F. W. Siegel, wydawnictwo założone w 1846 r. w Lipsku przez Carla Friedricha Wilhelma Siegela (1819-1869) i Edmunda Stolla (1819-1895), po śmierci C.F.W. Siegela sprzedane Richardowi Linnemannowi (1845-1909) i jego bratu. Zob. C.F.W. Siegel, [online] http://imslp.org/wiki/C.F.W._Siegel [dostęp 17.03.2017].

59 Edward Wende (1830-1914). W 1858 r. założył wspólnie z Wilhelmem Sanderem księgarnię E. Wende i Sp., która pod tą nazwą, lecz pod różnym kierownictwem działała do 1928 r. Zob. J. Długosz, Wende Edward, [w:] SPKP, s. 944.

60 Ignacy Rzepecki (1885-1994). Po śmierci Jana Fiszera (1863-1909) objął kierownictwo jego księgarni, równocześnie rozpoczynając działalność wydawniczą. Po 1920 r. kierownictwo działu nut i muzyki objął F. Grąbczewski. Zob. F. Pieczątkowski, Rzepecki Ignacy, [w:] SPKP, s. 779.

61 Właściwie Julius Heinrich Zimmermann (1851-1922 lub 1923), niemiecki wydawca i twórca instrumentów muzycznych. W 1876 r. założył wydawnictwo muzyczne (główna siedziba mieściła się w St. Petersburgu), które miało filie w różnych miastach Europy: od 1882 r. w Moskwie, od 1886 w Lipsku i od 1905 w Rydze. Zob. Julius Heinrich Zimmermann, [online] http://www.amati.com/maker/zimmermann-juliusheinrich-/ [dostęp 17.03.2017].

62 Stanisław Andrzej Krzyżanowski (1836-1922), zob. A. Ruta, Od wypożyczalni książek do księgarni wydawniczej. Firma Stanisława Andrzeja Krzyżanowskiego w Krakowie w latach 1870-1900, „Sztuka Edycji” 2013, nr 1 (4), s. 33-37.

293


Stowarzyszenie Pracowników Księgarskich (Warszawa) 1 1905

Wydawnictwo „Lira Polska” (Warszawa, znak wy-daw. L. numer P.) 1 1919-1924

Wydawnictwo Kasy Przezorności i Pomocy War-szawskich Pomocników Księgarskich (Warszawa); Gebethner i Wolff (Warszawa)

1 1904

Wydawnictwo M. Arcta (Warszawa)63 1 1900Wydawnictwo Stowarzyszenia Pracowników Księ-garskich (Warszawa); Gebethner i Wolff (Warszawa) 1 1919

Powyższy wykaz może stanowić mały przyczynek do obrazu polskiej pro-dukcji druków muzycznych w drugiej połowie XIX w. i na początku następ-nego stulecia (daty wydania większości pozycji zawartych w zbiorze K. Cze-kotowskiego). W pewnym zakresie odzwierciedla on popyt na publikowane wówczas kompozycje. Okres 1858-1872 to czas premier ponad 20 oper pol-skich kompozytorów, w szczególności S. Moniuszki64. Wspomniane niżej najstarsze wydania utworów Moniuszki potwierdzają jego popularność. Gdy-by wziąć pod uwagę samych edytorów abstrahując od wydanych przez nich utworów, to także można formułować ostrożne hipotezy na temat ich reno-my wśród odbiorców druków muzycznych. Pod koniec XIX w. i na początku następnego stulecia, gdy największe warszawskie szkoły muzyczne (Instytut Muzyczny Warszawski, szkoła Warszawskiego Towarzystwa Muzyczne-go) ukończyli jedni z najwybitniejszych polskich kompozytorów, edycje ich utworów stanowiły dominującą część muzycznej produkcji wydawniczej65. W kolekcji Czekotowskiego z wymienianych w literaturze przedmiotu66 kom-pozytorów odnajdujemy S. Moniuszkę, Ludomira Różyckiego (1883-1953), Romana Statkowskiego (1859-1925), F. Szopskiego, K. Szymanowskiego, Juliusza Wertheima (1880-1928) i Adama Münchheimera (1830-1904). Spo-śród twórczości pieśniarskiej67 można odnaleźć dzieła m.in. Z. Noskowskiego,

63 Michał Arct (1840-1916). Od 1862 r. był kierownikiem księgarni stryja Stanisława Arcta (1818-1900), a w 1881 został jej właścicielem. Arct był znawcą nut, dzięki czemu rozwinął ich sprzedaż, założył ich wypożyczalnię oraz był autorem wielu muzycznych serii dydaktycznych i popularyzatorskich. Zob. J. Kacprzak, Arct Michał, [w:] SPKP, s. 14-15.

64 W. Tomaszewski, Warszawscy wydawcy nut w XIX wieku, [w:] Warszawscy drukarze – wydawcy – księgarze, red. K. Zawadzki, Warszawa 1995, s. 32.

65 Tamże, s. 33.66 M.in. A. Chodkowski, Tradycja i postęp w twórczości warszawskiego środowiska kompozy-

torskiego, [w:] Kultura muzyczna Warszawy..., s. 186-192.67 A. Matracka-Kościelna, Twórczość pieśniarska warszawskiego środowiska kompozytor-

skiego w drugiej połowie XIX w., [w:] tamże, s. 202-216.

294

Marta Walkusz

P. Maszyńskiego, Władysława Żeleńskiego (1837-1921) i Henryka Melcera (1869-1928). Pozostali kompozytorzy, których utwory zawarte są w kolek-cji K. Czekotowskiego (pomijając wydania dzieł znanych autorów zagra-nicznych), nie pochodzą ze środowiska warszawskiego, bądź też nie odegrali w nim znaczącej roli, a wiadomości o ich działalności są szczątkowe. Przy czym każdy z nich pojawia się w zbiorze tylko raz.

Najstarsze wydania nut68 to dziewiętnastowieczne edycje m.in. utwo-rów S. Moniuszki69, w tym nadbitka z pierwodruku Śpiewak w obcej stro-nie z IV Śpiewnika domowego wydana nakładem J. Zawadzkiego w Wilnie w 1855 r.70 Nowsze druki pochodzą głównie z lat 30. XX w. oraz z lat powo-jennych. Szczególnie cenne, zwłaszcza w sytuacji całkowitego braku danych biograficznych są publikacje utworów W. Święcickiego. 14 jego pieśni zo-stało wydanych przez Gebethnera i Wolffa w latach 1936-1938.

Z serii wydawniczych w zbiorze K. Czekotowskiego najczęściej pojawia się Lira wydawnictwa Gebethnera i Wolffa (19 druków z lat 1893-1915) oraz Wybór Pieśni i Romansów (trzy pozycje z lat 1922-1923) ukazujący się w wydawnictwie L. Idzikowskiego.

Pieczęcie księgarni i składów nut na drukach mogą stanowić cenne źró-dło informacji pozwalające na ustalenie m.in. roku wydania nut. Ich obec-ność potwierdza również pewną synchroniczność działalności edytorskiej danego wydawcy i kolportażu jego wytworów typograficznych. W zbiorze K. Czekotowskiego zidentyfikowano następujące pieczęcie (podaję z zacho-waniem oryginalnej pisowni):• „Kuncewicz i Hofman dawniej St. Sadowski. Księgarnia i Skład nut.

Warszawa Marszałkowska 91” (w wydawnictwie A. Gutscheil);• „Leon Idzikowski w Kijowie, Skład Nut Warszawa, Marszałkowska 119”

(w wydawnictwie P. Jurgensona);• „Gebethner i Wolff Księgarnia i skład nut Poznań, ul. Ratajczaka 36”; • „Księgarnia Powszechna Warszawa Marszałkowska 139” (przy wydaw-

nictwie Gebethnera i Wolffa);• „Czytelnik Spółdz. Wydaw.-Oświatowa Księgarnia i Skład Nut W-wa,

Nowy Świat 47, tel. 828-85” (przy wydawnictwie Muzgiz);

68 Dla identyfikacji i uzupełnienia dat wydania nut przeprowadzono porównanie druków z kolekcji K. Czekotowskiego z publikacjami będącymi w posiadaniu BN. W tym celu wykorzystano także informacje m.in. z Karlsruhe Virtual Catalog oraz z centralnego katalogu zbiorów polskich bibliotek naukowych NUKAT. Analizę tego typu przeprowadzano tylko w przypadku wątpliwej daty wydania lub jej braku.

69 K. Mazur, Pierwodruki Stanisława Moniuszki, Warszawa 1970, s. 183-199.70 S. Moniuszko, Śpiewak w obcej stronie, [słowa] J.B. [Józefa Bohdana ] Zaleskiego, Wilno:

Nakładem Józefa Zawadzkiego, [1855], s. 36-37 ; 34 cm. Znak wyd. J.4.Z.,(9)4. PIERWODRUK. Nadbitka z „Czwarty Śpiewnik Domowy St. Moniuszky”. Na s. tyt. ręczny podpis: „K. Czekotowski”. Nr inwent. N 44418, sygn. 78(0.068) Moniu S – Śpiew.

295


• „L. Fischer. Księgarnia i skład nut. Łódź” (przy wydawnictwie G. Sen-newalda);

• „Skład nut, E. Wende Ska” i „Heugel” (pieczątka okrągła, nieczytelna i częściowo zniszczona; przy wydawnictwie Heugel);

• „Księgarnia i Skład Nut Muzycznych G. Sennewalda w Warszawie, Mio-dowa 6” (przy wydawnictwie Maurycego Orgelbranda). W niniejszym artykule nie uwzględniłam wszystkich moich ustaleń dotyczą-

cych kolekcji K. Czekotowskiego, pominęłam m.in. analizę dedykacji zawar-tych w drukach oraz temat odręcznie sporządzonych przekładów (także przez śpiewaka). Mogę się jednak pokusić o stwierdzenie, że rozpatrywana w kilku aspektach kolekcja Czekotowskiego odzwierciedla w pewien sposób ogólny mu-zyczny repertuar wydawniczy oraz artystyczny w Polsce końca XIX w. i okresu międzywojennego. Dotyczy to przede wszystkim wyboru wydawców oraz form muzycznych. Nuty znajdujące się w zbiorze stanowią niekiedy unikalny mate-riał źródłowy, niezbędny do badań zwłaszcza nad działalnością zapomnianych dziś kompozytorów, szczególnie tych, których twórczość zaginęła w całości lub w dużej części podczas II wojny światowej. Same druki i odręczne notatki po-zostawione na poszczególnych egzemplarzach mogą być cenną informacją nie tylko dla muzykologów, ale też m.in. dla historyków drukarstwa muzycznego.

Bibliografia

Albert Stahl, [online] http://imslp.org/wiki/Albert_Stahl [dostęp 17.03.2017].Bąk C., Grąbczewski Feliks, [w:] Słownik pracowników książki polskiej, pod red.

I. Treichel, Warszawa 1972, s. 291.Bleichmann, Julius, [online] http://imslp.org/wiki/Category:Bleichmann,_Julius [do-

stęp 13.03.2017].C.F.W. Siegel, [online] http://imslp.org/wiki/C.F.W._Siegel [dostęp 17.03.2017].Chmara-Żaczkiewicz B., Waghalter Henryk, [w:] Encyklopedia muzyczna PWM :

część biograficzna. [T. 12]: W-Ż, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków 2012, s. 9.Chodkowski A., Tradycja i postęp w twórczości warszawskiego środowiska kompozy-

torskiego, [w:] Kultura muzyczna Warszawy drugiej połowy XIX wieku [materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Warszawskie Towarzystwo Muzyczne, 10-12 XI 1976 r.], pod red. A. Spóza, Warszawa 1980, s. 183-192.

Cmentarz Powązkowski w Warszawie, [online] http://www.sowa.website.pl/powaz-ki/Pochowani/spiszm.html [dostęp 13.03.2017].

Czekotowski Kazimierz, [w:] Słownik biograficzny teatru polskiego. T. 2: 1900-1980, [komitet red. Z. Wilski i in.], Warszawa 1994, s. 136-137.

Długosz J., Wende Edward, [w:] Słownik pracowników książki polskiej, pod red. I. Treichel, Warszawa 1972, s. 944.

Dziadek M., Od Szkoły Dramatycznej do Uniwersytetu. Dzieje wyższej uczelni muzycznej w Warszawie 1810-2010. [T. 1]: 1810-1944, [T. 2]: 1945-2010, Warszawa 2011-2016.

Gawęcka K.I., Halina Mickiewiczówna. Ciepło głosu i serca, Gdańsk 2009.

296

Marta Walkusz

Gillowa, Janina, [w:] Cyfrowa Biblioteka Polskiej Piosenki, [online] http://www.bibliotekapiosenki.pl/Gillowa_Janina [dostęp 3.03.2017].

Gutheil, [online] http://imslp.org/wiki/Gutheil [dostęp 17.03.2017].Jan Kusiewicz. Doktor honoris causa Akademii Muzycznej im. Stanisława Moniuszki

w Gdańsku. Gdańsk, 19 listopada 2012 roku, red. D. Dopierała, Gdańsk 2012.Janczewska-Sołomko K., Suzin Adam Ewaryst, [w:] Polski słownik biograficzny,

T. 46: Surmacki Leopold – Szaniawski Jozafat (Józefat) Konstanty, Warszawa-Kraków 2009-2010, s. 107-108.

Jasiński R., Na przełomie epok. Muzyka w Warszawie (1910-1927), Warszawa 1979.Julius Heinrich Zimmermann, [online] http://www.amati.com/maker/zimmermann-

-juliusheinrich-/ [dostęp 17.03.2017].Kacprzak J., Arct Michał, [w:] Słownik pracowników książki polskiej, pod red. I. Tre-

ichel, Warszawa 1972, s. 14-15.Kaczanowski M., Kazimierz Czekotowski: życie, działalność artystyczna i pedago-

giczna, praca magisterska napisana pod kierunkiem P. Kusiewicza, Gdańsk 1994, prze-chowywana w Archiwum, w Magazynie BG AMuz., nr inwent. PD 2765, sygn. 78(043)III - Kac-Kaz.

Kański J., Anselmi Giuseppe, [w:] Encyklopedia muzyczna PWM : część biograficzna. [T. 1]: A-B, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków 1979, s. 55.

Kański J., Bonci Alessandro, [w:] Encyklopedia muzyczna PWM : część biograficzna. [T. 1]: A-B, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków 1979, s. 361.

Kosińska M., Zbigniew Śliwiński, [online] http://culture.pl/pl/tworca/zbigniew-sli-winski [dostęp 10.03.2017].

Krassowski J., Pamięci Pawła Podejki, [w:] P. Podejko, Życie muzyczne dawnego Gdańska, Pomorza i Kujaw, Gdańsk 2001, s. 7-9.

Krassowski J., Pasierb, Jan Orland, [w:] Kompozytorzy polscy 1918-2000. Praca zbio-rowa. T. 2: Biogramy, pod red. M. Podhajskiego, Gdańsk-Warszawa 2005, s. 732-733.

Kultura muzyczna Warszawy drugiej połowy XIX wieku [materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Warszawskie Towarzystwo Muzyczne, 10-12 XI 1976 r.], pod red. A. Spóza, Warszawa 1980.

Lewicki M., Wydawnictwa nutowe krakowskiej oficyny Juliusza Wildta, „Młoda Mu-zykologia” 2013, s. 107-116.

Łukaszewski M.T., Mąkosza Edward, [w:] Kompozytorzy polscy 1918-2000. Praca zbiorowa. T. 2: Biogramy, pod red. M. Podhajskiego, Gdańsk-Warszawa 2005, s. 605-606.

M. P. Belaieff, [online] https://de.schott-music.com/belaieff [dostęp 15.03.2017].Macnutt R., Ricordi, [w:] Grove Music Online [online] http://www.oxfordmusicon-

line.com [dostęp 16.03.2017].Maćkowiak-Koszykowska M., Konrad Pałubicki (1910-1992). Pamięci Profesora

Konrada Pałubickiego, „Rocznik Informacyjny” 1993, nr 20-21, s. 357-372.Marczyńska J., Lipski Stanisław Samuel, [w:] Encyklopedia muzyczna PWM : część

biograficzna. [T. 5]: K,l,ł, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków 1997, s. 366-367.Maria Czekotowska, [w:] Encyklopedia teatru polskiego, [online] http://www.ency-

klopediateatru.pl/osoby/42747/maria-czekotowska [dostęp 13.03.2017].Matracka-Kościelna A., Twórczość pieśniarska warszawskiego środowiska kompo-

zytorskiego w drugiej połowie XIX w., [w:] Kultura muzyczna Warszawy drugiej połowy XIX wieku [materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Warszawskie Towarzystwo Muzyczne, 10-12 XI 1976 r.], pod red. A. Spóza, Warszawa 1980, s. 202-216.

297


Mazur K., Pierwodruki Stanisława Moniuszki, Warszawa 1970.Michalska A., Henryk Skirmuntt – zapomniany poeta i kompozytor, [w:] Biblioteka

Muzyczna 2000-2006 = Music Library 2000-2006, red. S. Hrabia, A. Spóz, Warszawa 2008, s. 183-191.

Miklaszewska J., Wielhorski Aleksander, [w:] Encyklopedia muzyczna PWM : część biograficzna. [T. 12]: W-Ż, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków 2012, s. 161-162.

Mitscha A., Witold Friemann. Życie i twórczość, Katowice 1980.Morris G., Dunlop C., Jürgenson [Yurgenson], Pyotr Ivanovich, [w:] Grove Music

Online [online] http://www.oxfordmusiconline.com [dostęp 16.03.2017].Nicholas R.S., Drake J., Heugel, [w:] Grove Music Online [online] http://www.oxfor-

dmusiconline.com [dostęp 16.03.2017].Nowak A., Rybicki Feliks Bronisław Tymoteusz, [w:] Encyklopedia muzyczna PWM

: część biograficzna. [T. 8]: Pe-r, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków 2004, s. 530-531.Pieczątkowski F., Jakubowski Kaźmirz Stanisław, [w:] Słownik pracowników książki

polskiej, pod red. I. Treichel, Warszawa 1972, 358-359.Pieczątkowski F., Rzepecki Ignacy, [w:] Słownik pracowników książki polskiej, pod

red. I. Treichel, Warszawa 1972, s. 779-780.Poniatowska I., Twórczość symfoniczna i kameralna środowiska warszawskiego

w latach 1860-1914, [w:] Kultura muzyczna Warszawy drugiej połowy XIX wieku [ma-teriały z sesji naukowej zorganizowanej przez Warszawskie Towarzystwo Muzyczne, 10-12 XI 1976 r.], pod red. A. Spóza, Warszawa 1980, s. 225-226.

Profesor Roman Heising 1901-1989. W stulecie urodzin, [red. J. Krassowski], Gdańsk 2002.

Prokopowicz M., Muzyczny ruch wydawniczy, [w:] Kultura muzyczna Warszawy dru-giej połowy XIX wieku [materiały z sesji naukowej zorganizowanej przez Warszawskie To-warzystwo Muzyczne, 10-12 XI 1976 r.], pod red. A. Spóza, Warszawa 1980, s. 249-266.

Rogala J., Idzikowski Leon, [w:] Słownik pracowników książki polskiej, pod red. I. Treichel, Warszawa 1972, s. 347-348.

Ruta A., Od wypożyczalni książek do księgarni wydawniczej. Firma Stanisława Andrzeja Krzyżanowskiego w Krakowie w latach 1870-1900, „Sztuka Edycji” 2013, nr 1 (4), s. 33-37.

Rutkowska A., Działalność pedagogiczna Instytutu Muzycznego Warszawskiego (1860-1918), Warszawa 1967.

Skirmunt K., Moje wspomnienia 1866-1945, Rzeszów 1998.Słownik biograficzny teatru polskiego. T. 2: 1900-1980, [komitet red. Z. Wilski i in.],

Warszawa 1994.Szczepańska-Malinowska E., Friemann Witold, [w:] Encyklopedia Muzyczna PWM

: część biograficzna. [T. 3]: E,f,g, pod red. E. Dziębowskiej, Kraków 1987, s. 164-165. Święcicka J., Mateusz Święcicki. Biografia, [online] https://mateuszswiecicki.pl/bio-

grafia/ [dostęp 01.02.2017].Tomaszewski W., Warszawscy wydawcy nut w XIX wieku, [w:] Warszawscy drukarze

– wydawcy – księgarze, red. K. Zawadzki, Warszawa 1995, s. 28-40.Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne, [online] https://cmentarze.um.warsza-

wa.pl/pomnik.aspx?pom_id=6209 [dostęp 10.03.2017].Zaczyński A., Zakopiański jubilat, „Tygodnik Powszechny” 1975, nr 21, s. 4.Zawilski A., Wydział III Wokalno-Aktorski, [w:] Akademia Muzyczna im. Stanisła-

wa Moniuszki w Gdańsku 1947-1997. Księga Jubileuszowa, pod red. J. Krassowskiego, Gdańsk 1997, s. 69-70.

Jadwiga KoniecznaKatedra Informatologii i BibliologiiUniwersytet Łódzki, Łódź, [email protected]

Biblioteki publiczne o charakterze naukowym w Polsce w XX wieku (do 1990 r.). Geneza.

Status. OrganizacjaAbstract

Public Scientific Libraries in Poland in the 20th century (until 1990). Origins. Status. Organization

The author described of this article described the process of isolation of a subgroup of municipal scientific libraries from the larger group of public ones. First public libraries with scientific functions were created on the Polish territory at the beginning of the 20th century and in the 1920s. In the 1960s, after discussions that lasted for over ten years, 8 big public libraries formally got the status of scientific libraries, which was confirmed in the the Library Act of April 9th, 1968. However, due to lacking detailed regulations and appropriate funding, proper functioning of public scientific libraries was hindered in the time of the People’s Republic of Poland.

Key words: public libraries – scientific libraries – municipal libraries – library law – Poland 20th century.

Słowa kluczowe: biblioteki publiczne – biblioteki naukowe – biblioteki wielkomiejskie – prawo biblioteczne – Polska XX w.

Zgodnie z obowiązującą aktualnie Ustawą o bibliotekach z 27 VI 1997 w skład grupy bibliotek naukowych obok Biblioteki Narodowej w Warsza-wie (BN), bibliotek szkół wyższych oraz bibliotek Polskiej Akademii Nauk i instytutów naukowo-badawczych wchodzi również grupa bibliotek okre-ślonych jako „Inne”. Wśród 30 tworzących ją książnic blisko połowę (14) stanowią wybrane wielkomiejskie biblioteki publiczne. Ich liczba systema-tycznie się powiększa, gdyż na mocy wspomnianej ustawy, minister kultury

299




może w drodze rozporządzenia kolejnej bibliotece publicznej nadać status placówki naukowej. Jednak instytucjonalizacja funkcji naukowych wybra-nych książnic publicznych nie zaistniała dopiero w roku 1997. Geneza pro-cesu sięga przełomu XIX i XX w., chociaż historii formowania się i dalszej progresji tej specyficznej sieci bibliotek nie poświęcano dotychczas zbyt wiele uwagi1.

Celem niniejszego opracowania jest przypomnienie genezy powstawania na ziemiach polskich pierwszych bibliotek publicznych podejmujących jed-nocześnie funkcje placówek naukowych, a następnie omówienie uwarunko-wań społecznych, kulturowych i prawnych towarzyszących ukształtowaniu się i rozwojowi tego typu bibliotek (publicznych o charakterze naukowym) w XX w. (do roku 1990). W opracowaniu wykorzystano publikacje książko-we i artykuły z czasopism oraz teksty aktów prawnych i normalizacyjnych, a ukazanie trwającego kilkadziesiąt lat procesu formowania się prawnie usankcjonowanej grupy bibliotek publiczno-naukowych zrealizowano dzię-ki zastosowaniu ujęcia diachronicznego.

Rozwój bibliotekarstwa publicznego w XIX w. na ziemiach polskich miał, ze względu na brak zainteresowania władz zaborczych tworzeniem polskich instytucji kultury, przebieg odmienny niż w większości krajów europejskich. Organizacja ogólnodostępnych bibliotek była więc udziałem najpierw osób prywatnych, a z czasem organizacji i towarzystw naukowych. Poczynaniom tym towarzyszyły dwie zasadnicze koncepcje – oświatowa i naukowa. Po-czynając od Joachima Lelewela większość XIX-wiecznych bibliotekarzy i pierwszych bibliotekoznawców utożsamiała bibliotekę publiczną z poję-ciem powszechnie dostępnego księgozbioru naukowego. Z biegiem lat jed-nak idea upowszechniania książki także wśród szerszych, mniej wykształ-conych kręgów społeczeństwa, zyskiwała coraz większą popularność. Ideę tę na przełomie XIX i XX w. stopniowo wcielały w życie powstające w po-szczególnych zaborach towarzystwa oświatowe2.

Dyskusje nad organizacją i funkcją ogólnodostępnej biblioteki publicznej nasiliły się w początkach XX w., w związku z projektowanym otwarciem bi-blioteki publicznej w Warszawie, co też nastąpiło w roku 1907. Jej zadaniem, jak zapisano w Statucie Towarzystwa Biblioteki Publicznej, miało być współ-

1 O bibliotekach publicznych o charakterze naukowym w okresie 20-lecia pisali m.in. Z. Gaca-Dąbrowska, Bibliotekarstwo II Rzeczypospolitej. Zarys problemów organizacyjnych i badawczych, Wrocław 1983, s. 43-45 i Z. Sławiński, Zagadnienia organizacyjne publicznych bibliotek naukowych w okresie międzywojennym, „Bibliotekarz” 1987, nr 9, s. 6-9. Natomiast o okresie PRL zob.: J. Puchalski, Biblioteki w życiu naukowym PRL i poza krajem w latach 1939-1989, [w:] Historia nauki polskiej. T. X: 1944-1989. Cz. II: Instytucje, pod red. L. Zasztowta i J. Schiller-Walickiej, Warszawa 2015, s. 398, 445-448.

2 Zob. K. Maleczyńska, Rozwój poglądów na społeczne udostępnianie książki w okresie zaborów, „Roczniki Biblioteczne” 1979, R. 23, z. 1, s. 81-105.

300

Jadwiga Konieczna

działanie z rozwojem nauki i oświaty oraz gromadzenie zbiorów ze wszystkich działów literatury naukowej i beletrystycznej3. Identyczne założenia – modelu biblioteki publicznej uczestniczącej aktywnie w rozwoju oświaty i nauki oraz dostępnej dla wszystkich grup społecznych – przyświecały twórcom podob-nych placówek zorganizowanych jeszcze przed odzyskaniem niepodległości w innych miastach – w 1907 w Lublinie4 i w 1917 r. w Łodzi5.

Zawarte w statutach organizatorów wspomnianych bibliotek wytyczne w zakresie gromadzenia zbiorów o charakterze naukowym były realizowa-ne od momentu powołania książnic do życia. Zasób początkowy stanowiły bowiem w większości księgozbiory przekazywane bibliotekom przez ów-czesnych badaczy (Warszawa, Lublin) lub przez inne biblioteki (Łódź – dary BP z Warszawy). Po odzyskaniu w 1918 r. niepodległości i uformowaniu się polskich władz, również samorządowych, a wobec braku ustawy bibliotecz-nej, to właśnie samorządy dużych miast stopniowo przejmowały obowiązek utrzymywania bibliotek publicznych. Potwierdzając ich dotychczasowy, na-ukowy charakter, w 1922 r. uczyniły to władze Łodzi, a dopiero w 1928 ma-gistrat Warszawy. Natomiast lubelska Biblioteka im. Łopacińskiego przez cały okres międzywojenny pozostawała na utrzymaniu swego założyciela, czyli Towarzystwa Przyjaciół Biblioteki im. Łopacińskiego6.

Odmienne uwarunkowania towarzyszyły najpierw zakładaniu bibliotek w dużych ośrodkach miejskich, a potem przejmowaniu ich przez polskie samorządy na terenie byłego zaboru pruskiego. Dotyczyło to posiadających zbiory naukowe bibliotek w Poznaniu i Bydgoszczy. Pierwsza, założona przez Edwarda Raczyńskiego w 1829 r., była, mimo podjętej po 1864 r. akcji ger-manizacyjnej, swoistą ostoją polskiej kultury i nauki w zaborze pruskim. Prze-jęcie w 1922 r. przez władze miejskie Poznania zapewniło jej dalszy rozwój, również jako placówki naukowej. Charakter naukowy miała także założona przez Niemców w 1903 r. Miejska Biblioteka w Bydgoszczy, a polskie władze przejmując w 1920 nadzór nad książnicą charakter ten utrzymały7.

3 K. Świerkowski, Rodowód Towarzystwa Biblioteki Publicznej w Warszawie, [w:] Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie. Praca zbiorowa, pod red. S. Tazbira, Warszawa 1961, s. 125.

4 Paragraf 1 Statutu Towarzystwa Przyjaciół Biblioteki im. Łopacińskiego zawierał zapis: „Towarzystwo ma na celu spółdziałanie w rozwoju nauk i oświaty przez gromadzenie i utrzymywanie księgozbioru ze wszystkich działów literatury naukowej i beletrystycznej oraz innych środków pomocy naukowej do użytku powszechnego”, cyt. za M. Gawarecka, Biblioteka im. H. Łopacińskiego jako regionalny ośrodek biblioteczny Lubelszczyzny, „Przegląd Biblioteczny” 1957, z. 4, s. 345.

5 W Statucie Towarzystwa Biblioteki Publicznej w Łodzi z 1917 r. znalazł się zapis identyczny, jak w przypadku lubelskiej Biblioteki. Zob. J. Augustyniak, Biblioteka Publiczna w Łodzi w okresie lat od 1917 do 1927, [w:] Księga pamiątkowa Miejskiej Biblioteki Publicznej w Łodzi 1917-1927, pod. red. J. Augustyniaka, Łódź 1928, s. 10-37.

6 Z. Gaca-Dąbrowska, Bibliotekarstwo II Rzeczypospolitej…, s. 44.7 J. Kołodziejska, Publiczne biblioteki samorządowe w okresie międzywojennym, Warszawa

1967, s. 105-106.

301

Biblioteki publiczne o charakterze naukowym w Polsce w XX wieku (do 1990 r.). Geneza...

Inna była natomiast geneza kolejnej (na terenie byłego zaboru pruskie-go) biblioteki publicznej o charakterze naukowym, otwartej w 1923 r. w To-runiu. Inicjatorem jej powołania było tamtejsze Towarzystwo Naukowe, a na zbiory nowej placówki, nazwanej Książnicą Miejską im. M. Koper-nika, złożyły się księgozbiory czterech istniejących na terenie miasta bi-bliotek8. Organem utrzymującym Bibliotekę stał się od początku samorząd Torunia. Do grupy bibliotek miejskich o poszerzonych funkcjach dołączyła jeszcze w 20-leciu Śląska Biblioteka Publiczna im. J. Piłsudskiego w Ka-towicach. Zapoczątkowana w 1922 r. jako biblioteka Sejmu Śląskiego, od 1936 funkcjonowała jako placówka samorządowa, z własnym statutem, w którym m.in. wskazano na jej zadania naukowe9. Jedyną państwową bi-blioteką publiczną o charakterze naukowym była w międzywojniu Bibliote-ka im. Wróblewskich w Wilnie. W 1926 r. bowiem nadzór nad nią przejęło Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego nadając jej równocześnie status biblioteki regionalnej10.

Przejęcie wspomnianych bibliotek przez samorządy z jednej strony za-pewniło im (nawet w czasach kryzysu) stały dopływ środków finansowych, a z drugiej nałożyło na nie liczne obowiązki związane z upowszechnianiem czytelnictwa w szerokich kręgach społeczeństwa (m.in. poprzez organizowa-nie sieci bibliotek miejskich). Jak potwierdzają to statystyki, z obowiązków tych biblioteki wywiązywały się doskonale przyczyniając się w znacznym stopniu do rozwoju nowoczesnego bibliotekarstwa w ówczesnej Polsce11. Niestety, ten pomyślny rozwój przerwał wybuch II wojny światowej i po-wstałe w jej wyniku ogromne zniszczenia, w księgozbiorach i wyposażeniu bibliotek, a także utrata fachowych kadr bibliotekarskich.

Odbudowa polskiego bibliotekarstwa po zakończeniu działań wojennych prowadzona była przy pełnej aprobacie władz socjalistycznego państwa, a uchwalony 17 IV 1946 r. Dekret o bibliotekach i opiece nad zbiorami bi-bliotecznymi12 wyznaczył „podstawy pod system organizacyjny i finansowy bibliotekarstwa powojennego”13. Wprawdzie większa część zapisów Dekre-tu poświęcona była organizacji sieci bibliotek powszechnych (publicznych),

8 Były to: biblioteka gimnazjalna, biblioteka radziecka czyli Rady Miasta, Niemieckiego Towarzystwa Naukowego oraz Toruńskiego Towarzystwa Naukowego, którego zbiory zostały włączone w formie trwałego depozytu. Zob. Książnica Miejska im. M. Kopernika w Toruniu. Informator, oprac. A. Tujakowski, Toruń 1983, s. 9-14.

9 Biblioteka Śląska, 1922-1972, pod red. J. Kantyki, Katowice 1973, s. 14.10 Statut Biblioteki Państwowej im. Wróblewskich w Wilnie, „Przegląd Biblioteczny” 1938,

z. 1, s. 58.11 Z. Gaca-Dąbrowska, Bibliotekarstwo II Rzeczypospolitej…, s. 44.12 Dekret z dnia 17 kwietnia 1946 r. o bibliotekach i opiece nad zbiorami bibliotecznymi,

„Dziennik Ustaw” 1946, nr 26, poz. 163.13 B. Bieńkowska, Książka na przestrzeni dziejów, Warszawa 2005, s. 256.

302

Jadwiga Konieczna

które władze postrzegały jako ważny element oddziaływania propagando-wego, to jednak sytuacji istniejących bibliotek powszechnych o charakterze naukowym (uznawanych za takie przed wojną) ten ważny akt prawny w spo-sób jednoznaczny nie unormował. Sprowokował natomiast trwającą kilka lat dyskusję, której ślady można odnaleźć w prasie bibliotekarskiej i innych fachowych publikacjach.

Polemikę rozpoczęła w 1946 r. na łamach „Bibliotekarza” Jadwiga Filipkowska-Szemplińska. W tym samym periodyku kontynuowali ją w roku następnym Marian Des Loges i Jan Augustyniak, który już rok wcześniej wypowiadał się na temat bibliotek naukowych i oświatowych w czasopiśmie „Książka i Kultura”. Do dyskusji, także w tym miesięcz-niku, włączyła się jeszcze Alina Gawinowa. Wszyscy dyskutanci byli wieloletnimi pracownikami dużych bibliotek publicznych o charakterze naukowym, a przedmiotem ich wystąpień była głównie kwestia interpre-tacji wybranych zapisów Dekretu. W kontekście przyjętego w tym akcie prawnym zasadniczego podziału wszystkich bibliotek na trzy grupy: po-wszechne, naukowe i szkolne, niepokój niektórych bibliotekarzy wzbu-dzały szczególnie artykuły 10 i 13. Zgodnie z pierwszym obowiązek zakładania i utrzymywania publicznych bibliotek powszechnych miał spoczywać na „związkach samorządowych”, natomiast obowiązkiem zakładania i utrzymywania bibliotek naukowych, zgodnie z artykułem 13, obciążono państwo. Bibliotekarzom nasuwały się więc m.in. pytania: czy samorządy mogą finansować biblioteki prowadzące działalność na-ukową?, czy biblioteki większych miast mają mieć wyłącznie charakter bibliotek powszechnych?, czy dotychczasowe biblioteki publiczne o cha-rakterze naukowym mogą ulec likwidacji?

Nie podważając bynajmniej podstawowych zapisów Dekretu prezento-wali równocześnie dyskutanci różne stanowiska dotyczące miejsca i roli bi-blioteki publicznej o charakterze naukowym w polskim systemie bibliotecz-nym. Zdecydowanym rzecznikiem istnienia tego typu książnic był ówczesny wicedyrektor Biblioteki Miejskiej w Gdańsku M. Des Loges argumentując, że biblioteki miejskie miast wojewódzkich pełniąc funkcję bibliotek regio-nalnych stają się w pewnym sensie bibliotekami naukowymi specjalnymi, że będą one (zwłaszcza w miastach pozbawionych bibliotek uczelnianych) jedynym źródłem wiedzy dla uczniów szkół średnich, nauczycieli, kadr kierowniczych czy innych czytelników, dla których książka naukowa jest niezbędna w pracy zawodowej14. Z kolei A. Gawinowa, wówczas kierow-niczka Biblioteki Głównej Naukowej w Bibliotece Publicznej m.st. Warsza-wy, nie tylko przekonywała o naukowym charakterze rodzimej placówki,

14 M. Des Loges, Na temat bibliotek miejskich, „Bibliotekarz” 1947, nr 5-6, s. 84-86.

303


ale na przykładzie jej organizacji i form pracy starała się udowodnić, iż może istnieć typ biblioteki miejskiej tzw. mieszany: naukowo-oświatowy, nawet w mieście posiadającym inne biblioteki stricte naukowe15. Bardziej wstrzemięźliwy w preferowaniu funkcji naukowej bibliotek publicznych był J. Augustyniak, twórca i wieloletni już wówczas dyrektor Biblioteki Miej-skiej w Łodzi. Bibliotekę publiczną widział głównie jako ważny element polityki kulturalno-oświatowej i jako instytucję, która buduje miejską sieć biblioteczną. Ponadto, zdaniem Augustyniaka, o naukowości biblioteki nie decydują jedynie zbiory, ale również czytelnicy korzystający z tych zbiorów w celach badawczych, a tych, według niego, było u nas stosunkowo nie-wielu. Dlatego ostateczna konkluzja dyrektora Augustyniaka sformułowana w jego wystąpieniu brzmiała: „Nadchodzi w ogóle epoka bibliotek publicz-nych, które dojdą do wielkiej potęgi – i sztucznego szyldu naukowości wcale nie potrzebują”16.

Przywołane publikacje były jedynie częścią polemik, jakie w drugiej po-łowie lat 40. toczyły się w środowisku bibliotekarzy, a także między jego przedstawicielami i decydentami. Priorytetem ówczesnej polityki biblio-tecznej było bowiem jak najszybsze zbudowanie sieci bibliotek powszech-nych, szczególnie na poziomie gmin i powiatów. Dlatego też w obliczu haseł o walce z analfabetyzmem, o książce dostępnej dla mas, przekształcanie wy-branych bibliotek miejskich w placówki naukowe postrzegano wręcz jako „krzywdę dla czytelnictwa powszechnego”17.

Próby unormowania sytuacji wielkomiejskich bibliotek publicznych podejmował w 1949 r. Związek Bibliotekarzy i Archiwistów Polskich (ZBiAP), a konkretnie istniejący przy Zarządzie Głównym Referat Spraw Zawodowych. Jak wynika ze sprawozdań Związku, członkowie Referatu wielokrotnie wysuwali postulat uznania za naukowe archiwa i biblioteki niektórych miast, przy czym powoływali się na wcześniejsze uzgodnienia ZBiAP zarówno z Naczelną Dyrekcją Bibliotek (NDB) jak i z Minister-stwem Administracji Publicznej18. Niestety, Ustawa o terenowych orga-

15 A. Gawinowa, Przyszłość biblioteki miejskiej w świetle ustawy bibliotecznej, „Książka i Kultura” 1947, nr 4, s. 7-9.

16 J. Augustyniak, W obronie charakteru wielkich bibliotek publicznych, „Bibliotekarz” 1947, nr 5-6, s. 86-88. Oto jak oceniał Augustyniak poziom wykorzystania publikacji naukowych w polskich bibliotekach: „Wszystkie biblioteki w Polsce tak publiczne jak i uniwersyteckie, oraz te naprawdę naukowe, wyprzedziły poziomem swych zbiorów – poziom aspiracji naukowych naszego społeczeństwa co najmniej o sto lat”. Niewykluczone, że ten krytyczny osąd był oparty głównie na doświadczeniach łódzkiej Biblioteki Miejskiej działającej, jak wiadomo w środowisku, w którym inteligencja stanowiła przed wojną zaledwie 9%, a robotnicy 65% ludności. Podobne stanowisko prezentował Augustyniak już wcześniej w artykule Biblioteki «naukowe» i «oświatowe», „Książka i Kultura” 1946, nr 7-9, s. 2-3.

17 J. Filipkowska-Szemplińska, Interpretacje, „Bibliotekarz” 1946, nr 11-12, s. 230.18 Zob. „Przegląd Biblioteczny” 1950, z. 2, s. 173-174; z. 3-4, s. 321-322.

304

Jadwiga Konieczna

nach jednolitej władzy państwowej z 20 III 1950 r. likwidując samorząd lokalny oddała biblioteki powszechne pod nadzór rad narodowych19. Rów-nocześnie postępowało upolitycznienie bibliotekarstwa, wymiana kadr i restrukturyzacja centralnych władz bibliotecznych20. W tej sytuacji próby oficjalnej zmiany statusu niektórych książnic nie miały większych szans powodzenia. Dowodem swoistego lekceważenia przez władze faktu istnie-nia bibliotek powszechnych o charakterze naukowym było m.in. niezasto-sowanie w bibliotekach samorządowych norm płacy przewidzianych dla pracowników naukowych, mimo że ustawa z 24 IX 1949 r. o uposażeniu pracowników wymieniała również pracowników naukowych bibliotek sa-morządowych21.

Jednocześnie przełom lat 40. i 50. przyniósł pierwsze próby ustaleń teoretycznych dotyczących organizacji bibliotek naukowych. Ich au-torem był Ryszard Przelaskowski odwołany w końcu 1949 r. z funkcji dyrektora Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy. W opublikowanym w 1950 r. w „Przeglądzie Bibliotecznym” artykule22 dokonał odmiennej niż jego poprzednicy interpretacji głównych postanowień Dekretu. Zda-niem Przelaskowskiego przeprowadzony w tym akcie podział bibliotek na powszechne, naukowe i szkolne był raczej podziałem placówek we-dług zadań, jakie mają realizować, a nie charakteryzował ich jako insty-tucji. Natomiast polemiki toczone w latach 1945-1947 wynikały, według byłego dyrektora „Biblioteki na Koszykowej”, z faktu radykalnego prze-ciwstawienia bibliotek naukowych i powszechnych, podczas gdy „jed-nolita sieć biblioteczna wymaga istnienia także bibliotek o charakterze mieszanym, gdzie pierwiastki naukowe i oświatowe będą występowały jednocześnie, tworząc organiczną całość”23.

Drugim ważnym zagadnieniem, które podjął Przelaskowski była, jed-na z pierwszych w polskim bibliotekarstwie, próba zdefiniowania pojęcia „biblioteka naukowa” i szczegółowe omówienie podstawowych elementów o naukowości biblioteki decydujących. Pozwoliło to autorowi na uwiarygod-

19 „Dziennik Ustaw” RP 1950, nr 11-12, s. 162-166.20 Zob. J. Puchalski, Prace Józefa Grycza nad organizacją bibliotekarstwa publicznego

w latach 1945-1949. Cz. II, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2012, t. 6, s. 89-111.

21 „Dziennik Ustaw RP” 1949, poz. 39, art. 25.22 R. Przelaskowski, O charakterze naukowym wielkich bibliotek powszechnych (publicznych),

„Przegląd Biblioteczny” 1950, z. 1, s. 3-26; przedruk w: tenże, Zagadnienia teoretyczne organizacji bibliotek. Studia i szkice, Warszawa 1972, s. 117-148. We wstępie do przedruku autor przypomniał, że w 1949 r. artykuł miał charakter aktualno-polemiczny i miał usprawiedliwiać odbudowę Centrali Biblioteki Publicznej broniąc jej przed zarzutami zbytniej rozbudowy działów naukowych na niekorzyść placówek ściśle oświatowych.

23 R. Przelaskowski, dz. cyt., s. 4.

305


nienie tezy o istnieniu w dużych ośrodkach miejskich bibliotek publicznych realizujących zadania naukowe.

Wspomniane wystąpienie Przelaskowskiego zapoczątkowało zwiększone zainteresowanie bibliotekarzy i bibliotekoznawców problematyką bibliotek naukowych w Polsce24, zaś przemiany polityczne (październik 1956) i odra-dzanie się ruchu stowarzyszeniowego, otworzyły możliwość podejmowania pożądanych inicjatyw i działań na forum krajowym. Z jedną z takich inicja-tyw wystąpiła Biblioteka Publiczna w Warszawie organizując, przy współ-pracy przedstawicieli bibliotek z innych miast, w czerwcu 1958 r., krajową konferencję zatytułowaną „Problemy czytelnictwa w wielkich miastach”. Wśród poruszanych tematów znalazła się również kwestia statusu nauko-wego bibliotek wielkomiejskich. Problem ten pojawił się w referacie Ireny Gawinkowej i Stanisława Tazbira. Odwołując się do doświadczeń innych krajów (Szwecja, Węgry, Czechosłowacja, Kanada, ZSRR, Stany Zjedno-czone), w których analogiczne instytucje mają charakter bibliotek ogólno-naukowych, znani bibliotekarze Biblioteki Publicznej m.st. Warszawy zasu-gerowali m.in., iż

Konferencja powinna stwierdzić, że już obecnie należy przyznać charakter naukowy bibliotekom powszechnym wielkomiejskim o ile: 1. gromadzą i opracowują w sposób właściwy zbiory naukowe, z których

użytkownicy korzystają w celach badawczych,2. rozporządzają do obsługi tych zbiorów dostatecznym personelem o odpo-

wiednich kwalifikacjach,3. udostępniają w szerokim zakresie swoje zbiory naukowe, służące kształce-

niu ogólnemu i zawodowemu na wyższym poziomie25.

Zgłoszone przez referentów propozycje spotkały się jednak z krytycz-ną oceną części uczestników spotkania. Między innymi Józef Korpała, ówczesny dyrektor Miejskiej Biblioteki Publicznej w Krakowie, słusznie zauważył, iż rozstrzygnięcie kwestii funkcji naukowej bibliotek publicz-

24 Zob. Przegląd ważniejszego piśmiennictwa polskiego o polskich bibliotekach naukowych ze szczególnym uwzględnieniem materiałów za okres od 1945 do połowy 1957 roku, [w:] R. Przelaskowski, Biblioteki naukowe w Polsce. Zarys problematyki, Warszawa 1958, s. 51-77. Wykaz liczy 500 pozycji, z czego ponad 20 poświęconych jest bibliotekom publicznym o charakterze naukowym.

25 I. Gawinkowa, S. Tazbir, Podstawowe problemy organizacyjne wielkomiejskich bibliotek publicznych w świetle doświadczeń Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy, [w:] Problemy czytelnictwa w wielkich miastach. Krajowa Konferencja Bibliotekarska w Warszawie (2-4 czerwca 1958): referaty – przebieg obrad, Warszawa 1960, s. 57-58; natomiast temat funkcji naukowej Biblioteki Publicznej pojawił się już wcześniej, w artykule I. Gawinkowej, Centralna Biblioteka Publiczna m.st. Warszawy i jej miejsce wśród bibliotek naukowych Warszawy, „Bibliotekarz” 1957, nr 9-10, s. 264-276.

306

Jadwiga Konieczna

nych powinno dokonać się na poziomie stosownego aktu prawnego, a nie uchwały konferencji; zakwestionował też niektóre kryteria naukowości bi-bliotek zaproponowane w referacie Gawinkowej i Tazbira26.

W rzeczywistości do bibliotek naukowych zaliczane były wówczas tylko bi-blioteki miejskie w Łodzi i Warszawie, ale możliwość przyznania statusu nauko-wego innym bibliotekom publicznym była już brana pod uwagę, chociaż jesz-cze na dość odległych etapach stanowienia prawa bibliotecznego. Jak wynikało z wypowiedzi obecnego na wspomnianej konferencji przedstawiciela Minister-stwa Kultury (zastępcy dyrektora Departamentu Pracy Kulturalno-Oświatowej i Bibliotek), Czesława Kozioła ‒ toczyły się prace nad projektem nowej ustawy o szkolnictwie wyższym, w której zamierzano uregulować kwestie kwalifikacji i uposażeń bibliotekarzy bibliotek uczelnianych, co miałoby w przyszłości objąć również pracowników innych bibliotek o profilu naukowym.

Ostateczne usankcjonowanie sytuacji bibliotek publicznych o charakte-rze naukowym miało nastąpić w drugiej połowie lat 60. XX w. pod wpły-wem zarówno czynników krajowych, jak i zagranicznych. Nie bez znaczenia bowiem dla polskich bibliotekarzy, którzy aktywnie uczestniczyli wówczas w pracach międzynarodowych organizacji, pozostawał fakt, iż zagadnienie roli i funkcjonowania bibliotek wielkomiejskich stało się w latach 60. przed-miotem licznych dyskusji na europejskim forum bibliotekarskim. Między innymi wysuwano postulaty ścisłej współpracy wielkich miast na całym świecie w upowszechnianiu książki. W 1966 r. odbyło się międzynarodowe sympozjum w Pradze, na którym dokonano przeglądu stanu bibliotek wielko-miejskich, a w roku następnym, na posiedzeniu Sekcji Bibliotek Publicznych IFLA w Toronto, wysunięto sugestię zorganizowania Międzynarodowego Stowarzyszenia Bibliotek Dużych Miast i powołano tymczasowy komitet zarządzający. Ostatecznie, w 1968 r., na konferencji w Liverpoolu, powsta-ło Międzynarodowe Stowarzyszenie Bibliotek Wielkich Miast (INTAMEL), afiliowane przy Sekcji Bibliotek Publicznych IFLA. Jego głównym zadaniem miało być opracowywanie analiz działalności wielkomiejskich bibliotek pu-blicznych, ich porównywanie oraz projektowanie rozwiązań modelowych27.

26 Problemy czytelnictwa…, s. 67-71. W swoim obszernym wystąpieniu J. Korpała podkreślił też, że większe znaczenie niż posiadane starodruki czy rękopisy ma w przypadku bibliotek wielkich miast to „jaką funkcję spełniają poza funkcją oświatową, kulturalną, wychowawczą. A że biblioteki wielkomiejskie spełniają nie mniej ważną funkcję na pewnych odcinkach, jak biblioteki wyższych uczelni, to praktyka nas uczy w wielu miastach od szeregu lat”, podkreślił, podając jako przykład kierowaną przez siebie MBP w Krakowie.

27 H. Wiącek, Wstęp, [w:] Problemy bibliotek wielkomiejskich, Warszawa 1972, Zeszyty Przekładów nr 29, s. 7; R. Cybulski, Problemy bibliotek naukowych wielkomiejskich, [w:] Księga pamiątkowa uroczystego obchodu 60-lecia Książnicy Miejskiej im. M. Kopernika w jubileuszowym roku 750-lecia Torunia 21-23 października 1983 r., [przygot. tekstu do druku J. Huppentbal], Toruń 1988, s. 93-97; „Bibliotekarz” 1968, nr 8, s. 247.

307


308

Jadwiga Konieczna

W kraju największe znaczenie dla uznania naukowości wybranych biblio-tek publicznych miało rozpoczęcie, w pierwszej połowie 1959 r., prac nad ustawą o bibliotekach. Zadanie to podjął powołany w ramach Sekcji Biblio-tek i Czytelnictwa Rady Kultury i Sztuki przy Ministerstwie Kultury i Sztuki Zespół ds. Ustawy Bibliotecznej kierowany przez C. Kozioła. Ponieważ po-stulat wprowadzenia definicji biblioteki naukowej i przepisu określającego tryb zaliczania placówek do tej kategorii bibliotek nie zyskał początkowo jednomyślności członków Zespołu28, zdecydowany głos w tej sprawie zabrał na łamach „Bibliotekarza” R. Przelaskowski. Przypomniał, że:

pod pojęciem biblioteki naukowej należy rozumieć nie tylko biblioteki zwią-zane bezpośrednio z organizacją nauki, ale i najbardziej rozwinięte placówki biblioteczne wszelkich rodzajów (powszechne, fachowe, pedagogiczne itd.), o ile wykonują one funkcje naukowe i mogą posiadać do tego odpowiednie warunki29.

Trudno orzec na ile istotna dla przygotowujących ustawę okazała się opi-nia Przelaskowskiego, ale w opublikowanym w 1963 r. (jako wkładka do numeru trzeciego „Bibliotekarza”) projekcie Ministerstwa Kultury i Sztuki (MKiSz) Ustawy o bibliotekach z dnia 15 II 1963 r. znalazły się zapisy o ist-nieniu wśród bibliotek naukowych grupy określonej jako „Inne” i o możliwo-ści włączania do nich m.in. bibliotek powszechnych30. Za uwzględnieniem w przygotowywanej ustawie faktu istnienia bibliotek publicznych o charak-terze naukowym wypowiedział się także stanowczo ówczesny przewodni-czący Zarządu Głównego SBP i jednocześnie przewodniczący wspomnianej Sekcji Bibliotek i Czytelnictwa Rady Kultury i Sztuki – Bogdan Horodyski. Podkreślił przy tym, że naukowość biblioteki, jakkolwiek by formułować jej definicję, nie wynika z przynależności resortowej, lecz z funkcji pełnionej przez daną książnicę. Zdaniem Horodyskiego bibliotek naukowych w sie-ci bibliotek powszechnych będzie przybywać w miarę upowszechniania się wiedzy i podnoszenia się poziomu wykształcenia społeczeństwa i dlatego należy uregulować w przyszłej ustawie ich status31.

Równolegle do wystąpień specjalistów aktywną działalność na rzecz prawnego usankcjonowania naukowego charakteru bibliotek publicznych prowadziło SBP. Głównym przedmiotem podejmowanych przezeń w po-

28 C. Kozioł, O projekcie nowej ustawy bibliotecznej, „Przegląd Biblioteczny” 1960, z. 2, s. 108.29 R. Przelaskowski, Kilka uwag o projekcie nowej ustawy bibliotecznej, „Bibliotekarz” 1960,

nr 11-12, s. 322.30 Zapisy te, w niezmienionej niemal formie znalazły się w ostatecznym kształcie Ustawy

z 9 IV 1968 r.31 B. Horodyski, Na jaką ustawę o bibliotekach czekamy?, „Przegląd Biblioteczny” 1965, z. 1,

s. 1-4.

czątkach lat 60. starań było doprecyzowanie, zapisanych po raz pierwszy w ustawie o szkolnictwie wyższym (1958), przepisów dotyczących grupy bibliotekarzy dyplomowanych. Obejmujące początkowo tylko bibliote-karzy bibliotek uczelnianych (rozporządzenie z 25 V 196132) zostały one, dzięki staraniom SBP, rozszerzone na bibliotekarzy sieci PAN, a w 1965 na pracowników innych bibliotek naukowych33. W rozporządzeniu Rady Mi-nistrów z 14 lipca tego roku wymieniono bowiem 13 bibliotek, w których bibliotekarze dyplomowani mieli być zatrudniani na takich samych stano-wiskach i warunkach, jak ich koledzy w bibliotekach szkół wyższych. W tej grupie34 znalazło się osiem miejskich bibliotek publicznych z następujących miast: Warszawy, Łodzi, Bydgoszczy, Krakowa, Poznania i Torunia oraz dwie wojewódzkie i miejskie biblioteki publiczne - z Lublina i Szczecina. Wprawdzie w tym akcie normatywnym nie znalazł się żaden zapis określają-cy wymienione biblioteki jako placówki naukowe, to jednak fakt przyznania im prawa do zatrudniania bibliotekarzy dyplomowanych pozwalał uznawać je za książnice naukowe.

Ostatecznie prawne uznanie naukowości niektórych bibliotek publicznych oraz stworzenie możliwości dalszego rozwoju tej grupy zostały zapisane do-piero w Ustawie o bibliotekach z 9 IV 1968 r.35 Wśród będących integralną czę-ścią ogólnokrajowej sieci bibliotecznej książnic naukowych obok BN, biblio-tek szkół wyższych, PAN i instytutów naukowo-badawczych znalazła się też grupa bibliotek nazwana: „Inne”. O przynależności do niej miała decydować Rada Ministrów, a tworzące ją biblioteki były „obowiązane do wykonywania prac naukowo-badawczych i usługowo-badawczych w zakresie rozwoju biblio-tekarstwa, czytelnictwa i doskonalenia pracowników”36. Zgodnie z ustawowym zapisem Rada Ministrów, na wniosek Ministra Kultury i Sztuki, opublikowała 20 VIII 1968 r. Uchwałę nr 269 w sprawie ustalenia wykazu bibliotek zalicza-nych do bibliotek naukowych37. W spisie znalazło się 18 bibliotek38, w tym m.in.

32 Rozporządzenie Ministrów Szkolnictwa Wyższego, Zdrowia i Opieki Społecznej, Oświaty, Spraw Zagranicznych oraz Przewodniczącego Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki z dnia 25 maja 1961 r. w sprawie warunków, jakim powinni odpowiadać kandydaci na bibliotekarzy dyplomowanych w szkołach wyższych, oraz w sprawie zasad i trybu składania egzaminów bibliotekarskich, „Dziennik Ustaw” 1961, nr 29, poz. 143.

33 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 lipca 1965 w sprawie ustalenia stanowisk i uposażeń bibliotekarzy dyplomowanych w niektórych bibliotekach, „Dziennik Ustaw” 1965, nr 30, poz. 198.

34 Pozostałe biblioteki wymienione w rozporządzeniu to: Biblioteka Narodowa, Biblioteka Śląska, Główna Biblioteka Lekarska, Biblioteka Głównego Urzędu Statystycznego i Centralna Biblioteka Rolnicza.

35 „Dziennik Ustaw” 1968, nr 12, poz. 63.36 Tamże37 „Monitor Polski” 1968, nr 36, poz. 253.38 Były to biblioteki różniące się wielkością posiadanych zbiorów i ich tematyką, źródłami

finansowania i przynależnością resortową, a także zakresem realizowanych zadań.

309


Biblioteka Śląska oraz osiem bibliotek publicznych. Były to: Biblioteka Pu-bliczna m.st. Warszawy, Miejska Biblioteka Publiczna im. Ludwika Waryń-skiego w Łodzi, Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie, Miejska Biblioteka Publiczna im. Edwarda Ra-czyńskiego w Poznaniu, Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Sta-nisława Staszica w Szczecinie, Książnica Miejska im. Mikołaja Kopernika w Toruniu, Miejska Biblioteka Publiczna w Krakowie, Miejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy. O zaliczeniu wymienionych placówek do bibliotek naukowych zadecydowało wówczas głównie bogactwo ich zbiorów, rodowód historyczny oraz fakt obsługiwania środowisk naukowych. W 1978 r. do grupy tej dołączyła jeszcze Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Tade-usza Mikulskiego we Wrocławiu39.

Wyodrębnienie spośród całej grupy bibliotek publicznych kilku placó-wek o charakterze naukowym nie zmieniło zasadniczo sytuacji tych książ-nic, a w środowisku bibliotekarskim nie zostało powszechnie zauważone. Wprawdzie Jadwiga Kołodziejska, ówczesna kierowniczka Instytutu Książ-ki i Czytelnictwa (IKiCz) BN, oceniając z punktu widzenia kierowanej przez nią instytucji fakt nadania statusu naukowego wybranym bibliotekom pu-blicznym, zauważyła, że:

coraz ściślejsza współpraca Instytutu Książki i Czytelnictwa z bibliotekami pu-blicznymi, spośród których kilka posiada już nadane Ustawą uprawnienia do podejmowania prac naukowo-badawczych, umożliwia dokonywanie konfron-tacji założeń teoretycznych z doświadczeniem praktycznym bibliotekarzy40,

to jednak w wydanej w Warszawie w 1972 r. książce Biblioteki publiczne. Główne kierunki rozwoju w ogóle nie poświęciła tej grupie placówek miejsca. Nie wspomina też o nich Encyklopedia wiedzy o książce (Wrocław 1971), a nader lakoniczne wzmianki znalazły się w opublikowanej we Wrocławiu w 1976 r. Encyklopedii współczesnego bibliotekarstwa polskiego. Również dwa ważne opracowania dotyczące systemu bibliotecznego przygotowane w latach 70. – Raport o stanie bibliotek polskich (Warszawa 1974) i Program rozwoju bibliotekarstwa polskiego do 1990 r. (Warszawa 1977) nie zamiesz-czają żadnych informacji o istnieniu bibliotek publicznych o charakterze na-ukowym. Jedynie dwa zdania poświęcono im natomiast w opublikowanym

39 D. Jędrowiak, L. Krzemieniecki, 20 lat działalności WiMBP we Wrocławiu jako książnicy naukowej, „Bibliotekarz” 1998, nr 12, s. 14-17. Włączenie WiMBP we Wrocławiu nastąpiło na podstawie Uchwały nr 104 Rady Ministrów z dnia 31 lipca 1978 roku zmieniającej uchwałę w sprawie ustalenia wykazu bibliotek zaliczonych do bibliotek naukowych, „Monitor Polski” 1978, nr 27, poz. 94.

40 J. Kołodziejska, Perspektywy rozwoju bibliotekarstwa polskiego w świetle nowej ustawy o bibliotekach, „Przegląd Biblioteczny” 1969, z. 1, s. 20.

310

Jadwiga Konieczna

w 1983 r. w Warszawie, pod redakcją Leona Marszałka, wydawnictwie in-formacyjnym pt. Biblioteki w Polsce.

Nadając wybranym bibliotekom status placówek naukowych nie spre-cyzowano równocześnie żadnych jednolitych kryteriów ową „naukowość” wyznaczających. Poza wspomnianym wcześniej akapitem zamieszczonym w Ustawie o bibliotekach, jedynie w wytycznych w sprawie opracowywania statutów bibliotek wojewódzkich znalazł się zapis mówiący o tym, że:

Biblioteki zaliczone uchwałą Rady Ministrów do bibliotek naukowych, po-winny włączyć do szczegółowego zakresu działania wymianę druków zbęd-nych oraz prowadzenie prac naukowo-badawczych z zakresu bibliotekar-stwa, bibliografii i czytelnictwa41.

Prowadzenie zaś prac naukowych miało być obowiązkiem bibliotekarzy dyplomowanych, którzy, jak wspomniano, już od 1965 r. mogli być w tych bibliotekach zatrudniani.

Pierwszą próbę oceny realizacji funkcji naukowych przez wymienione w Uchwale nr 269 Rady Ministrów z 1968 r. dziewięć bibliotek publicz-nych (włączono do badań również Bibliotekę Śląską) podjęto w drugiej połowie lat 70. Departament Bibliotek, Domów Kultury i Działalności Społeczno-Kulturalnej MKiSz przeprowadził wówczas sondaż dotyczący działalności naukowej i wydawniczej publicznych bibliotek naukowych. Analizą wypełnionych przez nie ankiet zajął się IKiCz, a wyniki zrefe-rował w 1978 r. Witold Adamiec42. Wynikało z nich, iż realizacja funkcji naukowych w badanych książnicach nie do końca jest zgodna z wcześniej-szymi oczekiwaniami. Biblioteki te zatrudniały wprawdzie 30 biblioteka-rzy dyplomowanych (z czego najwięcej, dziewięciu, Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy), 13 osób przygotowywało doktoraty, a w jednej pracował samodzielny pracownik naukowy, to jednak dorobek naukowy poszczegól-nych placówek był skromny. Rzadko podejmowano prace o zasięgu szer-szym niż lokalny, czy wręcz o charakterze monograficznym, niechętnie sięgano też do tematyki historycznej. Natomiast o obowiązkowej dla tej grupy placówek współpracy z otoczeniem naukowym, zdaniem W. Adam-ca, „nie można było powiedzieć nic pewnego”, gdyż zarówno przedmiot współpracy, jej cele i zadania były formułowane w ankietach niezwykle

41 Wytyczne w sprawie opracowywania statutów jednostkowych bibliotek stopnia wojewódzkiego, [w:] Zbiór przepisów prawnych dla bibliotek publicznych, zebrali i oprac. L. Biliński, E. Gruberska, K. Podhorski, Warszawa 1974, s. 32.

42 Informację o tego typu badaniach znaleziono w publikacji Działalność naukowa i metodyczna publicznych bibliotek naukowych. Materiały z konferencji dyrektorów bibliotek publicznych o statusie naukowym. Radziejowice 10-11 maja 1984, [red. K. Dąbrowska], Warszawa 1986, s. 13. Referat W. Adamca nie został najprawdopodobniej opublikowany.

311


lakonicznie, a czasami nawet myląco43. W rezultacie, jak zauważył w wy-danej w Warszawie w 1980 r. książce pt. Biblioteki naukowe Leon Łoś:

Określenie «biblioteki uznane za naukowe» ma znaczenie wyłącznie formal-ne, wynikające z aktów normatywnych obowiązujących w ustawodawstwie Polski Ludowej. Jest to grupa bibliotek, z których każda ma swoje specy-ficzne cechy, często historię i otwartą drogę do pozycji biblioteki naukowej.

Zaś o tworzących tę grupę bibliotekach publicznych pisał:

Biblioteki te wchodzą dziś w skład sieci bibliotek publicznych oraz współ-działają z innymi książnicami w obrębie ogólnokrajowej sieci bibliotecznej, służąc upowszechnianiu nauki i rozwojowi kultury. One też przeważnie po-wołane są do gromadzenia materiałów bibliotecznych własnego regionu, peł-nią więc także funkcje bibliotek regionalnych44.

Niezależnie od zacytowanych, sceptycznych nieco, opinii trzeba zauwa-żyć, iż biblioteki publiczne o charakterze naukowym dysponowały już wów-czas znacznym potencjałem zgromadzonych materiałów bibliotecznych. Pod koniec lat 70. te dziewięć książnic posiadało łącznie 3,2 miliona tomów, co stanowiło około 5,5% ogółu zbiorów blisko 300 ówczesnych bibliotek zaliczanych do naukowych45.

W lutym 1984 r., na prośbę Departamentu Bibliotek, Domów Kultury i Działalności Społeczno-Kulturalnej MKiSz, IKiCZ BN przeprowadził ko-lejne badania dotyczące działalności naukowej i dydaktycznej dziewięciu bibliotek publicznych o statusie naukowym. Głównym celem rozesłanych do bibliotek ankiet miało być uzyskanie odpowiedzi na pytania: „co oznaczają pojęcia «biblioteka naukowa» oraz «działalność naukowa bibliotek», jakie są wyznaczniki tzw. naukowości bibliotek i jak zapatrują się same biblio-teki na te zagadnienia”46. Próbowano też ustalić jak kształtuje się organiza-cja działalności naukowej i dydaktycznej bibliotek oraz jaką rolę odgrywa książnica narodowa i jak biblioteki widzą przyszłą współpracę z BN.

Wstępne wyniki pierwszego etapu sondażu zostały, razem z pięcioma innymi referatami, przedstawione na konferencji dyrektorów badanych bi-bliotek w Radziejowicach pod Warszawą, w maju tego samego roku. Za-równo wystąpienia referentów, jak i liczne głosy w dyskusji ujawniły, że podstawowe pojęcia dotyczące biblioteki naukowej nadal różnie funkcjo-

43 Na podstawie Działalność naukowa i metodyczna…, s. 13, 15-16.44 L. Łoś, Biblioteki naukowe, Warszawa 1980, s. 154.45 Obliczenia na podstawie: J. Puchalski, Biblioteki w życiu naukowym..., s. 400.46 Działalność naukowa i metodyczna…, s. 8.

312

Jadwiga Konieczna

nują w świadomości bibliotekarzy i gestorów bibliotek, chociaż wszyscy zgodnie przyznawali, że podział bibliotek publicznych na naukowe i nie-naukowe jest jak najbardziej zasadny. Wprawdzie wyniki ankiety wykaza-ły znacznie większą, w stosunku do badań z 1977 r., aktywność naukową – indywidualne i zespołowe prace naukowe, własne czasopisma biblio-tekarskie, organizacja konferencji, sympozjów, współpraca z otoczeniem naukowym w kraju i za granicą itp., to jednak przedstawiciele bibliotek podkreślali, że naukowa działalność ich placówek została „zabezpieczona” jedynie na poziomie zapisu w akcie prawnym, a z drugiej strony niezupeł-nie jasny tryb nadawania statusu naukowego spowodował m.in. antago-nizmy między samymi bibliotekami naukowymi. Większość uczestników konferencji podkreślała, iż przede wszystkim należy stworzyć bibliotekom publiczno-naukowym warunki do prowadzenia prac badawczych oraz zapewnić funkcjonowanie ośrodka koordynującego ich pracę naukową. Ośrodkiem takim winna zaś być, ich zdaniem, Biblioteka Narodowa. Efek-tem konferencji było zgłoszenie przez poszczególne biblioteki propozycji specjalizacji w zakresie ich działalności naukowo-metodycznej i współ-pracy na tym polu. Natomiast BN, odpowiadając na postulaty obecnych na konferencji przedstawicieli bibliotek, zaoferowała im ze swej strony współdziałanie i stosowną pomoc metodyczną47.

Obraz funkcjonowania grupy bibliotek publicznych uznanych za na-ukowe, jaki wyłania się z przebiegu konferencji (referaty i dyskusja) oraz z wyników przeprowadzonych ankiet, prowokuje pytanie: czy długotrwała batalia o włączenie wybranych bibliotek publicznych do grupy sieci biblio-tek naukowych w efekcie okazała się korzystna tak dla samych książnic, jak i dla całego systemu bibliotecznego w Polsce? Odpowiedź z pewnością nie jest jednoznaczna.

Na kompleksowej ocenie działalności naukowej dziewięciu bibliotek publicznych zaważyło kilka czynników. Były to nie tylko podkreślane na konferencji niedoprecyzowania legislacyjne odnośnie do kryteriów nauko-wości, ale także brak dodatkowych środków na prowadzenie tej działalności (m.in. niewłaściwa polityka kadrowa) oraz niedostrzeganie faktu, że biblio-

47 Tamże, s. 72-81. Z wypowiedzi obecnych na konferencji dyrektorów bibliotek wyłania się obraz trudności, jakie towarzyszyły w tamtym okresie realizacji funkcji naukowych ich placówek. Wskazywano na brak ośrodka koordynującego pracę bibliotek publiczno-naukowych, na brak dopływu wysoko kwalifikowanej kadry, ale także na zbyt małe przydziały papieru oraz problemy z uzyskaniem praw wydawniczych. Zob. też Konferencja dyrektorów bibliotek publicznych o statusie naukowym, „Przegląd Biblioteczny” 1985, z. 1, s. 151. Niezależnie od wszelkich trudności biblioteki jednak systematycznie powiększały swe zbiory (część z nich miała regionalny lub ogólnopolski egzemplarz obowiązkowy) i w końcu lat 80. posiadały około 3,6 miliona druków zwartych i czasopism oraz ponad 830 tysięcy jednostek inwentarzowych zbiorów specjalnych. Zob. J. Puchalski, Biblioteki w życiu naukowym..., s. 446-447.

313


teki te musiały godzić funkcje naukowe z organizacją i nadzorowaniem sieci bibliotek miejskich i/lub wojewódzkich. Dodatkowo na efektywność funk-cjonowania bibliotek naukowo-publicznych, podobnie jak na całą ogólno-krajową sieć biblioteczną, wpływ miał pogłębiający się od końca lat 70. kry-zys ekonomiczny i polityczny, a także centralistyczne zarządzanie wszelkimi obszarami życia społecznego i stawianie przed bibliotekami jednakowych zadań, bez uwzględnienia ich specyfiki i bez zapewnienia środków na ich realizację. Sytuacja bibliotek naukowych (i nie tylko bibliotek) dojrzewała już wówczas do zmian.

Początkiem zmian, jakie zaczęły dokonywać się w bibliotekach publicz-no-naukowych była Ustawa o zmianie uprawnień do wydawania aktów wy-konawczych z 30 V 1989 r. Na podstawie artykułu 30. tego aktu dotychcza-sowe uprawnienia Rady Ministrów w zakresie zaliczania bibliotek do grupy bibliotek naukowych zostały scedowane na Ministra Kultury i Sztuki48. Za-czął się zupełnie nowy rozdział w działalności bibliotek publicznych o cha-rakterze naukowym.

Bibliografia

Augustyniak J., Biblioteki «naukowe» i «oświatowe», „Książka i Kultura” 1946, nr 7-9, s. 2-3.

Augustyniak J., W obronie charakteru wielkich bibliotek publicznych, „Bibliotekarz” 1947, nr 5-6, s. 86-88.

Biblioteka Śląska, 1922-1972, pod red. J. Kantyki, Katowice 1973.Biblioteki w Polsce, [pod red. L. Marszałka], Warszawa 1983.Bieńkowska B., Książka na przestrzeni dziejów, Warszawa 2005.Cybulski R., Problemy bibliotek naukowych wielkomiejskich, [w:] Księga pamiąt-

kowa uroczystego obchodu 60-lecia Książnicy Miejskiej im. M. Kopernika w jubile-uszowym roku 750-lecia Torunia 21-23 października 1983 r., [przygot. tekstu do druku J. Huppentbal], Toruń 1988, s. 93-97.

Des Loges M., Na temat bibliotek miejskich, „Bibliotekarz” 1947, nr 5-6, s. 84-86.Działalność naukowa i metodyczna publicznych bibliotek naukowych. Materiały

z konferencji dyrektorów bibliotek publicznych o statusie naukowym. Radziejowice 10-11 maja 1984, [red. K. Dąbrowska], Warszawa 1986.

Encyklopedia wiedzy o książce, kom. red. A. Birkenmajer [i in.],Wrocław 1971. Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego, komitet red. K. Głombiow-

ski, B. Świderski, H. Więckowska, Wrocław 1976.Filipkowska-Szemplińska J., Interpretacje, „Bibliotekarz” 1946, nr 11-12, s. 229-230.Gaca-Dąbrowska Z., Bibliotekarstwo II Rzeczypospolitej. Zarys problemów organi-

zacyjnych i badawczych, Wrocław 1983.Gawarecka M., Biblioteka im. H. Łopacińskiego jako regionalny ośrodek bibliotecz-

ny Lubelszczyzny, „Przegląd Biblioteczny” 1957, z. 4, s. 345-349.

48 „Dziennik Ustaw” 1989, nr 35, poz. 192, art. 30.

314

Jadwiga Konieczna

Gawinkowa I., Centralna Biblioteka Publiczna m. st. Warszawy i jej miejsce wśród bibliotek naukowych Warszawy, „Bibliotekarz” 1957, nr 9-10, s. 264-276.

Gawinkowa I., Tazbir S., Podstawowe problemy organizacyjne wielkomiejskich bibliotek publicznych w świetle doświadczeń Biblioteki Publicznej m. st. Warszawy, [w:] Problemy czytelnictwa w wielkich miastach. Krajowa Konferencja Bibliotekarska w Warszawie (2-4 czerwca 1958): referaty – przebieg obrad, Warszawa 1960, s. 52-64.

Gawinowa A., Przyszłość biblioteki miejskiej w świetle ustawy bibliotecznej, „Książ-ka i Kultura” 1947, nr 4, s. 7-9.

Horodyski B., Na jaką ustawę o bibliotekach czekamy?, „Przegląd Biblioteczny” 1965, z. 1, s. 1-4.

Jędrowiak D., Krzemieniecki L., 20 lat działalności WiMBP we Wrocławiu jako książnicy naukowej, „Bibliotekarz” 1998, nr 12, s. 14-17.

Kołodziejska J., Biblioteki publiczne. Główne kierunki rozwoju, Warszawa 1972.Kołodziejska J., Perspektywy rozwoju bibliotekarstwa polskiego w świetle nowej

ustawy o bibliotekach, „Przegląd Biblioteczny” 1969, z. 1, s. 14-23.Kołodziejska J., Publiczne biblioteki samorządowe w okresie międzywojennym,

Warszawa 1967.Konferencja dyrektorów bibliotek publicznych o statusie naukowym, „Przegląd Bi-

blioteczny” 1985, z. 1, s. 151. Kozioł C., O projekcie nowej ustawy bibliotecznej, „Przegląd Biblioteczny” 1960,

z. 2, s. 98-109.Książnica Miejska im. M. Kopernika w Toruniu. Informator, oprac. A. Tujakowski,

Toruń 1983.Księga pamiątkowa Miejskiej Biblioteki Publicznej w Łodzi 1917-1927, pod. red.

J. Augustyniaka, Łódź 1928.Łoś L., Biblioteki naukowe, Warszawa 1980.Maleczyńska K., Rozwój poglądów na społeczne udostępnianie książki w okresie

zaborów, „Roczniki Biblioteczne” 1979, R. 23, z. 1, s. 81-105.Problemy bibliotek wielkomiejskich, Warszawa 1972, Zeszyty Przekładów nr 29.Program rozwoju bibliotekarstwa polskiego do 1990 r., Warszawa 1977.Przelaskowski R., Biblioteki naukowe w Polsce. Zarys problematyki, Warszawa 1958.Przelaskowski R., Kilka uwag o projekcie nowej ustawy bibliotecznej, „Bibliotekarz”

1960, nr 11-12, s. 321-326.Przelaskowski R., O charakterze naukowym wielkich bibliotek powszechnych (pu-

blicznych), „Przegląd Biblioteczny” 1950, z. 1, s. 3-26.Przelaskowski R., Zagadnienia teoretyczne organizacji bibliotek. Studia i szkice,

Warszawa 1972, s. 117-148. Puchalski J., Biblioteki w życiu naukowym PRL i poza krajem w latach 1939-1989,

[w:] Historia nauki polskiej. T. X: 1944-1989. Cz. II: Instytucje, pod red. L. Zasztowta i J. Schiller-Walickiej, Warszawa 2015, s. 359-483.

Puchalski J., Prace Józefa Grycza nad organizacją bibliotekarstwa publicznego w latach 1945-1949. Cz. II, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2012, t. 6, s. 79-112.

Raport o stanie bibliotek polskich, Warszawa 1974.Sławiński Z., Zagadnienia organizacyjne publicznych bibliotek naukowych w okresie

międzywojennym, „Bibliotekarz” 1987, nr 9, s. 6-9.

315


Statut Biblioteki Państwowej im. Wróblewskich w Wilnie, „Przegląd Biblioteczny” 1938, z. 1, s. 58-60.

Świerkowski K., Rodowód Towarzystwa Biblioteki Publicznej w Warszawie, [w:] Z dziejów książki i bibliotek w Warszawie. Praca zbiorowa, pod red. S. Tazbira, Warszawa 1961, s. 106-129.

Zbiór przepisów prawnych dla bibliotek publicznych, zebrali i oprac. L. Biliński, E. Gruberska, K. Podhorski, Warszawa 1974.

316

Jadwiga Konieczna

317

Dariusz JaroszInstytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, [email protected]

„Odświętna akcyjność”. Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy w polityce władz

Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej w latach 1971-1989

Abstract

„A Ceremonial Activism”. The Days of Culture, Education, Book, and Press in the Politics of the People’s Republic of

Poland Authorities in the Years 1971-1989

The Days of Culture, Education, Book, and Press (until 1973 – the Days of Education, Book, and Press) in the years 1971-1989 was an annual campaign with goals, agenda, and forms settled by the authorities of the party and the state. Analysis of its program, including anniversaries being celebrated, indicates, that until 1989 they were planned to bring together (adequately interpreted) elements of national tradition and current political goals of the PRP authorities, their ideological, Marxist, „revolutionary” background. Relatively broad acceptance for referring to national past (was it verbal only or actual – to be settled in future research) makes programs of these Days of the 70s and 80s of the 20th century significantly different from those from the Stalinism period. Scale and forms of the events had been evolving, due to social, economic and political changes of that time. The most important and influencing concepts of the Days were: legitimizational concepts of the authorities, activities of political opposition, the „Solidarity” revolution, the martial law, and economic crisis, resulting in difficulties in the book production processes.

Key words: Days of Culture, Education, Book, and Press – the PRP cultural politics – reading propaganda – dissemination of culture.

Słowa kluczowe: Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy – polityka kultural-na PRL – propaganda czytelnictwa – upowszechnienie kultury.




W polityce władz Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (PRL) od lat 40. istotną rolę odgrywały działania, których celem było upowszechnianie kultu-ry i oświaty. Często przybierały one charakter zmasowanych kampanii, kon-centrujących się wokół ustalanych odgórnie celów politycznych. Najwięk-szym bodaj tego typu przedsięwzięciem, które stanowiło pole dla politycznej instrumentalizacji kultury był cykl imprez, odbywających się w ramach Dni Oświaty, Książki i Prasy (DOKP). Ich geneza sięga 1946 r.1 W dotychczas opublikowanych opracowaniach2 próbowałem ustalić, jak przebiegała ewo-lucja założeń ideowo-politycznych tych kampanii w latach 1946-1970 i jak usiłowano je realizować. W niniejszym studium została podjęta próba odpo-wiedzi na trzy podstawowe pytania badawcze: 1. Jakie były i jak zmieniały się założenia programowe oraz organizacyjne „Dni” w latach 1971-1989?; 2. Jakie były efekty podejmowanych działań?; 3. Czy (a jeżeli tak to w jaki sposób) przemiany polityczne w analizowanym okresie wpływały na kształt przygotowywanych przedsięwzięć?

To ukierunkowanie podjętych badań na analizę dynamiki zmian wynika przede wszystkim z przyjętych cezur chronologicznych opracowania, wy-znaczonych z jednej strony przez dojście do władzy nowej ekipy na czele z Edwardem Gierkiem w grudniu 1970 r., a z drugiej – przez zmianę charak-teru państwa w 1989 r. Między tymi cezurami w Polsce miały miejsce inne ważne wydarzenia polityczne, wśród których za najistotniejsze należy uznać narodziny i rozwój ugrupowań opozycji, odsunięcie od rządów E. Gierka, rewolucję „Solidarności” i stan wojenny. Warto podjąć próbę sprawdzenia, czy te wydarzenia wpływały na kształt „Dni”.

Udzielenie odpowiedzi na postawione pytania badawcze wymagało dokonania kwerend w zespołach archiwalnych instytucji i urzędów za-angażowanych w organizację odpowiednich imprez. Okazało się to za-daniem nadspodziewanie skomplikowanym. W spuściźnie aktowej wielu z nich trudno odnaleźć odpowiednie dokumenty. Najwięcej zachowało się w zbiorach Archiwum Akt Nowych (przede wszystkim w aktach Ko-mitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, a zwłasz-cza Wydziału Kultury tej partii) i Archiwum Zakładowym Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Są to głównie założenia programo-we i organizacyjne „Dni” z kolejnych lat oraz sprawozdawczość z ich przebiegu, wytworzona na szczeblu centralnym, jak też wojewódzkim.

1 Zob. D. Jarosz, Święto książki z wielką polityką w tle (Dni Oświaty w maju 1946 r.), [w:] Bibliologia polityczna. Praca zbiorowa, pod red. D. Kuźminy, Warszawa 2011, s. 265-273.

2 Dni Oświaty, Książki i Prasy w systemie propagandy kulturalnej władz Polski Ludowej 1946-1956, „Polska 1944/45-1989. Studia i materiały” 2011, t. 10, s. 43-60; Dni Oświaty Książki i Prasy w latach 1959-1970 w propagandzie kulturalnej PRL, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2012, t. 6, s. 143-160.

318

Dariusz Jarosz

Mimo, że zgromadzony materiał źródłowy jest daleki od kompletności, to jednak pozwala na przynajmniej częściową odpowiedź na postawione pytania badawcze.

Założenia ideowe i programoweTak jak w okresach wcześniejszych, przebieg „Dni” w latach 70. i 80.

XX w. był poddany realizacji ustalanych centralnie przez władze partyjne i państwowe celów programowych. Formułowane one były w opracowy-wanych corocznie dokumentach, zawierających informację o preferowanej tematyce imprez. Zwykle była ona związana zarówno z aktualnymi wyda-rzeniami politycznymi, jak też wyselekcjonowanymi rocznicami. Starano się łączyć problematykę ideowo i programowo bliską rządzącej partii z przypo-minaniem wydarzeń o znaczeniu ogólnonarodowym. Należy to wiązać ze strategią ekipy Gierka, poszukującej w ten sposób legitymizacji w oczach społeczeństwa3. I tak np. w 1972 r. głównym tematem „Dni” miały stać się postanowienia IV Zjazdu Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR), który obradował w dniach 6-11 XII 1971 r.4 Hasło organizowanych wówczas imprez brzmiało: „Książka dla wszystkich”, a to w związku z obchodami Międzynarodowego Roku Książki, Czytelnictwa i Bibliotek5. W 1973 r. pro-blematyka „Dni” koncentrowała się wokół: Roku Nauki Polskiej, 500-lecia urodzin Mikołaja Kopernika, 200-lecia powołania Komisji Edukacji Naro-dowej, 100-lecia Polskiej Akademii Umiejętności i 30-lecia Ludowego Woj-ska Polskiego6.

Bardzo charakterystyczne pod tym względem są założenia programowe opracowane przez Ministerstwo Kultury i Sztuki (MKiS) w marcu 1974 r. Po pierwsze – od tego roku oficjalna ich nazwa brzmiała: Dni Kultury, Oświa-ty, Książki i Prasy (DKOKP). W cytowanym dokumencie są one nazywane „świętem kultury”, co ma sygnalizować, że ich formuła ma ulec rozszerze-niu. Po drugie, założenia rozpoczynają się mottem z przemówienia E. Gierka wygłoszonego na XIII plenum KC PZPR, w którym stwierdza, że celem par-tii jest zbudowanie Polski „powszechnego dobrobytu ludzi pracy i bogatego życia kulturalnego. Polski wnoszącej godny jej wolnościowych i rewolucyj-

3 Szerzej: M. Zaremba, Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm: nacjonalistyczna legitymizacja władzy komunistycznej w Polsce, Warszawa 2005.

4 Archiwum Zakładowe Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (dalej: AMK), Ministerstwo Kultury i Sztuki Departament Pracy Kulturalno-Oświatowej i Bibliotek (dalej: MKiS), materiały nieuporządkowane (dalej: mat. nieuporz.), Dni Oświaty, Książki i Prasy – 1972, k. 180.

5 Tamże, Sprawozdanie z przebiegu Dni Oświaty, Książki i Prasy na terenie m. st. Warszawy (7 maja 1972 – 28 maja 1972), k. 157.

6 AMK, MKiS, mat. nieuporz., Ocena „Dni Oświaty, Książki i Prasy” [1973], k. 13.

319

„Odświętna akcyjność”. Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy w polityce władz Polskiej...

nych tradycji wkład w rozwój i postęp ludzkości”7. W dalszej części autorzy założeń piszą, że program „Dni”:

skoncentrowany będzie wokół problematyki TEZ KC PZPR na XXX-lecie POLSKIEJ RZECZYPOSPOLITEJ LUDOWEJ. W ramach tradycyjnego majowego ŚWIĘTA KULTURY zwrócimy szczególną uwagę na prezen-tację osiągnięć dorobku POLSKI LUDOWEJ w trzydziestoleciu 1944-74, na problematykę perspektyw dalszego rozwoju socjalistycznej POLSKI, na zadaniach BUDOWNICZYCH DRUGIEJ POLSKI8.

Jest charakterystyczne, że wyjątkowa waga – z punktu widzenia rządzą-cych – rocznicy Polski Ludowej spowodowała, że w 1974 r. nie formułowa-no innej tematyki obchodów.

Ten sposób traktowania Polski Ludowej jako „wyjątkowego dobra” na-rodowego znalazł charakterystyczny wyraz w założeniach programowych DKOKP z 1979 r.:

Upowszechnienie najcenniejszych wartości naszej kultury, ze szczególnym uwzględnieniem dorobku kulturalnego 35-lecia PRL oraz osiągnięć w reali-zacji uchwał VI i VII Zjazdu Partii, stanowić będzie główną treść programu tegorocznych Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy9.

Zalecano, aby zwrócić uwagę w pracy placówek upowszechniania kul-tury na rolę partii i „socjalistycznych założeń ustrojowych jako warunków wielkich osiągnięć kulturalnych naszego narodu w Polsce Ludowej” i na uznanie faktu, że „Polska Ludowa jest spadkobierczynią i kontynuatorką postępowych tradycji narodu polskiego”. Akcent miał być położony na przedsięwzięcia związane z Międzynarodowym Rokiem Dziecka i na „waż-ką rolę”, jaką odgrywa polska nauka i twórczość artystyczna w wymianie kulturalnej z zagranicą, „umacnianiu braterskiej przyjaźni ze Związkiem Radzieckim i narodami wspólnoty socjalistycznej”. „Dni” miały być oka-zją do „przypomnienia postępowych tradycji narodu polskiego od zarania dziejów, aż do historycznych wydarzeń, których ukoronowaniem stało się utworzenie Polski Ludowej”10. Było to potwierdzenie niezmienności tezy marksistowskiej wersji historii, sformułowanej jeszcze w okresie stalini-zmu, o Polsce Ludowej jako „finalnym produkcie” procesu dziejowego.

7 AMK, MKiS, mat. nieuporz., Założenia programowe „Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy – 1974” , Warszawa, marzec 1974, s. 1.

8 Tamże, s. 1-2. 9 AMK, MKiS, 1175/82, Założenia programowe „Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy

– 1979”, Warszawa marzec 1979, k. nlb. 10 Tamże.

320

Dariusz Jarosz

W ten sposób próbowano „unarodowić” tradycję związaną z radykalną le-wicą i jej współczesnym wcieleniem.

W końcu dekady, w 1980 r. „Dni” miały szerzej niż wcześniej prezento-wać dorobek kultury radzieckiej, a to w związku z 35-leciem podpisania pol-sko-radzieckiego układu o przyjaźni, współpracy i pomocy wzajemnej oraz 110. rocznicą urodzin Włodzimierza Lenina. Ponadto miały uwzględniać 35. rocznicę zwycięstwa koalicji antyhitlerowskiej nad faszyzmem i 25. roczni-cę podpisania Układu Warszawskiego11. Wśród „akcentów politycznych” or-ganizowanych wówczas imprez wskazywano na podkreślanie „patriotycznej jedności narodu polskiego, będącej dziś fundamentem pomyślności naszej ojczyzny”, „roli rodziny, jako podstawowej komórki społecznej” i „zwięk-szającego się udziału młodzieży w życiu społeczno-politycznym kraju”12.

Wskazany już wcześniej dualizm tematyki „Dni”, objawiający się w se-lekcji rocznic i wydarzeń, którym miały być podporządkowane obchody, występował również w latach 80. W 1984 r., zgodnie z zasadą już wcze-śniej obowiązującą, imprezy w ramach DKOKP zostały zdominowane przez 40. rocznicę Polski Ludowej. Polityczne treści podejmowanych przedsię-wzięć miały nawiązywać do uchwał Krajowej Konferencji Delegatów PZPR (16-18 III 1984) oraz IX Kongresu Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego (ZSL), który obradował w dniach 26-29 III 1984 r.13

W założeniach programowych na rok 1987 na czoło wysunięto „zadania w dziedzinie upowszechniania kultury” sformułowane przez X Zjazd PZPR (29 VI – 3 VII 1986), treści związane z 70. rocznicą „Wielkiej Socjalistycz-nej Rewolucji Październikowej”, 70. rocznicą Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich (SBP) i 40. rocznicą Robotniczej Spółdzielni Wydawniczej (RSW)„Prasa-Książka-Ruch”14.

W 1988 r. organizatorzy imprez mieli nawiązywać do 70. rocznicy odzy-skania przez Polskę niepodległości, 45-lecia powstania Ludowego Wojska Polskiego i 60-lecia powstania Biblioteki Narodowej15.

Wreszcie w 1989 r. wśród rocznic, które miały znaleźć odzwierciedlenie w imprezach organizowanych w ramach DKOKP wymieniano: 45. roczni-cę ogłoszenia Manifestu Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego

11 AMK, MKiS, 1175/83, Założenia programowe „Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy – 1980”, k. nlb.

12 Tamże.13 Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii

Robotniczej (dalej: KC PZPR), LVI-697, Pismo Departamentu Bibliotek, Domów Kultury i Działalności Społeczno-Kulturalnej MKiS do Wydziału Kultury KC PZPR, Warszawa 29 III 1984, k. nlb.

14 AAN, KC PZPR, LVI-1455, MKiS, Departament Książki i Bibliotek, Założenia programowe i organizacyjne Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy – 1987, Warszawa 26 II 1987, k. nlb.

15 AMK, MKiS, 1698/4, Założenia programowe i organizacyjne Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy – 1988, Warszawa 30 III 1988, k. nlb.

321


(PKWN), 45. rocznicę zapoczątkowania (w dniu 16 I 1949 r.) – „wielkiej Ogólnopolskiej Akcji Upowszechnienia Książki”, 40. rocznicę uchwalenia ustawy o likwidacji analfabetyzmu, 160-lecie działalności miejskiej Bi-blioteki Publicznej im. Edwarda Raczyńskiego w Poznaniu, 45. rocznicę utworzenia Spółdzielni Wydawniczo-Oświatowej „Czytelnik” i 40. rocznicę utworzenia Ludowej Spółdzielni Wydawniczej16.

Analiza założeń programowych „Dni”, w tym celebrowanych rocznic wskazuje, że aż do 1989 r. próbowano je tak formułować, aby pogodzić odpowiednio zinterpretowane elementy tradycji narodowej z aktualnymi celami politycznymi władz PRL i ich ideowymi „rewolucyjnymi” i mark-sistowskimi korzeniami. Relatywnie szerokie przyzwolenie na odwoływanie się do przeszłości narodowej (rzeczą dalszych badań jest stwierdzenie, na ile miało ono charakter jedynie werbalny, a na ile rzeczywisty) znacząco odróżnia koncepcje programowe „Dni” z lat 70. i 80. XX w. od tych, które obowiązywały w okresie stalinizmu, a także (choć w mniejszym stopniu) w czasach rządów Władysława Gomułki.

Formuła organizacyjnaAnaliza sprawozdawczości dotyczącej imprez odbywających się w ra-

mach „Dni” wskazuje, że ich formuła organizacyjna ulegała pewnej ewo-lucji. Już w dokumentach Departamentu Pracy Kulturalno-Oświatowej i Bibliotek MKiS, oceniających ich przebieg w 1972 r. można odnaleźć elementy krytyki. W jednym z nich po sformułowaniu generalnej uwagi, że „Dni” to „impreza udana”, znalazło się kilka fundamentalnych zastrzeżeń. Piętnowano przede wszystkim praktykowaną jeszcze w wielu wypadkach, „odświętną akcyjność”. Obchody „Dni” zbyt powszechnie nosiły charak-ter „zrywu – kampanii”, która „kończy się wraz z zakończeniem miesiąca maja”. Koncentracja „środków i ich eksploatacji w okresie «Dni»” po-woduje, że „następnie odczuwa się ich brak w codziennej działalności”. Stwierdzano, że dostępność nowości wydawniczych w okresie DOKP jest nierówna: największa w stolicy, najmniejsza na wsi17.

W informacji z przebiegu DOKiP na terenie wojewódzkiego łódzkiego autorstwa kierownika Wydziału Kultury Prezydium Wojewódzkiej Rady Na-rodowej (PWRN) w Łodzi Aleksandra Wilkanowskiego czytamy:

Generalnym wnioskiem, wynikającym z przebiegu organizowanych kiermaszy – jest niewątpliwy spadek frekwencji, czego przyczyną był w wielu przypad-

16 AMK, MKiS, 1561/6, Założenia programowe i organizacyjne Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy – 1989 r., k. nlb.

17 AMK, MKiS, mat. nieuporz., Dni Oświaty, Książki i Prasy – 1972, k. 180-204.

322

Dariusz Jarosz

kach brak zarówno interesujących nowości wydawniczych, jak i oczekiwanych przez czytelników wznowień. W środowisku wiejskim zjawiskiem nagminnym był z kolei brak najnowszych wydawnictw z zakresu literatury rolniczej. […] «Dni» w obecnej formie nie zdają już egzaminu. Podstawowym mankamentem jest lawina imprez, a więc: spotkań, odczytów, prelekcji, konkursów, koncertów, przeglądów i festiwali. Przykłady można zresztą mnożyć w nieskończoność. W tej sytuacji wiele imprez, szczególnie takich, jak odczyty, prelekcje, wysta-wy książek, spotkania – cieszy się minimalnym zainteresowaniem, a godne uwagi inicjatywy pozostają niezauważone. «Dni Oświaty» są również w wielu przypadkach osobliwym «świętem» dla placówek Domu Książki. Księgarze odkładają «pod ladę» co bardziej atrakcyjne nowości, aby zabezpieczyć się od-powiednio właśnie na «Dni Oświaty». Jest to naszym zdaniem zjawisko szko-dliwe [ponieważ utrudnia] zakup dobrej książki w ciągu całego roku.

Po tym wysiłku placówki kultury „zasypiają”, rozpoczynają „radosną” twór-czość sprawozdawczą. „Chlubimy się liczbami, sporządzamy sążniste statysty-ki” (wedle zasady: im więcej tym lepiej), „które z kolei odkładamy ad acta”18.

W ocenach przebiegu „Dni” w 1973 r. powtórzone zostało część zarzu-tów formułowanych rok wcześniej. Długi okres ich trwania (w tym roku od 3 maja do 10 czerwca) miał powodować „zmęczenie organizacyjne pla-cówek i instytucji kultury lawiną spotkań, odczytów, koncertów, festynów, przeglądów, festiwali, nie zawsze stojących na właściwym poziomie, a czę-sto robionych dla poprawienia danych statystycznych”. Atmosfera akcyjno-ści sprzyjała nieefektywnemu wydatkowaniu środków finansowych:

Np. biblioteki publiczne wydatkują w tym czasie ok. 80% bezosobowego fun-duszu płac z tytułu honorariów na spotkania autorskie literatów i dziennika-rzy. Z drugiej zaś strony, ludzie ci mają w tym czasie często po 2, 3 spotkania dziennie, nie zawsze z odpowiednio przygotowaną publicznością. Stawia to pod znakiem zapytania społeczną przydatność tego typu działań19.

Obok postulatu skrócenia okresu „Dni” i bardziej równomiernego roz-łożenia imprez kulturalnych w ciągu całego roku, w cytowanym dokumen-cie poczynione zostały uwagi dotyczące imprez wówczas organizowanych. Stwierdzano bowiem, że DOKP z biegiem lat

zmieniały swoje oblicze. Ich tegoroczna formuła wskazuje, że są one coraz bardziej pewnego rodzaju «Wiosną Kulturalną», okazją do zademonstrowania całemu społeczeństwu twórczości zawodowej i amatorskiej, przedstawienia

18 AMK, MKiS, mat. nieuporz., Informacja z przebiegu DOKiP na terenie woj. łódzkiego w 1972 r. kierownika Wydziału Kultury PWRN Aleksandra Wilkanowskiego, k. 128-131.

19 AMK, MKiS, mat. nieuporz., Ocena „Dni…”, k. 17-18.

323


lub podjęcia społecznych inicjatyw kulturalnych, przeglądu dorobku edytor-skiego i czytelniczego, przybliżenia książki do narodu, wzajemnego bliższego poznania się środowisk twórczych i dziennikarskich z ludźmi pracy.

Od paru lat „Dni” stają się imprezą coraz bardziej wszechstronną i jej ramy obejmują wszystko to, co jest związane z kulturą. Trudno, zdaniem autorów dokumentu, doszukiwać się w nich elementów oświatowych, co jest zrozumiałe „w dzisiejszej rzeczywistości kraju, kiedy to problemy likwidacji analfabetyzmu i braku elementarnego wykształcenia należą do przeszłości, a realnym celem staje się powszechne wykształcenie ponadpodstawowe”. W tej sytuacji, biorąc pod uwagę nikłe zainteresowanie „Dniami” ze strony resortu oświaty i wychowania wysunięto postulat „zmiany nazwy na DNI KULTURY – OŚWIATY – KSIĄŻKI I PRASY”20.

Ten ostatni postulat został zrealizowany: od 1974 r., jak wzmiankowałem już wcześniej, „Dni” zmieniły oficjalnie swoją nazwę. Co do innych sugestii, to szczególnie interesująca jest kwestia kiermaszów jako tradycyjnych, koja-rzonych z „Dniami” imprez kulturalnych. Najpewniej słusznie autorzy cyto-wanego wyżej dokumentu konstatowali, że należy – jak „wskazuje przykład kiermaszu warszawskiego”, rozpatrywać je „nie tylko w sferze faktów kul-turalnych, lecz także obyczajowych”. Tradycją stało się, „że przynajmniej w jedną z niedziel wypada pójść na kiermasz” i nie wypada wyjść z niego bez co najmniej drobnego zakupu21.

Jednak kiermasze książkowe borykały się przede wszystkim z proble-mami wynikającymi z trudności zapewnienia dla nich odpowiedniej ofer-ty książkowej. Wzmiankowane już „chomikowanie” atrakcyjnych tytułów przez księgarzy, aby je sprzedawać w okresie „Dni” było praktyką piętnowa-ną, aczkolwiek wymuszoną stanem rynku książki w PRL.

Niemożność zapewnienia atrakcyjnej oferty książkowej na majowe kier-masze zaostrzała się w okresach narastania kryzysów społeczno-gospodar-czych i politycznych. Tak było na pewno na początku lat 80. Już w 1981 r. za-niechano lub ograniczano organizowanie tradycyjnych dużych kiermaszów ulicznych. W piśmie skierowanym w marcu 1984 r. do Wydziału Kultury KC PZPR przez Departament Bibliotek, Domów Kultury i Działalności Społecz-no-Kulturalnej MKiS stwierdzano, że ta forma upowszechniania książki, tak jak spotkania autorskie nie może być w pełni reaktywowana ze względu na istniejące jeszcze trudności na rynku księgarskim. Niemniej:

Zalecamy jednak organizowanie kiermaszów, głównie w zakładach pracy, wiejskich szkołach i ośrodkach kultury. Kiermasze te należy łączyć z dobrze

20 Tamże, k. 17-18. 21 Tamże, k. 19.

324

Dariusz Jarosz

325


przygotowanymi spotkaniami autorskimi – szczególnie z autorami cieszący-mi się dużą popularnością wśród dzieci i młodzieży22.

Zachowana sprawozdawczość dotycząca organizacji DKOKP w poszcze-gólnych województwach wskazuje, że te zalecenia były wcielane w życie23.

W założeniach organizacyjnych DKOKP w 1985 r. postulowano również w tej materii dużą ostrożność:

Pomimo ewidentnych osiągnięć w produkcji wydawniczej nie możemy jesz-cze zbyt szeroko wychodzić z kiermaszami książek. Dopóki istnieć będą poważne dysproporcje pomiędzy zapotrzebowaniem na książkę a możliwo-ścią pełnego zaopatrzenia rynku księgarskiego, powinniśmy się ograniczyć do kiermaszy w zakładach pracy, placówkach kulturalnych i oświatowych w mieście i na wsi. Zaleca się łączenie tych kiermaszy z dobrze przygotowa-nymi spotkaniami autorskimi24.

Dopiero dwa lata później, w 1987 r. w założeniach organizacyjnych DKOKP przewidywano, że po „kilkuletniej przerwie, nastąpi ożywienie im-prez kiermaszowych zarówno w miastach jak i na wsi, na ulicach i placach, w osiedlach mieszkaniowych, w zakładach pracy, instytucjach i szkołach”25. Na podstawie sprawozdania z imprez, które odbyły się w tym roku można stwierdzić, że ten postulat został zrealizowany. Księgarnie zorganizowały wówczas 5020 kiermaszów, osiągając obroty z ich tytułu szacowane na ok. 0,5 mld zł. Najwięcej kiermaszów przeprowadziły przedsiębiorstwa Domu Książki we Wrocławiu (510), Poznaniu (446), Bydgoszczy (433), Krako-wie (ponad 420), Kielcach (360), Rzeszowie (320) i Olsztynie (320). Wśród

22 AAN, KC PZPR, LVI-697, Pismo…, k. nlb. 23 Świadczy o tym m.in. sprawozdanie Domu Książki w Bydgoszczy z 12 VI 1984 skierowane

do Zrzeszenia Księgarstwa, gdzie odnotowano, że ze względu na trudności na rynku księgarskim „również w tym roku” Dom Książki „nie mógł zorganizować tradycyjnych, wojewódzkich kiermaszy książki na wolnym powietrzu, jako imprez dla księgarstwa wiodących i cieszących się największym powodzeniem wśród społeczeństwa”. „Wzorem pięciu ostatnich lat” zaproponowano w zamian: „kiermasze książki w księgarniach w wolne soboty, otwarte dla wszystkich (7), kiermasze w lokalach pozaksięgarskich (w zakładach pracy, ośrodkach kultury i w szkołach), kiermasz książki w księgarni (zamknięty) dla pracowników Bydgoskich Fabryk Mebli. Kiermasze w zakładach pracy, ośrodkach kultury i szkołach były zorganizowane i obsługiwane przez księgarnię lub przez zakłady pracy, ośrodki kultury i szkoły we własnym zakresie. Księgarnie wydawały tylko zestawy odpowiednich książek, do rozliczenia na zasadach komisu (bez marży lub prowizji)”. Zob. KC PZPR, LVI-1218, Dom Książki Bydgoszcz do Zrzeszenia Księgarstwa, Bydgoszcz, 12 VI 1984, Informacje o udziale PP „Dom Książki” w Bydgoszczy w „Dniach Kultury, Oświaty, Książki i Prasy”, 3-30 V 1984, k. nlb.

24 AAN, KC PZPR, LVI-719, MKiS, Departament Bibliotek, Domów Kultury i Działalności Społeczno-Kulturalnej, XXIX Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy, Warszawa kwiecień 1985, k. nlb.

25 AMK, MKiS, mat. nieuporz., Departament Książek i Bibliotek, Założenia programowe i organizacyjne Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy – 1987, k. nlb.

nich znalazły się m.in. wielkie imprezy wojewódzkie jak np. dwudniowy kiermasz na Rynku Głównym w Krakowie i kiermasz przed Nowohuckim Centrum Kultury oraz na Placu Litewskim w Lublinie (z okazji obchodów 670-lecia nadania praw miejskich)26.

Wydaje się jednak, że problem z organizowaniem tych przedsięwzięć mógł się nie ograniczać tylko do trudności z zapewnieniem odpowiedniej oferty wy-dawniczej. Świadczą o tym odnalezione w aktach przechowywanych przez In-stytut Pamięci Narodowej (IPN) materiały dotyczące tzw. sprawy obiektowej „Kiermasz” z 1980 r. W dniach 3-31 maja tego roku odbywały się DKOKP, a od 21 do 26 maja – Międzynarodowe Targi Książki (MTK) w Warszawie. W ramach „Dni” w stolicy (w okolicach Pałacu Kultury i Nauki) zorganizowa-ne były kiermasze książek (11,18 i 25 maja). Informacje zebrane przez Służbę Bezpieczeństwa (SB) wskazywały, że opozycja polityczna zamierzała wyko-rzystać kiermasz i MTK do zaprezentowania i rozreklamowania wydawnictw drugiego obiegu, w tym publikacji Niezależnej Oficyny Wydawniczej (NOW). Aby przeciwdziałać tym akcjom SB podjęła szereg środków, m.in. penetrację rejonu, gdzie miały się odbyć kiermasze, szczególnie w noce je poprzedzające. Teren ten został obstawiony przez funkcjonariuszy SB. Co prawda cytowany dokument nie zawiera informacji o jakichkolwiek działaniach przedstawicie-li opozycji w trakcie kiermaszów (ograniczono się do wręczania prospektów reklamujących NOW-ą uczestnikom uroczystego koncertu z okazji otwarcia MTK w dniu 20 maja w Teatrze Wielkim), to jednak ta sprawa pokazywała, że należało się z nimi liczyć27. Czy potencjalne „zakłócenie” kiermaszów książek przez opozycję polityczną, a zwłaszcza groźba pojawienia się tam wydaw-nictw bezdebitowych miała wpływ na ograniczenie skali i liczby kiermaszy organizowanych w ramach DKOKP w latach następnych? Tego nie udało się ustalić, ale niewykluczone, że taka przesłanka mogła tkwić u genezy decyzji podejmowanych w tej sprawie28.

Zachowane materiały sprawozdawcze pozwalają jedynie na dość ogólną analizę przebiegu imprez organizowanych w ramach DKOKP (do 1973 r. – DOKP). Jakie były najważniejsze ich formy? Już z wcześniej poczynio-

26 AAN, KC PZPR, LVI-145, Departament Książki i Bibliotek MKiS do T. Sawica, kierownika Wydziału Kultury KC PZPR, Warszawa 20 VII 1987. Sprawozdanie z 41 Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy [1987], k. nlb.

27 Instytut Pamięci Narodowej (dalej: IPN), BU 0999/161, Analiza materiałów w sprawie obiektowej krypt. „Kiermasz” nr ewid. 27598, Warszawa, 7 lipca 1980, tajne specjalnego znaczenia, k. 115-116.

28 W istniejącej literaturze przedmiotu nie udało mi się odnaleźć informacji na ten temat. W zbiorowej pamięci utrwalił się obraz niezależnego kiermaszu wydawnictw drugoobiegowych (w dniach 10-12 maja 1981 r. na Politechnice Warszawskiej, zorganizowany przez Niezależne Zrzeszenie Studentów). Zob. [online] http://pamiec.pl/pa/kalendarium-1/12102,17-maja-1981-roku-na-Politechnice-Warszawskiej-zakonczyl-sie-Kiermasz-Wydawn ictw.html [dostęp 3.07.2017].

326

Dariusz Jarosz

nych uwag wynika, że dużą wagę przywiązywano do kiermaszów. Ich liczba wahała się. W 1972 r. zorganizowano ich ogółem 5224, w tym ulicznych (w mieście i na wsi) – 1564, w zakładach pracy – 1142, w szkołach – 1877, w innych ośrodkach – 64129. Rok później liczbę kiermaszów ustalono na 467230, a w 1977 r. – na 5294 (w tym 2115 ulicznych, tj. o ponad 100 wię-cej niż w 1976, 1305 w zakładach pracy)31. W 1979 r. zorganizowano 4065 imprez kiermaszowych, w tym 1887 kiermaszy ulicznych (w miastach wo-jewódzkich 202), 871 w zakładach pracy, 910 w szkołach i innych środowi-skach młodzieżowych oraz 397 w innych środowiskach32.

Jak już wzmiankowano wcześniej na początku lat 80. przestano organi-zować kiermasze uliczne. Ich reaktywacja następowała stopniowo od poło-wy dekady. W przypadku Warszawy powrót do tej tradycji „po pięcioletniej przerwie” nastąpił w 1986 r.33 W 1987 r. w całej Polsce miało zostać zorga-nizowanych 5020 kiermaszów, w 1988 r. – około 600034. W 1989 r. w gorą-cej atmosferze politycznej kiermaszów ulicznych było dużo mniej (2502), a niektóre wielkie aglomeracje miejskie (jak np. Warszawa) zrezygnowały z ich organizacji35.

Ale majowe „Święto Kultury” to nie tylko kiermasze, choć to z nimi były kojarzone w świadomości potocznej. Kampanijność obchodów przejawiała się w nagromadzeniu w okresie „Dni” ogromnej liczby imprez o różnym charakterze.

Jako potwierdzenie tej strategii może służyć sprawozdanie z DOKP w 1973 r. Od 3 maja do 10 czerwca zorganizowano ponad 45 000 „form uczestnictwa w kulturze”, wśród których obok kiermaszów wymieniano: spotkania autorskie (4442), spotkania z działaczami kultury i pracownika-mi naukowymi (6300), odczyty (5828), wystawy (2288), wystawki (6468), sesje, seminaria i sejmiki (170), imprezy artystyczne (7178), „imprezy z książką”: lekcje biblioteczne, wycieczki do bibliotek, konkursy czytelni-cze (6002), konkursy (584), wycieczki, zawody sportowe i imprezy o innym charakterze (1150). Ponadto w tym czasie oddano do użytku 88 nowych placówek kultury (biblioteki, punkty biblioteczne, księgarnie, placówki upowszechniania kultury).

29 AMK, MKiS, mat. nieuporz., Dni Oświaty, Książki i Prasy – 1972, k. 187. 30 AMK, MKiS, Ocena „Dni…”, k. 13. 31 AMK, MKiS, 1175/85, Informacja o przebiegu XXXI Dni Kultury, Oświaty, Książki

i Prasy, Warszawa, grudzień 1977, k. nlb. 32 AAN, KC PZPR, LVI-1788, Sprawozdanie z udziału Domu Książki w dniach Kultury

Oświaty, Książki i Prasy – 1979 r., k. nlb. 33 AMK, MKiS, 1362/12, Sprawozdanie zbiorcze z Dni Kultury Oświaty, Książki i Prasy

1986, k. nlb. 34 AMK, MKiS, 1698/4, Sprawozdanie z Dni Kultury, oświaty, Książki i Prasy 1988, k. nlb.35 AMK, MKiS, 5110, Ocena 43 Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy 1989, k. nlb.

327


Imprezy, które odbywały się w każdą niedzielę w tym okresie, były pod-porządkowane zmieniającej się tematyce. „Dni” zainaugurowano 6 V 1973 r. Zorganizowano wówczas kiermasze książki i wielkie imprezy artystyczno--rozrywkowe. W niektórych województwach szczególnie zaakcentowano ludowy charakter obchodów, inaugurując je w siedzibach gmin, w związ-ku z: otwarciem nowo wybudowanej biblioteki gminnej w Czudcu w woj. rzeszowskim, turniejem gmin (Zawada, woj. wrocławskie) i seminarium na temat rozwoju kultury na wsi (Złoczewo, woj. łódzkie).

Niedziela 13 maja w programie obchodów została nazwana Dniem Mło-dzieży. Oprócz masowych zabaw zorganizowano wówczas kilka tematycz-nych wystaw (w Warszawie: „Młodzież polska współtwórcą kraju”, we Wrocławiu: „Młody współczesny w filmie polskim”, w Krakowie: „Prasa o młodzieży”). 20 maja był obchodzony jako już tradycyjny Dzień Działa-cza Kultury. Odbywały się wówczas spotkania lokalnych władz z osobami zasłużonymi dla rozwoju życia kulturalnego, wręczano im nagrody i odzna-czenia. Kolejna niedziela została poświęcona oświacie i kulturze w środo-wisku robotniczym. Podstawową formą obchodów były spotkania literatów i dziennikarzy z czytelnikami. 3 czerwca pod hasłem: „nauka w służbie oj-czyzny” zorganizowano ponad 5800 odczytów. Dotyczyły one m.in. Komisji Edukacji Narodowej, M. Kopernika, kultury ludowej i regionalizmu, histo-rii, wojska i kultury robotniczej. 10 czerwca był Dniem Wsi Polskiej. Impre-zy wówczas organizowane miały za zadanie aktywizację gmin powstałych w ramach reformy administracyjnej w 1973 r. Ograniczyły się one głównie do prezentacji twórczości amatorskiej i ludowej36.

Realizowany w 1973 r. schemat obchodów z charakterystycznym rozło-żeniem akcentów (z naciskiem na kulturę ludową i środowisk robotniczych i na otwieranie nowych placówek kulturalnych) ulegał stopniowej rozbu-dowie, o czym świadczy chociażby przebieg obchodów „Dni” w 1977 r. Imprezy wówczas zorganizowane zostały skoncentrowane wokół kilku wątków tematycznych. Inauguracja w dniu 3 maja poświęcona została „wielkim ośrodkom przemysłowym, zakładom pracy przodującym w or-ganizacji życia kulturalnego”. 4 maja w ramach Dnia Bibliotek i Czytel-nictwa doszło m.in. do spotkania przedstawicieli polskiego bibliotekarstwa z wicepremierem Józefem Tejchmą. 5 maja w ramach Dnia Prasy zaakcen-towano 30-lecie RSW „Prasa-Książka-Ruch” oraz 65-lecie dziennika Ko-munistycznej Partii Związku Radzieckiego (KPZR) „Prawda” („Правда”). 7 maja był obchodzony jako Dzień Kultury w Wojsku Polskim, a 8 maja inaugurowano kiermasze książki. 12 maja był Dniem Rzemiosł Artystycz-nych, 14 maja – Dniem Kultury i Amatorskiego Ruchu Artystycznego,

36 AMK, MKiS, mat. nieuporz., Ocena „Dni…”, k. 13-17.

328

Dariusz Jarosz

15 maja – Dniem Polskiej Muzyki i Plastyki. 20 maja odbywały się narady regionalnych towarzystw kultury, 29 maja organizowano festyny ludowe w ramach Święta Kultury Wsi Polskiej. Obchody zamykał Dzień Muzeów i Ochrony Zabytków 5 VI 1977 r.37 Dwa lata później ten program został jeszcze bardziej rozbudowany38.

Lektura informacji o imprezach kulturalnych organizowanych w tym okresie na szczeblu lokalnym pokazuje, że ich liczba również stopniowo wzrastała. Coraz częściej przybierały one formę festynów kulturalnych, co było świadomym zabiegiem koncepcyjnym organizatorów.

Ten rozmach organizacyjny wyraźnie został zahamowany na początku lat 80. Sprawozdania z przebiegu DKOKP w poszczególnych województwach w 1981 r. informują, że zarówno skala, jak i liczba imprez uległa redukcji. Dotyczyło to m.in. wspomnianych już dużych kiermaszów ulicznych, cier-piących na deficyt atrakcyjnej oferty wydawniczej. Zdaniem autorów tych sprawozdań braki książek i prasy kwestionowały samą ideę „Dni”. W jed-nym z nich, dotyczącym województwa opolskiego pisano:

Największą trudność w realizacji idei «Dni» stanowi brak książek w księgar-niach, na które czekają klienci. W bieżącym roku w maju księgarnie w na-szym województwie nie dysponowały w ogóle literaturą dla dzieci i młodzieży, książki z tego zakresu otrzymano w czerwcu, zestaw tytułów z beletrystyki był skromny, natomiast wydawnictw encyklopedycznych i poradników nie było w ogóle. W takiej sytuacji trudno mówić o szerokim upowszechnianiu książki39.

Z innych województw donoszono, że brak atrakcyjnych i poszukiwanych wydawnictw zniechęcał publiczność do odwiedzania kiermaszów40. Próbą złagodzenia tych trudności było organizowanie kiermaszów książek używa-nych. 12 czerwca odbył się on w Łodzi z inicjatywy Komisji Zakładowej NSZZ „Solidarność” w Miejskiej Bibliotece Publicznej im. Ludwika Waryń-skiego. Sprzedawano książki pochodzące zarówno ze zbiorów prywatnych,

37 AMK, MKiS, 1175/85, Informacja o przebiegu…, k. nlb. 38 W 1979 r. kalendarz imprez obejmował: 3 maja – Dzień Bibliotek; 4-9 maja – IV Ogólnopolskie

Biennale Sztuki Dziecka w Poznaniu; 6 maja – Dzień Prasy, Radia i Telewizji; 7-9 maja: Dni kultury w Ludowym Wojsku Polskim; 10 maja – Dzień Rzemiosł Artystycznych; 12 maja – Dzień Muzyki; 13 maja – Dzień Kultury Osiedli Mieszkaniowych; 16-21 maja – XXIV Międzynarodowe Targi Książki; 17 maja – Dzień Plastyki; 19 maja – Dzień Amatorskiego Ruchu Artystycznego; 20 maja – Dzień Działacza Kultury; 21 maja – Dzień Filmu; 26 maja – Dzień Regionalnych Towarzystw Kultury; 27 maja – Dzień Muzeów, Skansenów i Parków Narodowych i Dzień Drukarza; 1 czerwca – Dzień Dziecka; 3 czerwca – Święto Kultury Wsi. Dzień Polskiej Sztuki Ludowej i Folkloru. AMK, MKiS, 1175/82, Założenia programowe…, k. nlb.

39 AMK, MKiS, 1175/87, Informacja o przebiegu Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy w woj. opolskim w 1981 r., k. nlb.

40 Zob. m.in. tamże, Sprawozdanie z Dni Kultury Oświaty Książki i Prasy obchodzonych dorocznie w woj. sieradzkim [1981], k. nlb.

329


330

Dariusz Jarosz

jak też z różnych bibliotek, a zebrany dochód przeznaczono na zakup prasy związkowej, która miała być przekazana do Biblioteki41.

W 1981 r. zrezygnowano również z wielu innych imprez organizowanych wcześniej. Wynikało to z trudności finansowych, jakie przeżywały instytucje kultury oraz innych problemów, spowodowanych zjawiskami kryzysowymi w gospodarce.

W atmosferze większej otwartości w debacie publicznej pojawiały się wówczas głosy kwestionujące dotychczasową formułę „Dni”. Sprawozdanie z województwa gorzowskiego kończyło się konkluzją:

Z czterech określeń «Dni» tylko pierwszy człon, najpóźniej dołączony do nazwy, pozostaje nadal aktualny, zaś oświatowych imprez jest coraz mniej (nie cieszą się frekwencją), a z książką i prasą majowe święto ma coraz mniej wspólnego. Wydaje się celowe potraktowanie «Dni» jako pretekstu do pre-zentacji całorocznej pracy poszczególnych środowisk i instytucji wzbogaca-jąc tę propozycję o szczególnie atrakcyjne imprezy «obce»42.

Wydaje się jednak, że formuła DKOKP nie została zmieniona, a za-programowanym celem było rozszerzenie spektrum imprez wpisanych w schemat obowiązujący w poprzedniej dekadzie. Najbardziej przekonu-jącym dowodem na potwierdzenie tej tezy jest sprawozdawczość z roku 1987. W dokumencie ministerialnym na ten temat pisano z nieukrywaną dumą, że „rok 1987 przejdzie do kronik jako początek znaczącej odbudowy imprez kiermaszowych”. Jako ważne osiągnięcie, nawiązujące do najlep-szych tradycji „Dni” traktowano otwieranie w ich trakcie nowych placó-wek kulturalnych (w Wąchocku w woj. kieleckim, w Łużnej w woj. no-wosądeckim, w Czańcu w woj. bielsko-bialskim, w Samborze i Ostródzie w woj. olsztyńskim, w Lubrzy w woj. zielonogórskim i na osiedlu Kuź-niki we Wrocławiu). Wzmiankowano o opiniach księgarzy, którzy mieli twierdzić, że „w tegorocznych Dniach […] udało się stworzyć atmosferę dawnych majowych spotkań z książką”43. Wyrazem przywiązania dużej wagi władz państwowych do DKOKP w tym roku była ich centralna inau-guracja w Płocku z udziałem ministra kultury i sztuki profesora Aleksandra Krawczuka oraz lokalnych władz partyjnych i państwowych, uświetniona festynem ludowym. Zgodnie z utrwaloną tradycją poszczególne imprezy były porządkowane w ramach wątków tematycznych – Dzień Zwycięstwa, Dzień Księgarza i Kolportera, Dzień Drukarza, Dzień Bibliotekarza, Dzień

41 Tamże, Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miasta Łodzi do Ministerstwa Kultury i Sztuki, 13 lipca 1981, k. nlb.

42 Tamże, Ocena XXXVI Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy w woj. gorzowskim, k. nlb. 43 AMK, MKiS, 1362/13, Sprawozdanie z 41 Dni Kultury, Oświaty, Książki i Prasy, k. nlb.

331


Prasy, Dni Sztuki Ludowej i Folkloru, Dzień Stowarzyszeń Regionalnych, Dzień Działacza Kultury44.

W 1988 r. centralną inaugurację „Dni” zorganizowano 4 maja w Pęzinie koło Stargardu, z udziałem sekretarza KC PZPR Andrzeja Wasilewskiego, wiceministra kultury i sztuki Kazimierza Molka i wiceprzewodniczącego Narodowej Rady Kultury Wiesława Myśliwskiego. 3 i 4 maja – najpierw w Szczecinie, a potem w Pęzinie, obradował Zespół Partyjnych Biblioteka-rzy i Księgarzy, który przyjął dokument zatytułowany „Upowszechnienie książki i rozwój bibliotek w środowisku wiejskim”. Szacowano, że odbyło się wówczas ponad 35 000 różnych imprez, w tym około 2000 spotkań au-torskich (czemu sprzyjało podwyższenie stawek za udział w nich)45.

W 1989 r. skala imprez organizowanych w ramach „Dni” była dużo mniejsza. Polska żyła wówczas przygotowaniami do wyborów do Sejmu. DKOKP jako impreza kojarzona z PRL, odchodziły w przeszłość wraz z for-macją ustrojową, która je powołała do życia.

KonkluzjeAnaliza założeń ideowych i programowych „Dni” oraz sprawozdawczości

z imprez, jakie pod ich szyldem były organizowane wskazuje na ich dość ści-słe podporządkowanie państwowej polityce kulturalnej. Mimo pojawiających się głosów kwestionujących ich formułę i wskazujących na „kampanijność”, do końca PRL nie dokonano istotnych zmian koncepcyjnych i organizacyj-nych DKOKP. Jeżeli mimo to obchody w poszczególnych latach różniły się od siebie, to nie był to efekt innowacyjnego myślenia rządzących, ale koniecz-ność wymuszona zjawiskami kryzysowymi w gospodarce i zawirowaniami politycznymi lat 1971-1989. Powodowały one, że rutynowy i sztampowy ka-lendarz imprez był zubażany bądź wzbogacany. Wydaje się jednak, że pro-gram i założenia nadal podporządkowane były narzuconemu schematowi. Czy były próby zmiany tego stanu rzeczy i jak się zakończyły – to problemy, które wymagają dalszych badań. Istotną rolę mogą w nich odegrać relacje żyjących uczestników i osób zaangażowanych w ich organizację.

Bibliografia

ArchiwaliaArchiwum Zakładowe Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego (mat. nie-

uporz. oraz: 1175/82, 1175/83, 1175/85, 1175/87, 1698/4, 1561/6, 1362/12, 1362/13, 1698/4, 5110).

44 Tamże. 45 AMK, MKiS, 1698/4, Sprawozdanie…

Archiwum Akt Nowych, Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotni-czej (LVI-697, LVI-719, LVI-1455, LVI-1218, LVI-1788).

Instytut Pamięci Narodowej, BU 0999/161.

OpracowaniaJarosz D., Dni Oświaty Książki i Prasy w latach 1959-1970 w propagandzie kultural-

nej PRL, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2012, t. 6, s. 143-160.Jarosz D., Dni Oświaty, Książki i Prasy w systemie propagandy kulturalnej władz Pol-

ski Ludowej 1946-1956, „Polska 1944/45-1989. Studia i materiały” 2011, t. 10, s. 43-60.Jarosz D., Święto książki z wielką polityką w tle (Dni Oświaty w maju 1946 r.), [w:] Bi-

bliologia polityczna. Praca zbiorowa, pod red. D. Kuźminy, Warszawa 2011, s. 265-273.Zaremba M., Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm: nacjonalistyczna legitymizacja

władzy komunistycznej w Polsce, Warszawa 2005.

332

Dariusz Jarosz

Zdzisław GębołyśKatedra Informacji Naukowej i BibliologiiUniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Bydgoszcz, [email protected]

Cieszyńskie bibliografie terytorialne od końca wieku XIX do początku wieku XXI

Abstract

Cieszyn Territorial Bibliographies from the Turn of 19th Century to the Beginning of 21th Century

The paper will present the most important accomplishments on the field of documentation and registering of literature from Cieszyn Silesia, firstly bibliographical lists, which were prepared in 19th century to 20th century. Next I would like to describe collective (teamwork) bibliographies, Polish, Czech and German, which register literature from Cieszyn Silesia. Registration of publishing production from Cieszyn Silesia will be showed within the context of complicated and various political, economical an cultural conditions. Critical review of literature revevals the need of registering prints from Cieszyn Silesia. Polish and Czech activities in this field are will be discussed, as well as planned ones concerning a complete database of Cieszyn Silesia publishing production.

Key words: current bibliography ‒ retrospective bibliography ‒ database ‒ catalogue online ‒ Cieszyn ‒ Cieszyn Silesia ‒ Poland ‒ Czech Republic ‒ Germany ‒ Austria.

Słowa kluczowe: bibliografia bieżąca ‒ bibliografia retrospektywna ‒ baza danych ‒ katalog online ‒ Cieszyn ‒ Śląsk Cieszyński ‒ Polska ‒ Czechy ‒ Niemcy ‒ Austria.

Wstęp

Śląsk Cieszyński to region o długiej i złożonej historii (okresy: polski, czeski, austriacki, polsko-czeski), naznaczonej konfliktami politycznymi, wyznaniowymi (reformacja, kontrreformacja), narodowościowymi (kon-

333




flikty: polsko-czeski; polsko-niemiecki; czesko-niemiecki), co skłania do zadawania pytań i formułowania problemów badawczych. Ziemia cieszyń-ska wraz z Cieszynem stanowiła od połowy XIX w. ważny ośrodek kultury polskiej, czego wyrazem był rozwój wydawnictw, bibliotek, drukarni, szkół, a także, polskiej religijności, dzięki Kościołowi katolickiemu i ewangelic-kiemu1. Rezultatem działalności twórczej, prowadzonej w różnych kierun-kach i warunkach, nierzadko skrajnie niekorzystnych dla kultury polskiej (wojny, klęski żywiołowe, pozostawanie poza Polską od 1335 r.) jest boga-ty treściowo i niemały ilościowo dorobek wydawniczy, odzwierciedlający wieloetniczną, wielowyznaniową i wielokulturową substancję tego miasta i regionu. Jego znaczenie, także dla współczesnych państw pretendujących do dziedzictwa Księstwa Cieszyńskiego (Polska, Czechy, Niemcy, Austria), jest nie do przecenienia. Dokładna wielkość tego dorobku nie jest jednak znana. Powodem pierwszym jest rozproszenie, częstokroć też zniszczenie wydanych książek i czasopism. Powodem drugim, nie mniej istotnym, jest brak do dnia dzisiejszego jednej kompletnej terytorialnej bibliografii cie-szyńskiej obejmującej całe piśmiennictwo wydane na Śląsku Cieszyńskim oraz dotyczące regionu, czy chociażby ograniczonej do głównych języków dla niego istotnych: polskiego, czeskiego, niemieckiego. Głównym tematem tekstu jest zatem bibliografia cieszyńska jako pewien odrębny rodzaj opra-cowania bibliograficznego, przede wszystkim ze względu na: terytorium (ziemia cieszyńska w ujęciu podmiotowym i przedmiotowym), chronologię wydania (od bibliografii Józefa Londzina do dziś), zasięg formalno-wydaw-niczy (książki, czasopisma, kalendarze, druki ulotne) oraz zasięg językowy (polski, czeski, niemiecki, łaciński).

Zadaniem autora jest przedstawienie najważniejszych bibliografii reje-strujących cieszyński dorobek wydawniczy od początku XX w. aż po czasy współczesne. Pod określeniem cieszyńska bibliografia terytorialna rozumie-my w szerokim pojmowaniu tego terminu bibliografie mieszane podmioto-wo-przedmiotowe, tzn. rejestrujące druki (piśmiennictwo) wydane na Ślą-sku Cieszyńskim oraz publikacje dotyczące tego regionu, bez względu na miejsce wydania bibliografii. Przegląd bibliografii zostanie przeprowadzo-ny w ujęciu chronologicznym i językowym. W ramach chronologicznych rozprawy (1904-2017) wydzielone zostały terytoria odpowiadające miejscu tworzenia bibliografii (Polska, Czechosłowacja, Czechy, Niemcy, Austria). Poprzez eksplorację bibliografii, katalogowych baz danych oraz Internetu zostały zebrane podstawowe źródła bibliograficzne o zakresie ogólnym,

1 Zob. M. Pawłowiczowa, Książka polska i biblioteka na Śląsku Cieszyńskim w latach 1740-1920, Katowice 1986, s. 7-19, 26-29; Z dziejów cieszyńskich oficyn drukarskich (1806-1945), [tekst S. Król, M. Szelong, M. Śliż], Cieszyn 2006.

334

Zdzisław Gębołyś

tj. te, które przynajmniej nominalnie nie ograniczają się w doborze doku-mentów do jednej dziedziny wiedzy lub formy wydawniczej oraz wybrane bibliografie dziedzinowe istotne dla Śląska Cieszyńskiego.

Autor chciałby odpowiedzieć na następujące szczegółowe pytania: 1. Kie-dy powstała pierwsza bibliografia cieszyńska?, 2. Jak rozwijała się bibliografia cieszyńska w poszczególnych państwach związanych historycznie z ziemią cieszyńską?, 3. Jakie czynniki miały wpływ na jej rozwój?, 4. Jak rozwój no-woczesnych technologii informacyjnych i Internetu wpłynął i wpływa na roz-wój bibliografii cieszyńskiej? Do tego dochodzą pytania szczegółowe: o zasięg chronologiczny, formalno-wydawniczy i terytorialny powstałych bibliografii, o ich układ oraz liczbę zarejestrowanych pozycji bibliograficznych/rekordów. Mając na uwadze wielokulturowy charakter analizowanego obszaru uwzględ-niono w niniejszych rozważaniach zarówno bibliografię polską, czeską, jak i niemiecką oraz austriacką. Celem Autora jest poznanie poprzez bibliografię wkładu ziemi cieszyńskiej w dzieje kultury polskiej, czeskiej, niemieckiej, au-striackiej, a nawet szerzej europejskiej. Jednocześnie zostaną określone po-trzeby bieżące w zakresie rejestracji druków cieszyńskich.

Zasięgiem chronologicznym objęto bibliografie bieżące i retrospektywne wydane w Polsce, Czechosłowacji, Czechach, Austrii i Niemczech, opubli-kowane drukiem i w postaci bibliograficznych baz danych. Autor wykaże, jak i na ile przemiany technologiczne i polityczne wpłynęły na organizację, formę oraz założenia metodyczne cieszyńskich bibliografii terytorialnych. Postara się również dowieść, że powstanie i rozwój bibliografii i bibliogra-ficznych baz danych o szerszym zasięgu terytorialnym (region) nie kłóci się z potrzebą tworzenia i rozwoju bibliografii terytorialnych mniejszych jed-nostek administracyjnych (miasto, gmina, powiat), także wydawanych dru-kiem. Całość rozważań przedstawi w dwóch perspektywach: historycznej, pokazującej początki bibliografii cieszyńskiej oraz językowej, obrazującej polski, czeski, niemiecki i austriacki dorobek bibliograficzny.

Do podjęcia tego tematu skłania także skromny stan badań nad piśmien-nictwem cieszyńskim zebranym w formie bibliografii. Pionierem w tym zakresie był Ludwik Brożek, autor przeglądowo-syntetycznego szkicu z 1930 r., omawiającego prace nad bibliografią cieszyńską2. Bilans prac nad bibliografią cieszyńską, rozumianą jako część składowa bibliografii śląskiej, przedstawił w 1946 r. Michał Ambros3. O cieszyńskich bibliografiach pisała Teresa Bątkiewicz4. Ważne informacje na ten temat przynoszą teksty Fran-

2 Zob. L. Brożek, O bibliografii cieszyńskiej i rzeczach pokrewnych, „Zaranie Śląskie” 1930, R. 6, z. 1, s. 5.

3 M. Ambros, Bibliografia śląska. Jej stan obecny i zadania na przyszłość, Katowice 1946.4 T. Bątkiewicz, Rozwój śląskich bibliografii regionalnych ogólnych od XVIII wieku do dziś,

„Śląskie Miscellanea” 2002, t. 15, s. 118-137.

335


ciszka Szymiczka5 i Agnieszki Bajor6. Z. Gębołyś opublikował w 2016 r. przegląd śląskich bibliografii terytorialnych7. Liczne odniesienia do cieszyń-skich bibliografii pojawiają się w syntetycznym tekście Wisławy Bertman i Anety Sokół o wydawnictwach ewangelickich w Polsce po 1989 r.8 Stan badań na temat bibliografii terytorialnej odnoszącej się również do Śląska Cieszyńskiego uzupełnia też tekst Karola Bobowskiego i Ryszarda Gładkie-wicza o Bibliografii historii Śląska9.

Geneza

Rozwój bibliografii cieszyńskiej pozostaje w ścisłym związku z dziejami książki na Śląsku Cieszyńskim. Do rejestracji wydawanego tam piśmiennic-twa przyczyniła się walnie sytuacja polityczna, religijna i narodowościowa na tym terytorium, w szczególności ścieranie się ze sobą polskiego, cze-skiego i niemieckiego ruchu narodowego, zwłaszcza po wybuchu Wiosny Ludów w 1848 r. Przemożny wpływ na rozwój piśmiennictwa na Śląsku Cieszyńskim miały i nadal mają stosunki wyznaniowe, czego wyrazem jest silna pozycja Kościoła ewangelickiego na tej ziemi od czasów reformacji.

Nim doszło do samodzielnej rejestracji piśmiennictwa cieszyńskiego ważny krok w tym kierunku uczynili ojcowie polskiej bibliografii: Feliks Bentkowski10, Adam Jocher11 i Karol Estreicher12, którzy w swoich biblio-grafiach uwzględniali również cieszyńską produkcję wydawniczą. Do wzo-rowania się na Estreicherze i szukania u niego inspiracji przyznawał się

5 F. Szymiczek, Stan i potrzeby bibliografii śląskiej, [w:] Pierwsza Konferencja Naukowa Komisji Bibliografii i Bibliotekoznawstwa Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, Wrocław 20-21 XI 1953 r. Referaty i dyskusja, red. A. Knot, Wrocław 1956, s. 9-27.

6 A. Bajor, Bibliografie terytorialne województwa śląskiego. Wstępna charakterystyka, „Pomagamy Sobie w Pracy” 2008, nr 3, s. 4-15.

7 Z. Gębołyś, Śląskie bibliografie terytorialne na przełomie XX i XXI wieku – między tradycją a nowoczesnością (od kartotek zagadnieniowych do bibliotek cyfrowych), „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2016, R. 71, z. 3, s. 71-84.

8 Zob. W. Bertman, A. Sokół, Książka i prasa ewangelicka w Polsce po 1989 r. Zarys zagadnienia i stan badań, „Toruńskie Studia Bibliologiczne” 2011, t. 4, nr 1, s. 105-120.

9 K. Bobowski, R. Gładkiewicz, K. Sanojca, Die Bibliographie der Geschichte Schlesiens. Stand, Perspektiven und Möglichkeiten einer internationalen Zusammenarbeit, [in:] Bibliographien zur Geschichte Ostmitteleuropas, hrsg. N. Kersken, R. Köhler, Marburg 1997, s. 39-42.

10 F. Bentkowski, Historia literatury polskiej wystawiona w spisie dzieł drukiem ogłoszonych. T. 1-2, Warszawa 1814.

11 A. Jocher, Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce, od wprowadzenia do niej druku po rok po rok 1830 włącznie, z pism Janockiego, Bentkowskiego, Ludwika Sobolewskiego [i in.]. T. 2, Wilno 1842.

12 K. Estreicher, Bibliografia polska. T. 1-34, Warszawa 1977-1978; K. Estreicher, Bibliografia polska. Cz. 4: XIX. stulecia : lata 1881-1900. T. 1-4, Warszawa, 1977.

336


ksiądz J. Londzin, któremu przysługuje miano ojca bibliografii cieszyńskiej i który, jak pisał L. Brożek: „rozpoczął nad nią mozolną pracę i dał trwałe podwaliny swym następcom”13. Nikt, jak pisze dalej Brożek „do tego stopnia co On nie interesował się cieszyńskim ruchem wydawniczym i nikt też tyle umiłowania nie włożył w tę tak żmudną i wiele czasu wymagającą pracę”14. Jej rezultatem jest Bibliografia druków polskich w Księstwie Cieszyńskiem od roku 1716 do roku 1904 (Cieszyn 1904), do której Londzin wydał dwa uzupełniające spisy zawierające druki opublikowane w latach 1904-192215. Do poprzedników J. Londzina należy zaliczyć Jerzego Kotulę i Jana Karola Sembrzyckiego. Pierwszy w latach 1878-1879 zamieszczał wykazy roczne polskiego piśmiennictwa w periodyku „Slovanský Katalog Bibliografic-ký” wydawanym w Pradze16. Książki cieszyńskie można odnaleźć również w Krótkim przeglądzie literatury ewangelicko-polskiej Mazurów i Szlązaków od r. 1670 (Nawsi 1888) J.K. Sembrzyckiego. Pierwszy spis bibliograficzny J. Londzina, obejmujący lata 1716-1848 i rejestrujący 11 książek polskich, ukazał się w 1898 r.17 Główne jego dzieło tego rodzaju, bibliografia druków polskich, rejestrowało łącznie w trzech częściach 1680 pozycji bibliogra-ficznych (788 + 446 + 446). W jednym szeregu ujmowało druki polskie oraz czeskie i niemieckie, o ile odnosiły się do historii i życia ludności polskiej w Księstwie Cieszyńskim. Jej przewaga nad dziełem Estreichera polegała na tym, że Londzin rejestrował pomijane przez Estreichera druki okoliczno-ściowe (sprawozdania, księgi adresowe, przewodniki, kalendarze, odezwy, modlitewniki i katalogi). Londzin był w pełni świadomy znaczenia biblio-grafii. W przedmowie do wspomnianej wyżej publikacji z 1904 r. wyrażał nadzieję, że „bibliografia druków śląskich zachęci też może niejednego do baczniejszego obchodzenia się z białymi krukami naszej szczupłej literatury śląskiej”18. Bibliografia polskich druków w Księstwie Cieszyńskim była też orężem w walce o panowanie nad tym terytorium, choć to może wydawać się stwierdzeniem trudnym do udowodnienia. Londzin w broszurze Polskość Księstwa Cieszyńskiego pytał retorycznie autora broszury „Ślonzaci”:

13 L. Brożek, O bibliografii cieszyńskiej..., s. 5.14 Tamże.15 J. Londzin, Uzupełnienia do «Bibliografii druków polskich w Księstwie Cieszyńskiem od

roku 1716 do roku 1904», jakoteż bibliografia nowszych druków aż do roku 1922. Cz. 1: (A-O), Cieszyn 1923; tenże, Uzupełnienia do «Bibliografii druków polskich w Księstwie Cieszyńskiem od roku 1716 do roku 1904», [w:] XXVIII Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimnazjum Polskiego w Cieszynie, rok szkolny 1922-1923. Cz. 2: (P-Ż), Cieszyn 1923, s. 2-37.

16 „Slovanský Katalog Bibliografický za rok …”, v Praze [1878]-1883.17 J. Londzin,, Kilka druków śląsko - polskich z zeszłego i pierwszej połowy bieżącego stulecia

z szczególniejszym uwzględnieniem innych książek polskich używanych przez ludność polską w Księstwie Cieszyńskiem, [w:] III. Sprawozdanie dyrekcji prywatnego gimnazjum polskiego z prawem publiczności w Cieszynie za rok szkolny 1897-98, Cieszyn 1898, s. 3-22.

18 Tenże, Bibliografia druków polskich…, s. 3.

337


Niechże nam wyliczy, ile czeskich książek wyszło w tym czasie [XVIII-XIX w. – ZG], umyślnie dla ludności czeskiej wydanych. Znamy tylko dwa kan-cjonały z r. 1761 i 1829, które jednak nie są w całości czeskie, bo mieszczą także pieśni polskie19.

Pionierem czeskiego zaangażowania w śląską i cieszyńską bibliografię terytorialną był Jaroslav Ludvik Mikolaš, autor opublikowanego w 1918 r. spisu czeskiego piśmiennictwa wydanego na Śląsku w latach 1848-191820. Dopiero w 1905 r. zaczęły się ukazywać austriackie spisy bibliograficzne bieżącej literatury z terenów Śląska znajdujących się pod panowaniem au-striackim i sąsiadujących z nimi obszarów wchodzących w skład państwa pruskiego. Ukazywały się w czasopiśmie „Zeitschrift für Geschichte und Kulturgeschichte Österreichisch-Schlesien”21. Ich autorami byli Erwin Ger-ber dla literatury niemieckiej i czeskiej oraz Franciszek Popiołek dla pol-skiej. Niemcy koncentrowali się na rejestracji piśmiennictwa z ziem śląskich należących do państwa pruskiego (niemieckiego). Okazjonalnie i wybiórczo odnotowywał piśmiennictwo cieszyńskie Heinrich Nentwig w bieżących spisach literatury z zakresu historii Śląska w czasopiśmie „Zeitschrift des Vereins für Geschichte Schlesiens” w latach 1855-190522. Świadomy i celo-wy rozwój cieszyńskiej bibliografii terytorialnej polskiej i czeskiej przypadł na drugą połowę XX w.

Bibliografie polskie

Dzieła J. Londzina stały się na wiele lat wzorem wielu prac bibliogra-ficznych powstałych po nich lub równolegle do nich. W 1905 r. w „Biblio-tece Warszawskiej” ukazał się przegląd bibliograficzny bieżącej literatu-ry naukowej o Śląsku Cieszyńskim23. Jego autor, wybitny językoznawca Henryk Ułaszyn omówił ogółem 18 publikacji, w tym książki i rozpra-wy w czasopismach, koncentrując się na twórczości Londzina. W 1910 r. Jan Bystroń opublikował na łamach „Zarania Śląskiego” materiały do bi-

19 Tenże, Polskość Śląska Cieszyńskiego, Cieszyn 1924, s. 56-57.20 J.L. Mikolaš, Seznam českeho pismennictvi v Slezsku od r. 1848 až 1918, „Věstník Matice

Opavské” 1918/1919, Roč. 1, nr 24, s. 79-84.21 E. Gerber, F. Popiołek, [Literatur auf Österreichisch-Schlesien und die benachbarten

Teile von Preussen-Schlesien bezüglich], „Zeitschrift für Geschichte und Kulturgeschichte Österreichisch-Schlesien” 1905/1906-1917/1918, Jg. 1- 12/13.

22 H. Nentwig, Literatur der Landes- und Volkskunde der Provinz Schlesien. [Bd. 1]: umfassend die Jahre 1900-1903; [Bd. 2]: umfassend die Jahre 1904-1906, Breslau 1904-1907.

23 H. Ułaszyn, Z nowszej literatury o Śląsku Cieszyńskim, „Biblioteka Warszawska” 1905, t. 1, s. 578-586.

338


bliografii naukowej Księstwa Cieszyńskiego”24. W liczącym 264 pozycje spisie, sporządzonym w porządku alfabetycznym, zarejestrował wyłącz-nie dzieła o treści naukowej, wydane na Śląsku i odnoszące się do Śląska w trzech językach: polskim, czeskim i niemieckim. W odróżnieniu od Lon-dzina, Bystroń, oprócz książek i gazet, rejestrował również artykuły.

W okresie międzywojennym cieszyńską bibliografię rozwijali Jan Szeru-da oraz L. Brożek. J. Szeruda, duchowny ewangelicki, uczony, opublikował w 1923 r. bibliografię literatury ewangelickiej w języku polskim, obejmując zasięgiem terytorialnym także Śląsk Cieszyński25. Bibliografia liczyła 1054 pozycje (książki, dokumenty życia społecznego) ułożone w porządku alfa-betycznym nazwisk i tytułów. Natomiast L. Brożek wydał wiele bibliografii szczegółowych, zwłaszcza osobowych i tematycznych26. W 1934 r. wespół z Oskarem Michejdą opracował w formie adnotacyjnego przeglądu biblio-graficznego zestawienie prasy polskiej opublikowanej na Śląsku Cieszyń-skim po I wojnie światowej27. Po stronie polskiej L. Brożek zarejestrował 80 tytułów, a O. Michejda po stronie czeskiej – 41. Spuścizna L. Brożka z tego okresu obejmuje również kartoteki zawierające opisy artykułów ze śląskich czasopism oraz sprawozdania z działalności cieszyńskich instytu-cji od połowy XIX w. do 1939 r. Ważnym przyczynkiem do terytorialnej bibliografii cieszyńskiej był Wykaz literatury bieżącej o Śląsku opracowy-wany w latach 1935-1939 pod redakcją Jacka Koraszewskiego w Bibliotece Śląskiej w Katowicach28. Ogółem w 17 numerach Wykazu… zarejestrowa-no 4924 pozycje bibliograficzne obejmujące piśmiennictwo polskie i obce dotyczące Śląska, także jego cieszyńskiej części w granicach województwa śląskiego. Wykaz… zawiera w układzie systematycznym: książki, artykuły i ważniejsze recenzje w czasopismach i pracach zbiorowych, a także artyku-ły dziennikarskie o trwalszej wartości. Rejestracja piśmiennictwa na polskim Śląsku Cieszyńskim w okresie międzywojennym do lat 30. XX w. odbywała się w sposób nieskoordynowany i nieplanowy, a prace bibliograficzne były skierowane na uzupełnianie luk. Bibliografia terytorialna ograniczała się do rejestrowania piśmiennictwa o Górnym Śląsku.

Okres PRL i III RP (1945-1989-2017) jest czasem zastoju terytorial-nej bibliografii cieszyńskiej, przynajmniej jeżeli patrzymy na całość te-

24 J. Bystroń, Materiały do bibliografii naukowej Księstwa Cieszyńskiego, „Zaranie Śląskie” 1910, nr 3-4, s. 133-144.

25 J. Szeruda, Początki piśmiennictwa ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim, Cieszyn 1923.26 Zob. J. Miękina-Pindur, Ludwik Brożek - «śląski Estreicher». Sylwetka bibliologa, bibliofila

i regionalisty, Katowice 2001, s. 35-42.27 L. Brożek, O. Michejda, Powojenna prasa polska na Śląsku Cieszyńskim, Katowice 1934.28 Wykaz literatury bieżącej o Śląsku (1935-1939). Dodatek do Komunikatów Instytutu

Śląskiego, pod red. J. Koraszewskiego, Katowice 1935-1939.

339


matu, na liczbę powstałych wtedy bibliografii oraz podejmowanych ini-cjatyw. Nie pojawiła się zwłaszcza odrębna bibliografia cieszyńska, która obejmowałaby historyczny Śląsk Cieszyński, w tym jego polską i czeską część. Na osłabienie zainteresowania bibliografią cieszyńską wpłynęło kilka czynników. Pierwszym było odejście na „wieczną wartę” „śląskie-go Estreichera” L. Brożka (zm. 1976)29. Pozostawił on po sobie wydaną w 1961 r. wyborową bibliografię Cieszyna w układzie działowym, liczą-cą 940 pozycji w trzech językach: polskim, czeskim, niemieckim (książki i artykuły z czasopism)30. W 2002 r. bibliotekarz Książnicy Cieszyńskiej Małgorzata Szelong opublikowała bibliografię książki cieszyńskiej za lata 1990-200131, obejmującą druki wydane w historycznych granicach Śląska Cieszyńskiego. Bibliografia rejestruje bez ograniczeń językowych ogółem 1379 pozycji uporządkowanych w układzie działowym. W spisie uwzględ-niona została literatura naukowa i popularnonaukowa, w ograniczonym wyborze czasopisma (tylko mające indywidualne tytuły, których jedyną zawartość stanowią prace autorskie lub materiały konferencyjne), literatu-ra ludowa (tylko w odniesieniu do utworów literackich). Bibliografia jest kontynuowana w formie bazy danych.

Na miano „Estreichera cieszyńskiej bibliografii zaolziańskiej” zasłużył bezwzględnie Stanisław Zahradnik z Trzyńca. W swoim dorobku ma kil-kanaście mniejszych i większych bibliografii dotyczących tego obszaru, ale najważniejszym jego osiągnięciem są materiały na temat dorobku twórczego Polaków z Zaolzia za lata 1919-200432. Mimo pewnych metodycznych nie-dociągnięć i niedoskonałości jest to pierwsza i jedyna jak dotąd tak obszerna bibliografia z tego regionu, tym cenniejsza, iż w szerokim zakresie uwzględ-niająca literaturę okolicznościową, tj. kroniki, pamiętniki, kalendarze, spra-wozdania, śpiewniki, modlitewniki, podręczniki, programy teatralne, a także dokumenty niepublikowane. Bibliografia S. Zahradnika rejestruje ogółem ok. 3100 pozycji w układzie działowo-formalnym.

Drugą okolicznością spowalniającą rozwój terytorialnej bibliografii cieszyńskiej jest systematyczne wydawanie bibliografii śląskiej, obej-mującej swym zasięgiem także Śląsk Cieszyński. Większym problemem są jednak okresowe reformy administracji terenowej, co pewien czas dezorganizujące prace bibliograficzne (także w zakresie metody dobo-ru). „Bibliografia Śląska”, obejmująca Śląsk w historycznych granicach,

29 K. Wojtek, Ślady użytkowania książek w księgozbiorze Ludwika Brożka, „Bibliotheca Nostra” 2011, nr 3, s. 22-24.

30 L. Brożek, Materiały do bibliografii Cieszyna, „Pamiętnik Cieszyński” 1961, t. 1, s. 118-157.31 M. Szelong, Bibliografia książki cieszyńskiej 1990-2001, Cieszyn 2002, s. X.32 S. Zahradnik, Materiały do bibliografii dorobku twórczego Polaków na Zaolziu 1919-2004,

Opole 2007.

340


rejestrująca zatem również publikacje z terenu Śląska Zaolziańskiego, funkcjonowała mimo różnych opóźnień i zawirowań organizacyjnych do 2011 r., także po przeprowadzeniu w 1975 r. reformy administracyjnej, która stanowi punkt zwrotny w rozwoju cieszyńskich bibliografii teryto-rialnych33. Zaczęto wtedy opracowywać bibliografie bieżące i retrospek-tywne w granicach nowych województw (bielskie, opolskie, wałbrzyskie, jeleniogórskie, częstochowskie, zielonogórskie), nie zawsze pokrywają-cych się z historycznymi granicami Śląska. Wyjątkiem była właśnie „Bi-bliografia Śląska”, która nie bacząc na zmianę podziału administracyjnego kraju uwzględniała cały czas piśmiennictwo wydawane na obszarze histo-rycznego Śląska, w tym jego cieszyńskiej części34. W latach 1975-1989 miało miejsce de facto dublowanie prac bibliograficznych w odniesieniu do Śląska Cieszyńskiego, ponieważ oprócz „Bibliografii Śląskiej” two-rzonej przez Bibliotekę Śląską w Katowicach, cieszyńskie piśmiennictwo było rejestrowane także przez Książnicę Beskidzką w Bielsku-Białej. Biblioteka bielska, pełniąca funkcję wojewódzkiej biblioteki publicznej dla województwa bielskiego, rejestrowała od 1985 do 2004 r. cieszyniana w bieżącej bibliografii województwa bielskiego35 (także artykuły z prasy codziennej). Kolejnym punktem zwrotnym w rozwoju cieszyńskiej bi-bliografii terytorialnej była następna reforma administracyjna z 1999 r.36 Od tego momentu bibliografia bielska zawęziła swój zasięg terytorialny do granic powiatu bielskiego37.

Biblioteka Śląska zdecydowała, że „Bibliografia Śląska” obejmująca za-kresem historyczny Śląsk będzie kontynuowana jedynie do rocznika 1989, a następnie powstanie bibliografia retrospektywna za lata 1990-1998, która ‒ jak przewidywano – miała obejmować wyłącznie województwo katowic-kie. Natomiast od rocznika 1999 przygotowywana jest „Bibliografia Woje-wództwa Śląskiego”, w której rejestrowane jest podmiotowo-przedmiotowe piśmiennictwo publikowane na terenie nowo utworzonego województwa śląskiego, obejmującego ziemie śląskie i małopolskie, ale również powiaty cieszyński i bielski należące do Śląska Cieszyńskiego38. BWŚ jest wyda-wana od 2003 r. w wersji drukowanej (rocznik) i w elektronicznej (spisy kwartalne)39.

33 T. Bątkiewicz, Rozwój śląskich bibliografii..., s. 128-131.34 Tamże.35 Bibliografia województwa bielskiego za lata [1979-1998], [oprac. O. Czarnecka, Z. Bożek,

J. Juchniewicz], Bielsko-Biała 1985-2004.36 A. Bajor, Bibliografie terytorialne…, s. 9.37 Bibliografia Bielska-Białej i powiatu bielskiego za lata 1999-2008, Bielsko-Biała 2004-2008.38 A. Bajor, Bibliografie terytorialne…, s. 6.39 „Bibliografia Województwa Śląskiego” 2003-.

341


342


Bibliografie dziedzinowe polskie

Bibliografie ogólneNajważniejszą z naukowego punktu widzenia, także dla badań cie-

szyńskich, grupę bibliografii stanowią opracowania dziedzinowe, zwłasz-cza stricte historyczne. Wprawdzie piśmiennictwo cieszyńskie jest w nich rozproszone po różnych działach, ale tę niedogodność równoważy jakość bibliografii (wyborowy dobór materiałów) oraz indeksy zawierające „cie-szyńskie” odsyłacze. Do tej grupy zaliczymy w pierwszej kolejności, z uwa-gi na zasięg i znaczenie, Bibliografię historii Śląska… (BHŚ)40, uwzględ-niającą także Śląsk Cieszyński. BHŚ ukazuje się w wersji drukowanej od 1954 r. Śląsk Cieszyński uwzględnia oczywiście również w dużym wybo-rze Bibliografia historii polskiej wydawana przez Instytut Historii PAN od 1955 r.41 Sporo cennych odesłań i materiałów na temat Cieszyna i Śląska Cieszyńskiego znajdzie badacz literatury w ogólnych bibliografiach lite-rackich. Najwcześniejszą z nich jest Literatura polska... Gabriela Korbu-ta42, rejestrująca i omawiająca w ujęciu chronologicznym teksty literackie (także z dziedzin pokrewnych) do wybuchu I wojny światowej. Pierwotnie kontynuacją dzieła Korbuta, de facto samodzielnym opracowaniem, stała się seria Bibliografia Literatury Polskiej „Nowy Korbut”43, w 18 tomach podzielonych na kilka podserii chronologicznych i autorskich. Jako „Ślą-ski Korbut” ukazała się Bibliografia piśmiennictwa polskiego na Śląsku XVII i XVIII w. (Wrocław 1980) Jana Zaremby, obejmująca również druki dotyczące Śląska Cieszyńskiego oraz twórczość osób związanych z tym re-gionem. Wskazówki bibliograficzne do współczesnego życia literackiego na Śląsku Cieszyńskim można odnaleźć w „Polskiej Bibliografii Literac-kiej”, wydawanej jako rocznik od 1954 r.

Ziemia cieszyńska jest największym w Polsce skupiskiem ludności wyznania ewangelickiego. Znany i doceniany jest wkład ewangelików cieszyńskich w zachowanie polskiej kultury, i szerzej polskiej świado-mości narodowej na tym terenie, czego potwierdzeniem jest ich niema-ły dorobek twórczy o charakterze religijnym i świeckim. Dzięki biblio-grafiom Sembrzyckiego i Szerudy został on udokumentowany już przed 1945 r. Po II wojnie światowej rejestracji piśmiennictwa ewangelickiego

40 Bibliografia historii Śląska za lata..., Wrocław 1954-2016.41 Bibliografia historii polskiej za rok..., Kraków 1955-2016.42 G. Korbut, Literatura polska od początków do powstania styczniowego. Książka podręczna

informacyjna dla studiujących naukowo dzieje rozwoju piśmiennictwa polskiego. T. 1-4, Warszawa 1917-1931.

43 Bibliografia Literatury Polskiej „Nowy Korbut”. T. 1-18, Wrocław, Warszawa 1963-2015.

343


podjęli się kolejno: Władysław Chojnacki, Tadeusz Zieliński i A. Sokół. Bibliografia druków ewangelickich W. Chojnackiego jest opracowa-niem pierwszoplanowym ze względu na liczbę zarejestrowanych pozy-cji (2755), zasięg chronologiczny (1530-1939), zakres (literatura reli-gijna, popularnonaukowa i piękna), zasięg formalno-wydawniczy oraz zawartość (druki zwarte i ciągłe, kalendarze)44. T. Zieliński w czterech oddzielnych wykazach zarejestrował piśmiennictwo ewangelickie z lat 1900-196045, 1961-199046, 1991-200047 i 2001-201048. Uszeregował je w porządku chronologicznym według dat wydania. A. Sokół do swej pu-blikacji o polskiej książce ewangelickiej dołączyła obszerną (1568 po-zycji) bibliografię tych druków za lata 1989-201549. Spis uporządkowała według wydawców oraz indywidualnych inicjatorów druku. Rejestra-cja czasopism protestanckich jest zasługą pięciu autorów: Jarosława Kłaczkowa, Jana Szturca, Antoniego Gładysza, Marii Przyweckiej-Sa-meckiej i Jana Reitera oraz S. Zahradnika. J. Kłaczkow w monografii o protestanckich wydawnictwach prasowych zarejestrował w porządku alfabetycznym 356 tytułów czasopism, opublikowanych w latach 1800-1950 r.50 J. Szturc sporządził wykaz polskich czasopism protestanckich z lat 1945-198851, natomiast A. Gładysz opublikował spis prasy polskiej drukowanej w Cieszynie w latach 1848-198052. M. Przywecka-Samecka z J. Reiterem wydali bibliografię polskich czasopism śląskich do roku 193953. S. Zahradnik w rozprawie o czasopiśmiennictwie polskim w Cze-chosłowacji opublikował zestawienie czasopism ewangelickich wydawa-

44 W. Chojnacki, Bibliografia polskich druków ewangelickich ziem zachodnich i północnych 1530-1939, Warszawa 1966.

45 T. Zieliński, Polska bibliografia protestancka. Część 1: lata 1900-1960, „Studia i Dokumenty Ekumeniczne” 1997, t. 13, nr 1, s. 143-184.

46 Tenże, Polska bibliografia protestancka. Część 2: lata 1961-1990, „Studia i Dokumenty Ekumeniczne” 1998, t. 14, nr 1, s. 153-194.

47 Tenże, Polska bibliografia protestancka – druki zwarte. Materiały za lata 1991-2000, „Studia i Dokumenty Ekumeniczne” 2001, t. 17, nr 2, s. 159-182.

48 Tenże, Polska protestancka bibliografia naukowa. Druki zwarte. Materiały za lata 2001-2010, „Studia i Dokumenty Ekumeniczne” 2011, t. 27, nr 1-2, s. 300-325.

49 A. Sokół, Bibliografia książki ewangelickiej 1989-2013, [w:] taż, Polska książka ewangelicka po 1989 roku, Katowice 2016, s. 288-295.

50 J. Kłaczkow, Czasopiśmiennictwo protestanckie w Polsce w latach 1918-1939, Toruń 2003; tenże, Protestanckie wydawnictwa prasowe na ziemiach polskich w XIX i pierwszej połowie XX wieku, Toruń 2008.

51 J. Szturc, Polskie czasopisma protestanckie w latach 1945-1988, „Studia i Dokumenty Ekumeniczne” 1994, t. 10, nr 2, s. 149-167.

52 A. Gładysz, Prasa polska na Śląsku Cieszyńskim, tłoczona w drukarniach cieszyńskich w latach 1848-1980. Materiały do bibliografii, [w:] Z dziejów cieszyńskiego drukarstwa. Praca zbiorowa, pod red. A. Gładysza, Bielsko-Biała 1982, s. 108-119.

53 M. Przywecka-Samecka, J. Reiter, Bibliografia polskich czasopism śląskich (do 1939 roku), Wrocław 1960.

nych po wojnie na Zaolziu54. Wciąż jednak aktualny pozostaje postulat Jana Brody55 w odniesieniu do dokumentowania literatury ewangelickiej, powtórzony przez W. Bertman i A. Sokół, głoszący, że konieczne jest „[…] opracowanie pełnej bibliografii prac […] aby zaoszczędzić czasu wszyst-kim badaczom odnośnych zagadnień na poszukiwanie materiałów”56.

W nurt bibliografii cieszyńskiej wpisują się również opracowania szczegółowe. Należy do nich bieżąca bibliografia publicystyki histo-rycznej ogłaszanej na łamach prasy Śląska Cieszyńskiego57. Niezmiernie ważnym i cennym opracowaniem jest bibliografia kalendarzy wydanych w języku polskim poza granicami Rzeczypospolitej w latach 1716-1985. Przygotował ją W. Chojnacki z synem Wojciechem58. Osobny, obszerny rozdział w tej bibliografii zajmuje zestawienie kalendarzy opublikowa-nych na Śląsku Cieszyńskim w latach 1857-1985. Cennym uzupełnieniem samodzielnych spisów bibliograficznych są przeglądy piśmiennictwa. Zapoczątkował je J.K. Sembrzycki, kontynuował J. Szeruda omówie-niem piśmiennictwa ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim59. Ze wzglę-du na zwięzłość, trafność i syntetyczność do dziś zwracają uwagę i budzą uznanie przeglądy bibliograficzne J. Zaremby60. Klasykami tego „gatun-ku” są również Dzieje piśmiennictwa śląskiego (1946, 1965) Wincentego Ogrodzińskiego61 oraz próba syntezy piśmiennictwa polskiego na Śląsku w podziale na epoki literackie, autorstwa Pawła Musioła62 (bibliografia – 310 pozycji). O taką próbę w odniesieniu do literatury czeskiego Śląska Cieszyńskiego pokusili się Polak Edmund Rosner63 oraz czeski badacz Libor Martinek64.

54 S. Zahradnik, Czasopiśmiennictwo w języku polskim na terenach Czechosłowacji w latach 1848-1938, Opole 1989.

55 Zob. J. Broda, Badania i potrzeby polskiej literatury ewangelickiej na Śląsku Cieszyńskim, „Kalendarz Ewangelicki” 1974, s. 182-186.

56 Tamże. Zob. też W. Bertman, A. Sokół, Książka i prasa ewangelicka…, s. 118.57 S. Król, Bibliografia publicystyki historycznej na łamach prasy Śląska Cieszyńskiego za rok

1996, red. M. Szelong, Cieszyn 2000; tenże, Bibliografia publicystyki historycznej na łamach prasy Śląska Cieszyńskiego za lata 1997-1999, red. M. Szelong, tamże 2002.

58 W. Chojnacki, W. Chojnacki, Bibliografia kalendarzy wydanych w języku polskim poza granicami Polski od roku 1716 (Mazury, Śląsk Górny i Dolny oraz Śląsk Cieszyński), Wrocław 1986.

59 J. Szeruda, dz. cyt.60 J. Zaremba, Piśmiennictwo ewangelickie na Śląsku (do roku 1800), [w:] Udział ewangelików

śląskich w polskim życiu kulturalnym, Warszawa 1974, s. 26-72; tenże, Polska literatura na Śląsku. Cz. 1, Katowice 1971.

61 Cieszyn 1946; do druku przygotowali L. Brożek i Z. Hierowski, Katowice 1965.62 P. Musioł, Piśmiennictwo polskie na Śląsku do początków XIX wieku, [red. nauk. H. Borek],

Opole 1970.63 E. Rosner, Literatura polska z czeskiego Śląska. Rozprawy, szkice, wspomnienia,

Cieszyn 1995.64 L. Martinek, Życie literackie na Zaolziu 1920-1989. Wybrane zagadnienia, Kielce 2008.

344


Bibliografie czeskieW okresie międzywojennym ukazały się w Czechosłowacji tylko dwa

spisy bibliograficzne obejmujące literaturę śląską i cieszyńską. Był to wy-kaz Václava Dědiny z 192565 oraz spis Zdenka Bára z 1935 r.66 Bezpośrednio po II wojnie światowej „Slezský Sborník” i jego środowisko kontynuowało tworzenie bibliografii śląskich, zawierających również materiały z czeskiej części ziemi cieszyńskiej. W latach 1945-1950 Viktor Ficek publikował tam bieżącą bibliografię śląską67. Najważniejszą jednak pracą, powstałą w Cze-chosłowacji w latach 50. XX w., była trzytomowa Bibliografie polských silesiak, przygotowana przez zespół w składzie: Andělín Grobelný, Milan Kudělka i Alois Sivek, wydana w Opawie w latach 1952-1954. Liczy ona ogółem ok. 9000 pozycji, uszeregowanych według działów UKD. Mimo pewnych niedoskonałości warsztatowych (brak autopsji), ma wartość na-ukową z uwagi na zasięgi: terytorialny (głównie Śląsk Cieszyński oraz Polska i Czechosłowacja), formalno-wydawniczy (książki, czasopisma), formalno-piśmienniczy (dzieła, artykuły, fragmenty dzieł, recenzje) oraz chronologiczny (XVI-XX w.), a także ze względu na dobór materiału (pra-ce samoistne i niesamoistne wydawniczo). W latach 70. XX w. A. Grobelný rejestrował w czasopiśmie „Tešinsko” bieżącą literaturę o Śląsku Cieszyń-skim68. W 1973 r. w księdze jubileuszowej wydanej z okazji 50. rocznicy nadania Czeskiemu Cieszynowi praw miejskich Arnošt Mazur zamieścił bibliografię miasta obejmującą ok. 700 pozycji zestawionych w układzie działowym69.

Przejście od okazjonalnej do systematycznej i bieżącej rejestracji piśmien-nictwa wydawanego na obszarze Śląska czeskiego, w tym na czeskiej części ziemi cieszyńskiej, nastąpiło w Czechosłowacji w 1958 r. W latach 1959-60 w Ołomuńcu ukazały się dwa roczniki bibliografii „Olomoucký Kraj v Roce […]. Soupis publikací a článků”. Jej kontynuacją była bibliografia „Severo-moravský Kraj v Roce […]. Soupis publikací a článků”, wydawana w latach 1972-1991. W związku ze zmianą nazwy regionu, uległ zmianie jej zasięg terytorialny, jednocześnie zachowanie zostały ramy formalne bibliografii (książki i artykuły). W latach 1958-1970 publikowano ją w jednym tomie, a od roku 1991 w oddzielnych zeszytach odpowiadających powiatom (w ję-zyku czeskim: okres), w tym „cieszyńskim”: Frydek-Mistek (Frýdek-Mí-

65 V. Dědina, Literatura o Slezku, „Vlastivědný Sborník Slezský” 1925, č. 1, s. 308-318.66 Z. Bár, Bibliografie literatury Slezské a o Slezsku, „Slezský Sborník” 1936, R. 1 (41),

s. 116-120.67 V. Ficek, B. Sobotík, Rejstrík Slezského sborníku dríve Věstníku Matice opavské. Roč. 1-50,

Praha 1954.68 A. Grobelný, Polska literatura o Slezsku a Ostravsku. Bibliografický soupis, Opava 1957.69 A. Mazur, Bibliografie mĕsta Tešina, [in:] Český Tĕšin 50 lat méstem, Ostrava 1973, s. 355-390.

345


346


stek)70, Karwina (Karviná)71, Ostrawa miasto (Ostrava)72. Bibliografię w tym kształcie wydawała w latach 1959-1960 Biblioteka Uniwersytecka w Ołomuń-cu (Univerzitní Knihovna v Olomouci), następnie w latach 1972-1991 Biblio-teka Naukowa w Ołomuńcu (Státní védĕcká knihovna v Olomouci). W latach 1991-2000 ukazywała się jako samodzielne wydawnictwo dla poszczególnych powiatów. W 2000 r. biblioteka w Ołomuńcu zaprzestała jej publikacji. Odtąd pieczę nad śląską bibliografią bieżącą przejęła Morawsko-Śląska Biblioteka Naukowa w Ostrawie (Moravskoslezská vědecká knihovna v Ostravě), wyda-jąc ją jako serię pod nazwą Moravskoslezský Kraj […] Soubĕžná Regíonální Bibliografie (w latach 2001-2008 ukazało się osiem tomów). Zasięgiem tery-torialnym objęła również wyżej wymienione cieszyńskie powiaty. Jej waga dla cieszyńskich badań jest tym większa, iż ma zakres ogólny i nieograniczony zasięg językowy. Nowe rozwiązania organizacyjne w zakresie bibliografii zo-stały wymuszone przez zmiany polityczno-administracyjne, tj. rozpad Cze-chosłowacji w 1993 r. i powstanie Republiki Czeskiej. W 2000 r. został wpro-wadzony nowy podział administracyjny Czech. Terytorium czeskiego Śląska zostało podzielone na kraj ołomuniecki (jego śląską częścią są powiaty Jeseník i Šumperk) i kraj morawsko-śląski (śląskie powiaty: Frydek-Mistek, Karwina i Ostrawa). W rezultacie tych zmian bieżąca bibliografia terytorialna dla kraju morawsko-śląskiego jest tworzona na bazie katalogu komputerowego biblio-teki w Ostrawie. Prawdopodobnie nie będzie już publikowana tradycyjnie, a opisy będą rejestrowane w bazie danych73.

Od lat 70. XX w. zaczęły powstawać w Czechosłowacji retrospektywne bibliografie śląskie. Współwydawcami opracowań wychodzących od 1974 r. jako seria wydawnicza Bibliografie a Prameny k Vývoji Moravy była Mo-rawska Biblioteka Regionalna w Brnie (Moravská zemská knihovna v Brně) – Biblioteka Uniwersytecka w Ostrawie (Univerzitní knihovna), Biblioteka Naukowa w Ołomuńcu oraz powiatowe i miejskie muzea i archiwa (Archiv Mĕsta Brna, Musejní Spolek). W tym cyklu ukazały się bibliografie dla Ślą-ska i Moraw (1994)74 oraz Opawy (1999)75. W 2003 r. opublikowano biblio-grafię retrospektywną powiatu Karwina76, wydaną przez muzeum w Brnie (Muzejní a vlastívĕdná společnost v Brně) i Morawsko-Śląską Bibliotekę Naukową w Ostrawie. Obejmuje 8000 jednostek bibliograficznych (dru-

70 „Okres Frýdek-Místek v Roce […]. Soupis publikaci a článku” 1991-2000.71 „Okres Karviná v Roce […]. Soupis publikaci a článku” 1992-2000.72 I. Planá, A. Kovářová, Mĕsto Ostrava v roce 1991. Soupis publikací a článků, Olomouc 1992.73 Informacja uzyskana od Kateřiny Siskovej z oddziału bibliograficznego Morawsko-Śląskiej

Biblioteki Naukowej w Ostrawie 21 IV 2016.74 J. Kubíček, M. Nádvorníková, Bibliografie k vývoji Moravy a Slezska. Literatura z let 1801-

1993, Brno 1994.75 J. Indrová, J. Koplík, Bibliografie okresu Opava, Olomouc-Brno-Opava 1999.76 M. Kubečková [i in.], Bibliografie okresu Karviná, Brno-Ostrava 2003.

ki zwarte oraz artykuły w czasopismach i pracach zbiorowych) w języku polskim i czeskim, uszeregowanych według UKD. W 2011 r. ukazała się w dwóch częściach bibliografia miasta Ostrawy rejestrująca piśmiennictwo samoistne i niesamoistne wydawniczo za lata 1901-201077. Godzi się też wspomnieć o bibliografii zawartości czasopisma „Tešinsko”, której cześć pierwsza objęła lata 1976-198578, a druga – lata 1985-200679.

Bibliografie niemieckieŚląsk Cieszyński do 1945 r. stanowił margines śląskoznawczych zain-

teresowań bibliografów i badaczy niemieckich w porównaniu ze studiami nad Dolnym i Górnym Śląskiem, tj. ziemiami należącymi do państwa nie-mieckiego. Przynależność tego regionu do ziem śląskich skłoniła jednak do uwzględniania go również w niemieckich bibliografiach. Tak się właśnie stało w serii Schlesische Bibliographie, pierwszej bibliografii bieżącej obej-mującej całość Śląska. Jej wydawaniem zajmowała się w latach 1927-1944 Komisja Historyczna Śląska (Historische Kommission für Schlesien), z sie-dzibą we Wrocławiu. Ukazało się ogółem siedem tomów serii opracowanych przez różnych autorów. Obejmowały literaturę z różnych dziedzin wiedzy, przede wszystkim z zakresu nauk humanistycznych i społecznych. Biblio-grafia zawierała wprawdzie głównie materiały z terenów Górnego i Dolnego Śląska, ale w każdym tomie znajdowały się (nieliczne) cieszyniana.

Po II wojnie światowej śląskoznawcze prace bibliograficzne były kontynu-owane w Marburgu, w Instytucie Herdera do Badań Historycznych nad Europą Środkowo-Wschodnią – Instytucie Wspólnoty Leibniza (Herder-Institut für hi-storische Ostmitteleuropaforschung – Institut der Leibniz-Gemeinschaft), dokąd przeniosła się wspomniana Komisja. Po wojnie głównym twórcą Schlesische Bibliographie był Herbert Rister, który przygotował do druku i wydał w latach 1961-1989 ogółem 21 tomów tej bibliografii, obejmującej swym zasięgiem chronologicznym lata 1928-198580. W myśl założeń metodycznych bibliogra-fia miała dążyć do kompletności i swoim zakresem ujmować całokształt wie-dzy o Śląsku. Dlatego został w niej uwzględniony również Śląsk „austriacki”, mieszczący w sobie m.in. ziemię cieszyńską81. Po śmierci H. Ristera (1985) nastąpił kilkuletni zastój w niemieckich pracach bibliograficznych dotyczą-cych Śląska. Na początku lat 90. XX w. Instytut Herdera nawiązał współpracę

77 J. Kubiček, B. Przybylová, Bibliografie okresu Ostrava-město. Č. 1-2, Ostrava 2011.78 J. Veselská, Bibliografie časopisu Těšínsko 1975-1984, Frýdek-Místek 1985.79 G. Chromcová, M. Holoušková, Bibliografie časopisu Těšínsko 1985-2006, Český Těšín 2007.80 M. Pawlak, K. Sanojca, Karol Maleczyński i Herbert Rister ‒ twórcy dwóch powojennych

bibliografii historii Śląska, [w:] Bibliografi@. Historia, teoria, praktyka, red. J. Franke, J. Woźniak-Kasperek, Warszawa 2016, s. 49-57.

81 T. Bątkiewicz, Rozwój śląskich bibliografii…, s. 121-122.

347


348


w zakresie tworzenia i wydawania bibliografii historii Śląska z Uniwersytetem Wrocławskim i z Muzeum Ziemi Śląskiej w Opawie (Slezské zemské muzeum v Opavě). Jej efektem są wydawane od 1992 r. kolejne tomy bieżącej Biblio-grafii historii Śląska, obecnie pod redakcją Petera Garbersa i Karola Sanoj-cy82. Zawartość wydawnictwa jest implementowana do bibliograficznej bazy danych na temat historii Europy Środkowo-Wschodniej (Bibliographieportal zur Geschichte Ostmitteleuropas). Baza prezentuje literaturę naukową zebraną dzięki współpracy Instytutu Herdera z partnerami z krajów tej części Europy83. Poszukiwania bibliograficzne mogą być prowadzone w całej bazie lub w jed-nej z jej części odpowiadającej terytorium państwa (np. Polska) lub regionu (np. Śląsk). Teksty dotyczące dziejów Śląska Cieszyńskiego liczą 2048 pozy-cji bibliograficznych.

Wyjątkowym opracowaniem bibliograficznym poświęconym m.in. naj-nowszej historii Śląska jest bibliografia niemiecko-polskich stosunków w przeszłości i teraźniejszości za lata 1900-1998, powstała jako rezultat ści-słej współpracy pomiędzy Niemieckim Instytutem Polskim (Deutsches Po-len-Institut) w Darmstadt a Biblioteką Uniwersytecką w Toruniu. Składają się na nią cztery tomy dokumentujące relacje niemiecko-polskie w takich dziedzinach jak: polityka, kultura, religia, prasa, książka, nauka, oświata, sztuki piękne, muzyka, teatr, radio i film84. Bibliografia zawiera m.in. 235 pozycji dotyczących Śląska Cieszyńskiego oraz 96 na temat Cieszyna85.

Bibliografie austriackieAustriaccy badacze zajmujący się w szczególności dziejami Śląska pod

panowaniem Habsburgów muszą przede wszystkim polegać na polskich, czeskich i niemieckich bibliografiach, ponieważ dorobek austriacki w tym względzie jest niewielki. Piśmiennictwo śląskie na bieżąco było rejestro-wane tylko w periodyku „Österreichische Historische Bibliografie” (ÖHB), wydawanym przez Instytut Historyczny Uniwersytetu w Klagenfurcie (In-stitut für Geschichte an der Universität Klagenfurt)86. ÖHB zawiera całą

82 Zob. M. Pawlak, K. Sanojca, «Przełamując fale» – międzynarodowa polsko-czesko-niemiecka „Bibliografia Historii Śląska”. Dwadzieścia lat doświadczeń w tworzeniu wspólnego wydawnictwa i warsztatu informatycznego, [w:] Bibliografi@: źródła, standardy i zasoby. Praca zbiorowa, pod red. J. Franke, Warszawa 2013, s. 131-140; Z. Gębołyś, Bibliografia Historii Śląska, „Przegląd Biblioteczny” 2009, z. 1, s. 162-163.

83 Bibliographieportal zur Geschichte Ostmitteleuropas, [online] https://www.herder-institut.de/servicebereiche/bibliographieportal.html [dostęp 03.06.2017].

84 Deutsch-polnische Beziehungen in Geschichte und Gegenwart. Bibliographie 1900-1998. Bd. 1-4, hrsg. A. Lawaty, W. Mincer unter Mitwirkung von A. Domańska, Wiesbaden 2000.

85 Zob tamże. Bd. 4, s. 69086 Österreichische Historische Bibliographie (ÖHB), [online] http://oehb.aau.at/ [dostęp

10.02.2018].

349


produkcję wydawniczą w obszarze nauk humanistycznych, ale w zasadzie powstałą i wydaną w Austrii od 1945 r. Odstępstwo od tej reguły uczyniono w latach 1995-1999 rejestrując w wydanym w 2006 r. tomie ÖHB tylko wy-brane zagraniczne austriaca87. ÖHB jest publikowana w formie drukowanej jako rocznik. Pierwszy tom dla rocznika 1965 ukazał się w 1967 r., pierw-szy rocznik wspierany przez specjalne oprogramowanie pojawił się w druku w 1979 i obejmował rocznik 197788. ÖHB jest dostępna również w formie online. Bibliograficzna baza danych obejmuje ponad 223 000 rekordów. Roczny przyrost bibliografii to ok. 6000 tytułów89. Dowód na słabą obecność problematyki śląskiej dało przeszukanie bazy danych poprzez słowo kluczo-we Schlesien. Wyszukiwanie proste wykazuje 254 publikacje śląskie, jeżeli użyjemy maski: Schlesi* daje to rezultat 345 rekordów90. We wspomnianym wcześnie tomie, rejestrującym zagraniczne austriaca spośród ok. 12 000 ty-tułów w nim opisanych, tylko 27 dotyczy historii Śląska91.

Bibliografie cieszyńskie w InternecieBibliografia w postaci bazy danych staje się wręcz standardem, częścią

składową warsztatu bibliograficznego, także w odniesieniu do bibliografii cieszyńskich. Daleko jeszcze do jednej, uniwersalnej, wolnej od ograniczeń językowych i chronologicznych bazy danych, tworzonej ponad podziałami administracyjnymi (regionalnymi, państwowymi), prawnymi (własność in-telektualna) i finansowymi. Coraz łatwiej jest już jednak odnaleźć cieszynia-na w Internecie, w jednej z kilku typów baz danych. Zważywszy na zasięg terytorialny i użyteczność da się wśród nich wyodrębnić trzy najważniejsze kategorie: cieszyńskie, śląskie i dziedzinowe bazy danych.

Do pierwszej grupy zaliczymy te bazy danych, które rejestrują materiały bibliograficzne ze Śląska Cieszyńskiego i dotyczące tego regionu. Cztery bazy tego rodzaju powstają w Książnicy Cieszyńskiej92. Najważniejszą jest Bibliografia książki cieszyńskiej, będąca prawie wierną kopią drukowane-

87 Österreichische Historische Bibliographie. Ausländische Austrica 1995-1999. Auswahlbibliographie, bearb. von M. Jauernig unter Mitwirkung von T. Valentinitsch und U. Hödl, Graz 2006.

88 M. Jauernig, B. Loitsch, Die Österreichische Historische Bibliographie vom Karteikasten zur Online-Datenbank, [in:] «Und wenn schon, dann Bischof oder Abt». Im Gedenken an Günther Hödl (1941-2005), hrsg. Ch. Domenig u.a., Klagenfurt 2006, s. 189-190.

89 Österreichische Historische Bibliographie (ÖHB) [online] http://oehb.aau.at/ [dostęp 10.02.2018].

90 Suche in der ÖHB-Datenbank, [online] http://oehb.aau.at/oehbquery/ [dostęp 10.02.2018].91 E. Janus, Schlesien als Problem der österreichischen Historiographie und Bibliographie,

„Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2016, R. 71, z. 3, s. 45-62.92 Bibliografie online, [online] http://katalogi.kc-cieszyn.pl/index.php/online,264 [dostęp

03.06.2017].

350


go spisu bibliograficznego zamieszczonego w książce pod identycznym ty-tułem93, wzbogaconego w stosunku do wersji drukowanej o 40 pozycji – stan bazy 2152 rekordy94. Kolejna baza (1231 rekordów) rejestruje publikacje dotyczące zbiorów i działalności Książnicy Cieszyńskiej od jej założenia w 1994 r.95 Trzecia zawiera opisy artykułów o tematyce historycznej opublikowanych w latach 1996-1999 w prasie lokalnej ukazującej się w polskiej części Śląska Cieszyńskiego, w prasie polskiej wydawanej na Zaolziu oraz artykuły w języku polskim z zaolziańskich czasopism polsko-czeskich (4949 pozycji)96. Czwartym komponentem cieszyńskich baz danych jest Bibliogra-fia zawartości Kalendarza Cieszyńskiego za lata 1985-2017 (2009 pozycji)97. Bazy zostały opracowane w programie MAKWWW, przygotowanym przez Bibliotekę Narodową w Warszawie. Wyszukiwanie w nich (proste i zaawan-sowane) odbywa się poprzez system indeksów. Nie są w zasadzie rozbudowy-wane, poza bazami publicystyki historycznej i „Kalendarza Cieszyńskiego”98. Ofertę bibliograficzną Książnicy dopełnia osiem katalogów dostępnych w try-bie online: książek (35 702 rekordy), książek z kolekcji zabytkowych (37 202), czasopism (3864), starych druków (23 673), dokumentów życia społecznego (1002), ikonografii (2155), kartografii (586), rękopisów (2585)99. Jednoczesne przeszukiwanie wszystkich baz danych i katalogów Książnicy umożliwia mul-tiwyszukiwarka działająca w programie FIDKAR, obejmująca także zbiory kilku innych cieszyńskich bibliotek historycznych100.

W czeskiej części Śląska Cieszyńskiego bibliografia śląska jest tworzona w Dziale Bibliografii Morawsko-Śląskiej Biblioteki Naukowej w Ostrawie. Składają się na nią cztery oddzielne retrospektywne bazy danych obejmujące poszczególne powiaty (Frydek Mistek, Karwina, Nowy Jiczyn – Nový Jičín, miasto Ostrawa), których nie można przeszukiwać jednocześnie101. Bazy są

93 M. Szelong, dz. cyt. 94 Bibliografia książki cieszyńskiej 1990-2001, [online] http://katalogi.kc-cieszyn.pl/index.

php/online,371,10 [dostęp 03.06.2017].95 Bibliografia Książnicy Cieszyńskiej, [online] http://katalogi.kc-cieszyn.pl/index.php/

online,375,12 [dostęp 03.06.2017].96 Bibliografia publicystyki historycznej na łamach prasy Śląska Cieszyńskiego za lata 1996-

1999, [online] http://katalogi.kc-cieszyn.pl/index.php/online,373,9 [dostęp 03.06.2017]. Wydana także drukiem, zob. S. Król, dz. cyt.

97 Bibliografia zawartości Kalendarza Cieszyńskiego, [online] http://katalogi.kc-cieszyn.pl/index.php/online,372,8 [dostęp 03.06.2017]. Część materiału opublikowano drukiem: A. Kawulok, Bibliografia zawartości „Kalendarza Cieszyńskiego” za lata 1985-2000, red. M. Szelong, Cieszyn 2000.

98 Bibliografia zawartości Kalendarza Cieszyńskiego...99 Katalogi, [online] http://katalogi.kc-cieszyn.pl/index.php [dostęp 03.06.2017].100 Multiwyszukiwarka on-line, [online] http://katalogi.kc-cieszyn.pl/index.php/content,6214/

[dostęp 03.06.2017].101 D. Sklenářov, Bazy Morawsko-Śląskiej Biblioteki Naukowej w Ostrawie, [online] http://

www.svkos.cz/pl/e-zrodla/clanek/bazy-morawsko-slaskiej-biblioteki-naukowej-w-ostrawie/ [dostęp 03.06.2017].

351


tworzone w programie Aleph. Książki i artykuły mogą być wyszukiwane albo w trybie prostym, albo złożonym, według pól wyszukiwawczych. Bieżące cie-szyńskie nabytki ostrawskiej biblioteki są rejestrowane w katalogu ogólnym, dostępnym w trybie online (zaprzestano publikowania wersji drukowanej).

Piśmiennictwo cieszyńskie jest także rejestrowane w bibliografiach ślą-skich, obejmujących swym zasięgiem terytorialnym w całości lub w części ziemie historycznego Śląska. Centrum tych prac stanowi Biblioteka Śląska w Katowicach, która wydaje w wersji drukowanej (od 1963 r.) i elektro-nicznej rocznik „Bibliografia Śląska”102 oraz „Bibliografię Województwa Śląskiego”103; obie bazy są tworzone w programie PROLIB. Wyszukiwa-nie w nich jest możliwe w trybie prostym lub złożonym poprzez formalne i rzeczowe kryteria wyszukiwawcze, bądź za pomocą indeksu rzeczowego. Można je przeszukiwać jednocześnie poprzez multiwyszukiwarkę104. Od-nalezienie druków „cieszyńskich” jest jednak utrudnione z uwagi na brak indeksu geograficznego.

Wśród dziedzinowych polskich baz danych na pierwszym miejscu należy postawić Bibliografię historii Śląska105, która zawiera materiał z lat 1990-2015. Według stanu na 24 V 2017 r. liczyła 89 544 rekordy, w tym 3126 dotyczących Śląska Cieszyńskiego oraz 1424 dotyczące Cieszyna. Do tego należałoby jesz-cze dodać prace dotyczące poszczególnych miejscowości. BHŚ tworzona jest w programie SOWA. Wyszukiwanie rekordów odbywa się w trybie prostym lub złożonym poprzez indeksy bądź kryteria wyszukiwawcze.

Do tej grupy należy również Bibliografia historii Polskiej106 współtwo-rzona przez IH PAN i IPN w Warszawie. Baza pozwala na wyszukiwanie danych z roczników 1980-2011. Jej mankamentem jest jednak ubogi inter-fejs wyszukiwawczy. Wyszukiwanie może być prowadzone poprzez autora, słowo z tytułu lub słowo kluczowe. Można je zawęzić do wybranego działu lub roku publikacji, co oznacza, że nie można wyszukać informacji dotyczą-cych Śląska Cieszyńskiego.

Cieszyniana literackie z lat 1989-2002 są dostępne w bazie „Polska Bi-bliografia Literacka”107, tworzonej przez IBL PAN. Wyszukiwanie w niej

102 Bibliografia Śląska (BS), [online] https://opacwww.bs.katowice.pl/cgi-bin/wspd_cgi.sh/wo2_search.p?ID1=EMKHLIEKRPGJOLNJLKHGEDCBIDHGL&ln=JP [dostęp 03.06.2017].

103 Bibliografia Woj. Śląskiego (BWS), [online] https://opacwww.bs.katowice.pl/cgi-bin/wspd_cgi.sh/wo2_search.p?ID1=EMKHLIGGRPGJOLNJLKHGEDCBICQOL&ln=JP [dostęp 03.06.2017].

104 Bibliografia regionalna, [online] https://opacwww.bs.katowice.pl/cgi-bin/wspd_cgi.sh/wo2_search.p?ID1=EMNEJFJGRPGJOLNJLKHGEDCBICQML&ln=JP [dostęp 03.06.2017].

105 Bibliografia Historii Śląska, [online] http://zhs.hist.uni.wroc.pl/ [dostęp 03.06.2017].106 Bibliografia Historii Polskiej, [online] http://www.bibliografia.ipn.gov.pl/bhp/katalog-on-

line/8338,Katalog.html [dostęp 03.06.2017].107 Polska Bibliografia Literacka, [online] http://pbl.ibl.poznan.pl/dostep/ [dostęp 03.06.2017].

352


jest możliwe poprzez tytuł publikacji, indeks nazwisk lub indeks rzeczowy, jednak dotarcie do cieszyńskich publikacji jest utrudnione z uwagi na brak indeksu geograficznego.

W odrębnych bazach danych rejestrują piśmiennictwo historyczne Czesi, Austriacy i Niemcy. W cieszyńskich badaniach przydatna jest Bibliografie dějin Českých zemí, która rejestruje ok. 300 000 rekordów od roku 1990. Tworzona w programie Verbis BDČZ umożliwia wyszukiwanie w trybie prostym lub zło-żonym poprzez pola wyszukiwawcze, dodatkowo filtrowane poprzez rok lub język publikacji108. W bazie „Österreichische Historische Bibliografie” rejestro-wane są publikacje wydane w Austrii, zarówno samoistne, jak i niesamoistne wydawniczo109. Niemieckich baz historycznych tego typu jest kilka, w tym baza rocznika „Historische Bibliographie”110 i Lit-DB (Literaturdokumenta-tion zur Geschichte Ostmitteleuropa) Instytutu Herdera111. Warto przeglądać również Verbundkatalog östliches Europa112 rejestrujący ponad milion tytułów (październik 2015) z ponad 30 bibliotek w Niemczech, Polsce i Czechach.

Wnioski i postulaty

Rok 1989 symbolizuje nowy etap jakościowy w rozwoju bibliografii cie-szyńskich. Nadal opracowywane są w bibliotekach „papierowe” kartoteki zagadnieniowe, ale do tworzenia bibliografii zostały wprzęgnięte nowocze-sne technologie informacyjne. Standardem staje się bibliografia terytorialna w formie bazy danych, dostępna w Internecie w trybie online, co wiąże się ze stosowaniem zintegrowanego systemu komputerowego, którego jednym z modułów jest bibliografia. Coraz częściej bibliografie cieszyńskie trafia-ją do kolekcji bibliotek cyfrowych. Racjonalizację prac bibliograficznych ułatwiają coraz lepsze programy pozwalające na równoczesne przeszuki-wanie wielu baz danych oraz wprowadzanie informacji (protokół Z39.50; MARC 21, słowa kluczowe). Automatyzacja procesów bibliograficznych coraz częściej prowadzi do zaprzestania tradycyjnego wydawania bibliogra-fii. Zazwyczaj wersja drukowana powstaje jako bibliografia retrospektywna, a elektroniczna jako bieżąca. Na organizację, formę oraz założenia cieszyń-skich bibliografii mają znaczący wpływ zmiany polityczne oraz reformy ad-

108 Bibliografie dějin Českých zemí, [online] http://biblio.hiu.cas.cz/ [dostęp 03.06.2017].109 Österreichische Historische Bibliographie, [online] http://oehb.aau.at/oehbquery/ [dostęp

03.06.2017].110 Historische Bibliographie Online, [online] http://historische-bibliographie.degruyter.com/

[dostęp 03.06.2017].111 Lit-DB, [online] http://www.litdok.de/cgi-bin/litdok [dostęp 03.06.2017].112 Verbundkatalog östliches Europa, [online] http://katalog.martin-opitz-bibliothek.de/voe/

[dostęp 03.06.2017].

353


ministracyjne (Polska, Czechy). Niestety, prowadzi to niekiedy do zakłóceń organizacyjno-finansowych. Niedobrą konsekwencją jest naruszenie spójno-ści geograficznej i historycznej bibliografii cieszyńskiej poprzez łączenie ze sobą terytoriów śląskich (cieszyńskich) z nieśląskimi (nie-cieszyńskimi)113.

Nie ma jednego modelu organizacyjnego bibliografii cieszyńskiej. Biblio-grafie są efektem prac zespołowych prowadzonych pod patronatem bibliotek, większe – bibliografie regionalne powstają we współpracy kilku instytucji. Bi-bliografie cieszyńskie są „zawieszone” pomiędzy przeszłością a teraźniejszo-ścią. Widoczne jest stopniowe wzmożenie prac nad bibliografiami bieżącymi, jednocześnie w nieregularnych przedziałach czasu powstają opracowania retro-spektywne, które powoli likwidują liczne „białe plamy” na mapie cieszyńskiej bibliografii terytorialnej. Po II wojnie światowej pozycję lidera w zakresie or-ganizacji prac nad cieszyńskimi bibliografiami terytorialnymi utrzymuje nadal Polska. Rejestracją piśmiennictwa cieszyńskiego w sposób systematyczny zaj-mują się również Czesi. Niemiecki i austriacki udział w tworzeniu bibliografii cieszyńskich jest bardzo skromny, a jeśli już to wpisany w projekty o bardzo szerokim zakresie i zasięgu, jak baza danych Europy Środkowo-Wschodniej.

Na koniec kilka postulatów badawczych. Bibliografia cieszyńska ma jednak przyszłość. Potrzeba dalszego tworzenia tego typu źródeł informacji wydaje się poza dyskusją, podobnie jak tworzenie bibliografii w formie elektronicznej. Kwestią wymagającą dalszego dopracowania jest organizacja oraz metodyka prac bibliograficznych. Do problemów nie do końca rozwiązanych należą: do-bór materiałów oraz dublowanie prac. Dopracowania wymagają zasady meto-dyczne. Krokiem we właściwym kierunku jest również standaryzacja formalnej i treściowej charakterystyki dokumentów. „Białych plam” na mapie cieszyńskiej bibliografii terytorialnej jest jeszcze sporo, zwłaszcza w przypadku małych miej-scowości niedysponujących odpowiednim personelem, warunkami organizacyj-nymi i finansowymi dla tworzenia bibliografii. Droga do kompletnej retrospek-tywnej bibliografii cieszyńskiej, zwłaszcza mieszczącej w sobie piśmiennicze dziedzictwo polskie, czeskie i niemieckie, jest jeszcze daleka, ale zrobiono wiele w kierunku urzeczywistnienia tego pomysłu.

Bibliografia

Ambros M., Bibliografia śląska. Jej stan obecny i zadania na przyszłość, Katowice 1946.Bajor A., Bibliografie terytorialne województwa śląskiego. Wstępna charakterysty-

ka, „Pomagamy sobie w pracy” 2008, nr 3, s. 4-15.Bár Z., Bibliografie literatury Slezské a o Slezsku, „Slezský Sborník” 1936, R. 1 (41),

s. 116-120.

113 J. Sadowska, Polska bibliografia regionalna z perspektywy półwiecza, „Przegląd Biblioteczny” 2011, z. 4, s. 449-465.

Bątkiewicz T., Rozwój śląskich bibliografii regionalnych ogólnych od XVIII wieku do dziś, „Śląskie Miscellanea” 2002, t. 15, s. 118-137.

Bentkowski F., Historia literatury polskiej wystawiona w spisie dzieł drukiem ogło-szonych. T. 1-2, Warszawa 1814.

Bertman W., Sokół A., Książka i prasa ewangelicka w Polsce po 1989 r. Zarys za-gadnienia i stan badań, „Toruńskie Studia Bibliologiczne” 2011, t. 4, nr 1, s. 105-120.

Bibliografia Bielska-Białej i powiatu bielskiego za lata 1999-2008, Bielsko-Biała 2004-2008.

Bibliografia historii polskiej za rok..., Kraków 1955-2016.Bibliografia historii Śląska za lata..., Wrocław 1954-2016.Bibliografia książki cieszyńskiej 1990-2001, [online] http://katalogi.kc-cieszyn.pl/

index.php/online,371,10 [dostęp 03.06.2017].Bibliografia Książnicy Cieszyńskiej, [online] http://katalogi.kc-cieszyn.pl/index.php/

online,375,12 [dostęp 03.06.2017].Bibliografia Literatury Polskiej „Nowy Korbut”. T. 1-18, Wrocław, Warszawa 1963-2015.Bibliografia publicystyki historycznej na łamach prasy Śląska Cieszyńskiego za

lata 1996-1999, [online] http://katalogi.kc-cieszyn.pl/index.php/online,373,9 [dostęp 03.06.2017].

Bibliografia województwa bielskiego za lata [1979-1998], [oprac. O. Czarnecka, Z. Bożek, J. Juchniewicz], Bielsko-Biała 1985-2004.

„Bibliografia Województwa Śląskiego” 2003-.Bibliografia zawartości Kalendarza Cieszyńskiego, [online] http://katalogi.kc-cies-

zyn.pl/index.php/online,372,8 [dostęp 03.06.2017]. Bibliografie online, [online] http://katalogi.kc-cieszyn.pl/index.php/online,264 [do-

stęp 03.06.2017].Bibliographieportal zur Geschichte Ostmitteleuropas, [online] https://www.herder-

-institut.de/servicebereiche/bibliographieportal.html [dostęp 03.06.2017].Bobowski K., Gładkiewicz R., Sanojca K., Die Bibliographie der Geschichte Schle-

siens. Stand, Perspektiven und Möglichkeiten einer internationalen Zusammenarbeit, [in:] Bibliographien zur Geschichte Ostmitteleuropas, hrsg. N. Kersken, R. Köhler, Mar-burg 1997, s. 39-42.

Broda J., Badania i potrzeby polskiej literatury ewangelickiej na Śląsku Cieszyńskim, „Kalendarz Ewangelicki” 1974, s. 182-186.

Brożek L., Materiały do bibliografii Cieszyna, „Pamiętnik Cieszyński” 1961, t. 1, s. 118-157.

Brożek L., O bibliografii cieszyńskiej i rzeczach pokrewnych, „Zaranie Śląskie” 1930, R. 6, z. 1, s. 4-8.

Brożek L., Michejda O., Powojenna prasa polska na Śląsku Cieszyńskim, Katowice 1934.Bystroń J., Materiały do bibliografii naukowej Księstwa Cieszyńskiego, „Zaranie

Śląskie” 1910, R. 3, nr 3-4, s. 133-144.Chojnacki W., Bibliografia polskich druków ewangelickich ziem zachodnich i pół-

nocnych 1530-1939, Warszawa 1966.Chojnacki W., Chojnacki W., Bibliografia kalendarzy wydanych w języku polskim

poza granicami Polski od roku 1716 (Mazury, Śląsk Górny i Dolny oraz Śląsk Cies-zyński), Wrocław 1986.

Chromcová G., Holoušková M., Bibliografie časopisu Těšínsko 1985-2006, Český Těšín 2007.

354


Dědina V., Literatura o Slezku, „Vlastivědný Sborník Slezský” 1925, č. 1, s. 308-318.Deutsch-polnische Beziehungen in Geschichte und Gegenwart. Bibliographie 1900-1998.

Bd. 1-4, hrsg. A. Lawaty, W. Mincer unter Mitwirkung von A. Domańska, Wiesbaden 2000.Estreicher K., Bibliografia polska. T. 1-34, Warszawa 1977-1978.Estreicher K., Bibliografia polska. Cz. 4: XIX. stulecia : lata 1881-1900. T. 1-4, War-

szawa, 1977.Ficek V., Sobotík B, Rejstrík Slezského sborníku dríve Věstníku Matice opavské. Roč.

1-50, Praha 1954. Gerber E., Popiołek F., [Literatur auf Österreichisch-Schlesien und die benachbar-

ten Teile von Preussen-Schlesien bezüglich], „Zeitschrift für Geschichte und Kulturge-schichte Österreichisch-Schlesien” 1905/1906-1917/1918, Jg. 1- 12/13.

Gębołyś Z., Bibliografia Historii Śląska, „Przegląd Biblioteczny” 2009, z. 1, s. 162-163.Gębołyś Z., Śląskie bibliografie terytorialne na przełomie XX i XXI wieku – między

tradycją a nowoczesnością (od kartotek zagadnieniowych do bibliotek cyfrowych), „Ślą-ski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2016, R. 71, z. 3, s. 21-38.

Gładysz A., Prasa polska na Śląsku Cieszyńskim, tłoczona w drukarniach cieszyń-skich w latach 1848-1980. Materiały do bibliografii, [w:] Z dziejów cieszyńskiego dru-karstwa. Praca zbiorowa, pod red. A. Gładysza, Bielsko-Biała 1982, s. 108-119.

Grobelný A., Polska literatura o Slezsku a Ostravsku. Bibliografický soupis, Opava 1957.Grobelný A., Kudělka M., Sivek A., Bibliografie polských silesiak. [T. 1-3], Opava

1952-1954.Indrová J., Koplík J., Bibliografie okresu Opava, Olomouc-Brno-Opava 1999.Janus E., Schlesien als Problem der österreichischen Historiographie und Bibliogra-

phie, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2016, R. 71, z. 3, s. 45-62.Jauernig M., Loitsch B., Die Österreichische Historische Bibliographie vom Karteika-

sten zur Online-Datenbank, [in:] «Und wenn schon, dann Bischof oder Abt». Im Gedenken an Günther Hödl (1941-2005), hrsg. C. Domenig u.a., Klagenfurt 2006, s. 189-190.

Jocher A., Obraz bibliograficzno-historyczny literatury i nauk w Polsce, od wprowa-dzenia do niej druku po rok po rok 1830 włącznie, z pism Janockiego, Bentkowskiego, Ludwika Sobolewskiego [i in.]. T. 2, Wilno 1842.

Katalogi, [online] http://katalogi.kc-cieszyn.pl/index.php [dostęp 03.06.2017].Kawulok A., Bibliografia zawartości „Kalendarza Cieszyńskiego” za lata 1985-

2000, red. M. Szelong, Cieszyn 2000.Kłaczkow J., Czasopiśmiennictwo protestanckie w Polsce w latach 1918-1939,

Toruń 2003.Kłaczkow J., Protestanckie wydawnictwa prasowe na ziemiach polskich w XIX

i pierwszej połowie XX wieku, Toruń 2008.Korbut G., Literatura polska od początków do powstania styczniowego. Książka pod-

ręczna informacyjna dla studiujących naukowo dzieje rozwoju piśmiennictwa polskiego. T. 1-4, Warszawa 1917-1931.

Król S., Bibliografia publicystyki historycznej na łamach prasy Śląska Cieszyńskiego za rok 1996, red. M. Szelong, Cieszyn 2000.

Król S., Bibliografia publicystyki historycznej na łamach prasy Śląska Cieszyńskiego za lata 1997-1999, red. M. Szelong, Cieszyn 2002.

Kubečková M. [i in.], Bibliografie okresu Karviná, Brno-Ostrava 2003. Kubíček J., Nádvorníková M., Bibliografie k vývoji Moravy a Slezska. Literatura

z let 1801-1993, Brno 1994.

355


Kubíček J., Przybylová B., Bibliografie okresu Ostrava-město. Č. 1-2, Ostrava 2011.Londzin J., Bibliografia druków polskich w Księstwie Cieszyńskim od roku 1716 do

roku 1904, Cieszyn 1904.Londzin J., Kilka druków śląsko - polskich z zeszłego i pierwszej połowy bieżącego stu-

lecia z szczególniejszym uwzględnieniem innych książek polskich używanych przez ludność polską w Księstwie Cieszyńskiem, [w:] III. Sprawozdanie dyrekcji prywatnego gimnazjum polskiego z prawem publiczności w Cieszynie za rok szkolny 1897-98, Cieszyn 1898, s. 3-22.

Londzin J., Polskość Śląska Cieszyńskiego, Cieszyn 1924.Londzin J., Uzupełnienia do «Bibliografii druków polskich w Księstwie Cieszyńskiem

od roku 1716 do roku 1904», jakoteż bibliografia nowszych druków aż do roku 1922. Cz. 1: (A-O), Cieszyn 1923.

Londzin J., Uzupełnienia do «Bibliografii druków polskich w Księstwie Cieszyńskiem od roku 1716 do roku 1904», [w:] XXVIII Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego Gimna-zjum Polskiego w Cieszynie, rok szkolny 1922-1923. Cz. 2: (P-Ż), Cieszyn 1923, s. 2-37.

Martinek L., Życie literackie na Zaolziu 1920-1989. Wybrane zagadnienia, Kielce 2008.Mazur A., Bibliografie mĕsta Tešina, [in:] Český Tĕšin 50 lat méstem, Ostrava 1973,

s. 355-390.Miękina-Pindur J., Ludwik Brożek - «śląski Estreicher». Sylwetka bibliologa, biblio-

fila i regionalisty, Katowice 2001.Mikolaš J.L., Seznam českeho pismennictvi v Slezsku od r. 1848 až 1918, „Moravsko-

-Slezský Sborník” 1918/1919, Roč. 1, nr 24, s. 79-84.Musioł P., Piśmiennictwo polskie na Śląsku do początków XIX wieku, [red. nauk.

H. Borek], Opole 1970.Nentwig H., Literatur der Landes- und Volkskunde der Provinz Schlesien. [Bd. 1]: um-

fassend die Jahre 1900-1903; [Bd. 2]: umfassend die Jahre 1904-1906, Breslau 1904-1907.Österreichische Historische Bibliographie. Ausländische Austrica 1995-1999. Au-

swahlbibliographie, bearb. von M. Jauernig unter Mitwirkung von T. Valentinitsch und U. Hödl, Graz 2006.

Ogrodziński W., Dzieje piśmiennictwa śląskiego, Cieszyn 1946; do druku przygoto-wali L. Brożek i Z. Hierowski, Katowice 1965.

„Okres Frýdek-Místek v Roce […]. Soupis oublikací a článků” 1991-2000.„Okres Karviná v Roce […]. Soupis publikaci a článku” 1992-2000.„Olomoucký Kraj v Roce […]. Soupis publikací a článků” 1958-1960. Österreichische Historische Bibliographie (ÖHB), [online] http://oehb.aau.at/ [dostęp

10.02.2018].Österreichische Historische Bibliographie. Ausländische Austrica 1995-1999. Aus-

wahlbibliographie, bearb. von M. Jauernig unter Mitwirkung von T. Valentinitsch und U. Hödl, Graz 2006.

Pawlak M., Sanojca K., Karol Maleczyński i Herbert Rister ‒ twórcy dwóch powo-jennych bibliografii historii Śląska, [w:] Bibliografi@. Historia, teoria, praktyka, red. J. Franke, J. Woźniak-Kasperek, Warszawa 2016, s. 49-57.

Pawlak M., Sanojca K., «Przełamując fale» – międzynarodowa polsko-czesko-nie-miecka „Bibliografia Historii Śląska”. Dwadzieścia lat doświadczeń w tworzeniu wspól-nego wydawnictwa i warsztatu informatycznego, [w:] Bibliografi@: źródła, standardy i zasoby. Praca zbiorowa, pod red. J. Franke, Warszawa 2013, s. 131-140.

Pawłowiczowa M., Książka polska i biblioteka na Śląsku Cieszyńskim w latach 1740-1920, Katowice 1986.

356


Planá I., Kovářová A., Mĕsto Ostrava v roce 1991. Soupis publikací a článků, Olo-mouc 1992.

Przywecka-Samecka M., Reiter J., Bibliografia polskich czasopism śląskich (do 1939 roku), Wrocław 1960.

Rosner E., Literatura polska z czeskiego Śląska. Rozprawy, szkice, wspomnienia, Cieszyn 1995.

Sadowska J., Polska bibliografia regionalna z perspektywy półwiecza, „Przegląd Bi-blioteczny” 2011, z. 4, s. 449-465.

Schlesische Bibliographie, Breslau 1927-1944; Marburg-Lahn 1953-.Sembrzycki J.K., Krótki przegląd literatury ewangelicko-polskiej Mazurów i Szląza-

ków od r. 1670, Nawsi 1888.Sklenářov D., Bazy Morawsko-Śląskiej Biblioteki Naukowej w Ostrawie, [online]

http://www.svkos.cz/pl/e-zrodla/clanek/bazy-morawsko-slaskiej-biblioteki-naukowej--w-ostrawie/ [dostęp 03.06.2017].

Sokół A., Polska książka ewangelicka po 1989 roku, Katowice 2016.Szelong M., Bibliografia książki cieszyńskiej 1990-2001, Cieszyn 2002.Szeruda J., Początki piśmiennictwa ewangelickiego na Śląsku Cieszyńskim, Cieszyn 1923.Szturc J., Polskie czasopisma protestanckie w latach 1945-1988, „Studia i Dokumen-

ty Ekumeniczne” 1994, t. 10, nr 2, s. 149-167.Szymiczek F., Stan i potrzeby bibliografii śląskiej, [w:] Pierwsza Konferencja Nauko-

wa Komisji Bibliografii i Bibliotekoznawstwa Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego, Wrocław 20-21 XI 1953 r. Referaty i dyskusja, red. A. Knot, Wrocław 1956, s. 9-27.

Ułaszyn H., Z nowszej literatury o Śląsku Cieszyńskim, „Biblioteka Warszawska” 1905, t. 1, s. 578-586.

Veselská J., Bibliografie časopisu Těšínsko 1975-1984, Frýdek-Místek 1985.Wojtek K., Ślady użytkowania książek w księgozbiorze Ludwika Brożka, „Bibliotheca

Nostra” 2011, nr 3, s. 22-30. Wykaz literatury bieżącej o Śląsku (1935-1939). Dodatek do Komunikatów Instytutu

Śląskiego, pod red. J. Koraszewskiego, Katowice 1935-1939.Z dziejów cieszyńskich oficyn drukarskich (1806-1945), [tekst S. Król, M. Szelong,

M. Śliż], Cieszyn 2006.Zahradnik S., Czasopiśmiennictwo w języku polskim na terenach Czechosłowacji

w latach 1848-1938, Opole 1989.Zahradnik S., Materiały do bibliografii dorobku twórczego Polaków na Zaolziu

1919-2004, Opole 2007.Zaremba J., Bibliografia piśmiennictwa polskiego na Śląsku XVII i XVIII w., Wrocław 1980.Zaremba J., Piśmiennictwo ewangelickie na Śląsku (do roku 1800), [w:] Udział

ewangelików śląskich w polskim życiu kulturalnym, Warszawa 1974, s. 26-72.Zaremba J., Polska literatura na Śląsku. Cz. 1, Katowice 1971.Zieliński T., Polska bibliografia protestancka. Część 1: lata 1900-1960, „Studia

i Dokumenty Ekumeniczne” 1997, t. 13, nr 1, s. 143-184.Zieliński T., Polska bibliografia protestancka. Część 2: lata 1961-1990, „Studia

i Dokumenty Ekumeniczne” 1998, t. 14, nr 1, s. 153-194. Zieliński T., Polska bibliografia protestancka – druki zwarte. Materiały za lata 1991-

2000, „Studia i Dokumenty Ekumeniczne” 2001, t. 17, nr 2, s. 159-182.Zieliński T., Polska protestancka bibliografia naukowa. Druki zwarte. Materiały za

lata 2001-2010, „Studia i Dokumenty Ekumeniczne” 2011, t. 27, nr 1-2, s. 300-325.

357


359

Janusz SpyraWydział Filologiczno-HistorycznyAkademia im. Jana Długosza w Częstochowie, Częstochowa, [email protected]

Krzysztof SzelongKsiążnica Cieszyńska, Cieszyn, [email protected]

Bibliotheca Tessinensis – seria edycji źródłowych Książnicy Cieszyńskiej i Ośrodka

Dokumentacyjnego Kongresu Polaków w Republice Czeskiej

Abstract

Bibliotheca Tessinensis – the Series of Historical Source Editions Published by the Cieszyn Historical Library and the Documentation Centre of the Congress of Poles in the

Czech Republic

The editorial series Bibliotheca Tessinensis, founded in 2004, is devoted to publishing the unknown or hardy accessible source documents related to the history of Cieszyn Silesia from the Middle Ages to the present, as well as the sources of universal significance, which are stored in Cieszyn Silesia and constitute the abiding component of the cultural heritage of the region. The title of the series harks back to the edition of the bio- and bibliographical materials, planned to be edited by Leopold Jan Szersznik (1747-1814); in the publishers’ intention it grounds the series in the historiographical tradition of the region, giving it also a supranational character and outreach. According-ly, the Bibliotheca Tessinensis is being issued in two subseries – one of them (Series Polonica) published by Książnica Cieszyńska (the Cieszyn Historical Library), and the other (Series Bohemica) – by Ośrodek Dokumentacyjny Kongresu Polaków w Republice Czeskiej (the Documentation Centre of the Congress of Poles in the Czech Republic). The consecutive volumes of both subseries, issued independently of each other, depending on the organiza-




tional and financial possibilities of the publishers, are prepared according to the common editorial instruction, have the same layout, and are numbered sequentially within the whole series.

Key words: Cieszyn Silesia – the Cieszyn Historical Library – the Docu-mentation Centre of the Congress of Poles in the Czech Republic – Biblio-theca Tessinensis – historical source – edition – editorial series.

Słowa kluczowe: Śląsk Cieszyński – Książnica Cieszyńska – Ośrodek Do-kumentacyjny Kongresu Polaków w Republice Czeskiej – Bibliotheca Tes-sinensis – źródła historyczne – edycja – seria wydawnicza.

Cieszyńska regionalna historiografia może poszczycić się długą trady-cją, sięgającą przełomu XVIII i XIX w. i powstałych wówczas pism uczo-nego eksjezuity ks. Leopolda Jana Szersznika (1747-1814), długoletniego prefekta cieszyńskiego gimnazjum, którego słusznie uznaje się za funda-tora regionalnej historiografii cieszyńskiej. Szersznik jest też założycielem najstarszej w regionie publicznej biblioteki oraz współistniejącego z nią muzeum. Działają one nieprzerwanie od 1801 r. do dzisiaj jako odrębne instytucje: Muzeum Śląska Cieszyńskiego oraz Książnica Cieszyńska – re-gionalna biblioteka naukowa, przechowująca trzon bibliotecznych zbiorów szersznikowskich. W drugiej połowie XIX w. zaczęły się ukazywać m.in. pierwsze opracowania historyczne spełniające wymogi ówczesnej krytyki historycznej. Spośród autorów niemieckich wymienić trzeba przede wszyst-kim Gottlieba Biermanna (1824-1901), z czeskich – Vincenca Praska (1843-1912), a z polskich – Franciszka Popiołka (1868-1960). Z perspektywy lat widać, że ich prace, choć nadal użyteczne, nie spełniają norm obiektywizmu badawczego, a regionalna historiografia, jako całość, odgrywała – podob-nie jak w innych nadgranicznych regionach – służebną rolę wobec polity-ki i ideologii. Po 1945 r. jej rozwój dodatkowo krępowała komunistyczna cenzura. Paradoksalnym efektem owych zjawisk stała się względna obfitość wszelkiego typu publikacji dotyczących przeszłości Śląska Cieszyńskiego, przy jednoczesnym nikłym w istocie postępie badań nad wieloma aspektami dziejów tego obszaru. Rozliczne opracowania, na ogół koncentrujące się na problematyce etnicznej, w większości opierały się na stosunkowo wąskim materiale źródłowym, o którego selekcji zdecydowały niegdyś kategorie na-leżące do sfery ideologii i polityki.

Także po przełomie 1989 r., mimo dokonujących się wówczas w Europie Środkowej głębokich przewartościowań ideowych, owe negatywne zjawi-ska długo ciążyły na rozwoju cieszyńskiej historiografii, a publikacje wolne od narodowych uprzedzeń pozostawały w mniejszości. Odwrócenie tej ten-

360

Janusz Spyra Krzysztof Szelong

dencji obserwować można dopiero w ostatnich latach1. Dokonuje się ono za sprawą zachodzących współcześnie przemian kulturowych, w wyniku których interpretacje formułowane według obowiązujących wcześniej schematów, zwłaszcza zaś w jakikolwiek sposób zdradzające narodowe parantele autora, przestają być akceptowane nie tylko na gruncie naukowym, ale i społecznym, łatwo zyskują za to opinię anachronicznych i niewiarygodnych. U podstaw tego zjawiska stoi jednak i drugi czynnik, w sposób o wiele bardziej naturalny i efektywny wymuszający na historykach stosowanie się do zasad naukowe-go obiektywizmu, a mianowicie rozwój badań źródłowych, do którego doszło w następstwie otwarcia archiwów po 1989 r., a potem również rewolucji infor-matycznej, radykalnie ułatwiającej kwerendy i korzystanie ze zbiorów biblio-tecznych i archiwalnych. Ten aspekt zmian, uwidaczniający się i owocujący także w obszarze regionalnej historiografii, zasługuje na szczególną uwagę oraz wsparcie. Tylko bowiem systematyczne upowszechnianie nowych, nie-znanych dotąd źródeł historycznych pozwolić może – niezależnie od zmienia-jących się pryncypiów ideowych i metodologicznych – na odsłonięcie rzeczy-wistego obrazu wydarzeń oraz przezwyciężenie wielu historycznych sporów i stereotypów, a jednocześnie na otwarcie nowych obszarów i perspektyw ba-dawczych, umykających dotąd uwadze historyków. W przypadku Śląska Cie-szyńskiego do tej kategorii w równej mierze należą materiały dokumentujące zgodną koegzystencję na jego obszarze różnych grup etnicznych i wyznanio-wych, zaświadczające o bogactwie i otwartości dawnej kultury regionu, która konstytuowała wspólnotę regionalną i regionalny patriotyzm ponad podziała-mi etnicznymi czy wyznaniowymi, jak i źródła związane z rozgrywającymi się na Śląsku Cieszyńskim konfliktami, które z uwagi na ograniczenia natury ide-ologicznej bądź też ze względów cenzuralnych były w dotychczasowych bada-niach historycznych pomijane lub wykorzystywane w ograniczonym zakresie.

Za potrzebą intensyfikacji badań źródłowych i upowszechniania ich wy-ników przemawia również względna szczupłość dorobku, jaki w tej dzie-dzinie prezentuje historiografia Śląska Cieszyńskiego. Jakkolwiek bowiem podejmujący tematykę cieszyńską historycy nigdy nie stronili od publiko-wania materiałów źródłowych, czy to w postaci samoistnych edycji, czy też w formie aneksów zamieszczanych w różnego typu opracowaniach, ukazało się jednak bardzo niewiele edycji źródłowych, które byłyby w sta-nie sprostać współczesnym oczekiwaniom i standardom naukowym2. Wie-

1 Podsumowaniem badań prowadzonych przez polskich historyków może być wielotomowa monografia Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych. T. 1-8, red. I. Panic, Cieszyn 2009-2016. W języku czeskim pewną namiastką są Dějiny Českého Slezska 1740-2000. Sv. 1-2, red. D. Gawrecki, Opava 2003.

2 Przykładem Kryštof Bernard Skrbenský z Hríště. Paměti hornoslezského barokního šlechtice, ed. J. Brňovják [i in.], Český Těšín-Ostrava-Opava 2010, Nobilitas in Historia Moderna, t. 3.

361

Bibliotheca Tessinensis – seria edycji źródłowych Książnicy Cieszyńskiej i Ośrodka...

362


le edycji nie spełnia warunków określonych w nowoczesnych instrukcjach wydawniczych, znaczna ich grupa obciążona pozostaje zwykłą nieporadno-ścią warsztatową, część zaś pozbawiona jest istotnej wartości, ponieważ jej przedmiotem są źródła o trzeciorzędnym wręcz znaczeniu. Sporo starszych edycji źródłowych skażonych zostało ponadto politycznym utylitaryzmem, rzutującym zarówno na dobór edytowanego materiału, jak i na zasady edy-cji, wypaczające – już choćby na poziomie transkrypcji – wymowę ogłoszo-nych tekstów. Dotyczy to także edycji, które ze względu na swoją użytecz-ność są stale cytowane przez badaczy3. Pozaregionalne ośrodki akademickie (w Katowicach, Opolu, a także w Ostrawie czy Opawie) tylko incydentalnie włączały się do tych badań, choć trzeba podkreślić edytorskie osiągnięcia ośrodka opawskiego4.

Powyższe niedostatki i potrzeby zostały szybko zidentyfikowane przez nową generację historyków regionu, których początek aktywności naukowej zbiegł się w czasie z przełomem, jaki dokonał się po 1989 r. Zachodzące wówczas zmiany nie tylko uwolniły historiografię z gorsetu ideologicznych i administracyjnych ograniczeń, ale też otworzyły przed badaczami nowe możliwości, także instytucjonalne. W tej ostatniej sferze wymienić należy przede wszystkim utworzenie 1 I 1994 r. Książnicy Cieszyńskiej, komunal-nej biblioteki naukowej, której zasoby, obejmujące najważniejsze prywatne i publiczne księgozbiory powstałe i przechowywane na Śląsku Cieszyńskim od końca XVIII w., ale zawierające także fragmenty wcześniejszych, niekie-dy sięgających średniowiecza kolekcji, stanowią jedną z fundamentalnych baz źródłowych do badań regionalnych5. Jednocześnie w zakresie wyzna-czonej Książnicy misji znalazły się nie tylko zadania związane z ochroną i konserwacją posiadanych zasobów, ale także z ich wprowadzeniem do

3 Chodzi przede wszystkim o edycję dokumentów książąt cieszyńskich, którą w 1955 r. zapoczątkował Emerich Nĕmec. Roi się w niej od błędów, złych odczytów imion, nazwisk, dat, niejednokrotnie powielanych później przez osoby, które nie weryfikowały tych danych z oryginałami. Dopiero w ostatnich częściach, kiedy współpracownikiem edycji stał się Erich Šefčík, wydawnictwo zaczęło spełniać krytyczne wymogi – Listinár Těšínska. Codex diplomaticus ducatus Tessinensis. Sbírka listinného materiálu k dějinám knížectvi Těšínského. Č. 1: (1155-1400), zprac. E. Němec, Český Těšín 1955; Č. 2: (1401-1459), zprac. E. Němec, Český Těšín 1958; Č. 3: (1460-1495), zprac. E. Němec, Český Těšín 1960; Č. 4: (1496-1526), zprac. E. Němec, Český Těšín 1961; Č. 5: (1527-1550), zprac. E. Němec, Český Těšín 1966; Č. 6: (1551-1570), zprac. E. Němec, Český Těšín 1972; Č. 7: (1571-1600), zprac. E. Němec, E. Šefčík, Český Těšín 1978; Č. 8: (1601-1614), zprac. E. Němec, E. Šefčík, Český Těšín 1981; Č. 9: (1615-1624), zprac. E. Šefčík, Český Těšín 1984; Č. 10: (1625-1652), zprac. E. Šefčík, Český Těšín 1986.

4 Por. np. Tešínsko v polovici 19. stoleti. Popis země a lidu ze soudobého pramene, Ostrava 1956; M. Kudělka, Korespondence Leopolda Jana Šeršníka s J.P. Cerronim a J.J. Czikannem, „Slezský Sborník” 1953, t. 51, s. 260-288; Slezsko v I. vojenském (tzv. josefském) mapování. Edice komentáre, ed. I. Korbelářová, R. Žáček, Opava 2005; Statisticko-topografický popis Těšínského kraje ze 40. let 19. století, k vydání připravili I. Korbelářová, R. Žáček, Opava 2002.

5 Książnica Cieszyńska, [online] www.kc-cieszyn.pl [dostęp 8.11.2017].

363


szerokiego obiegu naukowego. W tym celu placówka zobowiązana została m.in. do prowadzenia działań mających na celu wyposażenie swoich zbio-rów w nowoczesne instrumentarium wyszukiwawcze i zbudowanie wszech-stronnego warsztatu dokumentacyjnego do badań regionalnych, a także do inspirowania i organizowania badań naukowych odnoszących się do pro-blematyki regionalnej, zwłaszcza w jej wymiarze piśmienniczym. Zważyw-szy, iż w zasobach Książnicy znalazły się prócz zbiorów drukowanych także pokaźne i wartościowe kolekcje rękopiśmienne, obejmujące manuskrypty i archiwalia powstałe od średniowiecza po wiek XX, w większości związane z historią i kulturą Śląska Cieszyńskiego6, nic dziwnego, że rychło w ob-szarze jej zainteresowania znalazło się także edytorstwo źródeł. O fachowe rozpoznanie tej kwestii i sformułowanie stosownych postulatów Książnica Cieszyńska już w 1996 r. zwróciła się do sześciu bibliologów z Polski, Czech i Niemiec, którzy na jej zaproszenie poddali cieszyńskie zbiory badaniom mającym na celu rozpoznanie ich wartości i przydatności do studiów bi-bliologicznych i regionalnych i którzy swoje spostrzeżenia zawarli następnie w ekspertyzach, przedstawionych do dyskusji na specjalnie zorganizowa-nej w tym celu konferencji naukowej7. Wśród zgłoszonych i omawianych na tym forum pomysłów pojawiła się także koncepcja edycji zachowanych w Cieszynie źródeł, przede wszystkim zaś dawnych inwentarzy i katalogów zbiorów. Wkrótce też jedno z tego typu źródeł udało się ogłosić drukiem, dzięki współpracy z Centrum Badań Śląskoznawczych i Bohemistycznych Uniwersytetu Wrocławskiego8. Na rzeczywistą realizację edytorskich aspi-racji Książnicy przyszło jednak poczekać aż do początków następnej dekady, kiedy to zacieśniła się jej współpraca z zaolziańskim partnerem, a mianowi-cie Ośrodkiem Dokumentacyjnym Kongresu Polaków w Republice Czeskiej (Dokumentačni centrum Kongresu Poláků v České republice)9, instytucją społeczną, powstałą w 1993 r. i podobnie jak Książnica zajmującą się gro-madzeniem i dokumentowaniem regionalnego dziedzictwa piśmienniczego oraz organizowaniem i prowadzeniem badań dotyczących historii i kultury Śląska Cieszyńskiego. W wyniku rozmów prowadzonych w gronie history-

6 D. Kamolowa, Cieszyn – Książnica Cieszyńska, uzup. i popr. A. Rusnok, [w:] Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce, oprac. D. Kamolowa przy współudziale T. Sieniateckiej, Warszawa 2003, s. 27-31.

7 Zarówno ekspertyzy, jak i sprawozdanie z dyskusji opublikowano w tomie: Historyczne księgozbiory Cieszyna na tle śląskim. Rola kulturowa i przedmiot badań, pod red. R. Gładkiewicza, Cieszyn 1997.

8 A. Heinrich, Repertorium codicum manuscriptorum in caesareo-regia Bibliotheca Scherschnickiana Teschinii, wyd. U. Wieczorek, wprowadzeniem opatrzył K. Szelong, pod red. R. Gładkiewicza, Wrocław 2004.

9 O Ośrodku, [online] http://www.polonica.cz/osrodek/index.php?h=132680739817215457&m=132680739817215457 [dostęp 8.11. 2017].

ków bezpośrednio związanych lub współdziałających z Książnicą Cieszyń-ską oraz Ośrodkiem Dokumentacyjnym, a mianowicie Wacława Gojnicz-ka, Janusza Spyry, Krzysztofa Szelonga i Józefa Szymeczka, zrodziła się koncepcja stworzenia serii wydawniczej, w ramach której ukazywałyby się najważniejsze źródła odnoszące się do historii regionu. Koncepcja ta, dzię-ki dofinansowaniu, jakie zarówno Książnicy Cieszyńskiej, jak i Ośrodko-wi Dokumentacyjnemu udało się pozyskać z pozostających w dyspozycji Euroregionu Śląsk Cieszyński – Těšínské Slezsko środków programu CBC Phare, już w 2003 r. znalazła się w fazie realizacji, przybierając formę tran-sgranicznego projektu o nazwie „Wspólne korzenie”10. Zgodnie z wypraco-wanymi wcześniej założeniami, celem projektu było stworzenie instrumentu pozwalającego na systematyczne wprowadzanie do obiegu naukowego nie-znanych lub trudno dostępnych źródeł odnoszących się do przeszłości Śląska Cieszyńskiego, od średniowiecza po czasy najnowsze, a w dalszej kolejności – także źródeł historycznych o znaczeniu uniwersalnym, przechowywanych na terenie tego regionu i stanowiących trwały składnik jego dziedzictwa pi-śmienniczego. Instrumentem tym stały się serie wydawnictw źródłowych, ukazujące się równolegle po obu stronach polsko-czeskiej granicy, jako Se-ries Polonica oraz Series Bohemica i noszące wspólny tytuł Bibliotheca Tes-sinensis (dalej BT).

Użycie łacińskiego tytułu, nawiązującego do nazwy projektu edycji materiałów bio- i bibliograficznych projektowanej przez L.J. Szersznika, miało w intencji wydawców zaakcentować ponadnarodowy zasięg i zna-czenie wydawnictwa, któremu tytuł ów ułatwiać powinien dotarcie do hi-storyków poza granicami Polski i Czech. Z kolei tytuły poszczególnych serii, jakkolwiek zawierają w sobie określenia „polska” i „czeska”, mają na celu wyłącznie rozróżnienie ich wydawców, stosownie do lokalizacji tych ostatnich względem rozdzielającej Śląsk Cieszyński granicy państwowej. W żaden natomiast sposób tytuły te nie wiążą wydawców ograniczeniami dotyczącymi proweniencji lub języka ogłaszanych źródeł, czy też języka redakcji danej edycji. O tym ostatnim bowiem każdorazowo decydować mają preferencje językowe zasadniczego kręgu potencjalnych odbiorców poszczególnych tomów BT.

Do współpracy przy realizacji projektu zaproszono liczących się history-ków zajmujących się przeszłością Śląska Cieszyńskiego z obu stron granicy; część z nich weszła do powołanej w 2005 r. Rady Naukowej serii BT, której zadaniem jest nadzór nad merytorycznym poziomem poszczególnych edy-

10 O tym i innych projektach zrealizowanych przez Książnicę Cieszyńską dzięki środkom euroregionalnym zob.: K. Szelong, Euroregionalne projekty Książnicy Cieszyńskiej, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 2008, R. 39-40, s. [201]-210.

364


cji, a także dobór pozycji oraz autorów, redaktorów i recenzentów kolejnych tomów wydawnictwa, opracowywanie programów wydawniczych, konsul-towanie założeń redakcyjnych, jak też ocena już wydanych tomów11.

Kilka podstawowych zasad dla osób związanych z serią BT było poza dysku-sją od samego początku. Pierwszą stanowiło dążenie do maksymalnie wysokiego poziomu naukowego. Miał go zagwarantować z jednej strony wybór na autorów poszczególnych edycji osób będących uznanymi specjalistami w swojej dziedzi-nie, najlepiej takich, które osiągnęły status samodzielnego pracownika naukowe-go12. Drugą zasadą stała się rygorystyczna procedura recenzyjna. O recenzje wy-dawnicze redakcja BT zwraca się przed drukiem do autorytetów naukowych z co najmniej dwóch krajów zainteresowanych edycją13. Kolejną zasadą jest absolutna „równość narodowa” i abstrahowanie od sporów narodowych i politycznych, co jest kwestią fundamentalną dla badaczy działających w warunkach pogranicza językowego i kulturowego. Powody „polityczne”, traktowanie języka nie jako narzędzia komunikacji, ale znaku przynależności narodowej powoduje, że stano-wi on jeden z najistotniejszych elementów toczonych od lat sporów i wykorzy-stywany jest jako argument w dyskusjach o przynależności etnicznej i narodowej mieszkańców regionu. Przekonanie o konieczności odcięcia się od dylematów in-terpretacyjnych rozstrzygnęły jedną z najistotniejszych kwestii edytorskich, mia-nowicie zasadę przygotowania tekstu do edycji. Wbrew uznanej w edytorstwie zasadzie, iż nowsze teksty źródłowe (późniejsze niż połowa XVI w.14) zasadniczo powinny być wydawane w formie bardziej zrozumiałej dla współczesnego czy-telnika, a więc transkrybowane, w serii BT preferowana jest zasada transliteracji. Ma to zapobiec sytuacji, że nawet prosty zapis nazwiska współczesnej osoby za-mieszkałej na tzw. Zaolziu w wersji polskiej albo czeskiej może sugerować przy-należność danej osoby do określonej narodowości. Zgodnie z zasadą transliteracji opublikowano większość źródeł wydanych w ramach serii BT. Decyzję podejmu-je edytor, o ile jego argumenty przekonają większość członków Rady Naukowej.

11 W skład Rady Naukowej weszli Mečislav Borák (Uniwersytet Śląski w Opawie – Slezská univerzita v Opavě) [zm. w 2017 r.], Edward Długajczyk (Uniwersytet Śląski), W. Gojniczek (Uniwersytet Śląski), Karel Müller (Archiwum Krajowe w Opawie – Zemský archiv v Opavě), Milan Myška (Uniwersytet Ostrawski – Ostravská univerzita) [zm. w 2016 r.], Krzysztof Nowak (Uniwersytet Śląski), Zdzisław Pietrzyk (Biblioteka Jagiellońska) oraz Janusz Spyra (Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie).

12 W innym przypadku edycja przygotowywana jest pod kierunkiem samodzielnego pracownika naukowego.

13 W przypadku Kroniki A. Kaufmanna recenzje opracowali uczeni z Polski, Czech i Niemiec, a mianowicie Krzysztof Mikulski, K. Müller i Joachim Bahlcke.

14 W Czechach, gdzie zachowało się znacznie więcej starszych zabytków piśmiennictwa, zasadniczo transliteruje się jedynie teksty do końca XV stulecia, por.: Zásady vydávání novověkých historických pramenů z období od počátku 16. století do současnosti. Príprava vědeckých edic dokumentů ze 16.-20. století pro potreby historiografie, kolektiv autorů pod vedením I. St’ovíčka, Praha 2002.

365


366


Niełatwym dylematem było również opracowanie jednolitych zasad edytorskich, które miały uwzględnić reguły i praktykę edytorską stosowa-ne zarówno w Polsce, jak i w Republice Czeskiej. Koniecznością stało się przygotowanie własnej instrukcji wydawniczej, kilkakrotnie rewidowanej i uzupełnianej15. Ustalono także jednolity schemat edycji, na który składa się (poza rozbudowanym aparatem krytycznym): słowo wydawców serii BT, wprowadzenie (najlepiej wyczerpujące), wykaz skrótów bibliograficznych i archiwalnych oraz występujących w tekście źródłowym, edycja źródła, starannie dobrana bibliografia, indeksy osobowe i geograficzne. Każdy z to-mów zawiera na końcu streszczenie zawartości w kilku językach, zależnie od wersji językowej całego tomu. Przyjęto także jednakową szatę graficzną i układ typograficzny serii16. Redakcja BT musiała podjąć się nawet ujedno-licenia nazewnictwa miejscowości położonych na Śląsku Cieszyńskim, bo w ciągu wieków, przy nieustannie zmieniających się stosunkach demogra-ficznych i językowych, wiele z nazw przybierało różne formy. Efektem jest Konkordancja nazw miejscowości Śląska Cieszyńskiego, zawierająca polskie, czeskie i niemieckie wersje nazw wszystkich samodzielnych gmin regionu17.

Jako pierwsza w serii BT, jeszcze w ramach projektu „Wspólne ko-rzenie”, ukazała się edycja pochodzących z początku XIX w. materiałów genealogicznych i heraldycznych do dziejów szlachty księstwa cieszyń-skiego zebranych przez L.J. Szersznika18. Obejmują one jego notatki źró-dłowe dotyczące 201 rodów szlacheckich, a także 96 wykonanych na jego zamówienie herbów szlachty cieszyńskiej (tzw. Scuta nobilium). Jest to najstarszy tego typu zbiór nie tylko na terenie Cieszyńskiego, ale i Górne-go Śląska. Edycja, wyposażona m.in. w barwne reprodukcje herbów, przy-gotowana została do druku przez W. Gojniczka z Uniwersytetu Śląskiego. Redaktorem naukowym tomu był Rościsław Żerelik z Uniwersytetu Wro-cławskiego. Partner Książnicy, Ośrodek Dokumentacji Kongresu Polaków w Republice Czeskiej, inicjując edycje w ramach Seriae Bohemicae, opu-blikował z kolei zbiór źródeł do dziejów najnowszych, odnoszący się do wzajemnych relacji pomiędzy organami państwa, instytucjami kościelny-mi i wyznaniowymi oraz reprezentacjami grup narodowych i etnicznych na czeskim obszarze Śląska Cieszyńskiego w latach 1945-1953. Materiał

15 Ostatnia wersja z 12 IV 2007 r. pt. Instrukcja wydawnicza dla edycji źródeł historycznych w ramach serii Bibliotheca Tessinensis, oprac. W. Gojniczek, J. Szymeczek, M. Szelong, M. Steffek, K. Gajdzica, red. K. Szelong, Cieszyn 2007.

16 Autorem projektu graficznego serii jest Kazimierz Gajdzica, który także przygotował skład wszystkich tomów do edycji.

17 Jej pierwsza wersja ukazała się w tomie I/1 BT, s. 319-326, poprawiona w IV/3 BT, s. 371-378.18 L.J. Szersznik, Materiały genealogiczno-heraldyczne do dziejów szlachty Księstwa

Cieszyńskiego, wyd. W. Gojniczek, Cieszyn 2004, Bibliotheca Tessinensis I, Seria Polonica 1. Recenzenci Marek Górny z Wrocławia oraz Jiří Stibor z Opawy.

367


ów, zawierający 52 dokumenty, pochodzący z czeskich archiwów państwo-wych, kościelnych i prywatnych, do druku opracował J. Szymeczek z Uni-wersytetu Ostrawskiego19.

W ciągu roku, jaki upłynął od finalizacji projektu, oba ogłoszone drukiem tomy doczekały się sporej liczby pozytywnych recenzji na łamach facho-wych czasopism polskich, czeskich i niemieckich20, co zachęciło do prac nad kolejnymi edycjami. W 2007 r. zostały więc opublikowane dwa kolejne tomy. Jako tom trzeci serii BT, a drugi wydany w Serii Bohemica ukazała się publikacja Zaolzie w świetle szyfrogramów polskiej placówki dyplomatycz-nej w Pradze oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie (1945-1949)21. Edycję przygotował Jiří Friedl z Pragi. Szyfrogramy, które stanowiły korespondencję dyplomatyczną pomiędzy Ministerstwem Spraw Zagranicz-nych w Warszawie a polską placówką dyplomatyczną w Pradze, zachowane są w archiwum polskiego MSZ. Prezentują one konflikt pomiędzy Polską a Czechosłowacją o przynależność państwową Śląska Cieszyńskiego, który szczególnie ostro przejawił się w latach 1919-1920 oraz w roku 1938, ale odżył także po 1945 r., kiedy oba państwa znalazły się w orbicie wpływów Związku Radzieckiego. Zanim Józef Stalin zdecydował, iż granica pomię-dzy nimi powróci do stanu z 1937 r., wielu polskim komunistom, instalują-cym się powoli w Warszawie, myśl o utrzymaniu Zaolzia nie była obca, bo

19 Stát, církev a národ v československé části Těšínského Slezska (1945-1953), ed. J. Szymeczek, Český Těšín 2004, Bibliotheca Tessinensis II, Seria Bohemica 1. Dokładnie dokumenty pochodzą z Archiwum Śląskiego Kościoła Ewangelickiego A.W. w Czeskim Cieszynie (Archiv Slezské církve evangelické ausburského vyznání v Českém Těšíně), Archiwum Ewangelickiego Kościoła Czeskobraterskiego w Pradze (Archiv Českobratrské církve evangelické), Państwowego Archiwum Centralnego w Pradze (Státní Ustřední archiv, obecnie Archiwum Narodowe w Pradze – Narodní archiv v Praze), Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w Pradze (Archiv Ministerstva vnitra České republiky), Archiwum Krajowego w Opawie, Państwowych Archiwów Okręgowych w Karwinie (Státní okresní archiv Karviná) i Frydku-Mistku (Státní okresní archiv Frýdek-Místek) oraz Archiwum miasta Ostrawy (Archiv mĕsta Ostravy).

20 Recenzje obu lub przynajmniej jednego tomu opublikowali m.in.: Dagmara Adamska („Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2005, nr 40, s. 104-107), Ivo Baran („Slezský Sborník” 2004, nr 4, s. 308), Pavel Cibulka („Slovanský Přehled” 2005, R. 91, nr 2, s. 296-297), Jaroslav Cuhra („Soudobé Dějiny” 2004, R. 11, nr 4, s. 211), Wolfgang Kessler („Ostdeutsche Familienkunde” 2006, nr 54, s. 447-448), Tomáš Krejčík („Genealogické a Heraldické Informace” 2004, nr 9, s. 119), K. Müller i Petr Tesař („Archivní Časopis” 2005, R. 55, nr 2, s. 149-150), Grażyna Pańko („Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2005, nr 2, s. 289-290), Jaroslav Pánek („Český Časopis Historický” 2005, nr 103, s. 197), Małgorzata Ruchniewicz („Berichte und Forschungen. Jahrbuch des Bundesinstituts für Kultur und Geschichte der Deutschen im östlichen Europa” 2004, nr 12, s. 338-339), Jerzy Tomaszewski („Przegląd Historyczny” 2005, nr 1, s. 155-157).

21 Zaolzie w świetle szyfrogramów polskiej placówki dyplomatycznej w Pradze oraz Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie (1945-1949), wyd. J. Friedl, Czeski Cieszyn 2007, Bibliotheca Tessinensis III, Series Bohemica 2. Redaktor, opracowanie indeksów i współpraca redakcyjna Marian Steffek. Recenzenci J. Tomaszewski i M. Borák.

poprawiłoby to ich niskie notowania w polskim społeczeństwie. Dążenie ku skłonieniu strony czechosłowackiej do podjęcia dyskusji na temat Zaolzia widać zwłaszcza w okresie, kiedy obowiązki polskiego posła w Pradze pełnił Stefan Wierbłowski (czerwiec 1945 – październik 1947). Był on autorem większości wysyłanych do Warszawy szyfrogramów i aktywnym obrońcą interesów Polaków mieszkających na Zaolziu, choć efekty jego poczynań były ograniczone. Z całości materiału edytor wyselekcjonował 297 szyfro-gramów, wydając je w układzie chronologicznym (a w obrębie jednego roku osobno nadawane z Pragi i z Warszawy). Edytor przyjął zasadę publikacji pełnej treści szyfrogramów, jeśli były poświęcone Zaolziu i w wyjątkach, jeśli tylko fragmenty dotyczyły przedmiotu edycji22.

Z kolei w ramach Series Polonicae Ingeborg Buchholz-Johanek z Munsteru przy współpracy J. Spyry z Cieszyna, przygotowała do dru-ku kilkutomową Kronikę miasta Cieszyna autorstwa Alojzego Kaufmanna (1772-1847)23. Kaufmann, uczeń gimnazjum w Cieszynie i L.J. Szersz-nika, od 1804 r. pełnił funkcję syndyka w tym mieście, a od 1814 r. do śmierci zajmował stanowisko burmistrza. Jednocześnie gromadził mate-riały do historii Cieszyna, które spisał w formie czterotomowej kroniki obejmującej okres do 1822 r., systematyzując zebrany materiał według lat panowania poszczególnych władców. Jest to pierwsza interpretacja dzie-jów miasta nad Olzą24, zawierająca ogrom materiału faktograficznego, któ-ry Kaufmann dopełnił odpisami dokumentów historycznych, w większości obecnie niezachowanych25. Do czasów współczesnych kronika przetrwała w kilku wersjach26, przy czym krótsze (w polskim tłumaczeniu) były już przedmiotem amatorskich wydań. Podstawą edycji w ramach serii BT stała się pełna wersja kroniki Kaufmanna, której dwa oryginalne tomy, na sku-tek skomplikowanego zbiegu okoliczności, znajdują się obecnie w Archi-

22 Recenzje m.in.: Dariusz Dąbrowski („Polski Przegląd Dyplomatyczny” 2008, nr 5, s. 161-165), tenże („Polish Quarterly of International Affairs” 2008, Vol. 17, nr 4, s. 122-127), Jan Dobeš („Soudobé Dějiny” 2008, R. 15, nr 1, s. 218-219), Tadeusz Kisielewski („Dzieje Najnowsze” 2008, R. 40, nr 3, s. 213-216), Andrzej Małkiewicz („Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2008, R. 63, nr 2, s. 259-261), Jaroslav Vaculík („Sborník Prací Pedagogické Fakulty Masarykovy Univerzity. Řada společenských věd” 2009, R. 23, nr 23, s. 196-197).

23 A. Kaufmann, Gedenkbuch der Stadt Teschen. Teil 1-3, hrsg. und kommentiert von I. Buchholz-Johanek unter Mitwirkung von J. Spyra, Cieszyn 2007, Bibliotheca Tessinensis IV, Series Polonica 2. Redaktor naukowy J. Spyra. Recenzentami edycji byli J. Bahlcke ze Stuttgartu, K. Mikulski z Torunia oraz K. Müller z Opawy.

24 Napisanie dziejów Cieszyna planował już L.J. Szersznik, ale na planach się skończyło.25 Jako dodatek do pierwszego tomu kroniki autor załączył 149 odpisów dokumentów

historycznych, z których korzystał przy jej opracowaniu, zaś do drugiego tomu odpisy 116 dokumentów archiwalnych, w tym odrys najstarszego planu Cieszyna z 1720 r.

26 Okoliczności ich powstania oraz filiacje poszczególnych zachowanych rękopisów edytorzy dokładnie objaśnili we Wprowadzeniu.

368


wum Krajowym w Opawie, a dwa pozostałe w Archiwum Państwowym w Cieszynie. Językiem edycji jest niemiecki27.

Piąta edycja w ramach serii BT ukazała się w 2011 r. we współpracy z Instytutem Historii Czeskiej Akademii Nauk (Historický ústav Akademie vĕd České Republiky)28. Jej autorem był ponownie J. Friedl, który – nawią-zując niejako do swojej wcześniejszej publikacji szyfrogramów polskiej placówki dyplomatycznej w Pradze – wydał dokumenty ilustrujące politykę władz państwowych Czechosłowacji wobec mniejszości polskiej na Zaol-ziu w latach 1945-1949. Był to okres, kiedy komunistyczne władze w War-szawie, a przede wszystkim zamieszkali na tzw. Zaolziu Polacy liczyli na utrzymanie granicy sprzed wybuchu wojny, o czym nie chciały słyszeć wła-dze czechosłowackie, już w maju 1945 r. przejmując sporny obszar z rąk Armii Czerwonej. Nacjonalistyczne środowiska czeskie oraz osoby, które po październiku 1938 r. musiały opuścić Śląsk Cieszyński, szukały teraz re-wanżu i postulowały całkowite usunięcie Polaków z Zaolzia, zgodnie z ko-szyckim programem rządowym, według którego Czechosłowacja miała być państwem Czechów i Słowaków. Zamiary wyeliminowania z życia społecz-nego mniejszości narodowych zrealizowano w stosunku do Niemców i Wę-grów, ale deklarowane słowiańskie braterstwo oraz przynależność Polski do państw zwycięskich nie pozwalała na przeprowadzenie analogicznych dzia-łań w odniesieniu do mniejszości polskiej29. Edytowane dokumenty ilustrują zarówno bardzo napięte stosunki pomiędzy ludnością czeską a miejscowymi Polakami, jak i ich zabiegi o przywrócenie stosunków społecznych sprzed wojny, które nie udały się w żadnej sferze życia publicznego: Polacy na Za-olziu mogli wznowić działalność szkół z polskim językiem wykładowym tylko częściowo, nie powiodło się też reaktywowanie stowarzyszeń i partii politycznych. Okres normalizacji statusu Polaków w Czechosłowacji i na Zaolziu zamknął marzec 1949 r., kiedy to pod naciskiem Związku Sowiec-kiego Polska i Czechosłowacja zawarły umowę sojuszniczą. Miała ona na zasadach wzajemności i praworządności gwarantować mniejszościom w obu krajach rozwój narodowy, polityczny, kulturalny i gospodarczy. To tylko naj-

27 W edycji kronika cieszyńskiego burmistrza zajęła dwa obszerne tomy, w trzecim znalazły się odpisy dokumentów. Recenzje opublikowali Radim Jež („Časopis Matice Moravské” 2007, R. 126, s. 479-480), Jan Kopiec („Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2008, nr 4, s. 532-534), Jaroslav Miller („Český Časopis Historický” 2009, R. 107, nr 3, s. 682-684), Andrzej Pilch („Studia Historyczne” 2008, nr 1, s. 109-112), Jacek Wijaczka („Klio. Czasopismo Poświęcone Dziejom Polski i Powszechnym” 2009, nr 13, s. 189-193).

28 Státní politika vůči polské menšině na Těšínsku v letech 1945-1949. Vyběrová edice dokumentů, ed. J. Friedl, Praha-Český Těšín 2011, Bibliotheca Tessinensis V, Series Bohemica 3. Indeksy i współpraca redakcyjna I. Baran i M. Steffek. Recenzenci M. Borák i K. Nowak.

29 Chociaż w Biurze Śląskim zorganizowanym w 1945 r. przy Urzędzie Rady Ministrów w Pradze przygotowywano plany wysiedleń Polaków. Nie zrealizowano ich z obawy przed konfliktem z Polską.

369


ważniejsze problemy, które J. Friedl starał się pokazać poprzez opubliko-wane przez siebie dokumenty. Przedmiotem edycji jest 175 dokumentów, zasadniczo ogłoszonych w całości. Pochodzą głównie z archiwów czeskich (i dwóch polskich), a opublikowane zostały w układzie chronologicznym30.

W 2014 r. jako szósta edycja w serii BT ukazał się wybór pism i doku-mentów dotyczących L.J. Szersznika31. Fundator cieszyńskiej historiografii, wychowanek czeskich uczelni jezuickich, był dobrze zapowiadającym się uczonym, specjalizującym się w badaniach nad czeską historią, które zarzu-cić musiał po kasacie Towarzystwa Jezusowego w 1773 r. i wymuszonym powrocie do rodzinnego Cieszyna. Pełnił odpowiedzialną funkcję prefekta miejscowego gimnazjum, ale ulubioną historią mógł się zajmować jedynie sporadycznie, gromadząc materiały i notatki do planowanych publikacji. Edycja stawiała sobie za cel opublikowanie przynajmniej części spuścizny cieszyńskiego prefekta, jaka zachowała się w archiwach czeskich oraz pol-skich, a przede wszystkim pism L.J. Szersznika przechowywanych w Książ-nicy Cieszyńskiej32. Materiały będące przedmiotem edycji podzielono na pięć grup tematycznych. Do pierwszej należą źródła bio- i autobiograficz-ne, które przynoszą najwięcej informacji na temat życia i działalności cie-szyńskiego prefekta. Najcenniejsza jest tzw. autobiografia, przesyłana przez Szersznika w listach w ciągu 1803 r. Johannowi Franzowi Herrmannowi von Herrmannsdorfowi. Jest to podstawowe, a nigdy dotąd niewydane drukiem źródło informacji do biografii cieszyńskiego prefekta. W drugiej części edy-cji znalazła się korespondencja L.J. Szersznika, obejmująca obok czystopi-sów także zachowane do czasów współczesnych koncepty listów. W trzeciej zamieszczony został wybór pism związanych z realizacją najważniejszego życiowego dzieła cieszyńskiego prefekta, mianowicie urządzenia i ufundo-wania publicznej biblioteki oraz muzeum. Stąd kolejna grupa pism dotyczy jego działalności edukacyjnej, a znalazł się wśród nich m.in. dziennik zajęć z retoryki, jakie cieszyński prefekt prowadził w 1798 r. Ostatnią częścią edy-cji są przygotowane przez samego Szersznika opracowania naukowe, które

30 Recenzje przygotowali: I. Baran („Slezský Sborník” 2012, R. 110, nr 1-2, s. 150-151), Pavol Jakubec („Slovanský Přehled’ 2013, R. 99, nr 1-2, s. 145-150), Stanislav Polnar („Acta Historica Universitatis Silesianae Opaviensis” 2012, nr 5, s. 261), Tomáš Dok („Bohemia. Zeitschrift für Geschichte und Kultur der Böhmischen Länder” 2013, R. 53, nr 1, s. 240-242), Paweł Jaworski („Zeitschrift für Ostmitteleuropa-Forschung”, R. 63, nr 1, s. 141-143), R. Jež, David Pindur („Těšínsko” 2012, R. 55, nr 2, s. 36). Ponadto pierwszych pięć edycji serii BT z lat 2004-2011 doczekało się szerszego omówienia autorstwa Julii Dziwoki, Pięć tomów Bibliotheca Tessinensis. Próba bilansu, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2013, R. 68, nr 1, s. 159-166.

31 Malo invidiam quam misericordiam. Wybór pism i dokumentów dotyczących Leopolda Jana Szersznika, wyd. J. Spyra i G. Chromik, Cieszyn 2014, Bibliotheca Tessinensis VI, Series Polonica 3 z dodaniem reprodukcji oryginalnych dokumentów (CD ROM).

32 Recenzentami byli Anna Mańko-Matysiak z Wrocławia oraz Dan Gawrecki z Opawy.

370


za jego życia nie ukazały się drukiem. Należy do nich przede wszystkim historia gimnazjum jezuickiego w Cieszynie, nad którą Szersznik pracował przez wiele lat33. Całość, obok obszernego wprowadzenia, została poprze-dzona analizą języka, jakim posługiwał się L.J. Szersznik34.

Jako siódma edycja w serii BT ujrzał światło dzienne w 2015 r. Dziennik Andrzeja Cinciały z lat 1846-185335. Autor, cieszyński notariusz, jest postacią bardzo zasłużoną dla polskiej wspólnoty narodowej na Śląsku Cieszyńskim, jako jeden z czołowych, obok Pawła Stalmacha i Andrzeja Kotuli, jej przy-wódców. Jego biografia jest dobrze znana m.in. dzięki napisanemu pod ko-niec życia Pamiętnikowi, który został wydany najpierw we fragmentach, a w 1931 r. w całości. Prowadzony od przełomu 1843/1844 r. (pierwsze rocz-niki się nie zachowały), początkowo po niemiecku, Dziennik dokumentuje jednak nie wspomnienia i refleksje spisywane po latach, ale bieżące notat-ki pochodzącego z chłopskiej rodziny studenta Gimnazjum Ewangelickiego w Cieszynie, który wraz z grupą kolegów postanawia zerwać z narzucaną w szkole edukacją do „wyższej” kultury i języka niemieckiego rozwijając znajomość rodzimego języka i kultury polskiej. W Cieszynie, stolicy regionu od XIV w. pozostającego poza państwem polskim, pomocą są mu trudno tu dostępne książki i czasopisma w języku polskim, które najpierw czyta sam, a następnie stara się nauczać innych (w kierowanym przez siebie Towarzy-stwie Uczących się Języka Polskiego). Dziennik jest zapisem osobistych pe-rypetii A. Cinciały, ale także grupy jego znajomych i kolegów, których łączą wyniesione ze szkoły i lektur ideały oraz wspólne problemy studenckiego życia, a w przyszłości stanowić będą intelektualną elitę regionu. Tekst źródła został przez edytorkę, Marzenę Bogus, odczytany z oryginału zachowanego w Archiwum PAN w Warszawie. Odczyt był skomplikowany, co wynikało między innymi z faktu, że A. Cinciała dopiero uczył się języka polskiego (miał nauczyć się go dopiero na studiach prawniczych w Krakowie), poza tym swoje notatki zapisywał najczęściej wieczorami, przy blasku świecy, niejednokrotnie po spożyciu alkoholu. Całość edycji liczy łącznie 927 stron w dwóch woluminach, przy czym zapiski z 1846 r., kiedy w życiu autora sto-sunkowo niewiele się działo i znajdował czas na regularne, niemal codzienne, notowanie minionych zdarzeń, stanowią prawie połowę całości źródła. No-

33 Z zachowanej spuścizny cieszyńskiego prefekta w wydawnictwie zamieszczono 87 różnej objętości dokumentów, których kopie na płycie CD zostały dołączone do edycji.

34 Autorem tej części pt. Spuścizna piśmiennicza księdza Leopolda Jana Szersznika jako materiał językoznawczy jest Grzegorz M. Chromik. Wprowadzenia napisał J. Spyra. Recenzje opublikowali m.in. Ondřej Podavka („Listy Filologické / Folia Filologica” 2015, R. 138, nr 3-4, s. 407-411), Karol Petryszak („Kwartalnik Nauki Historii i Techniki” 2015, R. 60, nr 3, s. 148-151), Mariusz Dzieweczyński, Der Gottheit nahe kommen, „Orbis Linguarum” 2016, Vol. 44, s. 507-512.

35 A. Cinciała, Dziennik 1846-1853. Cz. 1-2, wyd. M. Bogus, Cieszyn 2015, Bibliotheca Tessinensis VII, Series Polonica 4, dołączono reprodukcje oryginalnych dokumentów (CD ROM).

371


tatki z pozostałych lat (1847-1853), kiedy A. Cinciała stopniowo stawał się osobą publiczną, są coraz skromniejsze36. Proces dochodzenia autora Dzien-nika do biegłości w posługiwaniu się poprawną polszczyzną jest zresztą jedną z większych wartości edytowanego źródła. Z tego też względu oczywistym było wydanie jego tekstu w oparciu o zasadę transliteracji, aczkolwiek publi-kacja w serii BT jest edycją historyczną, a nie językoznawczą37.

Ostatnią, jak na razie, edycją, przygotowaną do druku jako ósmy tom serii BT są Protokoły posiedzeń plenarnych Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego z lat 1918-1920 wraz z dokumentami towarzyszącymi38, opublikowane w 2016 r. Podstawowe źródło, tj. protokoły plenarne, jeszcze w latach 2012-2013 zostały poddane digitalizacji, a następnie przepisane zostały przez Edwarda Długajczy-ka. W aparat krytyczny, obejmujący zgodnie z instrukcją serii BT zarówno przy-pisy tekstowe, jak i rzeczowe, wyposażył wydanie, dokonując analizy każdego protokołu, Miłosz Skrzypek, którego obowiązkiem było również skolacjonowa-nie przepisanego tekstu. Przedmiotem pierwszej części edycji jest 107 proto-kołów, zawartych w dwóch zeszytach oryginału przechowywanego w zbiorach Książnicy Cieszyńskiej. Redakcją tomu, jak i napisaniem wprowadzenia zawie-rającego informacje na temat okoliczności powstania Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego, jej pozycji prawnej, struktury i kompetencji, zajął się E. Dłu-gajczyk39. Druga część wydania obejmuje materiały towarzyszące protokołom, które przygotował do druku M. Skrzypek. Jest on również autorem części wpro-wadzenia omawiającego edytowane dodatkowe dokumenty oraz przyjęte zasa-dy edytorskie. Ogółem w drugiej części publikacji znalazły się 174 dokumenty, ilustrujące różne formy działalności Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego z okresu od 15 X 1918 do 29 V 1920 r., w tym bardzo cenne paralelne notat-ki z przebiegu pierwszych posiedzeń Rady Narodowej, sporządzone zapewne przez Tadeusza Regera, jednego z jej współprezydentów. Uzupełnienie edycji stanowi aneks zawierający krótkie biogramy członków Plenum Rady Narodo-wej Księstwa Cieszyńskiego. Jego opracowanie nie było prostym przedsięwzię-ciem, bowiem w czasie swoich obrad Rada Narodowa nie zachowywała jedno-znacznych zasad mianowania i kooptacji osób, reprezentujących różne polskie

36 Recenzentami byli D. Gawrecki z Opawy oraz Z. Pietrzyk z Krakowa.37 Obszerny wstęp autorstwa M. Bogus (Kartki nie tylko dla biografa, czyli «Dziennik»

Andrzeja Cinciały z lat 1846-1853) uzupełnia wprowadzenie językoznawcze autorstwa Zbigniewa Grenia z Warszawy (Język «Dziennika» Andrzeja Cinciały jako przykład dziewiętnastowiecznej polszczyzny regionalnej Śląska Cieszyńskiego). Edycję zrecenzowali: Marie Gawrecká („Slezský Sborník” 2016, R. 114, nr 2, s. 97-99), W.K. („Bibliothek und Medien” 2016, nr 2, s. 25-26), Radek Lipovski („Těšínsko” 2017, R. 60, nr 1, s. 138-141).

38 Protokoły posiedzeń plenarnych Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego (1918-1920). Cz. 1, wyd. E. Długajczyk i M. Skrzypek; Cz. 2: Dokumenty dodatkowe, wyd. M. Skrzypek, Cieszyn 2016, Bibliotheca Tessinensis VIII, Series Polonica 5.

39 Recenzentami edycji byli M. Borák z Ostrawy oraz Marek Masnyk z Opola.

372


partie polityczne działające na Śląsku Cieszyńskim. Ostatecznie lista obejmuje 42 nazwiska. W odróżnieniu od wcześniejszych edycji, w przypadku Protoko-łów… wydawcy zastosowali przy edycji metodę transkrypcji. Uznali bowiem, że w tym przypadku nie zachodzi wątpliwość co do przynależności narodowej i językowej autorów źródła, a jego warstwa językowa, w przeciwieństwie do zawartości i ważności informacji historycznych, jest bez znaczenia. Chodzi bo-wiem o typowe źródło typu urzędowego, prowadzony na bieżąco zapis obrad, często mający charakter brudnopisu.

Od 1939 r. księgi protokołów posiedzeń plenarnych Rady Narodowej Księ-stwa Cieszyńskiego uchodziły za zaginione. Zostały odnalezione przez K. Sze-longa dopiero w 1990 r. podczas skontrum zbiorów, które z czasem powierzo-ne zostały Książnicy Cieszyńskiej. Kilkudziesięcioletnie wyłączenie z obiegu naukowego tak ważnych dokumentów w sposób oczywisty ograniczyło po-stęp badań historycznych. Powstałe w tym okresie publikacje poświęcone XX--wiecznym dziejom Śląska Cieszyńskiego, w szczególności zaś polsko-cze-chosłowackiemu sporowi o ten obszar w latach 1918-1920 oraz samej Radzie Narodowej Księstwa Cieszyńskiego, która w 1980 r. doczekała się własnej monografii40, siłą rzeczy nie mogły uwzględniać ustaleń wynikających z tre-ści zapisów dokumentujących przebieg obrad i proces podejmowania decyzji przez gremium o kluczowym znaczeniu dla roli, jaką w swoim czasie przyszło wypełniać Radzie Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. Tymczasem analiza treści protokołów nie tylko ujawnia mnóstwo nieznanych dotąd, choć na ogół drobnych faktów związanych z dokonującym się na Śląsku Cieszyńskim prze-łomem, ale przede wszystkim pozwala wniknąć w kulisy rozgrywających się wówczas wypadków. Zapisy dyskusji prowadzonych podczas plenarnych po-siedzeń niemal wprost informują bowiem o celach, jakie stawiali sobie człon-kowie Rady Narodowej, pobudkach, jakimi kierowali się przy podejmowaniu kolejnych decyzji, a także o cechującej ich kulturze politycznej, intelektual-nych horyzontach, a nawet politycznych i towarzyskich uprzedzeniach, czy emocjach, jakie wpływały na ich opinie i decyzje. Przede wszystkim zaś proto-koły pozwalają ustalić, jakie członkowie Rady posiadali rozeznanie w bieżącej sytuacji, czy potrafili właściwie zidentyfikować i ocenić kluczowe na danym etapie czynniki jej rozwoju i jakie wreszcie pociągnięcia uznawali za odpo-wiednie, by nadać owemu rozwojowi pożądany przez siebie kierunek. Inaczej mówiąc, protokoły stanowią jeden z podstawowych instrumentów, przy po-mocy których podjąć można próbę dokonania oceny polityki, jaką w latach 1918-1920 prowadziła Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego. Kwestia ta należy zaś do najbardziej fundamentalnych problemów, na jakie natykają się

40 B. Cybulski, Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego (1918-1920). Studium historyczno-prawne, Opole 1980.

373


374


historycy prowadzący badania nad XX-wiecznymi dziejami Śląska Cieszyń-skiego usiłujący znaleźć odpowiedź na pytanie, w jakim zakresie o losach tego obszaru w latach 1918-1920 decydowały czynniki zewnętrzne, a w jakim dzia-łania lokalnych elit politycznych. Księgi protokołów z posiedzeń plenarnych Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego posiadają więc kluczowe znaczenie dla badań nad przełomowymi dla historii Śląska Cieszyńskiego wydarzeniami z lat 1918-1920, zarazem będąc ważnym dokumentem odradzania się Rzeczy-pospolitej po okresie zaborów. Stanowią równocześnie pomnikowy, zasługu-jący na najwyższy szacunek zabytek polskiej państwowości na Śląsku.

Seria BT nie posiada stałego finansowania, każda edycja poprzedzona jest żmudnymi zabiegami o zdobycie środków na pokrycie niemałych kosztów przygotowania, zredagowania oraz druku kolejnej pozycji. Pierwsze dwa tomy ukazały się w ramach wspomnianego wyżej projektu „Wspólne korze-nie”, który Książnica Cieszyńska realizowała w latach 2003-2004, a koszty edycji sfinansowano z dotacji Unii Europejskiej z Funduszu Małych Pro-jektów w ramach Programu Współpracy Przygranicznej Phare Polska-Cze-chy 2000 w Euroregionie „Śląsk Cieszyński – Těšínské Slezsko”, Komitetu Badań Naukowych oraz Urzędu Marszałkowskiego w Katowicach. Edycja kroniki A. Kaufmanna została dokonana we współpracy z Fundacją Domu Górnośląskiego w Ratingen, finansowanie zapewniła Fundacja Współpracy Polsko-Niemieckiej. Na wydanie pozycji w ramach Series Bohemica udało się pozyskać granty Ministerstwa Kultury w Pradze oraz firmy „Walmark”. Ostatnie trzy pozycje zostały sfinansowane z grantu polskiego Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki.

Warto dodać, że projekt BT stara się dotrzymać kroku tak ważnej w dzi-siejszej dobie cyfryzacji świata nauki. Ostatnie trzy wydawnictwa zaopatrzo-ne zostały w płyty CD z odwzorowaniami cyfrowymi wszystkich edytowa-nych tekstów. Na stronach Książnicy Cieszyńskiej istnieje też interesujący folder poświęcony serii41.

Bibliografia

Bibliotheca Tessinensis, [online] http://www.bt.kc-cieszyn.pl/ [dostęp 8.11. 2017]. Cinciała A., Dziennik 1846-1853. Cz. 1-2, wyd. M. Bogus, Cieszyn 2015, Bibliothe-

ca Tessinensis VII, Series Polonica 4.Cybulski B., Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego (1918-1920). Studium histo-

ryczno-prawne, Opole 1980.Dějiny Českého Slezska 1740-2000. Sv. 1-2, red. D. Gawrecki, Opava 2003.Dzieje Śląska Cieszyńskiego od zarania do czasów współczesnych. T. 1-8, red. I. Pa-

nic, Cieszyn 2009-2016.

41 Bibliotheca Tessinensis, [online] http://www.bt.kc-cieszyn.pl/ [dostęp 8.11. 2017].

Dzieweczyński M., Der Gottheit nahe kommen, „Orbis Linguarum” 2016, Vol. 44, s. 507-512.

Dziwoki J., Pięć tomów Bibliotheca Tessinensis. Próba bilansu, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 2013, R. 68, nr 1, s. 159-166.

Heinrich A., Repertorium codicum manuscriptorum in caesareo-regia Bibliotheca Scherschnickiana Teschinii, wyd. U. Wieczorek, wprowadzeniem opatrzył K. Szelong, pod red. R. Gładkiewicza, Wrocław 2004.

Historyczne księgozbiory Cieszyna na tle śląskim. Rola kulturowa i przedmiot badań, pod red. R. Gładkiewicza, Cieszyn 1997.

Instrukcja wydawnicza dla edycji źródeł historycznych w ramach serii Bibliotheca Tessinensis, oprac. W. Gojniczek, J. Szymeczek, M. Szelong, M. Steffek, K. Gajdzica, red. K. Szelong, Cieszyn 2007.

Kamolowa D., Cieszyn – Książnica Cieszyńska, uzup. i popr. A. Rusnok, [w:] Zbiory rękopisów w bibliotekach i muzeach w Polsce, oprac. D. Kamolowa przy współudziale T. Sieniateckiej, Warszawa 2003, s. 27-31.

Kaufmann A., Gedenkbuch der Stadt Teschen. Teil 1-3, hrsg. und kommentiert von I. Buchholz-Johanek unter Mitwirkung von J. Spyra, Bibliotheca Tessinensis IV, Series Polonica 2, Cieszyn 2007.

Kryštof Bernard Skrbenský z Hríště. Paměti hornoslezského barokního šlechti-ce, ed. J. Brňovják [i in.], Český Těšín-Ostrava-Opava 2010, Nobilitas in Historia Moderna, t. 3.

Kudělka M., Korespondence Leopolda Jana Šeršníka s J.P. Cerronim a J.J. Czikannem, „Slezský Sborník” 1953, t. 51, s. 260-288.

Listinár Těšínska. Codex diplomaticus ducatus Tessinensis. Sbírka listinného ma-teriálu k dějinám knížectvi Těšínského. Č. 1-10, zprac. E. Němec, E. Šefčík, Český Těšín 1955-1986.

Malo invidiam quam misericordiam. Wybór pism i dokumentów dotyczących Leopol-da Jana Szersznika, wyd. J. Spyra i G. Chromik, Cieszyn 2014, Bibliotheca Tessinensis VI, Series Polonica 3.

O Ośrodku, [online] http://www.polonica.cz/osrodek/index.php?h=132680739817215457&m=132680739817215457 [dostęp 8.11. 2017].

Protokoły posiedzeń plenarnych Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego (1918-1920). Cz. 1, wyd. E. Długajczyk i M. Skrzypek. Cz. 2: Dokumenty dodatkowe, wyd. M. Skrzypek, Cieszyn 2016, Bibliotheca Tessinensis VIII, Series Polonica 5.

Slezsko v I. vojenském (tzv. josefském) mapování. Edice komentáre, ed. I. Kor-belářová, R. Žáček, Opava 2005.

Stát, církev a národ v československé části Těšínského Slezska (1945-1953), ed. J. Szymeczek, Český Těšín 2004, Bibliotheca Tessinensis II, Seria Bohemica 1.

Statisticko-topografický popis Těšínského kraje ze 40. let 19. století, k vydání připra-vili I. Korbelářová, R. Žáček, Opava 2002.

Státní politika vůči polské menšině na Těšínsku v letech 1945-1949. Vyběrová edi-ce dokumentů, ed. J. Friedl, Praha-Český Těšín 2011, Bibliotheca Tessinensis V, Series Bohemica 3.

Szelong K., Euroregionalne projekty Książnicy Cieszyńskiej, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 2008, R. 39-40, s. [201]-210.

Szersznik L.J., Materiały genealogiczno-heraldyczne do dziejów szlachty Księstwa Cie-szyńskiego, wyd. W. Gojniczek, Cieszyn 2004. Bibliotheca Tessinensis I, Seria Polonica 1.

375


Tešínsko v polovici 19. stoleti. Popis země a lidu ze soudobého pramene, Ostrava 1956.Zaolzie w świetle szyfrogramów polskiej placówki dyplomatycznej w Pradze oraz

Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie (1945-1949), wyd. J. Friedl, Czeski Cieszyn 2007, Bibliotheca Tessinensis III, Series Bohemica 2.

Zásady vydávání novověkých historických pramenů z období od počátku 16. století do současnosti. Príprava vědeckých edic dokumentů ze 16.-20. století pro potreby histo-riografie, kolektiv autorů pod vedením I. St’ovíčka, Praha 2002.

376


DEBIUTY

377




Olena KowalenkoUniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Kraków, [email protected]

Radziecki przewodnik turystyczny po Moskwie: retrospektywa

Abstract

Soviet Travel Guides to Moscow: Retrospective

The article gives a brief description of Moscow guide books printed between 1922 and 1991. The retrospective of Soviet texts is preceded by tracing the origins of Moscow travel guides, which goes back to travel notes from the 16th and 17th centuries. The paper presents 34 Soviet itineraries by providing their composition and content summary. Also, it demonstrates and explains the referential and syncretic patterns of Soviet guidebooks, and the shift made at the turn of the NEP era and the 1930s. Tourism evolution, city planning and state censorship are discussed among the factors that influence travel itineraries. The diachronic approach allows to note continuity and transformation elements of Soviet travel guides to Moscow.

Key words: travel guide – Moscow – USSR.

Słowa kluczowe: przewodnik turystyczny – Moskwa – ZSRR.

Przewodniki turystyczne zajmują szczególne miejsce wśród form litera-tury podróżniczej. Są to teksty praktyczne, towarzyszące człowiekowi pod-czas poruszania się po nieznanej przestrzeni. Wartość i użyteczność prze-wodnika wyznacza przede wszystkim jego synkretyczność. Uniwersalny słownik języka polskiego uwypukla tę właściwość w definicji przewodnika, określając, że jest to „książka podająca wiadomości z historii, geografii re-gionu, zawierająca mapy, plany, podająca praktyczne wskazówki dotyczące podróżowania, noclegów itp.”1 Wyjaśnienie to dość wyraźnie artykułuje ideę

1 Uniwersalny słownik języka polskiego. T. 3: P-Ś, pod red. S. Dubisza, oprac. haseł A. Grzegółka-Maciejewska, red. tomu L. Drabik, E. Sobol, Warszawa 2003, s. 758.

różnorodności tekstu przewodnika – łączy on bowiem fragmenty werbalne i graficzne (obrazki, mapy, zdjęcia), jednocześnie prowadzi2, opowiada, po-kazuje i przekonuje.

Przewodnik jest także tekstem w wysokim stopniu referencyjnym, to znaczy ściśle odnoszącym się do tego, o czym mówi. Opis miasta czy re-gionu, podany w przewodniku, zazwyczaj jest aktualny w podróży i traci swoją aktualność po jej skończeniu. A więc czytanie przewodnika jest ści-śle powiązane z miejscem, o którym on opowiada. Idealnie ujmując, jest to czytanie, które odbywa się jednocześnie z poruszaniem się po opisy-wanej przestrzeni. Co więcej, tekst przewodnika musi być aktualizowany wraz ze zmianami w tej przestrzeni. Referencyjność publikacji tego typu zazwyczaj determinuje jej strukturę: spis treści skonstruowany jako lista tras turystycznych, zamieszczanie obrazków służących do identyfikacji opisywanych obiektów czy podanie aktualnych informacji kontaktowych. Wykorzystując fakty historyczne i geograficzne, dane gospodarcze i sta-tystyczne, a poniekąd literaturę piękną czy własne spostrzeżenia, autor przewodnika utrwala obraz wybranego miasta, regionu czy kraju. Tak wie-lowątkowy portret pewnej przestrzeni przede wszystkim powinien poma-gać podróżującemu, ale też może służyć jako bogate w informacje źródło historyczne dla przyszłych pokoleń.

W niniejszym artykule spróbuję przybliżyć czytelnikom malutki wyci-nek z tej potężnej kategorii tekstów i opiszę radzieckie przewodniki po Mo-skwie3. Ich retrospektywna prezentacja pozwoli czytelnikowi dostrzec kon-tynuację i transformacje w ich rozwoju.

Genezę przewodników moskiewskich można wywodzić z notatek po-dróżniczych, sporządzanych w XVI i XVII w. przez obcokrajowców odwie-dzających stolicę Księstwa Moskiewskiego w ramach misji dyplomatycz-nych czy wypraw handlowych. Napisane i wydane za granicą, prace te były przeznaczone dla podróżników obcych i do czytelnika rosyjskiego trafiły dopiero w połowie XIX w.4 Pierwsze przewodniki po Moskwie stworzone przez autorów rosyjskich dla rodzimych podróżników pojawiają się w końcu wieku XVIII. Za najwcześniejszy taki tekst uważana jest praca poety i pisa-rza Wasilija Rubana, wydana w Petersburgu w roku 1782. Książka ta, zaty-tułowana Opisanie imperatorskiego, stołecznego miasta Moskwy5, przedsta-

2 W języku polskim oprócz własnego leksemu „przewodnik” funkcjonuje też zapożyczenie z łaciny vademecum (wademekum), którego etymologia vade mecum – to jest: chodź ze mną – przejrzyście wskazuje na funkcję tego typu tekstów, tzn. oprowadzanie turystów po pewnym terytorium. Zob.: Encyklopedia Powszechna. T. 26: Uła-Wikaryusz, Warszawa 1867, s. 120.

3 Ograniczę się do przedstawienia wyłącznie przewodników uniwersalnych, gdyż uwzględ-nienie tematycznych wymagałoby znacznie obszerniejszej publikacji.

4 Ю. Александров, Диалог путеводителей, 2-е перераб. и доп. изд., Москва 1985, s. 11.5 В. Рубан, Описание императорского, столичного города Москвы, Санкт-Петербург 1782.

378

Olena Kowalenko

wiała 14 dzielnic, opowiadała historię głównych ulic i placów dawnej stolicy i zawierała praktyczne informacje dla podróżujących6. Dziesięć lat później, w latach 1792-1793, ukazał się Przewodnik ku pamiątkom i zabytkom mo-skiewskim, oprowadzający osoby zainteresowane po czterech częściach sto-licy pisarza Lwa Maksimowicza7. Jest to książka ważna pod kilkoma wzglę-dami. Po pierwsze, w tytule publikacji podróżniczej zainaugurowano słowo „przewodnik” (путеводитель). Po drugie, struktura pracy Maksimowicza dotychczas jest wzorcem dla wielu innych przewodników po Moskwie8. Au-tor zbudował swój tekst zgodnie z koncentrycznym układem urbanistycznym miasta: po krótkim wprowadzeniu historycznym zamieszcza cztery rozdzia-ły odpowiadające czterem etapom rozwoju Moskwy (Kreml, Kitaj-Gorod, Biały Gród i Ziemny Gród). Trzecim i ostatnim przewodnikiem z XVIII w. jest wydane w 1796 r. przez T. Poleżajewa Historyczne i topograficzne opi-sanie pierwszostołecznego grodu Moskwy...9 W książce tej opisano 20 części miasta, do każdej z nich dołączając mapkę i krótką notkę historyczną.

W XIX w., wraz z rozwojem sieci dróg i pojawieniem się kolei, podróże po Imperium Rosyjskim stają się szybsze i wygodniejsze, powoli przecho-dząc do kategorii rozrywki. Wygrana wojna z Napoleonem i obraz „odro-dzonej z popiołu” Moskwy czynią ją ważną atrakcją turystyczną10. W odpo-wiedzi na zapotrzebowania podróżników pojawiają się liczne przewodniki po mieście, dokładnie opisujące historię, współczesny wygląd ulic i placów oraz życie mieszkańców byłej stolicy11. Najbardziej znane to: Notatka o za-bytkach Moskwy Nikołaja Karamzina (1817)12, Towarzysz podróżnika po Moskwie, opowiadający o wszystkich ciekawostkach Le Cointe de Laveau (1824)13, czterotomowe wydanie Moskwa czyli historyczny przewodnik po znanej stolicy państwa rosyjskiego Iwana Gurjanowa (1827-1831)14, dwu-

6 Ю. Александров, Диалог…, s. 18.7 Л. Максимович, Путеводитель к древностям и достопамятностям московским,

руководящий любопытствующего по четырем частям столицы, Москва 1793.8 Ю. Александров, Диалог…, s. 20.9 Т. Полежаев, Историческое и топографическое описание первопрестольного града

Москвы с приобщением ее генерального и частных планов, Москва 1796. W tym miejscu i w następnych, gdy nie podaję w tekście pełnego imienia autora, tzn. że nie dotarłam do tej informacji.

10 Ю. Александров, Диалог…, s. 21.11 Śledząc historię gatunku, omawiam wybrane, najbardziej znane, przewodniki po Moskwie

z XIX w. Pełną ich listę podaje: Г. Датнова, Справочники и путеводители по Москве: сводный каталог, Москва 1995.

12 Н. Карамзин, Записки о московских достопамятностях, Москва 1817.13 Przewodnik napisano w języku francuskim. Rok później został on przetłumaczony na

rosyjski przez dramatopisarza Siergieja Glinkę i wydany pod tytułem Путеводитель по Москве, изданный Сергеем Глинкою, сообразно французскому подлиннику г. Лекоента де Лаво, с некоторыми пересочиненными и дополненными статьями, Москва 1824.

14 И. Гурьянов, Москва, или Исторический путеводитель по знаменитой столице Государства Российского… [В 4 ч.], Москва 1827-1831.

379


380

Olena Kowalenko

częściowy Opis Moskwy i jej zabytków Iwana Milutina (1850)15. W poło-wie lat 50. XIX w. pojawiają się bardziej wygodne w korzystaniu małe, kieszonkowe wydania. Wśród nich warto wymienić: Kieszonkowy indeks Moskwy albo najłatwiejszy sposób na to, jak znaleźć w niej bez planu i pomocy pożądaną ulicę, uliczkę, bulwar czy plac…, który ukazał się w 1857 r., Przewodnik po Moskwie i indeks jej zabytków sporządzony przez Michaiła Zacharowa w 1865 r., Moskwa i jej przedmieścia z roku 188216. Na początku XX w. ukazują się kolejne szczegółowe portrety mia-sta, m. in. Przewodnik po Moskwie i przedmieściach… I. Gornostajewa i J. Bogusławskiego (1903), Ilustrowany praktyczny przewodnik po Mo-skwie Grigorija Moskwicza (1907), Ogólny przewodnik po Moskwie i jej przedmieściach (1916). „Rodzinę” przewodników przedrewolucyjnych zamyka wydanie Po Moskwie, przygotowane przez N. Geinike, N. Jelagi-na, E. Efimową i I. Szitca w 1917 r.17

Tradycję rozległego opisu Moskwy kontynuują również prze-wodniki wydane po rewolucji październikowej. Pierwsze uniwersal-ne wademekum ukazało się dopiero w 1923 r. Był to opublikowany w wydawnictwie Wszechrosyjskiego Komitetu do Spraw Pomocy In-walidom Wojny (Всероссийский комитет помощи инвалидам войны при ВЦИК Советов) Kieszonkowy przewodnik po Moskwie18 pod redakcją rosyjskiej historyczki Zinaidy Szamurinej. Na początku przewodnika za-mieszczono reklamy zakładów, przedsiębiorstw, kasyn, sklepów spożyw-czych i przemysłowych oraz zawiadomienia o otwarciu nowego dworca na linii kolejowej Moskwa-Kursk i gazyfikacji gospodarstw domowych. Po krótkim wprowadzeniu omawiającym treść przewodnika przedsta-wiono pierwszy rozdział pod tytułem Moskwa i jej zabytki artystyczno--historyczne. Kolejność opisów zabytków architektonicznych odpowiada koncentrycznym pierścieniom w układzie urbanistycznym Moskwy – za-czynając od Kremla, autorka stopniowo oddala się od centrum i przedsta-

15 И. Милютин, Описьание Москвы и её достопримечательностей. [В 2-х кн.], Москва 1850. 16 Карманный указатель Москвы или легчайший способ отыскать в ней без плана

и посторонней помощи желаемую улицу, переулок, бульвар или площадь с находящимися при них церквами и зданиями, с кратким описанием Кремля и статистическими сведениями, Москва 1857; М. Захаров, Путеводитель по Москве и указатель ее достопримечательностей, Москва 1865; Москва и ея окрестности, Москва 1882.

17 И. Горностаев, Я. Богуславский, Путеводитель по Москве и окрестностям. Путе-водитель-справочник для туриста и москвича. С 50 иллюстрациями достопримечатель-ностей, планом Кремля, картою окрестностей Москвы и планом г. Москвы, Москва 1903; Г. Москвич, Иллюстрированный практический путеводитель по Москве, Владикавказ 1907; Общий путеводитель по Москве и ее окрестностям, Москва 1916; Н. Гейнике, Н. Елагин, Е. Ефимова, И. Шитц, По Москве, Москва 1917. Więcej na temat tych publikacji zob.: Ю. Алек-сандров, Диалог…, s. 23-41.

18 Карманный путеводитель по Москве, под ред. З. Шамуриной, Москва 1923.

wia Kitaj-Gorod, Biały Gród i Pierścień Bulwarowy. Następne rozdziały zatytułowane Na przedmieściach Moskwy i Po muzeach są przeglądem najbardziej znanych zabytków podmoskiewskich i muzeów. Przewodnik zamyka obszerny rozdział informacyjny, który zawiera dane o urzędach państwowych i miejskich, organizacjach partyjnych i związkach zawodo-wych, sądach, wydziałach milicji i straży pożarnej, dworcach, pokojach do wynajęcia i hotelach, liniach transportu miejskiego, urzędach pocztowych, aptekach, szpitalach, sanatoriach, uczelniach, bibliotekach, wystawach i teatrach. Dodatkowo sporządzono listę nowych nazw ulic i placów Mo-skwy. Na końcu przewodnika, podobnie jak i na jego początku, umieszczo-ne zostały reklamy i ogłoszenia.

Kolejne wademekum Moskwa radziecka. Nowy przewodnik po Mo-skwie 1923-192419, opublikowany przez wydawnictwo gazety „Izwiestija” (Издательство газеты „Известия”) w 1923 r., łączy elementy przewod-nika i informatora. Wprowadzenie do książki szkicuje historyczny rozwój Moskwy oraz współczesne pracy renowacyjne zabytków stolicy ZSRR. Następnie przewodnik przedstawia notkę pod tytułem Październikowe walki w Moskwie, opowiadającą o akcjach bojowych bolszewików jesienią roku 1917. Dalej, w części ustrukturyzowanej w sposób charakterystyczny dla informatora podano informacje o urzędach, obiektach infrastruktury miejskiej, muzeach i teatrach oraz zabytkach. Jak w poprzednich prze-wodnikach, dodatkowo przedstawiono listę dawnych i nowych nazw ulic i placów Moskwy, a na początku i na końcu książki znajdują się reklamy i ogłoszenia.

W tym samym roku w wydawnictwie Awrora (Аврора) ukazał się Prze-wodnik po nowej Moskwie20. Mimo słowa „przewodnik” w tytule wydanie to nie proponuje żadnych szlaków turystycznych, jest natomiast klasycz-nym informatorem. Jego rozdziały podają adresy, telefony i godziny otwar-cia urzędów partyjnych i państwowych, związków zawodowych, ambasad, urzędów pocztowych, uczelni, bibliotek, teatrów, banków, wydawnictw, hoteli, a także parków i zabytków. Informacje o tych ostatnich poszerzone są o krótkie, jednozdaniowe charakterystyki poszczególnych obiektów (na przykład: „Pałac Aleksandra – znajduje się w parku Nieskucznyj Sad, była letnia rezydencja rodziny carskiej”21, czy „Pomnik Gogola – na placu Ar-backim, odsłonięty w roku 1909”22). Na końcu wydawnictwo przedstawia linie komunikacji miejskiej i alfabetycznie ułożoną listę dawnych i nowych toponimów.

19 Советская Москва. Новый путеводитель по Москве 1923-1924, Москва 1923. 20 М. С-В., Путеводитель по новой Москве, Москва 1923. 21 Tamże, s. 24.22 Tamże.

381


382

Olena Kowalenko

W roku 1924 Wydawnictwo Państwowe (Государственное издательство) opublikowało przewodnik Cała Moskwa w kieszeni na 1924-192523, zawie-rający szczegółową mapę miasta i 49 ilustracji (obrazy, rysunki, litografie, zdjęcia) najważniejszych zabytków Moskwy. Opisowa część publikacji (za-mieszczona po materiałach reklamowych) zaczyna się od przedstawienia historycznego rozwoju stolicy. Rozdział Moskwa w przeszłości i w teraź-niejszości opowiada o najważniejszych zabytkach miasta, przechodząc od obiektów centralnych (na Kremlu) do peryferyjnych (na przedmieściach). W osobnym podrozdziale podano krótkie opisy czołowych muzeów i ich ekspozycji. Kolejne części przewodnika zawierają listy urzędników i adre-sy centralnych urzędów państwowych i zarządów związków zawodowych. Dodatkowo mieszczą one dane kontaktowe uczelni, szpitali, urzędów pocz-towych, teatrów, banków, hoteli, sklepów i łaźni.

Kolejny uniwersalny przewodnik – Moskwa. Towarzysz turysty24 autor-stwa Dmitrija Banina – został opublikowany w 1930 r. w Leningradzie przez wydawnictwo „Fizkultura i sport” („Физкультура и спорт”). Od poprzed-niego wademekum oddziela go nie tylko dystans czasowy, lecz także zmiana epoki i modelu kultury. W końcu lat 20. XX w. do władzy w ZSRR dochodzi Józef Stalin. Stosunkowo liberalna „Nowa Polityka Ekonomiczna” (Новая экономическая политика – NEP) zmienia się w scentralizowane uprzemy-słowienie i kolektywizację kraju, a w kulturze coraz bardziej kształtuje się restrykcyjna hierarchia znaczeń z ideologią oficjalną na czele25. Publikowa-nie staje się sferą państwowego monopolu, i każda nowa książka, w tym i przewodnik, podlega cenzurze i kontroli ideologicznej, tzn. nie może głosić sprzecznych z oficjalną doktryną komunikatów26.

Dlatego też układ przewodnika Moskwa. Towarzysz turysty znacząco się różni od poprzednich tekstów. Po pierwsze nie zawiera on reklam czy ogłoszeń, a całość książki wypełniona jest treściami dotyczącymi wyłącznie Moskwy i turystyki. Po drugie, informator w tym przewodniku jest istotnie zredukowany, gdyż zawiera adresy zabytków, muzeów i wzorcowych zakła-dów pracy (polecanych do zwiedzania). Zadanie omawianego przewodnika wyjaśnia jego wstęp: „Ta książka przeznaczona jest dla turysty-robotnika,

23 Вся Москва в кармане на 1924-1925. С приложением подробного плана г. Москвы. С 49 иллюстрациями, Москва 1924.

24 Д. Банин, Москва. Спутник туриста. С 16 рисунками, под ред. Л. Гурвича, Москва-Ленинград 1930.

25 Więcej na temat zmiany paradygmatów kulturowych w ZSRR w latach 20. i 30. XX w. zob. w: В. Паперный, Культура Два, 4-е изд., Москва 2016, J. Sadowski, Między Pałacem Rad i Pałacem Kultury. Studium kultury totalitarnej, Kraków 2009.

26 Więcej na temat cenzury w ZSRR zob. M. Heller, Maszyna i śrubki. Jak hartował się człowiek sowiecki, Warszawa 1989; H. Ermolaev, Censorship in Soviet literature, 1917-1991, Lanham 1997.

383


który zwiedzając Moskwę nie ma na celu zbadania jakiegoś wyspecjalizo-wanego tematu”27. Kompozycyjnie tekst publikacji dzieli się na dwie części, odpowiadające na dwa podstawowe pytania: „Czym jest Moskwa?” i „Jak poznać Moskwę?”. Pierwsza część rysuje obraz współczesnej stolicy: jej administracyjny i polityczny status, gospodarczą potęgę, życie społeczne i kulturalne, infrastrukturę. Objętościowo mniejsza druga część przewodnika proponuje przykładowe trasy zwiedzania, podaje konkretne wskazówki or-ganizacji wycieczek, informacje kontaktowe i bibliografię dla potencjalnych moskwoznawców.

Po dłuższej przerwie, w 1937 r., w wydawnictwie Moskowskij Raboczij (Московский рабочий) ukazał się następny tekst dla podróżujących do Moskwy. Była to książka Władimira Długacza i Piotra Portugałowa pod tytułem Zwiedzanie Moskwy. Przewodnik28. Publikacja ta odzwierciedla nowe realia w przestrzeni miejskiej miasta, mianowicie uruchomienie w 1935 r. pierwszych linii metra i stopniową realizację „stalinowskiego” planu rekonstrukcji stolicy. Treść przewodnika składa się z czterech roz-działów. Pierwszy z nich przedstawia trasy zwiedzania Moskwy w trzy, pięć i dziesięć dni. Szlaki trzydniowe zawierają szczegółowe opisy każ-dego zabytku architektonicznego, ulicy czy budynku. Trasy pięciodniowe również są ukształtowane jako wycieczki „na papierze” i wprowadzają informacje o nowych zabytkach na rozszerzonych szlakach. Trasy dziesię-ciodniowe przedstawione są jako listy polecanych do zwiedzania miejsc bez szczegółowego ich opisania. Drugi rozdział przewodnika ma charak-ter katalogu i podaje czytelnikowi dokładne informacje na temat muzeów miejskich i podmoskiewskich. Po kolei wylicza i krótko opisuje muzea „historyczno-rewolucyjne”, historyczne, artystyczne, muzea teatru i mu-zyki, książek dla dzieci i twórczości dziecięcej, nauk ścisłych, gospodarki narodowej i medyczne. Trzeci rozdział w analogiczny sposób opowiada o teatrach (operowych, baletowych, muzycznych i dramatycznych), salach koncertowych, kinoteatrach, parkach kultury i wypoczynku oraz obiektach sportowych (domach kultury fizycznej, boiskach, salach gimnastycznych, basenach, ośrodkach narciarskich, lodowiskach, aeroklubach). W czwar-tym rozdziale podano krótki słowniczek tłumaczący style architektoniczne oraz kontakty do biur turystycznych. Poza treścią przewodnika umieszczo-no reklamy i ogłoszenia. W latach 1938 i 1940 ukazały się ponowne edycje tej publikacji.

Pierwszy powojenny uniwersalny przewodnik po stolicy pojawił się do-piero w 1954 r. we wspomnianym wyżej wydawnictwie Moskowskij Ra-

27 В. Паперный, Культура Два…, s. 7.28 В. Длугач, П. Португалов, Осмотр Москвы Путеводитель, Москва 1937.

384

Olena Kowalenko

boczij, w którym ukazało się później jeszcze kilka innych z analizowanych tutaj publikacji. Był to tekst zatytułowany Po Moskwie29, przygotowany przez zespół autorów (pisarzy, naukowców, pracowników rady miejskiej, dziennikarzy) pod kierownictwem Jurija Rodionowa. Przewodnik zaczyna się od rozdziału Moskwa – stolica naszej ojczyzny, który skrótowo opowiada historię miasta od jego powstania do odbudowy po wojnie. Następny roz-dział ‒ Zabytki architektoniczne ‒ szczegółowo prezentuje obiekty Kremla i podaje katalogowy opis zabytków (sporządzony chronologicznie: od cza-sów najdawniejszych, poprzez XIV-XIX w. do epoki radzieckiej). Rozdzia-ły trzeci i czwarty publikacji stanowią przegląd pomników i historycznych miejsc stolicy, związanych z życiem wybitnych pisarzy, malarzy, artystów, muzyków i naukowców. Kolejne, objętościowo małe, rozdziały relacjonu-ją osiągnięcia w gospodarce, rozwój infrastruktury miejskiej, teatrów, kin, muzeów, parków i ogrodów, wydawnictw, bibliotek, pałaców (domów) kul-tury, systemu ochrony zdrowia i wychowania fizycznego, sklepów, bazarów i restauracji. Tekst kończył się rozdziałem informacyjnym, zawierającym kontakty do urzędów, muzeów, teatrów, sal koncertowych i innych obiek-tów turystycznych. W roku 1958 ukazało się drugie, uzupełnione wydanie tego przewodnika, które od pierwszego różni się bardziej rozbudowanym rozdziałem informacyjnym i – gdzieniegdzie – zmienionymi tytułami pod-rozdziałów.

W roku 1957 ukazuje się kolejna pozycja wydawnictwa Moskowskij Ra-boczij – przewodnik Al. Wołodina (pseudonim moskwoznawcy i dziennika-rza Emmanuiła Dwinskiego) Moskwa. Towarzysz turysty30. Wstępny rozdział przybliża czytelnikowi historię miasta od XII w. do momentu odzyskania przez Moskwę statusu stolicy 11 III 1918 r. Dalej przewodnik podaje krótkie informacje geograficzne i statystyczne dotyczące infrastruktury miejskiej. Trzeci rozdział poświęcono murom i zabytkom Kremla, ich historii i współ-czesnym funkcjom. Kolejne części publikacji zawierają katalogowe opisy poszczególnych kategorii obiektów: zabytków architektonicznych, pomni-ków, muzeów i wystaw, uczelni i instytutów Akademii Nauk, teatrów, klu-bów i pałaców (domów) kultury, parków i ogrodów, obiektów sportowych, dworców, sklepów i bazarów, restauracji, hoteli, urzędów pocztowych. Każ-dy kolejny rozdział jest krótszy od poprzedniego: opisy zabytków i muzeów liczą po kilkadziesiąt stron, natomiast hotelom czy sklepom poświęcono po kilka stron. Na końcu książki znalazł się informator, podający kontakty do urzędów, plany tras turystycznych po centrum miasta i schematy linii ko-munikacji miejskiej. Następne wydania przewodnika Moskwa. Towarzysz

29 По Москве. Краткий путеводитель, ред. Ю. Родионов, Москва 1954.30 Э. Двинский, Москва. Спутник туриста, Москва 1957.

385


turysty wyszły drukiem w 1961 i 1964, różniąc się od tekstu z 1954 r. zaktu-alizowanymi statystykami i informatorem.

W tym samym roku w Państwowym Wydawnictwie Literatury Geogra-ficznej (Государственное издательство географической литературы) po raz pierwszy opublikowano rekordzistę pod względem wznowień. Chodzi o pracę Iwana Miaczina zatytułowaną Moskwa. Krótki przewodnik31, która po 1957 r. ukazała się także w latach 1959, 1961, 1964, 1967, 1973 i 1976. Przewodnik proponuje czytelnikowi dziewięć rozdziałów-tras po stolicy ZSRR: Kreml, Plac Czerwony, Główne place Moskwy, Na Wzgórzach Leni-nowskich, Wystawy, Główna magistrala, Centralny Stadion im. W. Lenina, Pierścień Sadowy, Metro Moskiewskie im. W. Lenina. Na każdym z tych szlaków wskazano i opisano kluczowe zabytki architektoniczne i gmachy administracyjne. Końcowy rozdział zawiera krótkie informacje i kontakty do urzędów oraz obiektów kulturalnych. W ponownych edycjach przewod-nika I. Miaczina niezmiennymi pozostają pierwsze rozdziały, czyli narracja o Kremlu i Placu Czerwonym, natomiast drobnym zmianom ulega liczba i kształt prezentowanych w kolejnych rozdziałach tras turystycznych po Moskwie. Przykładowo, przewodnik z roku 1966 dodaje szlak Z Kremla do Kuncewa, a także wydłuża trasy po wystawach i głównych placach stolicy. Poza tym w późniejszych wydaniach tego wademekum czarno-białe ilustra-cje zmieniono na kolorowe.

W 1957 r. Wydawnictwo Ministerstwa Gospodarki Komunalnej RSFRR (Издательство Министерства коммунального хозяйства РСФСР) publi-kuje Krótki przewodnik po Moskwie32 autorstwa А. Kowaliowa. Jego treścią jest opis 11 tras turystycznych: po Kremlu, Placu Czerwonym, centrum mia-sta, Pierścieniu Bulwarowym i Sadowym, do Stadionu im. Lenina, dzielnicy Krasnaja Priesnia, po parkach i w metrze. Prowadząc czytelnika przez mia-sto, przewodnik zestawia historię i teraźniejszość moskiewskich ulic, placów, budynków i zabytków. Na końcu książki znajduje się krótki informator pod tytułem Jak dojadę, z wykazem linii komunikacji miejskiej i podmiejskiej. Ponowne wydanie publikacji ukazało się w roku 1963. Wraz ze zmianą tytułu na Przewodnik po Moskwie doszło do modyfikacji treści książki: na początku tekstu autor dodał obszerne wprowadzenie poświęcone historii Moskwy i jej rozwojowi przemysłowemu i kulturalnemu. Ponadto przekonstruowane zosta-ły trasy zwiedzania stolicy za wyjątkiem Kremla i Placu Czerwonego.

W 1958 r. Wydział Kultury Komitetu Wykonawczego Rady Miejskiej Moskwy (Главное управление культуры Исполкома Моссовета) i Mo-skiewskie Miejskie Biuro Turystyczne (Мосгорэкскурсбюро) przygotowa-

31 И. Мячин, Москва. Краткий путеводитель, Москва 1957.32 А. Ковалев, Краткий путеводитель по Москве, под ред. П.И. Шемонаева, Москва 1957.

ły krótki informator Wycieczki po Moskwie33. Przewodnik ten jest spisem szlaków turystycznych (pieszych i autobusowych) proponowanych przez to biuro wraz z wykazem zwiedzanych miejsc i krótkim opisem każdej trasy. Oferta zaczyna się od szlaków poświęconych tematom „historyczno-rewo-lucyjnym”: życiorysom Włodzimierza Lenina, Feliksa Dzierżyńskiego, Mi-chaiła Kalinina i innych działaczy rewolucyjnych; miejscom krwawych starć w grudniu 1905 i październiku 1917 r.; moskiewskiemu oddziałowi Komunistycznego Związku Młodzieży, konstytucji ZSRR. Oprócz tego te-maty wycieczek obejmują historię miasta, jego architekturę i urbanistykę, moskiewską twórczość wybitnych pisarzy i malarzy. Dodatkowo informator podaje listę muzeów stolicy, ich adresy i godziny otwarcia.

W 1963 r. rosyjski historyk sztuki i moskwoznawca Michaił Iljin w wy-dawnictwie Iskusstwo (Искусство) publikuje swój pierwszy przewodnik pod tytułem Moskwa34. Kompozycyjnie tekst ten składa się ze wstępu i siedmiu rozdziałów-tras po stolicy ZSRR. Rozbudowane wprowadzenie omawia hi-storię Moskwy i jej statusu administracyjnego. Następujące po nim rozdziały przedstawiają szlaki zwiedzania Kremla, starego miasta, przedmieść dawnej stolicy, Moskwy epoki klasycyzmu, stolicy na przełomie XIX i XX w. oraz Moskwy w czasach radzieckich. Ze względu na zainteresowania profesjo-nalne, w tych wycieczkach M. Iljin redukuje opis przestrzeni miejskiej do architektonicznych opisów podanych tras.

Kolejne uniwersalne wademekum po Moskwie pojawia się w roku 1966. Moskowskij Raboczij wydaje pracę Witaj, Moskwo! pod redakcją А. Jan-czuka35. Przewodnik zaczyna się od obszernego wstępu, który podkreśla stołeczny status miasta i jego znaczenie dla całego kraju. Pierwszy rozdział tekstu poświęcono statystykom z życia Moskwy i moskwian (liczba parków, studentów, ilość wypitej wody per capita itd.). Kolejna część, zatytułowa-na Obejrzyjcie nasze miasto nakreśla plan zwiedzania Moskwy w trzy dni i skrupulatnie opisuje każdy z wybranych zabytków, muzeów czy pomni-ków. Końcowy rozdział podaje praktyczne informacje dla turysty: adresy, te-lefony kontaktowe, godziny otwarcia restauracji, dworców, teatrów, szpitali.

W 1966 r. ukazuje się przewodnik E. Dwinskiego Chodząc po Moskwie36. Pierwszy jego rozdział, Spacery po Moskwie, zaczyna się od przeglądu sta-tystyk, po czym omawia historię przebudowy Moskwy w latach 30. XX w. i jej rozwoju przemysłowego. Dopiero po tym wprowadzeniu przewodnik przedstawia 12 tras po mieście. Wyjątkowość tekstu Dwinskiego polega na tym, że pierwsze miejsca na liście wycieczek oddano Wzgórzom Leninow-

33 Экскурсии по Москве. Краткий справочник, Москва 1958.34 М. Ильин, Москва: Путеводитель, Ленинград 1963.35 Здравствуй, Москва!, ред. А. Янчук, Москва 1966.36 Э. Двинский, Я шагаю по Москве. Путеводитель для туриста, Москва 1966.

386

Olena Kowalenko

skim, dzielnicy południowo-zachodniej i prospektowi Leninowskiemu. Tra-dycyjnie czołowy Kreml znajduje się na czwartej pozycji, po czym opisano zabytki historyczno-architektoniczne, Plac Czerwony, Kitaj-Gorod, prospekt Marksa, ulicę Gorkiego, Pierścień Bulwarowy i pomniki. Kolejne cztery rozdziały przewodnika mają charakter katalogów i zawierają krótkie opisy muzeów i wystaw, teatrów, akademii i uczelni, parków i obiektów sporto-wych. W szóstym rozdziale Dwinski przytacza schematy zwiedzania Mo-skwy w jeden, trzy i 12 dni, a w ostatnim, zatytułowanym Gdzie, jak, dokąd, kiedy, kto? informuje czytelników o hotelach, restauracjach, sklepach, urzę-dach pocztowych, dworcach i komunikacji miejskiej.

W 1969 r. tenże autor publikuje przewodnik Moskwa od A do Z37. We wstępnej części E. Dwinski pokazuje historyczne zmiany zachodzą-ce w przestrzeni Moskwy i opowiada o przyszłości miasta i planach jego rozwoju. W poszczególnych rozdziałach, rozmieszczonych – nie do końca zresztą konsekwentnie – według porządku alfabetycznego, zaprezentowa-no obiekty miejskie podzielone na kategorie: Po miejscach leninowskich, Kreml, Zabytki historyczne i architektoniczne, Muzea i wystawy, Teatry i sale koncertowe, Odpoczynek i sport. Przewodnik ma dodatkową część ze staty-stykami dotyczącymi gospodarki, nauki i kultury stolicy. W przedostatnim rozdziale Spacery po Moskwie podano mapki tras zwiedzania miasta (przede wszystkim Kremla, Placu Czerwonego i Kitaj-Gorodu, centralnych ulic i placów). Moskwa od A do Z kończy się katalogowymi opisami zabytków na przedmieściach stolicy oraz krótkim informatorem zawierającym kontak-ty do hoteli, sklepów, dworców i restauracji. W 1976 r. wznowiono wydanie tego przewodnika z odświeżonymi informacjami.

Kolejnym wademekum była publikacja Siergieja Frołkina Dla gościa Moskwy38, która ukazała się w roku 1969. Przewodnik ten ma strukturę eklektyczną. Zaczyna się od przedstawienia dwóch szlaków turystycznych – po Kremlu i Placu Czerwonym. Następnie zamieszczono rozdział poświę-cony toponimice Moskwy. Kolejne dwie części opowiadają o rozwoju prze-mysłowym i nowych budowach stolicy. Dalej w poszczególnych rozdziałach opisano różne kategorie obiektów miejskich: budynki powstałe w czasach radzieckich, zabytki architektoniczne, muzea i wystawy, teatry, rzeki i parki oraz arterie komunikacyjne miasta. Ostatni rozdział Stolica kroczy ku przy-szłości prezentuje urbanistyczne perspektywy Moskwy.

W tymże roku ukazała się Moskwa. Krótki przewodnik39 pod redakcją Аrtiemija Tichonrawowa. Treścią tego wademekum jest 11 szczegółowo

37 Э. Двинский, Москва от А до Я. Спутник туриста, Москва 1969.38 С. Фролкин, Гостю Москвы. Краткий путеводитель, Москва 1969.39 А. Тихонравов, Москва. Краткий путеводитель, ред. Л. Вудяк, Москва 1969.

387


opisanych tras po Moskwie, w tym po Kremlu, Placu Czerwonym, Kitaj--Gorodzie, Pierścieniu Bulwarowym i Sadowym, a także szlaki wiodące od centrum miasta do Stadionu na Łużnikach, Wzgórz Leninowskich, parku Sokolniki czy dzielnicy Kuncewo. Ostatni rozdział zatytułowany Wczoraj i dzisiaj nakreśla planowane budowy w stolicy. Ponowne wydanie z roku 1974 wzbogaca się o prezentacje nowo powstałych gmachów.

W 1971 r. ukazuje się kolejny krótki przewodnik E. Dwinskiego pod tytu-łem Moskwa40. Struktura i treść tej książki w znacznym stopniu wzorują się na wydanej w 1966 r. pracy Chodząc po Moskwie. W pierwszym rozdziale Moskwa dziś i jutro Dwinski omawia statystyki, historię przebudowy w la-tach 30. XX w. Moskwy, jej potęgę przemysłową i naukową. Drugi rozdział, zatytułowany Spacery po Moskwie, proponuje 19 tras po stolicy. Lista szcze-gółowo opisanych wycieczek zaczyna się od Kremla i Placu Czerwonego, po których przedstawiono Kitaj-Gorod, prospekt Marksa oraz inne ulice w centrum Moskwy. Czwarty rozdział przybliża czytelnikom muzea i wy-stawy stolicy, a piąty – ofertę wypoczynkową i rozrywkową: parki, obiekty sportowe, teatry i sale koncertowe, w tym proponujące repertuar dla dzieci. Ostatnia część Gdzie, jak, dokąd, kiedy, kto? powtarza i aktualizuje informa-cje z przewodnika Chodząc po Moskwie.

W roku 1975 wydano książkę Z przewodnikiem po Moskwie41. Jej autorzy, Fiodor Kurłat i Jurij Sokołowski, tradycyjnie zaczynają publikację od wstęp-nej narracji o bohaterskiej przeszłości i współczesnym statusie miasta. Da-lej prezentują czytelnikom kilkadziesiąt tras turystycznych po stolicy ZSRR. Pierwszy rozdział przewodnika cechuje się dokładnością opisów i przedstawia zabytki na trasach po centrum miasta – na Kremlu, Placu Czerwonym, Kitaj--Gorodzie i prospekcie Marksa. Kolejne dwa rozdziały przedstawiają zabytki i ciekawostki na szlakach turystycznych w granicach Pierścienia Sadowego i obwodnicy (przeważnie szlak turystyczny biegnie wzdłuż wybranej ulicy, prospektu czy szosy). Ostatni rozdział poświęcono trasom na przedmieściach Moskwy. W 1980 r. miało miejsce ponowne wydanie przewodnika, które róż-ni się od pierwszego wprowadzeniem do treści tematu XXII Letnich Igrzysk Olimpijskich zorganizowanych w tym roku w Moskwie – tzn. wzbogaceniem proponowanych tras o nowe obiekty sportowe.

Rok później (1976), S. Frołkin publikuje swój drugi przewodnik po Mo-skwie. Nowa praca nosi tytuł Spotkanie z Moskwą. Krótki przewodnik42 i za-czyna się od cytatu z przemówienia Leonida Breżniewa o przekształceniu stolicy w idealne miasto komunistyczne. Jak poprzedni przewodnik napisany

40 Э. Двинский, Москва. Краткий путеводитель, Москва 1971.41 Ф. Курлат, Ю. Соколовский, С путеводителем по Москве, Москва 1975.42 С. Фролкин, Встреча с Москвой: Краткий путеводитель, Москва 1976.

388

Olena Kowalenko

przez Frołkina, i ten jest eklektyczny. Pierwsze jego rozdziały – Miasto-ro-botnik, Miasto-bohater i Zostając przykładem dla kraju – opowiadają histo-rię stalinowskiej przebudowy i rozwoju Moskwy oraz uwypuklają wygodę życia we współczesnej stolicy. Kolejne części przedstawiają opisy różnych obiektów miejskich połączonych w kategorie: miejsca „leninowskie”, Plac Czerwony, Kreml, zabytki architektoniczne, pomniki, teatry, muzea, drogi i ulice, rzeki i parki. W ostatnich rozdziałach przewodnika S. Frołkin podaje dziesięć schematów wycieczek po Moskwie i kontakty do muzeów, teatrów, hoteli i dworców.

Także w 1976 r. wydano przewodnik Władimira Trofimowa Moskwa. Przewodnik po dzielnicach43. Krótki tekst wstępny opowiada o trosce Ko-munistycznej Partii ZSRR o miasto i jego mieszkańców. Dalej przewodnik po kolei portretuje każdą z 30 dzielnic stolicy, zaczynając od centralnych i kończąc Zielenogradem za obwodnicą Moskwy. Rozdziały mają podobną strukturę: zaczynają się od krótkiej notki o danej dzielnicy i informacji sta-tystycznych, po czym gruntownie opisują obiekty miejskie podzielone na trzy kategorie – pamiętne miejsca „leninowskie”, punkty związane z życiem wybitnych postaci oraz zabytki architektoniczne. Ponowne wydanie prze-wodnika z roku 1981 poszerzone zostaje o prezentację nowych obiektów w granicach każdej z dzielnic.

Od roku 1978 zaczynają się w Moskwie intensywne przygotowania do wspomnianych XXII Letnich Igrzysk Olimpijskich. W związku z tym inten-syfikują się prace nad przewodnikami i innymi publikacjami przeznaczony-mi dla turystów.

Historyk i moskwoznawca Jurij Fiedosiuk wydaje przewodnik Promienie od Kremla44. Za klucz do konstruowania tekstu posłużył autorowi koncen-tryczny układ urbanistyczny Moskwy, w którym ulice promieniście rozcho-dzą się z Placu Czerwonego i Kremla. Następnie poszczególne rozdziały przewodnika poświęcono „radialnym drogom” (ulicom, prospektom) wiodą-cym od centrum miasta do jego peryferii. J. Fiedosiuk pokazuje najważniej-sze zabytki i nowe budynki na każdym ze szlaków, przybliżając czytelnikom ich historie i stan obecny.

W latach 1978-1979 ukazuje się seria sześciu przewodników E. Dwin-skiego zatytułowana Trzy godziny w Moskwie45. Treścią każdej z tych pu-blikacji jest wycieczka do Placu Czerwonego zaczynająca się przy jednym z dworców stolicy. Jako pierwszy pojawił się tekst prowadzący czytelnika od Dworca Białoruskiego do Placu Czerwonego, po czym „wydano” trasy

43 В. Трофимов, Москва: путеводитель по районам, Москва 1976.44 Ю. Федосюк, Лучи от Кремля. Путеводитель, Москва 1978.45 Э. Двинский, Три часа в Москве, Москва 1978-1979.

389


od Placu Komsomolskiego (przy którym znajdują się dworce Leningradzki, Kurski i Jarosławski), a także od dworców Ryskiego, Kijowskiego, Kurskie-go i Paweleckiego. E. Dwinski drobiazgowo opisuje ulice, domy i zabytki, zestawiając ich historię i współczesność.

W 1979 r. opublikowano też książkę 10 szlaków po Moskwie46 autorstwa archeologa Aleksandra Wekslera. Wstęp do tego przewodnika został napisa-ny przez moskwoznawcę Jurija Aleksandrowa i przedstawia retrospektywę przewodników po Moskwie. Dalej, zgodnie z tytułem, wademekum prezen-tuje czytelnikom dziesięć starannie opisanych wycieczek po stolicy ZSRR: jako pierwsze na tej liście znajdują się Kreml i Plac Czerwony, reszta szla-ków prowadzi wzdłuż głównych ulic stolicy.

Tuż przed igrzyskami olimpijskimi pojawia się przewodnik Moskwa-8047, napisany przez zespół autorów: I. Miaczina, Аłłana Staroduba i Borisa Smir-nowa. Sposób organizacji tego wademekum jest unikatowy, przedstawia bowiem dwupoziomową (również w wizualnym planie) tekstową strukturę. Jedna z części, zatytułowana Główne miasto kraju, jest poświęcona prze-strzeni Moskwy i praktycznie nie zawiera wzmianek o olimpiadzie; inna – Witaj, święto sportu i pokoju! – jest wyjątkowo „olimpijska”, tzn. skupiając się na encyklopedycznym informowaniu czytelnika o historii ruchu olimpij-skiego i sportowych tradycjach ZSRR, w mniejszym stopniu odnosi się do narracji o stolicy. Początkowe rozdziały o Moskwie poświęcono Kremlowi i Placowi Czerwonemu. Dalej opowiadanie o stolicy zrealizowano w try-bie „kategorialnym” – przewodnik po kolei opisuje różne klasy obiektów: pamiętne miejsca „leninowskie”, pomniki, zabytki architektoniczne, muzea, wystawy, teatry, sale koncertowe, parki, biblioteki, sklepy i inne. Ostatni rozdział pod tytułem Moskwa na progu XXI w. jest narracją o przyszłości miasta i realizacji nowego planu jego rozwoju.

W tym samym czasie w wydawnictwie Płanieta (Издательство Планета) ukazuje się fotoprzewodnik Moskwa48, opracowany pod redakcją Władimira Czernowa. Po gruntownym wstępie na temat historii stolicy autorzy propo-nują czytelnikowi kilka rozdziałów opowiadających i pokazujących najcie-kawsze miejsca stolicy. Na czele listy atrakcji moskiewskich znajdują się Kreml i Plac Czerwony. Dalej przewodnik opisuje i wizualizuje sportową infrastrukturę Moskwy. Kolejne rozdziały poświęcono muzeom i zabytkom architektonicznym, teatrom oraz „Wystawie Osiągnięć Gospodarki Narodo-wej ZSRR”. W ostatniej części zamieszczono krótki informator (adresy, te-lefony) oraz zdjęcia z hoteli, sklepów i restauracji.

46 А. Векслер, 10 маршрутов по Москве, Москва 1979.47 И. Мячин, А. Стародуб, Б. Смирнов, Москва-80. Олимпийский путеводитель,

Москва 1980.48 Москва. Фотопутеводитель, ред. В. Чернов, Москва 1980.

390

Olena Kowalenko

391


W 1982 r. opublikowano kolejny przewodnik I. Miaczina pod tytułem Place i ulice Moskwy49. Autor zaczyna od zwyczajowo rozbudowanego wstępu, przybliżającego turystom dzieje stolicy. Spis treści wydawnictwa zawiera 37 rozdziałów, opowiadających o ważniejszych ulicach i placach Moskwy oraz pałacach na jej przedmieściach. I. Miaczin nie redukuje prze-strzeni miasta do zabytków historycznych i często prezentuje architekturę ra-dziecką. Zakończenie przewodnika krótko raportuje o „wielkich sukcesach i jaskrawych perspektywach”50 stolicy ZSRR.

Rok później nowy przewodnik po stolicy wydaje Jurij Fedosiuk. Praca ta, zatytułowana Moskwa w Pierścieniu Sadowym51, skupia się na prezentacji centralnych części stolicy. W pierwszym rozdziale autor skrupulatnie opi-suje Kreml i jego otoczenie. Drugi rozdział przedstawia 33 ulice-promienie wybiegające z Placu Czerwonego i jego okolic. Na trzecią część składają się prezentacje każdego z 12 bulwarów w Pierścieniu Bulwarowym. Przewod-nik wydano ponownie w 1991 r.

We wspomnianym wydawnictwie Płanieta w 1984 r. pod redakcją Pio-tra Akajomowa ukazuje się Po Moskwie52 ‒ publikacja określona przez edytora jako „fotoprzewodnik”. Wademekum to przedstawia czytelnikowi siedem wizualnych (fotograficznych) wycieczek po mieście. Zdjęciom to-warzyszą tutaj komentarze autora na temat historii i wartości kulturowej zobrazowanych miejsc i obiektów. Wśród proponowanych turystom tras znalazły się: Kreml, prospekt Marksa, ulica Gorkiego, prospekt Kalinina, ulica Wołchonka, ulica Dzierżyńskiego i rzeka Moskwa. Przewodnik uka-zał się ponownie w 1986 r.

Dążąc do podsumowania obszernej literatury informacyjnej na temat Moskwy, I. Miaczin w 1985 r. publikuje pracę Nasza Moskwa53. Jej ce-lem jest, według autora, krótka i jednocześnie wyczerpująca prezentacja stolicy. Ze względu na tak uniwersalne zadanie, Miaczin zaczyna od roz-działu pod tytułem Na czele państwa, w którym opowiada historię Mo-skwy, skupiając się na jej walce z wrogiem w czasie „Wielkiej Wojny Oj-czyźnianej”, następnie opisuje infrastrukturę miasta, charakteryzuje jego dzielnice, podkreśla potencjał naukowy i portretuje młode pokolenie mo-skwian. Drugi rozdział zatytułowany Zwiedzanie prezentuje Kreml i Plac Czerwony, a także różne kategorie obiektów miejskich: pamiętne miejsca „leninowskie” i historyczno-rewolucyjne, zabytki architektoniczne, obiek-ty sportowe, muzea, wystawy, teatry, sale koncertowe, kinoteatry, parki

49 И. Мячин, Площади и улицы Москвы, Москва 1982.50 Tamże, s. 461.51 Ю. Федосюк, Москва в кольце Садовых: путеводитель, Москва 1983.52 По Москве. Фотопутеводитель, ред. П. Акаемов, Москва 1984.53 И. Мячин, Наша Москва: путеводитель, Москва 1985.

i ogrody, biblioteki. W ostatnim rozdziale omówiono muzea na przedmie-ściach Moskwy. Tekst przewodnika kończy narracja o przyszłym rozwoju miasta w ramach realizacji tzw. „Generalnego Planu Rozwoju Moskwy”, przyjętego w 1971 r.

Wydany w 1986 r. przewodnik E. Dwinskiego Pierścienie i promienie Moskwy54 zachowuje eklektyczność struktury, właściwą poprzednim pracom tego autora. Po tradycyjnej wstępnej narracji historycznej Dwinski przecho-dzi do przedstawienia Moskwy radzieckiej, jej rozwoju, przemysłu, nauki, kultury i sztuki. Kolejne 25 rozdziałów opisuje poszczególne fragmenty przestrzeni miejskiej stolicy: Kreml, Plac Czerwony, prospekt Marksa i cen-tralne place, dzielnicę Zamoskworieczie, Pierścień Bulwarowy i Sadowy oraz bardziej oddalone od centrum ulice, dzielnice czy place.

W tym samym roku ukazała się publikacja J. Aleksandrowa Moskwa. Dialog przewodników55. Pierwszy rozdział tej książki jest rozprawą na temat genezy przewodnika moskiewskiego, opisującą wszystkie znane publika-cje tego typu począwszy od XVI w. Drugi rozdział autor poświęca kwestii przebudowy i rozwoju Moskwy w czasach radzieckich. Każdy z kolejnych rozdziałów opisuje wybrany szlak po mieście: Kreml, Plac Czerwony, Ki-taj-Gorod, place centralne, Zamoskworieczie, prospekt Lenina, trasę Arbat--Kryłatskoje, ulicę Gorkiego, dzielnice południowo-zachodnie i Pierścień Sadowy. Dodatkiem do tekstu przewodnika jest krótki słowniczek terminów architektonicznych, oraz indeksy osobowy i przedmiotowy.

W 1987 r. wydano przewodnik S. Frołkina Moskwa56. W rozdziale wstęp-nym autor przedstawia dzieje radzieckiej stolicy, jej rekonstrukcję i odbudo-wę powojenną, współczesne życie mieszkańców. Kolejne części przybliżają podróżnikom przestrzeń miasta. Frołkin proponuje zacząć zwiedzanie Mo-skwy od spaceru po Kremlu i Placu Czerwonym. Dalej w poszczególnych rozdziałach opisuje różne kategorie obiektów miejskich: budynki powstałe w czasach radzieckich, zabytki architektoniczne, ulice, muzea i wystawy, teatry, pomniki, a także rzeki i parki. Na końcu przewodnika zamieszczono krótki informator z wykazem adresów i telefonów kontaktowych, pomoc-nych w organizacji wizyty w stolicy.

Ostatnim radzieckim uniwersalnym przewodnikiem po Moskwie jest tekst F. Kurłata Moskwa od centrum do przedmieść57, wydany w 1989 r. Fragment wstępny ukazuje kluczową rolę miasta w życiu ZSRR. Siedem rozdziałów wademekum przedstawia trasy turystyczne, w organizacji któ-rych przyjęto zasadę topograficzną: prowadzą one po Kremlu i Placu Czer-

54 Э. Двинский, Кольца и радиусы Москвы, Москва 1986.55 Ю. Александров, dz. cyt.56 С. Фролкин, Москва. Краткий путеводитель, Москва 1987.57 Ф. Курлат, Москва от центра до окраин. Путеводитель, Москва 1989.

392

Olena Kowalenko

wonym, historycznym centrum miasta, dzielnicach południowo-zachodnich, zachodnich i północno-zachodnich, północnych, wschodnich, południo-wo-wschodnich i południowych. Autor zestawia przeszłość Moskwy z jej współczesnością, opisując zabytki historyczne i nowe obiekty wybudowane w czasach radzieckich.

Jak z powyższej analizy wynika, nawet dość lakoniczne i pobieżne przedstawienie 34 radzieckich przewodników może wskazać na tenden-cje i transformacje zachodzące w obrębie tego typu tekstów. Po pierwsze, należy odnotować, że referencyjność przewodników – ich „zakotwicze-nie” w opisywanej przestrzeni – jest źródłem szablonowości struktury analizowanych publikacji. Większość autorów radzieckich przewodni-ków po Moskwie korzysta z podobnych schematów prezentacji prze-strzeni miasta – dzieli ją na kategorie funkcjonalne czy układa w szlaki. Podstawą łączenia obiektów miejskich w trasy turystyczne najczęściej jest koncentryczny układ urbanistyczny Moskwy: rozchodzące się od Kremla ulice-promienie czy poprzeczne ulice-pierścienie. Znacznie rza-dziej autorzy przewodników kształtują trasy wycieczek, i odpowiednio rozdziały, w oparciu o czas podróży – przykładem są teksty W. Długacza i P. Portugałowa Zwiedzanie Moskwy z 1937 r. oraz Dwinskiego Trzy godziny w Moskwie (1978-1979). Elementem niezmiennym w struktu-rze większości przedstawionych przewodników jest rozbudowany wstęp, opowiadający historię Moskwy i jej rozwoju gospodarczego. Począwszy od lat 70. XX w. taka narracja retrospektywna uzupełniana jest przez nar-rację prospektywną – większość przewodników kończy się opowiadaniem o planach przyszłej rozbudowy miasta, głosząc przy tym ideologicznie nacechowane oficjalne komunikaty. Po drugie, mamy do czynienia z dość wyraźnym zanikaniem synkretyczności gatunku. Podczas gdy pierwsze radzieckie wademeka są tekstami, w których współwystępują trasy tury-styczne, informatory i ogłoszenia, przewodniki z lat późniejszych znacz-nie redukują część informacyjną i wykreślają reklamy ze swojej struktu-ry. Taka transformacja odzwierciedla zmiany w społeczno-kulturowym kontekście funkcjonowania przewodników. Pierwsze wydania z lat 20. XX w. ukazywały się w warunkach NEP-u, czyli gospodarki w znacznym stopniu rynkowej, a więc mogły służyć jako przestrzeń do zamieszcza-nia reklam i ogłoszeń – w tych publikacjach podobne teksty są ważną częścią przewodnika, bowiem prowadzą podróżującego do sklepów czy obiektów usługowych. Od początku lat 30., w warunkach zmonopolizo-wania przez państwo wielu obszarów życia społecznego, obserwujemy stopniowe ograniczenie różnorodnych tekstów reklamowych do ogłoszeń zakładów państwowych, aż do ostatecznego zanikania reklamy w prze-wodnikach powojennych.

393


Bibliografia

Александров Ю., Диалог путеводителей, 2-е перераб. и доп. изд., Москва 1985.Датнова Г., Справочники и путеводители по Москве: сводный каталог, Москва

1995.Encyklopedia Powszechna. T. 26: Uła-Wikaryusz, Warszawa 1867.Ermolaev H., Censorship in Soviet literature, 1917-1991), Lanham 1997.Heller M., Maszyna i śrubki. Jak hartował się człowiek sowiecki, Warszawa 1989.Паперный В., Культура Два, 4-е изд., Москва 2016.Sadowski J., Między Pałacem Rad i Pałacem Kultury. Studium kultury totalitarnej,

Kraków 2009.Uniwersalny słownik języka polskiego. T. 3: P-Ś , pod red. S. Dubisza, oprac. haseł

A. Grzegółka-Maciejewska, red. tomu L. Drabik, E. Sobol, Warszawa 2003.

394

Olena Kowalenko

395

Mikołaj TomaszewskiUniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Toruń, [email protected]

Księgozbiory Czapskich herbu Leliwa w XVIII wieku*

Abstract

The Book Colections of the Czapski Family of the Leliwa Coat of Arms in the 18th Century

The Czapski family in the 18th century belonged to the Royal Prussian elite. Unfortunately, until today, they did not receive wider studies, which they undoubtedly deserve. Their activity was visible in the political, economic and cultural patronage. Several representatives of this rich Prussian family were developing book collections. An example is the brothers Tomasz and Paweł Tadeusz, who in their Gdańsk properties have collected many books on various subjects, written in different languages. Their younger sister Magdalena also became the owner of a large book collection thanks to a marriage with Hieronym Radziwiłł. Other members of the Czapski family also kept such collections in their palaces. The reason for their collection were both scientific and prestigious motives. Nevertheless, it is worth to discuss briefly the part of their activity, which strengthened their position in the hierarchy of the nobility in terms of the so-called external prestige.

Key words: Czapscy of the Leliwa coat of arms – nobility – Royal Prussia – book collections in the 18th century.

Słowa kluczowe: Czapscy herbu Leliwa ‒ szlachta – Prusy Królewskie ‒ księgozbiory w XVIII w.




KOMUNIKATY

* Artykuł został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer 2015/19/N/HS3/02471. Autor jest kierownikiem projektu „Tomasz Czapski herbu Leliwa (1711-1784). Życie i działalność”.

396

Mikołaj Tomaszewski

Na początku szkicu autor chciałby zaznaczyć, iż podjęte badania mają charakter początkowy i stanowić mogą asumpt do dalszych uzupełnień w za-kresie tematyki księgozbiorów, posiadanych przez poszczególnych członków rodu Czapskich w XVIII stuleciu. Zważywszy na fakt, iż szkic ma charak-ter raczej komunikatu naukowego, aniżeli obszernego, wyczerpującego te-matykę artykułu monograficznego, należy ograniczyć się do kilku, ale za to ważnych kwestii. Tekst, jak już zaznaczyłem, będzie dotyczył wieku XVIII, a więc okresu świetności rodziny. Warto jednak zauważyć, że późniejsze pokolenia tego rodu (żyjące w XIX oraz XX stuleciu) również gromadziły znaczne księgozbiory, jednak ich szczegółowe przedstawienie wymagałoby obszerniejszego ujęcia, nadającego się na odrębne publikacje monograficzne.

Ród Czapskich herbu Leliwa wywodził się z Prus Królewskich, a dokładniej z województwa pomorskiego. Niestety, dzieje tej rodziny nie doczekały się dotąd kompleksowego opracowania, chociaż takie próby były w przeszłości podejmo-wane1. Należy jednak zaznaczyć, że w historiografii pojawiały się publikacje na-kreślające życiorysy i działalność poszczególnych członków rodu. Warto tu wy-mienić prace Jerzego Dygdały, który poruszając tematykę dziejów politycznych prowincji pruskiej zaznaczał wpływy Czapskich w XVIII w.2 Również Krzysztof Mikulski miał wkład w uporządkowanie drzewa genealogicznego rodu. Podwa-żył on przede wszystkim wiarygodność herbarzy, które często błędnie podawa-ły informacje na temat losów rodziny, myląc ze sobą poszczególnych członków rodu3. W literaturze historycznej często pojawia się ich przydomek „von Hutten”. Otóż samo nazwisko kojarzyło się z nakryciem głowy, a później nawiązano do niemieckiego „der Hut” (kapelusz). Do tego dodano końcówkę „-en” przez ana-logię jak do wielu nazw osobowych w formie mnogiej4. Warto nadmienić, że Jan Karol Dachnowski (ok. 1590-1654), autor herbarza szlachty Prus Królewskich z XVII w., nie znał tego przydomka5. Według późniejszych ustaleń przydomek „von Hutten” został dopisany do herbarza „inną ręką”6. Dla pełniejszego zobrazo-

1 E. Walczak, Czapscy jako ród magnacki na Pomorzu w XVIII wieku, Gdańsk 1986 [maszynopis pracy doktorskiej, dotąd niepublikowany, przechowywany jest w Archiwum Uniwersytetu Gdańskiego]; taż, Kariera rodu Czapskich w XVI-XVIII wieku, „Rocznik Gdański” 1996, t. 56, z. 1, s. 65-85.

2 Nie sposób w tym krótkim szkicu wymienić wszystkich publikacji tego autora. Zob. Bibliografia prac Jerzego Dygdały za lata 1972-2014, oprac. T. Krzemiński, T. Łaszkiewicz, „Zapiski Historyczne” 2015, t. 80, z. 3, s. 11-39.

3 K. Mikulski, Najstarsze dzieje Czapskich herbu Leliwa. (Ze studiów nad genealogią szlachty pomorskiej), [w:] Między wielką polityką a szlacheckim partykularzem. Studia z dziejów nowożytnej Polski i Europy ku czci Profesora Jacka Staszewskiego, [kom. red. K. Wajda i in.], Toruń 1993, s. 353-365.

4 E. Breza, Pochodzenie przydomków szlachty pomorskiej, Gdańsk 1986, s. 99. 5 J.K. Dachnowski, Herbarz szlachty Prus Królewskich z XVII wieku, z rękopisów Biblioteki

Kórnickiej i Biblioteki Narodowej odczytał, wstępem i przypisami opatrzył Z. Pentek, Kórnik 1995, s. 140-144.

6 K. Mikulski, dz. cyt., s. 353- 354.

wania znaczenia rodu Czapskich warto podkreślić, że w XVIII w. dzięki roztrop-nej polityce majątkowej, karierom politycznym i poparciu dworu królewskiego, jego przedstawiciele dostali się do kręgów arystokracji w Prusach Królewskich. Można nawet stwierdzić, iż obok Przebendowskich odgrywali najważniejszą rolę polityczną na sejmikach ziemskich tej prowincji. O ich sile politycznej świadczy-ły chociażby liczne urzędy, które dawały krzesła senatorskie, a także stanowiska ministerialne. Ważną rolę pod tym względem miały linie bąkowska i smętowska, które wydały wielu wpływowych przedstawicieli rodu. Natomiast linia swaro-żyńska nie osiągnęła znaczącej pozycji na arenie politycznej omawianego obsza-ru. Powodem tego stanu rzeczy było ich wyznanie protestanckie, które znacznie utrudniało dostęp do urzędów i nadań ziemskich7.

Celem niniejszego szkicu będzie przedstawienie zbiorów książkowych, ja-kie posiadali poszczególni członkowie rodziny Czapskich. Dla pełniejszego ukazania tematu warto skupić się na XVIII-wiecznych przedstawicielach tego bogatego rodu. Niestety, do czasów teraźniejszych nie zachowały się żadne źró-dła mówiące o księgozbiorach lub bibliotekach Czapskich zgromadzonych we wcześniejszych wiekach. Można jednak zadać pytania o przyczyny powstania owych kolekcji w XVIII w. Otóż warto tutaj zwrócić uwagę na to, że realia epoki miały ogromny wpływ na rosnące zainteresowania naukowe oraz kulturalne pol-skiej szlachty. Czapscy, którzy weszli do kręgów elity właśnie w XVIII stuleciu, mogli również pozwolić sobie na inwestycje związane z szeroko rozumianą kul-turą i nauką. Miało to później odzwierciedlenie w ich zbiorach bibliotecznych. Warto nadmienić także, że często osiedlali się w Gdańsku, a więc w mieście, gdzie uwidaczniał się wpływ szlachty oraz bogatego mieszczaństwa na naukę. Bez wątpienia odbywane podróże edukacyjne wpływały także na kształtowanie się ich zainteresowań naukowych czy bibliofilskich. Głównym kierunkiem ich podróży była oczywiście Francja, gdzie widać było wpływ nauki i kultury na życie codzienne mieszkańców kraju i osób tam przebywających8. Celem ich po-dróży edukacyjnych były również Włochy i Saksonia9.

Niniejsze rozważania należy rozpocząć od niezwykle kontrowersyjnej osoby – Tomasza Czapskiego (1711-1784), znanego awanturnika, ale też kolekcjonera. Był on starostą knyszyńskim i jednym z najbogatszych po-siadaczy ziemskich w Prusach Królewskich w XVIII w.10 Pomimo że nie piastował ważnych senatorskich funkcji, w przeciwieństwie do wielu jego

7 M. Tomaszewski, Linia swarożyńska rodu Czapskich herbu Leliwa w czasach nowożytnych, „Zapiski Historyczne” 2017, t. 82, z. 4, s. 31-51.

8 M. Kamecka, «Do cudzych krajów». Edukacyjne podróże szlachty polskiej do Francji w epoce saskiej, Białystok 2012, s. 85.

9 Szerzej na temat wpływu epoki oświecenia - zob. P. Napierała, Paryż i Wersal czasów Voltaire’a i Casanovy, Kraków 2012.

10 J. Dygdała, Uwagi o magnaterii Prus Królewskich w XVIII stuleciu, „Zapiski Historyczne” 1979, t. 44, z. 3, s. 62-63.

397

Księgozbiory Czapskich herbu Leliwa w XVIII wieku

398


krewnych, zdołał zgromadzić pokaźny majątek. Teresa Dachtera zaliczyła go do osób, które całkowicie przypadkowo znalazły się w świecie mecena-tu kulturowego epoki saskiej i stanisławowskiej11. Jest to nieco krzywdząca opinia, zwłaszcza iż predylekcje naukowe były mu wszczepiane, podobnie jak rodzeństwu, od wczesnego dzieciństwa12. Jego zainteresowania bibliofil-stwem, ale także sztuką wynikały z kilku czynników. Po pierwsze, wycho-wywał się w Gdańsku, a więc w ośrodku miejskim, gdzie było widać wpły-wy zachodnich prądów kulturowych. W tym portowym mieście osiedlała się zresztą szlachta i magnateria, która nie szczędziła grosza na naukę. Po dru-gie, rezydował w latach 1734-1738 we Francji, gdzie mógł podziwiać tam-tejsze biblioteki oraz dzieła sztuki i architekturę. Często zresztą przebywał w otoczeniu Stanisława Leszczyńskiego, który interesował się nauką i nie szczędził na nią środków finansowych. Ciekawostką jest fakt, iż były mo-narcha Rzeczypospolitej nie miał dobrego zdania o staroście knyszyńskim13. T. Czapski po powrocie z Francji osiedlił się w Prusach Królewskich i w swo-ich posiadłościach zgromadził znaczne zbiory, wśród których znajdowała się pokaźna liczba książek o różnorodnej tematyce. Trudno jest niestety podać datę, nawet przybliżoną, informującą o początkach gromadzenia kolekcji. Prawdopodobnie miało to miejsce w latach 40. XVIII w., w wyniku podziału dóbr po zmarłym teściu Janie Ansgarym Czapskim (1699-1742), który po-siadał nie tylko pałac na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie i Gzinie (koło Torunia), ale także duże zasoby gotówki, obrazy (zwłaszcza portrety), wina, karety, srebra stołowe itd. Wśród tych ruchomości i nieruchomości nie można odnaleźć książek14. Trudno jednakże przypuszczać, żeby T. Czapski rozpoczął kolekcjonerstwo w późniejszym okresie. W latach 70. miał już spory księgozbiór, a także galerię obrazów liczącą setki dzieł sztuki15. W jed-nej z gdańskich posiadłości, mieszczącej się na ul. Długie Ogrody, posiadał

11 T. Dachtera, Tomasz Czapski. Mecenat, pasja czy przypadek?, „Bibliotekarz Zachodniopo-morski” 1997, t. 38, nr 3, s. 48-53.

12 Dzieci Piotra Jana Czapskiego, wojewody pomorskiego, i Konstancji Gnińskiej uczone były kultury francuskiej, pobierając m.in. naukę tańca. Konstancja pisała w jednym z listów do swojej teściowej, że jej dzieci „po francusku tańcować wszystkie zeczeny się uczyć”, zob. BPTPN, sygn. 1548, K. Czapska z Gnińskich do M. Szydłowskiej, Gdańsk [b.r.], s. 27. Wiemy także, że poza nauką języka francuskiego Tomasz, Paweł Tadeusz oraz Magdalena znali język niemiecki, zob. AGAD, Archiwum Radziwiłłów, dział V, sygn. 2484, K. Czapska do M. Czapskiej, s. 13.

13 I. Zatorska, Les Polonais en France 1696-1795. Bio-bibliographie provisoire, Varsovie 2000, s. 24-25; M. Durbas, Szkoła Kadetów w Luneville w latach 1737-1766. Polscy wychowankowie, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pedagogika” 2015, t. 24, s. 439.

14 AP w Gdańsku, Akta Starego Miasta Gdańska, 300, 41/25, Iuris mfcus Thomas Czapski ingrostat inventarium a taxam, k. 129-158.

15 M. Tomaszewski, Ciekawe przypadki Tomasza Czapskiego, „Wiadomości Historyczne z Wiedzą o Społeczeństwie” 2016, nr 6, s. 11-14 [tekst ma charakter artykułu popularnonaukowego w związku z profilem czasopisma].

399


interesującą bibliotekę liczącą ponad 700 pozycji. Niestety, oryginalny spis książek, przechowywany w Bibliotece Krasińskich w Warszawie, spłonął w 1944 r. na ul Okólnik 9 po powstaniu warszawskim16. W badaniach nad kolekcjami starosty knyszyńskiego nie pomaga inwentarz pałacu w Warsza-wie, znajdujący się w zbiorach Biblioteki im. Ossolińskich we Wrocławiu. Dokument ten sporządzony prawdopodobnie w latach 50. XVIII w., nie wy-mienia żadnych książek ani dzieł sztuki, co skłania do przypuszczenia, iż Czapski w tamtym okresie nie przebywał w stolicy lecz w swoich dobrach w Prusach Królewskich17. Tam, na półkach biblioteki magnata można było znaleźć książki pisane w języku francuskim, łacińskim, niemieckim, pol-skim, holenderskim, włoskim i czeskim. Równie ciekawie przedstawiał się podział tych publikacji ze względu na tematykę. Otóż Czapski poza książka-mi historycznymi miał także te z literatury pięknej, filozofii, teologii, geogra-fii, sztuk pięknych, przyrody, matematyki oraz językoznawstwa18. Posiadał m.in. kroniki Galla Anonima i Kadłubka, czyli źródła mówiące o początkach polskiej państwowości. Obok tych dzieł znajdowały się także te omawiające historię Polski w późniejszym okresie, a więc Codex diplomaticus Regni Po-loniae et Magni Ducatus Lithuaniae... Macieja Dogiela czy Vitae Antistitum Cracoviensium Szymona Starowolskiego. Ciekawostką jest fakt, iż Czapski miał kilka dzieł z zakresu numizmatyki oraz Nowy Testament z komentarza-mi Marcina Lutra. W księgozbiorze można było znaleźć także inne publika-cje związane z ruchem protestanckim, na przykład druk z XVII w. autorstwa Davida Blondela Des Sibylles célébres...19 W jego bibliotece nie mogło za-braknąć dzieła Jana Augusta Hylzena omawiającego historię Inflant20. Obaj magnaci sąsiadowali ze sobą na ulicy Długie Ogrody w Gdańsku. W zbiorze znajdował się także znany rzymski poemat epicki ‒ Eneida Publiusza Wergi-liusza Marona. Ten liczący 12 ksiąg utwór został przełożony w XVI w. przez Andrzeja Kochanowskiego i to właśnie ten przekład miał w swoim gdańskim pałacu Czapski21. Bardzo ciekawie przedstawiał się liczący 730 pozycji księ-gozbiór starosty pod względem treści książek. Przeważały prace o tematyce historycznej ‒ 33 % i z literatury pięknej ‒ 20%. Również dzieła z zakresu filozofii i teologii były dość liczne, ponieważ szacowano je na 17%. Mniej-szą część stanowiły książki geograficzne ‒ 12 %, dotyczące sztuk pięknych

16 K. Ajewski, Kolekcjonerstwo starosty knyszyńskiego Tomasza Czapskiego. U źródeł Biblioteki Ordynacji Krasińskich, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 2004, t. 36, s. 9; H. Tchórzewska-Kabata, Pod znakiem światła. Biblioteka Ordynacji Krasińskich 1844-1944, Warszawa 2010, s. 441- 445.

17 BOssol., Archiwum Mniszchów, nr 3933/II, Inwentarz Pałacu Warszawskiego na Krakowskim Przedmieściu Będącego JWJM Pana Starosty Knyszyńskiego.

18 BPTPN, sygn. 1548, s. 9-10. Zob. także T. Dachtera, dz. cyt, s. 50.19 H. Tchórzewska-Kabata, dz. cyt., s. 132.20 BPTPN, rkps. 1549, s. 73-74.21 Tamże, s. 73.

‒ 10%, przyrody oraz matematyki ‒ 5%, a najmniej miejsca zajmowały dru-ki z językoznawstwa ‒ 3%22. W bibliotece Czapskiego, do której wchodziło się przez sosnowe drzwi, znajdowały się także mapy Europy, Azji, Ameryki Północnej i Ameryki Południowej czy Afryki23.

Książki zostały przyozdobione ok. 1770 r. pięknymi ekslibrisami autorstwa gdańskiego rytownika Mateusza Deischa. Pierwszy z nich to tzw. ekslibris por-tretowy z wizerunkiem starosty knyszyńskiego trzymającego w dłoni książ-kę. Przyklejany był, jak zaznaczył Konrad Ajewski, na wewnętrznej stronie wierzchniej okładki24. Natomiast drugi to ekslibris heraldyczny, który przed-stawia herb rodowy – Leliwę wśród innych herbów (jest to tzw. herb złożony pięciopolowy). Czapski zamawiając go pragnął, by opatrzone nim książki uka-zywały genealogiczną pamięć rodu, prezentując związki pokrewieństwa po-między poszczególnymi rodzinami25. Umieszczano go na okładce końcowej, a wykonany był techniką mezzotinty26. Oba znaki książkowe zostały wykona-ne z niezwykłą starannością i uważane są za jedne z najpiękniejszych, jakie powstały w owym czasie w Gdańsku27. Niestety, z wielu przyczyn nie można ustalić, przynamniej na razie, jakie inne publikacje książkowe, znajdowały się w prywatnej kolekcji wojewodzica pomorskiego. Pomocą mógłby służyć tutaj jego ekslibris. Niestety jednak biblioteki zbyt rzadko prowadzą badania pro-weniencyjne. Z dużą dozą prawdopodobieństwa można założyć, iż Biblioteka Narodowa w Warszawie posiada pewną część publikacji należących niegdyś do starosty knyszyńskiego. Ta sytuacja może dotyczyć również bibliotek za-granicznych czy kolekcji prywatnych28. Być może w niedalekiej przyszłości

22 Prezentowane dane procentowe zostały zaczerpnięte z artykułu T. Dachtery o mecenacie T. Czapskiego, zob. dz. cyt., s. 51 oraz z bezpośredniego źródła czyli cennych odpisów Włodzimierza Dworzaczka znajdujących się w BPTPN, sygn. 1548, s. 72. Na te dane powołuje się również K. Ajewski, Zbiory artystyczne Biblioteki i Muzeum Ordynacji Krasińskich w Warszawie. Losy, ludzie, znaczenie, Warszawa 2004, s. 27-28.

23 BPTPN, sygn. 1548, s. 72-73. 24 K. Ajewski, Zbiory artystyczne…, s. 28. 25 Ciekawostką jest fakt, iż herb pokazany w drugiej części ekslibrisu nie został sporządzony

według prawideł heraldycznych. Autor dzieła, z pewnością za zgodą Czapskiego, przedstawił herby nie najbliższych przodków ze strony matki i ojca lecz herby rodzin powiązanych z jego rodem, nawiązujące często do legendarnych postaci. Szerzej na temat układów heraldycznych zob. E. Kowalczyk-Pyrczuk, Herby złożone Zamoyskich – świadectwo pamięci genealogicznej rodu, „Roczniki Humanistyczne” 2008, t. 56, z. 2, s. 109-127. Obecnie autor niniejszego szkicu pracuje nad bardziej szczegółowym opisem znaków herbowych umieszczonych na owym ekslibrisie.

26 K. Ajewski, Zbiory artystyczne…, s. 28. 27 Z. Klemensiewicz, Bibliografia ekslibrisu polskiego, Wrocław 1952, s. 106. Ekslibris

starosty knyszyńskiego został także szerzej opisany przez Marię Grońską: „pierwsza część ekslibrisu podwójnego Tomasza Czapskiego, mezzotinta, przed 1784. Druga część ekslibrisu podwójnego Tomasza Czapskiego, miedzioryt i akwaforta, przed 1784”, zob. M. Grońska, Ekslibrisy ‒ wiadomości zebrane dla kolekcjonerów, Warszawa 1992, s. 35.

28 Za tę uwagę serdecznie dziękuję recenzentowi niniejszego tekstu.

400


uda się dokładniej scharakteryzować pozostałości gdańskiego księgozbioru Czapskiego, zachowane m.in. w BN.

Starosta knyszyński był jednym z najbogatszych arystokratów zamiesz-kujących Prusy Królewskie w drugiej połowie XVIII w. Poza posiadanymi tam dobrami oraz tymi podlaskimi do jego nieruchomości należał, jak już wspomniałem, pałac w Warszawie (dzisiaj znany jako Pałac Czapskich), który został wniesiony do jego majątku jako wiano przez żonę Marię, córkę podskarbiego Jana Ansgarego. Prawdopodobnie w okresie przedrozbioro-wym udało mu się zgromadzić w nim księgozbiór liczący 300 tomów, wśród których również przeważały prace historyczne. Te zbiory drogą spadku prze-szły w ręce rodziny Krasińskich i zostały później znacznie powiększone29.

Niezwykle ciekawe zbiory książkowe posiadał także Paweł Tadeusz Czap-ski, brat Tomasza. Urodził się on ok. 1721 r. i podobnie jak starosta knyszyński większość życia spędził w Gdańsku, a dokładnie w Oliwie, gdzie posiadał pałac. Przez wiele lat był związany z gdańskim Towarzystwem Przyrodniczym (Socie-tas Physicae Experimentalis, Naturforschende Gesellschaft, założone w 1743). Przez kilka lat przebywał na Zachodzie, w Anglii i we Francji. To właśnie tam zajmował się amatorsko malarstwem portretowym. Zasłynął jednak jako pasjonat przyrody, chemii i geografii30. Miało to swoje odzwierciedlenie nie tylko w spo-tkaniach Towarzystwa Przyrodniczego, ale także w księgozbiorze. Co więcej, sam miał opublikować pewne prace z tych dziedzin: „Czapski lat temu parę wy-dał literami swemi podznaczone pisemka w przedmiocie chemii. Co to za jedne były niewiadomo”31. Jego książkowa kolekcja była zdominowana przez wydaw-nictwa z zakresu chemii. Można było w niej znaleźć także publikacje Franciscusa Juniusa młodszego i Giovana Battisty Passeriego, który pisał o wazach etruskich oraz dzieła autorów starożytnych32. Poza pracami z zakresu nauk przyrodniczych miał też te związane z numizmatyką. W 1768 r. P.T. Czapski otrzymał od Daniela Hufflanda traktat o biciu monety wydany przez niego w Gdańsku w tym samym roku, zatytułowany Gründliche Gedanken vom Münz-Wesen unter denen Kreutz--Rittern in Preussen33. Generał major często obdarowywał książkami Bibliotekę Rady Miasta Gdańska. Jego osoba znalazła się obok takich dobroczyńców jak

29 30 VII 1844 r. kolekcja, której podstawą były zbiory Czapskiego, stała się Biblioteką Ordynacji Krasińskich. Księgozbiór ten liczył wtedy 1800 dzieł, zob. J. Mieleszko, Pałac Czapskich, Warszawa 1971, s. 51; na temat powiększania się zasobów Krasińskich m.in. o zbiory Czapskiego zob. H. Tchórzewska-Kabata, dz. cyt., s. 36, 72.

30 J. Dygdała, Czapski Paweł Tadeusz, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego [dalej SBPN]. T. 1: A-F, red. S. Gierszewski, Gdańsk 1992, s. 257-258.

31 Czapski Paweł Tadeusz, [online] http://www.estreicher.uj.edu.pl/staropolska/indeks/wpis/?id=8181 [dostęp 13.02.2017].

32 J. Bernoulli, Podróż po Polsce 1778, [w:] Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców. T. 1, oprac. W. Zawadzki, Warszawa 1963, s. 474.

33 Sama publikacja autorstwa D. Hufflanda jest dostępna również online, zob. [online] http://nukat.edu.pl/search/query?term_1=Kreutz-Rittern+in+Preussen&theme=nukat [dostęp 4.02.2018]

401


Andrzej Chryzostom Załuski, Ulryk Krzysztof Radziwiłł czy Aleksander Józef Jabłonowski34. Zbiory obu braci Czapskich, również te książkowe, stanowiły obiekt zachwytu. Były zauważane m.in. przez zagranicznych podróżników, któ-rzy często odwiedzali Gdańsk w tamtym czasie. Przykładem służy tutaj Johann Bernoulli ze Szwajcarii, który 15 VII 1777 r. zwiedził pałac generała dzięki nie-jakiemu von Sheifferowi. Zagraniczny podróżnik stwierdził, że Paweł Tadeusz posiada wszechstronne wykształcenie, zaś praca naukowa przysparza mu wiele satysfakcji, co wpływa na to, iż zapominał o dokuczającej mu podagrze35.

Jak duży był jego księgozbiór? Na to pytanie niełatwo odpowiedzieć, ponie-waż do tej pory nie udało się odnaleźć inwentarza jego oliwskiego pałacu. Posia-dał także inne posiadłości w Gdańsku (na ul. Ogarnej), jak i w Warszawie, gdzie również mógł gromadzić księgozbiory36. Dodatkową trudność w ustaleniu tej liczby sprawia fakt, iż Paweł Tadeusz często pozbywał się książek na aukcjach. Być może sytuacja ta była spowodowana pewnymi problemami finansowymi. Jednak, jak zaznacza Iwona Imańska, książki należące do niego były niezwykle wartościowe37. Istnieją pewne przesłanki, że pod koniec życia ponownie rozpo-czął kupowanie książek do swojej kolekcji. Świadczyć o tym może chociażby jego współpraca z Christophem Friedrichem Nicolaim, znawcą literatury38.

Niestety, źródła nie pozwalają stwierdzić czy ojciec braci Czapskich Piotr Jan (zm. 1736), wojewoda pomorski, posiadał jakieś księgozbiory. Nie należy jednak tego całkowicie wykluczać skoro jego żona Konstancja z Gnińskich przejawiała zainteresowania naukowe i językowe. Warto jednak nadmienić, że ich córka Rozalia Ewa nie otrzymała jako wiana żadnych książek gdy wyszła za mąż za wojewodę brzeskiego Adama Tadeusza Chodkiewicza39. Niestety,

34 Z. Nowak, Oświecenie w Gdańsku, [w:] Historia Gdańska. T. 3 [cz.1]: 1655-1793, red. E. Cieślak, Gdańsk 1993, s. 709.

35 J. Bernoulli, dz. cyt., s. 473-475.36 BCzart., MNK, 595, t. 4, Oświadczenie P.T. Czapskiego w sprawie sprzedaży dóbr

dziedzicznych po Konstancji Czapskiej, Warszawa 30 marzec 1763 r., s. 12; E. Barylewska-Szymańska, W. Szymański, Wokół gdańskiego stołu w drugiej połowie XVIII wieku, [w:] «… łyżek srebrnych dwa tuziny». Srebra domowe w Gdańsku 1700-1816. Katalog wystawy w Domu Uphagena, lipiec - listopad 2007 = «...zwei Dutzend Silberlöffel». Das Haussilber in Danzig 1700-1816. Ausstellungskatalog im Uphagenhaus, Juli - November 2007, red. J. Kriegseiesen, E. Barylewska-Szymańska, przy współpracy W. Szymańskiego, Gdańsk 2007, s. 46.

37 I. Imańska, «Per medium auctionis». Aukcje książek w Rzeczypospolitej (XVII-XVIII w.), Toruń 2013, s. 75-76.

38 Tamże, s. 76. 39 Żadne książki nie zostały wspomniane w spisie wyprawy ślubnej Rozalii Ewy, zob.

A.R. Chodyński, Obyczajowość polska w świetle inwentarzy Czapskich herbu Leliwa z pierwszej połowy XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2003, t. 51, z. 2, s. 277-291. Niepełne informacje na ten temat zawiera przedwojenna publikacja Alfonsa Mańkowskiego, który dość wybiórczo potraktował inwentarze Czapskich, znajdujące się w aktach Starego Miasta Gdańska, zob. A. Mańkowski, Dwa inwentarze domowe Czapskich z 18-go wieku, „Mestwin. Dodatek Naukowo-Literacki Słowa Pomorskiego” 1931, t. 7, nr 2, s. 1-4.

402


podobna sytuacja odnosi się do jej siostry Magdaleny – drugiej żony Hieroni-ma Floriana Radziwiłła. Jednak w tym przypadku wiadomo, że interesowała się literaturą i to nie tylko popularnymi w tym czasie romansami, ale także pracami naukowymi. Jej mąż podkreślał, że bardzo lubiła rozprawę autorstwa Noëla-Antoine’a Pluche’a pt. Le spectacle de la nature... Litewski magnat na-pisał zresztą w swoim niepublikowanym pamiętniku, przechowywanym obec-nie na Zamku Królewskim w Warszawie następujące słowa:

Żona moja jako dama pomiędzy innemi do pochwały przymiotami wielka ksiąg chwalebnych nie romansów czytelniczka, czytając książkę nazwa-ną Le spectacle de la nature piszącą o tym cokolwiek w naturze być może ciekawego dla człowieka doczytawszy się o robaczkach nazywających się Cauchenille w Afryce wielki profit przynoszących, z których farba karmin w cenie i wadze równo ze złotem chodząca40.

Można więc przypuszczać, że w swoim pałacu miała do dyspozycji księgo-zbiór liczący setki woluminów, zwłaszcza, iż jej teściowa, Anna z Sanguszków Radziwiłłowa, zgromadziła potężne zbiory biblioteczne, liczące kilka tysięcy woluminów41. Niestety o prywatnych zbiorach Magdaleny nie wiemy dużo. Pewne informacje na ten temat podaje Kamila Kłudkiewicz, która badając ar-chiwalia rodziny Mielżyńskich natknęła się na spisy majątkowe wojewodzianki pomorskiej. Według tych źródeł Magdalena posiadała co najmniej 112 wolumi-nów, ale niestety inwentarz tych ruchomości został dość lakonicznie spisany, co nie pozwala szczegółowiej opisać księgozbioru. Z całą pewnością miała dużą liczbę książek francuskojęzycznych (85 tomów), były też i polskie:

8 ksiąg francuskich in folio nieoprawnych, 3 w skórę oprawione, 2 nie-mieckie, jedna w języku polskim, 6 ksiąg francuskich in parvo, jedna wło-ska w papier oprawna, 10 ksiąg włoskich in octavo w papier oprawionych, 26 francuskich książek w skórę oprawionych, 12 ksiąg pisanych i drukowa-nych w języku polskim w skórę oprawionych42.

Warto tu sprostować informację o domniemanym bracie rodzeństwa Czapskich, Antonim, który miał również zajmować się bibliofilstwem i ma-larstwem. Otóż w starszej literaturze historycznej występował pogląd, wedle

40 Kolekcja Tomasza Niewodniczańskiego, depozyt Zamku Królewskiego w Warszawie, rps, sygn. 100, H.F. Radziwiłł, Diariusz zaczęty od roku 1746 […], s. 74-77.

41 W. Karkucińska, Anna z Sanguszków Radziwiłłowa (1676-1746). Działalność gospodarcza i mecenat, Warszawa 2000, s. 92-107.

42 Cyt. za K. Kłudkiewicz, Majątek samotnej rozwódki w drugiej połowie XVIII wieku. O tym, co pozostało po Magdalenie z Czapskich Radziwiłłowej, [w:] Od mistyczki do komediantki. Kobiety Europy epok dawnych – źródła i perspektywy, red. J. Godlewicz-Adamiec, P. Kociumbas, M. Sokołowicz, Warszawa 2016, s. 85.

403


którego Piotr Jan i Konstancja mieli jeszcze jedno dziecko ‒ Antoniego. Miał on zasłynąć z dużych zbiorów, które przechowywał, jak większość jego krew-nych, w Gdańsku. Otóż według ustaleń J. Dygdały nie był on synem wojewo-dy pomorskiego lecz Ignacego, kasztelana gdańskiego oraz Teofili z Kono-packich. Natomiast co do jego kolekcji, to została ona błędnie mu przypisana, a ucierpiał na tym wspomniany wcześniej P.T. Czapski43. Niemniej jednak nie należy wykluczać tego, że Antoni miał w swoich dobrach bibliotekę.

Nie można również zbyt wiele powiedzieć o zbiorach Franciszka Stanisła-wa Kostki Czapskiego (1730-1802), wojewody chełmińskiego. Przypuszczać jednak należy, że posiadał bogaty zbiór literatury w swoich pałacach, zarówno w tych w powiecie nowskim, jak i tych na Litwie, które odziedziczył po zmar-łej w 1733 r. matce Teofili z Konopackich. Interesował się bowiem literaturą, a także posiadał zdolności pisarskie. Był autorem licznych prac o charakte-rze publicystycznym, jak np. Dom Nadweręzoney Rzeczypospolitey, Jakiemi Materyałami, nie tylko do Dawney Przywrócić Ozdoby; ale Jeszcze Przydać Nowey Wspaniałości (wydania z 1783 i 1788, bez podania miejsca druku) czy Senator Polski Wspol-Obywatelom Dobrze Radzący (ok. 1787 r., bez podania miejsca druku), Rozne Namienienia Cwiczenia Się W Cnotliwych i Pozytecz-nych Dla Kraiu Obyczaiach (1783, bez podania miejsca druku), Mysl Szcze-ra iak bydź dobrym Mężem i Oycem Każdemu z powołania swego przystoi (1787, bez podania miejsca druku). Publikacje te dotyczyły nie tylko spraw politycznych, ale także problematyki wychowywania młodzieży szlachec-kiej44. Niemniej jednak i innego rodzaju literatura interesowała Franciszka Stanisława Kostkę, a przykładami są takie publikacje jak Napominania Du-chowne Swiętego Franciszka Salezyusza Biskupa y Xiązęcia Genewenskiego (Chełmno 1764), Ostatnia Do Laury Odezwa : Wierszem I Prozą Wincentego Jgnacego Marewicza... (Warszawa 1788)45.

Niestety, czasy zaborów przyniosły wiele szkód polskim bibliotekom. Wiele księgozbiorów, pochodzących z XVIII w. zostało wywiezionych z kraju i trudno oszacować, jak dużo państwo polskie utraciło w tym zakre-sie. Niemniej jednak warto podjąć dalsze badania w celu lepszego opisania księgozbiorów rodu Czapskich, nie tylko tych XVIII-wiecznych, ale rów-nież późniejszych, zwłaszcza gdy baza źródłowa może umożliwić dokład-niejszą analizę poszczególnych kolekcji. Te studia powinny opierać się na analizie korespondencji, inwentarzy, testamentów oraz innych dokumentów, a także zachowanych obiektów ze zbiorów Czapskich. Bez wątpienia należy

43 J. Dygdała, Czapski Antoni, [w:] SBPN. T. 1, s. 247-248. 44 Tenże, Czapski Stanisław Franciszek Kostka, [w:] tamże, s. 249-250. 45 Czapski Franciszek Stanisław Kostka, [online] http://nukat.edu.pl/search/query?ma

tch_1=PHRASE&field_1=a&term_1=Czapski,+Franciszek+Stanis%C5%82aw+%281725-1802%29.+&theme=nukat [dostęp 4.02.2018].

404


także podjąć próbę ukazania losów całego rodu, ponieważ dzięki temu moż-na wypełnić wiele luk w naszej wiedzy o życiu ekonomicznym, politycznym i mecenacie artystycznym w Prusach Królewskich czasów nowożytnych.

Fot. 1. Pierwsza część ekslibrisu Tomasz Czapskiego, mezzotinta, przed 1774 r. Źródło: BN w Warszawie, Ekslibrisy dawne, [online] http://mnk.pl/images/upload/fotogalerie/2016/eksilibrisy/fot_1/033650_czapski.jpg [dostęp 21.01.2018]

Fot. 2. Druga część ekslibrisu podwójnego, miedzioryt i akwaforta, przed 1784 r. Źródło: BN

w Warszawie, Ekslibrisy dawne, [online] http://mnk.pl/images/upload/fotogalerie/2016/

eksilibrisy/fot_1/033893_czapski.jpg [dostęp 21.01.2018]

405


Bibliografia

Źródła rękopiśmienneAGAD, Archiwum Radziwiłłów, dział V, sygn. 2484.AP w Gdańsku, Akta Starego Miasta Gdańska, 300, 41/25.Archiwum Uniwersytetu Gdańskiego, E. Walczak, Czapscy jako ród magnacki na Po-

morzu w XVIII wieku, Gdańsk 1986, mszp. rozprawy doktorskiej. BCzart., MNK, 595, t. 4.BPTPN, sygn. 1548; 1549.BOssol., Archiwum Mniszchów, nr 3933/II.Zamek Królewski w Warszawie, Kolekcja Tomasza Niewodniczańskiego, rps, sygn. 100.

Edycje źródłoweDachnowski J.K., Herbarz szlachty Prus Królewskich z XVII wieku, z rękopisów

Biblioteki Kórnickiej i Biblioteki Narodowej odczytał, wstępem i przypisami opatrzył Z. Pentek, Kórnik 1995.

Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców. T. 1, oprac. W. Zawadzki, War-szawa 1963.

OpracowaniaAjewski K., Kolekcjonerstwo starosty knyszyńskiego Tomasza Czapskiego. U źródeł

Biblioteki Ordynacji Krasińskich, „Rocznik Biblioteki Narodowej” 2004, t. 36, s. 9-20.Ajewski K., Zbiory artystyczne Biblioteki i Muzeum Ordynacji Krasińskich w War-

szawie. Losy, ludzie, znaczenie, Warszawa 2004.Barylewska-Szymańska E., Szymański W., Wokół gdańskiego stołu w drugiej poło-

wie XVIII wieku, [w:] «… łyżek srebrnych dwa tuziny». Srebra domowe w Gdańsku 1700-1816. Katalog wystawy w Domu Uphagena, lipiec - listopad 2007 = «...zwei Dutzend Sil-berlöffel». Das Haussilber in Danzig 1700-1816. Ausstellungskatalog im Uphagenhaus, Juli - November 2007, red. J. Kriegseiesen, E. Barylewska-Szymańska, przy współpracy W. Szymańskiego, Gdańsk 2007, s. 43-62.

Bibliografia prac Jerzego Dygdały za lata 1972-2014, oprac. T. Krzemiński, T. Łaszkie-wicz, „Zapiski Historyczne” 2015, t. 80, z. 3, s. 11-39.

Breza E., Pochodzenie przydomków szlachty pomorskiej, Gdańsk 1986.Chodyński A.R., Obyczajowość polska w świetle inwentarzy Czapskich herbu Leliwa

z pierwszej połowy XVIII wieku, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2003, t. 51, z. 2, s. 277-291.

Dachtera T., Tomasz Czapski. Mecenat, pasja czy przypadek?, „Bibliotekarz Zachod-niopomorski” 1997, t. 38, nr 3, s. 48-53.

Durbas M., Szkoła Kadetów w Luneville w latach 1737-1766. Polscy wychowankowie, „Pra-ce Naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie. Pedagogika” 2015, t. 24, 419-433.

Dygdała J., Czapski Antoni, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego. T. 1: A-F, red. S. Gierszewski, Gdańsk 1992, s. 247-248.

Dygdała J., Czapski Paweł Tadeusz, [w:] Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślań-skiego. T. 1: A-F, red. S. Gierszewski, Gdańsk 1992, s. 257-258.

Dygdała J., Czapski Stanisław Franciszek Kostka, [w:] Słownik biograficzny Pomo-rza Nadwiślańskiego. T. 1: A-F, red. S. Gierszewski, Gdańsk 1992, s. 249-250.

406


Dygdała J., Uwagi o magnaterii Prus Królewskich w XVIII stuleciu, „Zapiski Histo-ryczne” 1979, t. 44, z. 3, s. 57-91.

Grońska M., Ekslibrisy ‒ wiadomości zebrane dla kolekcjonerów, Warszawa 1992.Historia Gdańska. T. 3 [cz.1]: 1655-1793, red. E. Cieślak, Gdańsk 1993.Imańska I., «Per medium auctionis». Aukcje książek w Rzeczypospolitej (XVII-XVIII w.),

Toruń 2013.Kamecka M., «Do cudzych krajów». Edukacyjne podróże szlachty polskiej do Fran-

cji w epoce saskiej, Białystok 2012. Karkucińska W., Anna z Sanguszków Radziwiłłowa (1676-1746). Działalność gospo-

darcza i mecenat, Warszawa 2000.Klemensiewicz Z., Bibliografia ekslibrisu polskiego, Wrocław 1952.Kłudkiewicz K., Majątek samotnej rozwódki w drugiej połowie XVIII wieku. O tym,

co pozostało po Magdalenie z Czapskich Radziwiłłowej, [w:] Od mistyczki do kome-diantki. Kobiety Europy epok dawnych – źródła i perspektywy, red. J. Godlewicz-Ada-miec, P. Kociumbas, M. Sokołowicz, s. 79-93.

Kowalczyk-Pyrczuk E., Herby złożone Zamoyskich – świadectwo pamięci genealo-gicznej rodu, „Roczniki Humanistyczne” 2008, t. 56, z. 2, s. 109-127.

Mańkowski A., Dwa inwentarze domowe Czapskich z 18-go wieku, „Mestwin. Doda-tek Naukowo-Literacki Słowa Pomorskiego” 1931, t. 7, nr 2, s. 1-4.

Mieleszko J., Pałac Czapskich, Warszawa 1971.Mikulski K., Najstarsze dzieje Czapskich herbu Leliwa. (Ze studiów nad genealogią

szlachty pomorskiej), [w:] Między wielką polityką a szlacheckim partykularzem. Studia z dziejów nowożytnej Polski i Europy ku czci Profesora Jacka Staszewskiego, [kom. red. K. Wajda i in.], Toruń 1993, s. 353-365.

Napierała P., Paryż i Wersal czasów Voltaire’a i Casanovy, Kraków 2012.Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego. T. 1: A-F, red. S. Gierszewski,

Gdańsk 1992.Tchórzewska-Kabata H., Pod znakiem światła. Biblioteka Ordynacji Krasińskich

1844-1944, Warszawa 2010.Tomaszewski M., Ciekawe przypadki Tomasza Czapskiego, „Wiadomości Historycz-

ne z Wiedzą o Społeczeństwie” 2016, nr 6, s. 11-14.Tomaszewski M., Linia swarożyńska rodu Czapskich herbu Leliwa w czasach nowo-

żytnych, „Zapiski Historyczne” 2017, t. 82, z. 4, s. 31-51.Walczak E., Kariera rodu Czapskich w XVI-XVIII wieku, „Rocznik Gdański” 1996,

t. 56, z. 1, s. 65-85.Zatorska I., Les Polonais en France 1696-1795. Bio-bibliographie provisoire, Varso-

vie 2000.

407


Katarzyna SerokaKatedra Książki i Historii MediówUniwersytet Warszawski, Warszawa, [email protected]

Korespondencja firmy Gebethner & Wolff z Józefem Ignacym Kraszewskim1

Abstract

The correspondence between Gebethner & Wolff Company and Józef Ignacy Kraszewski

The presented selection of correspondence constitutes an interesting source concerning the relationship between publishers and authors with-in the area of Poland and partitioned Polish lands in the 19th century. This shows how complicated this relationship was and how a publishing office worked, including the issues of selection of paper, fonts or covers. On the other hand, it reveals formal difficulties related to issuing and printing books (among others, censorship, customs frontiers and currencies). The selection of letters dates back to 1870-1871. The presented correspondence is a part of handwritten legacy of J.I. Kraszewski, which can be currently found in the Jagiellonian Library.

Key words: Gebethner & Wolff – Józef Ignacy Kraszewski – publishing ho-use – publishing relationships – correspondence – copyrights – professional fees.

Słowa kluczowe: Gebethner & Wolff – Józef Ignacy Kraszewski – wydaw-nictwo – relacje wydawnicze – korespondencja – prawa autorskie – honoraria.

W 1888 r. Bibliotece Jagiellońskiej z legatu Józefa Ignacego Kraszew-skiego została przekazana pokaźna spuścizna jego rękopisów i korespon-

1 Transkrypcja została wykonana w trakcie realizacji projektu „Własność literacka i prawo autorskie na ziemiach polskich w dobie Konwencji Berneńskiej” (nr projektu 2014/15/B/HS2/ 00082), finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki.

MATERIAŁY ŹRÓDŁOWE

409




dencji (306 tomów)2. Można w niej odnaleźć niepublikowane dotąd listy od wydawców Gustawa Adolfa Gebethnera i Roberta Wolffa, z którymi pisarz współpracował na niwie wydawniczo-księgarsko-drukarskiej.

W latach 1868-1871, kiedy J.I. Kraszewski był właścicielem drukarni w Dreźnie, spółka G&W brała na skład publikacje tłoczone w jego zakła-dzie. Po sprzedaży drukarni współpraca pisarza z wydawnictwem trwała na-dal, jednak na innych zasadach. Warszawscy nakładcy nabywali od pisarza jego utwory czy zlecali mu prace redaktorskie.

Prezentowany fragment korespondencji pochodzi z lat 1870-1871 i znaj-duje się w krakowskiej książnicy, w kolekcji rękopisów, pod sygnaturą BJ 6502 IV3. Transkrypcja stanowi uzupełnienie artykułu Relacje autorów z wydawcami w drugiej połowie XIX w. na przykładzie korespondencji z fir-mą wydawniczą Gebethner & Wolff znajdującego się w niniejszym tomie czasopisma4.

Wybrany materiał źródłowy obejmuje 22 listy i stanowi zaledwie frag-ment kolekcji, która liczy 182 pozycje. Pokazuje jednak pewne interesujące zjawiska zachodzące w relacjach między korespondentami. Z listów wyłania się ciekawy opis prowadzenia interesów księgarsko-wydawniczych w dru-giej połowie XIX w. i wynikających z nich problemów. Pokazany jest warsz-tat wydawniczy (od doboru papieru i czcionek po zlecanie korekt), ale też wszechobecne ograniczenia (cenzura czy rozliczenia w różnych walutach).

Transkrypcja przygotowana została według zasad wydawania źródeł XIX-wiecznych zaproponowanych przez Ireneusza Ihnatowicza5. Poza transkrypcją listów ich specyfika wymagała dodatkowych czynności: ujednolicono pisownię nazwisk osób w nich występujących, zmodernizo-wano pisownię wyrazów zawierających litery „y” i „j”, pisząc je zgodnie z dzisiejszą normą. Poprawiono również interpunkcję, aby tekst stał się zrozumiały dla współczesnych czytelników. Ponadto zmieniono końcówki narzędników, przymiotników i zaimków „-emi”, „-em” na: „-ymi”, „-imi”, „-im” oraz zmodernizowano polskie wyrazy zawierające literę „x”, np. „Xiążę”, „exemplarz”. Zastąpiono małymi literami duże w nazwach po-spolitych i rzeczownikach, poprawione zostały także błędy ortograficzne występujące w rękopisie. W listach zdarzają się niekiedy mało zrozumiałe fragmenty, zdania te zostały oznaczone znakiem [!]. W nawiasach kwa-

2 W. Berbelicki, Dary dla Biblioteki Jagiellońskiej w l. 1868-1904, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej” 1959, R. 11, nr 1-2, s. 74.

3 BJ, rps 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego. Seria III. Listy z lat 1861-1887, T. 42: G (Gadomski – Giller). Cała kolekcja listów Gebethnera i Wolffa do J.I. Kraszewskiego obejmuje lata 1863-1886, jest ich 182, występują na kartach 136-359.

4 Zob. s. 135-154.5 I. Ihnatowicz, Projekt instrukcji wydawniczej dla źródeł historycznych XIX i początku XX

wieku, Warszawa-Poznań 1962.

410

Katarzyna Seroka

dratowych rozwinięto również skróty. Nie zawsze udało się odczytać tekst – braki zaznaczone zostały wielokropkami ujętymi w nawias kwadratowy. Słowa dodane przez edytora są oznaczone w nawiasach kwadratowych. Li-sty opatrzono zarówno przypisami rzeczowymi, jak i biograficznymi osób w nich wymienionych.

***

Warszawa, d[nia] 6 lipca 1870

Wielmożny J.I. Kraszewski w Dreźnie6

Ostatnią posyłkę Pańską zawierającą Pamiętniki Schweinichena7, Wołyń8 […] otrzymaliśmy wraz z rachunkiem.

W rachunku tym atoli spostrzegamy niektóre dyferencje, o których spro-stowanie lub też objaśnienie upraszamy.

Naprzód odstąpił nam Pan Szulca Podróż9 po 25 tal[arów] netto a tu ob-liczasz Pan 50 egzemplarzy z 1/3 różnicą. Zatem na korzyść naszą tal[ary] 2 i 23 gr[osze].

Co do Schweinichena to ponieważ Pan żądasz prowadzenia rachunku w talarach, naznaczyliśmy tutaj cenę 6 zł[otych] r[eńskich] […]. A 14 śrb […]10 netto. Czy zgoda?

Przy tej sposobności chcieliśmy się Pana zapytać, czy Pan Maurycy Or-gelbrand11 ma sobie powierzonym również skład główny nakładów Pańskich, jak o tym w gazetach ogłasza? Jeżeli tak jest, to my odstępujemy, chcąc uniknąć przykrej konkurencji na jaką w takim razie wystawieni jesteśmy. Nie wiemy jakiem sposobem P[an] [Maurycy] Orgelbrand Schweinichena pierwej od nas otrzymał, lecz wiemy, że z tego powodu wielkich przykrości otrzymaliśmy.

Nie możemy, wszakże mieć pretensji do P[ana] [Maurycego] Orgel-branda za to, że interesu swego pilnuje, ani też do Pana, że mu Pan nakłady

6 BJ, rps. 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego…, k. 159-160.7 H. Schweinichen, Pamiętnik Hansa Schweinichena do dziejów Szlązka i Polski 1552-1602,

Drezno: Nakładem i Drukiem J.I. Kraszewskiego, 1870, Biblioteka Pamiętników i Podróży po Dawnej Polsce, t. 2.

8 Być może chodzi o: J.I. Kraszewski, Wieczory wołyńskie, Lwów 1859.9 J. Schulz, Polska w roku 1793. Według podróży Fryderyka Szulc’a, Drezno 1870. Publikacja

ukazała się w 1870 r. w ramach wyżej wymienionej serii opracowywanej przez J.I. Kraszewskiego Biblioteka Pamiętników i Podróży po Dawnej Polsce, t. 1.

10 Zapis nie do końca jest czytelny; najprawdopodobniej chodzi o 6 złotych reńskich i 14 srebrnych groszy.

11 M. Orgelbrand (1826-1904) – warszawski księgarz i wydawca.

411

Korespondencja firmy Gebethner & Wolff z Józefem Ignacym Kraszewskim

swoje sprzedajesz, lecz jeśli u nas ma być nakład główny to wszystkie warunki tak rabatu, jak i ekspedycji powinny temu odpowiadać.

Być może, że […] skład główny wymagający i potrzebujący z natury rze-czy lepszych od zwykłych warunków, nie leży w interesie Pańskim i jeżeli tak jest, to prosimy Pana otwarcie nam powiedzieć, a zapotrzebowanie od-mienne do tego zastosujemy, zapisując tylko na stały rachunek lub też przy korzystniejszych warunkach za gotówkę.

Z tym wszystkim prosimy nas przypadkiem nie posądzić o chęć wyzy-skania Pana na wyłącznie swoją korzyść.

Odstępując księgarzom 25% sam Pan przyznasz, że zysk jest nader skrom-ny, a zważając jeszcze na to, że dajemy nakłady Pańskie w roczny rachunek, chociaż półrocznie sami płacimy i, że jak to się niestety u nas zbyt często zda-rza, ten lub ów wcale nie zapłaci, zyski nasze miejscami się załamują.

Z resztą nasz Wolff wybierający się w tych dniach do Marienbad12, za-mierza co by do Drezna wstąpić i wtedy będziemy mogli o tej sprawie ob-szerniej pomówić.

Tymczasem więc łącząc wyrazy naszego szacunku pozostajemy W[ielce] M[ożnego] Pana szczerymi sługami Gebethner i Wolff

*Warszawa, [dnia] 11 lipca [18]70


Odpowiedź na list Pański z d[dnia] 9 b[ieżącego] m[iesiąca] nasz Wolff ustnie Panu udzieli.

W załączeniu przesyłamy list W[ielmożnego] [Roberta Antoniego] Sta-nisławskiego14, lecz tal[arów] 94, które miały być przesłane przy liście, nie dołączamy, a to z powodu, iż dziś kursy na pruską monetę raptownie się pod-niosły. Wstrzymamy się więc dni kilka, aby korzystniej dla P[ana] [Roberta Antoniego] Stanisławskiego interes załatwić.

Z uszanowaniemGebethner i Wolff

12 W XIX w. znane i popularne uzdrowisko. Pod niemiecką nazwą Marienbad funkcjonowało do II wojny światowej. Dzisiaj nosi nazwę Mariánské Lázně (Mariańskie Łaźnie, Czechy).

13 BJ, rps. 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego…, k. 161.14 R.A. Stanisławski (1817-1883) – prawnik, tłumacz, profesor Uniwersytetów Charkowskiego

i Kazańskiego. Pozostawał w bardzo bliskich stosunkach z J.I. Kraszewskim.

412

Katarzyna Seroka

*

[Warszawa, dnia] 18 lipca 1870


W załączeniu przesyłamy list Pana [Roberta Antoniego] Stanisławskiego oraz manuskrypt spisu pomyłek do jak najspieszniejszego wydrukowania. Pro-pozycję P[ana] [Roberta Antoniego] Stanisławskiego, aby ten spis w Warsza-wie wydrukować uważamy za niestosowną i dlatego posyłamy go Panu prosząc o rychłe wydrukowanie i nadesłanie nam pod przepaską ze 100 egzemplarzy, aby głównie autora zaspokoić, resztę oczekujemy zwykłą drogą przez Lipsk.

500 egzemplarzy ma otrzymać P[an] [Jan Konstanty] Żupanski16.

Zostajemy z uszanowaniemGebethner i Wolff

*

Warszawa, dnia 18 sierpnia [1870]


W załączeniu mamy honor przesłać rachunek na tal[arów]: 99 jako na-leżność od:

Sz[anown]ego Prof[esora] Stanisławskiego tal. 94za cygara 5 Razem tal[arów] 99.

Nasz Wolff znajduje się obecnie w Kra[kowie]. Spodziewany jest w tych dniach z powrotem.

Co robi się z Elementarzem [Władysława Ludwika] Anczyca?18


15 BJ, rps 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego…, k. 162.16 J.K. Żupański (1804-1883) – działający w Poznaniu księgarz i wydawca.17 BJ, rps 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego…, k. 163.18 Zapewne mowa o podręczniku pisarza, wydawcy, tłumacza Władysława Ludwika Anczyca

(1823-1883) – ABC: pierwsza nauka dla dzieci, Warszawa: nakład Gebethnera i Wolffa, 1870 (Drezno: drukiem J.I. Kraszewskiego).

413


*

[Warszawa, dnia] 14 września 1870


Niniejszym upraszamy Pana o nadesłanie nam pocztą pod opaską po 2 egzemplarze dalszych arkuszy gotowych Abecadlnik [Władysława Ludwi-ka] Anczyca20, począwszy od 2go, jak również o takowe doniesienia w jakim czasie ukończenia całego dzieła spodziewać się możemy.

Z prawdziwym szacunkiemGebethner i Wolff

Z ponad mogił21 zabroniono, a Groby polskie22 jeszcze w czytaniu.

*

[Warszawa, dnia] 20 [września] [18]70


Co do okładki do Elementarza [Władysława Ludwika] Anczyca, jakkol-wiek mieliśmy zamiar pierwiastkowo wykonać takową sposobem litogra-ficznym, lecz wpłynęłoby to na opóźnienie i powiększenie kosztów wydania, postanowiliśmy więc dać zwyczajną okładkę i to w taki sposób:

Prosimy użyć papieru w jak najlepszym gatunku koloru szamoa24, druk jej, to jest okładki, wykonać w 3 kolorach, czarnym, czerwonym i szafiro-wym, będzie to imitować gust angielski. Dobrze będzie użyć na okładkę klisz ze stronicy 41., który, gdyby się okazał za szeroki, można uciąć choćby do połowy koszyka (rozumie się z kopii nie z oryginału kliszy).

Załączam tu wzór tak kolorów, jak papieru i ułożenia mniej więcej. Rozu-mie się, że tytuł ma pozostać taki, jak jest w manuskrypcie a nie ze wzorku, który z pamięci napisany.

19 BJ, rps 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego…, k. 164.20 Najprawdopodobniej chodzi o wspomniane wyżej wydanie ABC [...] W.L. Anczyca.21 Chodzi o zbiór poezji Felicjana Medarda Faleńskiego (1825-1910) Z po nad [!] mogił.

Poezje, które ukazały się w Dreźnie drukiem i nakładem J.I. Kraszewskiego w 1870 r.22 Być może chodzi o: I. Polkowski, Groby i pamiątki polskie w Rzymie, Drezno: nakładem

J.I. Kraszewskiego, 1870 (Drezno: drukiem J.I. Kraszewskiego).23 BJ, rps 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego…, k. 165.24 Z języka francuskiego chamois – kolor jasnożółtego papieru.

414

Katarzyna Seroka

W każdym razie prosimy zastanowić się co do formatu i nadesłać nam okładkę na próbę podług twego gustu ułożoną choćby w kilku odmianach.


*

Warszawa, d[nia] 4 października 1870


Z przyjemnością dowiedzieliśmy się, że druk Elementarza postępuje i spodziewać się więc należy, że go za kilka tygodni otrzymamy.

Wspomnieliśmy przedtem o 1000 egzemplarzy oprawiać się mających, dzisiaj zaś powiemy nie 1000, ale 1500 kazać oprawić, z których 500 do [Friedricha] Wagnera26 do Lipska na skład posłać, a 1000 egzemplarzy do Warszawy uprzejmie dosłać prosimy. Resztę zaś 3500 egzemplarzy chciej Pan u siebie, aż do dalszej naszej dyspozycji, pozostawić i to w paczkach opakowanych po 500 egzemplarzy.

Układ tytułu i okładki pozostawiamy w zupełności Pańskiemu uznaniu. Pragniemy tylko, aby to było ładnie i porządnie, choćby to kilka talarów więcej kosztów przysporzyło.

Czy Podróży Szulca już nie ma wiele egzemplarzy? Jeżeli są to o nade-słanie 50 prosimy.

Pamiętników Stan[isława] Augusta27 jeszcześmy nie otrzymali, ale przy-puszczamy więc, że jeszcze nie wyszły.

W oczekiwaniu dalszych wygotowanych egzemplarzy Elementarza tudzież próbnej okładki i tytułu, pozostajemy z prawdziwym szacunkiemGebethner i Wolff

25 BJ, rps 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego…, k. 166.26 F. Wagner (1854-1873) – niemiecki drukarz.27 Zapewne chodzi o wydane w przekładzie Bronisława Zaleskiego (ok. 1819-1880) Pamięt-

niki Stanisława Augusta Poniatowskiego, Drezno: nakładem i drukiem J.I. Kraszewskiego, 1870, Biblioteka Pamiętników i Podróży po Dawnej Polsce, t. 3.

415


*

Warszawa, d[nia] 2 listopada 1870


Względem „Tygodnika [Ilustrowanego]” dziś dopiero jesteśmy w sta-nie odpowiedzieć, że według powziętych wiadomości w Cenzurze o bez-warunkowym przepuszczeniu go, choćby w nowej, może niepolitycznej, nic stanowczego powiedzieć nie można [!]. Tak samo uzyskanie debitu nowego do Królestwa tak jest utrudnione i do tego wątpliwe, że żadnej nie mamy nadziei, abyśmy w tej mierze skutecznie działać potrafili. Zresz-tą położenie nasze jest takie, że wszelkie interesy podobne opierają się o Petersburg, dokąd właściwie udać się należy, a gdzie na nieszczęście, żadnych stosunków zgoła nie mamy. Czyżby więc nie było dobrze, gdyby Pan do [Bolesława Maurycego] Wolffa29 w Petersburgu zaadresował i jego pomocy zamawiał?

Szczerze mówiąc, nawet w razie uzyskania debitu, słabą mamy nadzieję co do powodzenia samego pisma; nie ulega bowiem wątpliwości, że Cenzura nasza z czasem pewne kwestie wynajdzie, a kilka numerów […] już by wiele prenumeratorów odstręczyła. Jednym słowem projekt Pański, przy dzisiej-szej cenzurze, wydaje się nam niewykonalnym.

O trzecim tomie Biblioteki Podróży30 jeszcze niema decyzji cenzuralnej, w tych dniach niezawodnie nastąpi, lecz czy będzie przychylną to nam bar-dzo wątpliwe.

Jak tylko Elementarz będzie skończony to o nadesłanie jednego egzem-plarza oprawionego pod opaską upraszamy.

Z rzetelnym szacunkiemuniżeni słudzy Gebethner i Wolff

28 BJ, rps 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego…, k. 167-168.29 Najprawdopodobniej chodzi o Bolesława M. Wolffa (1826-1883) – księgarza i wydawcę

działającego w Petersburgu, zob. m.in. M. Kwiatkowska, Księgarnia Polska w Petersburgu. Przyczynek do opisu polskiego ruchu wydawniczego na przełomie XIX i XX wieku, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum” 2014, nr 1(18), s. 71.

30 Chodzi o Pamiętniki Stanisława Augusta […], dz. cyt.

416

Katarzyna Seroka

*



W tej chwili dowiadujemy się o zakazie przez cenzurę naszą tomu 3-go Bibl[ioteki] Pam[iętników] i Podróży tj. Pam[iętników] Stan[nisława] Augusta. Uwiadamiając Pana o tym, radzimy Panu zarazem, abyś zechciał niebawem 1 egzemplarz pod opaskę do Petersburga pod adresem P[ana] N. M[aurycego] Wolffa (dodając „dla cenzury”) przesłać.

Być może, że ta droga będzie szczęśliwszą, gdyż o ile wiemy Cenzura Petersburska daleko więcej wyrozumiałą i swobodniejszą.


PS. Swoją drogą może Pan kilka słówek do P[ana] Wolffa [z] Petersb[ur-ga] napisze, aby się przeprowadzeniem tego dzieła przez Cenzurę tamtejszą zająć raczył.

*



W tej chwili otrzymaliśmy 10 egzemplarzy Abecadlnika, za którego na-der staranne wykończenie najszczersze dzięki składamy. W oczekiwaniu dalszych 1000 egzemplarzy, koleją na ręce tutejszego spedytora Michała Lande, upraszamy Pana jeszcze o łaskawie niezwłoczne nadesłanie nam ca-łego rachunku tak za druk i papier Elementarza, jak też i Katalogu książek lekarskich33, abyśmy z uregulowaniem takowego pośpieszyć mogli.

31 BJ, rps 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego…, k. 169.32 BJ, rps 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego…, k. 171.33 Katalog książek lekarskich znajdujących się w Księgarni Gebethnera i Wolffa w Warszawie

Krakowskie Przedmieście Nr 415, Warszawa: Gebethner i Wolff, 1870 (Drezno: drukiem J.I. Kraszewskiego).

417


Brzegów Wilij [!]34 prosimy nam 25 egzemplarzy, czy to przez Lipsk lub też razem z Elementarzem, nadesłać; tak samo oczekujemy przez Lipsk 20 egzemplarzy Bibl[ioteki] Pam[iętników] tomu 3-go z notatką na fakturze jako nowość.

Z prawdziwym szacunkiem wierni słudzyGebethner i Wolff

*

[Warszawa], w dniu 15 listopada 1870 r.

Wielmożny J.I. Kraszewski w Dreźnie

Komunikując Panu w załączeniu wyciąg rachunku, według którego debet nasz r[ubli] 468 kop[iejek] 27½ wynosi, załączamy zarazem na poczet tej należności tal[arów] 450 w przekazie na Magnusa i upraszamy nas o odbio-rze tej sumy, jako też o zgodności rachunku samego, uwiadomić.

Resztę Abecadlnika tj. 3500 egzemplarzy chciej Pan łaskawie do P[ana] Fr[idricha] Wagnera w Lipsku wyprawić.


Mamy do druku książkę do nabożeństwa, którą pragniemy mieć druko-waną petitem elzewirem35, a na około kolumny rameczkę delikatną kolorem violet [!] lub karminową, na podobieństwo jak załączona kartka. Książki tej ma się odbić 3000 egzemplarzy.

Książka ta składa się z 424 000 liter, prosimy więc obliczyć, ile mniej więcej arkuszy zawierać będzie, licząc arkusz 32 stronnic.

Jaka cena za arkusz przy wskazanym nakładzie to jest 3000 egzemplarzy.Ile za takiż arkusz liczyć się będzie, jeżeli drukować się będzie bez kolo-

rowej ramki a tylko tekst.Nadmieniamy, że w każdym razie papier ma być satynowany i wydanie

staranne.

34 Chodzi o: K. Tyszkiewicz, Wilija i jej brzegi pod względem hydrograficznym, historycznym, archeologicznym i etnograficznym, wyd. ilustrowane, Drezno: drukiem i nakładem J.I. Kraszewskiego, 1871.

35 Format 12°.

418

Katarzyna Seroka

Jeżeli to zbyt wiele zachodu nie zrobi, to prosimy na próbę kolumnę jed-ną złożyć na wskazanym formacie i wraz z ramką choćby tylko czarno odbić i nam nadesłać, abyśmy mniej więcej widzieć mogli, jak książka wyglądać będzie.

Oczekując rychłej odpowiedzi zostajemy z uszanowaniemGebethner i Wolff

*



W załączeniu przesyłamy kartkę na plakat do Abecadlnika [Władysława Ludwika] Anczyca.

Z Berlina odbierzesz Pan niebawem Kurs nauki czytania dla głuchonie-mych. Prosimy o obliczenia, ile może kosztować 500 i dla 1000 egzemplarzy takiej książki wraz z papierem. Głównie tu idzie o charakter pisma pisanego, w wydaniu pierwszym charakter pisany był sposobem litograficznym wyko-nany, książkę tę wysłaliśmy do [Karla Wilhelma] Gronaua w Berlinie37, są-dząc, iż jeszcze łatwiej będzie jak komu innemu podjąć się wydania a raczej druku tej książki, lecz P[an] Gronau odmówił wymawiając się, iż podobnych czcionek za mało ma odlanych a nadto brak jemu liter ze znakami, czyli ak-centami polskimi. Może się Pan podejmie druku tej książki lub w przeciwnym razie zechcesz Pan nam wskazać kto by mógł druku takiego dostarczyć?

Co do książki do nabożeństwa, której sposób wydania tak dziwnie się zbliżył z zamiarem Pańskim donosimy, iż zamierzamy wydać w ten sposób książkę pt. Módlmy się ułożoną przez Panią [Annę] Skimborowicz38. Książ-ki tej trzy wydania już są rozprzedane. Czwarta więc edycja ma być tak starannie wydana jak o tym pisaliśmy.

Książkę naszą zamierzamy drukować w 3000 egzemplarzy. Oczekujemy więc z upragnieniem odbicia kolumny na próbę oraz oznaczenia ceny.

36 BJ, rps 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego…, k. 172.37 Prawdopodobnie chodzi o firmę Karla Wilhelma Gronaua (zm. 1887) – Wilhelm Gronaus

Buchdruckerei und Schriftgießerei, zob. Haenel – Gronau, [online] http://www.klingspor-museum.de/KlingsporKuenstler/Schriftgiessereien/HaenelGronau/HaenelGronau.pdf [dostęp 29.01.2018].

38 A. Skimborowiczowa z Sokołowskich (ok. 1808-1875) – pisarka. Była jedną z czołowych „entuzjastek” skupionych wokół Narcyzy Żmichowskiej, zob. R. Skręt, Anna Skimborowiczowa z Sokołowskich, [w:] iPSB, [online] http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/anna-skimborowiczowa-z-sokolowskich [dostęp 29.01.2018].

419


420

Katarzyna Seroka

Co do wydania Pańskiego książki sądzimy, iż nasze wydanie w niczym szkodzić nie powinno i nie będzie. O spółce co do wydania Pańskiej książki obecnie nic mówić nie możemy, gdyż zachodzi kwestia czy książka Pańska tutejszą cenzurę przejdzie, która w obecnych czasach nader co do książek duchowej treści jest surową.

Pragnęlibyśmy naszą książkę mieć w końcu stycznia już ukończoną, a zatem chciej Pan próbkę odbicia jak najspieszniej nadesłać.

Próbkę papieru, która miała być przy liście Pańskim z d[nia] 18 b[ieżą-cego] m[iesiąca] dołączoną nie znaleźliśmy, prosimy o nadesłanie powtórne.


*

Warszawa, d[nia] 1 grudnia 1870


Przedwczoraj wysłaliśmy pod przepaską i Pańskim adresem książeczkę do nabożeństwa [Józefa] Mętlewicza40 którą pragniemy jak najspieszniej cy-cerem41 składać w formacie jaki tu załączam.

Ze składaniem proszę się tak urządzić, aby cała książeczka z tytułami etc. zajmowała stronic 192, a to dlatego, że polecony do wysłania Flintschowi42 papier jest tego formatu, że z 1½ arkusza składając 16° na czworo otrzyma-my str[on] 192. A ponieważ Flintsch nadeśle 10 ryz papieru przeto drukować należy 3300 egzemplarzy.

Papier prosimy satynować.Próbkę odbicia oraz korektę prosimy nam przepaską nadesłać.

39 BJ, rps 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego…, k. 173.40 Jan Mętlewicz (1808-1858), imię zakonne Józef Kalasanty – ksiądz kanonik. Poza

działalnością duszpasterską, udzielał się na niwie literackiej i historycznej. Opublikował kilka prac historycznych oraz do nauki religii, w tym wspomnianą w liście: Gwiazdkę bożą, książeczkę do nabożeństwa dla małych dziatek. Zob. T. Gałamon, Józef Kalasanty Mętlewicz (1808-1858), „Notatki Płockie” 1998, nr 4(177), s. 33-34; Z. Zieliński, Jan Mętlewicz, [w:] iPSB, [online] http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/jan-metlewicz [dostęp 29.01.2018].

41 Cycero – jednostka długości używana w typografii, równa 12 punktom typograficznym (1 cycero = 12/2660 m).

42 Chodzi o zakłady Domu Flintschów znajdujące się w południowo-zachodnich Niemczech. Fabryki Flintschów produkowały rocznie ok. 90 000 cetnarów najlepszych gatunków papieru (1 cetnar = ok. 50 kg), zob. T. Skomorowski, Księga wynalazków, przemysłu i rękodzieł. T. 1: Wstęp do historii wynalazków. Historyczny rozwój ludzkości i środki oświaty, Warszawa 1873, s. 334.

421


Książka Módlmy się jest jeszcze w cenzurze rządowej, lecz spodziewa-my się otrzymać ją wkrótce. Papier żółtawy, jak i próbki odbicia bardzo nam się podobały, lecz obawiamy się czy papier nie jest za gruby.

Listem z d[nia] 12 p[oprzedniego] m[iesiąca] zawiadomił nas Dyspozy-tor Pański o wysłaniu dla nas paki zawierającej 994 egzemplarzy Abecadl-nika [Władysława Ludwika] Anczyca, lecz paki tej dotąd nie ma i [Michał] Lande także nic nie wie, jesteśmy z tego powodu w niemałym kłopocie, gdyż opóźnienie odbioru zwłaszcza w czas przedświąteczny naraża nas na znacz-ne straty. Chciej Pan niezwłocznie polecić wyszukanie tej paki i donieść nam co jest powodem opóźnienia.

Oczekując rychłej odpowiedzi zostajemy z uszanowaniemGebethner i Wolff

*

[Warszawa, dnia] 10 grudnia 1870 r.


P. Dyrektor [Jan] Papłoński44 zachwycony jest próbką odbicia Elementa-rza dla Głuchoniemych, jak niemniej niską ceną45. Otóż prosi o odbicie 1000 egzemplarzy.

Korektę ostatnią prosimy pod przepaską do nas nadsyłać, gdyż w takim dziełku pomyłki druku być nie może.

Wykonanie Elementarza przy podanej cenie to jest tal[arów] 12 gr[oszy] 20 za arkusz, wraz z papierem będzie prawdziwą ofiarą dla Instytutu.

Jutro lub poniedziałkową pocztą prześlemy Panu choć część książeczki Módlmy się oraz doniesiemy bliższe szczegóły wykonania.


43 BJ, rps 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego…, k. 174.44 Jan Papłoński (1819-1885) – dyrektor Instytutu Głuchoniemych i Ociemniałych

w Warszawie w latach 1867-1885. 45 Chodzi zapewne o Kurs nauki wymawiania, czytania i pisania dla oddziału głuchoniemych

w warszawskim Instytucie Głuchoniemych i Ociemniałych, ułożony przez Radę Pedagogiczną Instytutu i zatwierdzony przez JW. kuratora Okręgu Naukowego Warszawskiego. Klasa pierwsza, Warszawa: Instytut Głuchoniemych i Ociemniałych, 1870. Wydaje się, że udział J.I. Kraszewskiego w wydawaniu podobnych publikacji nie był przypadkowy. Jego bratanek – Bogusław Kraszewski (1857-1916) urodził się głuchoniemy. Został przyjęty do Instytutu Głuchoniemych w Warszawie i nauczył się mówić, zob. A. Sitko, Księgozbiór Romanowski w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie, „Bibliotekarz Lubelski” 2011, t. 54, s. 45.

*

[Warszawa,] d[nia] 13 grudnia 1870


Dzisiejszą pocztą wysyłamy książkę Módlmy się, która ma być odbita czcionkami, jak załączona próbka.

Książki tej ma się odbić 1500 egzemplarzy dla mężczyzn i 3500 dla ko-biet, czyli razem egzemplarzy: 5000.

Ponieważ w egzemplarzach dla kobiet będą małe zmiany w końcówkach wyrazów, przeto prosimy zawsze po 2 egzemplarze odbić korektowych nad-syłać, z których na jeden będzie korekta a na drugim końcówki oznaczone.

Prosimy koniecznie nadesłać nam próbki odbić ramki w kolorze karmi-nowym i liliowym, aby wybrać jaki kolor świetniej się będzie wydawać, gdyż obawiamy się czy karmin na papierze żółtawym dobrze odbija.

Załączamy 1/8 arkusza papieru, który znaleźliśmy między próbkami od Flintscha nadesłanymi, w cenie tal[arów] 9 za ryzę. Otóż papier ten jest za gruby i cokolwiek za duży. Prosimy więc obstalować papier w tym gatunku i kolorze, lecz o ¼ cieńszy, a zatem ryza papieru, którego arkusz złożony w 32, czyli str[on] 64 kosztować będzie około tal[arów] 6. 22½ […]. Zo-stawiamy to do Pańskiego wyboru, papier ten zamówić, czy u Flintscha czy u Sichera i Vogla, lecz przyjemnie nam będzie, jeżeli papier ten będzie wzię-ty na rachunek 1871 roku.

Podług ścisłego obliczenia książka cała zawierać będzie około 400 str[on], a że z arkusza mamy str[on] 64, przeto książka cała pomieści się na 6½ arkuszach, zatem na 5000 egzemplarzy doliczając 2 ryzy na zepsucie potrzeba ryz 67.

Jesteśmy zdania, że papier klejony jest do druku mniej dobry i nigdy druk tak ładnie się nie wydaje jak na wodnym papierze, co przy zamawianiu racz Pan mieć na względzie.

Co do podanej ceny za druk tej książki, nie uważamy jej za ostateczną, lecz w tym razie, jak to mówią, nie pójdziemy do wójta.

Oprawa książki [Józefa] Mętlewicza ma być w 4 gatunkach a miano-wicie: w płócienko bez złotego brzegu z futerałem, w płócienko ze złotym brzegiem, w skórkę zwyczajną tak zwaną schaafleder47 i w chagrin48. Prosi-my więc o podanie nam cen po czemu za 100 każdego gatunku liczyć bę-

46 BJ, rps 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego…, k. 175.47 Skóra owcza.48 Szagryn (z języka francuskiego chagrin) – wykorzystywana w introligatorstwie miękka

skóra cielęca, kozia lub owcza garbowana roślinnie.

422

Katarzyna Seroka

dzie introligator [!]. Gdyby można mieć próby opraw, byłoby nam bardzo przyjemnie.


*[Warszawa, dnia] 23 [stycznia] [18]71

Wielmożny J.I. Kraszewski w Dreźnie.

Z przesłanych próbek odbicia, wybieramy z ramką lila, prosimy więc książkę Módlmy się w taki sposób jak załączona kartka drukować.

Papier prosimy zamówić u Sichera i Vogla z poleceniem, aby co do ga-tunku znacznie był lepszym, jak próbka przesłana.

Nie mamy wiadomości co się robi z książeczką [Józefa] Mętlewicza, za-pewne już gotowa. Ryciny do niej w tych dniach odbierzesz Pan z Lipska.

Z niecierpliwością oczekujemy prób oprawy ze wskazaniem ceny, jak o tym w naszym poprzednim liście pisaliśmy.


List Sichera zwracamy.

*

[Warszawa], d[nia] 7 luty 1871


W tej chwili otrzymaliśmy z cenzury Wiliję [!] i jej brzegi, która szczęśli-wie cenzurę przeszła. Ponawiamy tedy prośbę o łaskawe spieszne nadesłanie nam przez [Friedricha] Wagnera z Lipska 25 egzemplarzy, jeżeli z większym rabatem za gotówkę (należność Wagner zapłaci) i tyleż egzemplarzy w komis.

Nie znając ceny ani warunków ograniczamy się tymczasem na takiej licz-bie egzemplarzy. Mamy jednak nadzieję, że wkrótce pewnie więcej zażądamy.


49 BJ, rps 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego…, k. 177.

423


*

Warszawa, d[nia] 16 Lutego 1871


W załączeniu przesyłamy 1 i 2 formę korekty książki Módlmy się. Pro-simy skorygować podług egzemplarza przeznaczonego dla mężczyzn, a na-stępnie po wydrukowaniu 1500 egzemplarzy, poprawić końcówki do egzem-plarzy dla kobiet51.

Zauważyliśmy, że w niektórych miejscach końcówki już były zmienione, zapewne w zamiarze odbijania egzemplarzy dla kobiet pierwej, zamiana ta jednak nie dosyć starannie była dopełnioną i dlatego obawiamy się, abyżeby[!] nie było pomyłek. Przyszłe formy prosimy składać bez zmian żeńskich, gdyż my je dokładnie w korekcie oznaczymy.

Dalszych form prosimy po 3 egzemplarze do korekty nadsyłać.Przy próbkach opraw nam nadesłanych zaszła mała pomyłka a raczej

nieporozumienie, gdyż my myśleliśmy o książeczce [Józefa] Mętlewicza. Oprawy nadesłane widocznie odnoszą się do książki Módlmy się, ponieważ oprawy te wcale nam nie podobały [się], przeto postanowiliśmy książeczkę [Józefa] Mętlewicza oprawić w Lipsku i w tym to celu prosimy 1400 egzem-plarzy wysłać do introligatora J.F. Bösenberga52 w Lipsku, któremu instruk-cje co do oprawy posyłamy.

Prosimy także niezwłocznie odbić 1000 egzemplarzy okładki do [Józefa] Mętlewicza i z tych 400 Bösenbergowi przesłać. Reszta zaś całego nakładu niechaj u Pana pozostanie.


50 BJ, rps 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego…, k. 178.51 Czwarta edycja („przejrzana i powiększona”) książki A. Skimborowiczowej ukazała się

pt. Módlmy się! czyli Zbiór krótkiego nabożeństwa na wszystkie większe uroczystości, Warszawa: Gebethner i Wolff, 1871.

52 Buchbinderei J.F. Bösenberg GmbH in Leipzig, zob. (Geschäftskarte), [online] http://objektkatalog.gnm.de/objekt/HB7895 [dostęp 29.01.2018].

424

Katarzyna Seroka

*

[Warszawa,] d[nia] 1 marca 1871


Jeżeli Pan uważasz rękopis Pierwsza elekcja w Polsce godnym druku, w takim razie może Pan będziesz łaskawy przesłać go P[anu] [Janowi Kon-stantemu] Żupańskiemu. W przeciwnym zaś razie chciej Pan nam takowy przez Lipsk […] odesłać.

Notaty Generała Brygady54 znajdują się w cenzurze. Wkrótce spodziewa-my się decyzji, oby tylko pomyślnej.


*

Warszawa, dnia 21 kwietnia 1871


Książeczkę [Józefa] Mętlewicza już odebrałem oprawną z Lipska, a do-tąd nie dostaliśmy rachunku za druk od Pana. Prosimy o spieszne nadesłanie takowego, gdyż inaczej nie możemy ceny sprzedażnej ustanowić.


53 BJ, rps 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego…, k. 179.54 Chodzi o Notaty generała Brygady Wielkopolskiej Kawalerii narodowej z lat 1775-1778.

– Notatki Waleriana Puchalskiego z lat 1690-1718. Z rękopismu króla Jana III. – 1 II kilka listów o sprawach publicznych z lat 1742-1744, z rękopisów spisane przez J.I. Kraszewskiego. Ukazały się w Dreźnie w 1871 r. drukiem i nakładem edytora jako czwarty tom serii Biblioteka Pamiętników i Podróży po Dawnej Polsce.

55 BJ, rps 6502 IV, Korespondencja Józefa Ignacego Kraszewskiego…, k. 181-182.

425


*

[Warszawa,] dnia 29 kwietnia 1871

Wielmożny Mości Dobrodzieju!

Nadesłane rachunki przez Pana [Juliana] Statkowskiego56 otrzymaliśmy i takowe w tych dniach z naszymi księgami porównać i ukończyć nie zanie-dbamy.

Niniejszym chcieliśmy Pana głównie prosić o dokładniejszą wiadomość co do warunków nowego wydania dzieł W[incentego] Pola57. Zanim coś ostatecznego w tej sprawie powiemy, pragnęlibyśmy wprzód dowiedzieć się:

1° Czy dzieła u nas pozwolone [!] mogą być oddzielnie odstąpione, czyli też nabywający winien także i tamte tj. zabronione jednym słowem wszyst-kie zakupić.

2° W pierwszym wypadku radzi byśmy otrzymać mniej więcej treść dzieł jakie to wydanie obejmować będzie.

3° Oznaczenie dokładne honorarium.

Po otrzymaniu bliższego objaśnienia Pańskiego co do powyższych kwe-stii z przesłaniem stosownej decyzji naszej wnet pospieszymy.

Co się stało z manuskryptem Pierwsza elekcja w Polsce? Jeżeli go Pan nie przesłał P[anu] [Janowi Konstantemu] Żupańskiemu to o łaskawy zwrot takowego na Lipsk uprzejmie upraszamy.

Do powieści angielskich [Władysława Ludwika] Anczyca58 [Wojciech] Gerson59 rysunki dorabia i jak tylko manuskrypt zwróci, natychmiast go Panu do wydrukowania prześlemy.

Nadesłane niedawno temu 25 egzemplarzy Wilii w komis chcemy na stałe zatrzymać, albo raczej za nie zapłacić na tych samych warunkach co poprzednio 25 egzemplarzy za gotówkę sprowadzone.

56 J. Statkowski – w latach 1871-1876 redaktor odpowiedzialny „Kuriera Warszawskiego”, zob. Materiały do dziejów „Kuriera Warszawskiego”, oprac. Z. Anculewicz, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1987, t. 26, nr 4, s. 131-134.

57 W. Pol (1807-1872) – poeta, geograf.58 Najprawdopodobniej chodzi o Przygody prawdziwe żeglarzy i podróżników pośród dzikich

ludów kuli ziemskiej, zebrane przez W.L. Anczyca, wydane nakładem Gebethnera i Wolffa, wydanie 2 z 1873 r., ilustrowane sześcioma rysunkami Wojciecha Gersona. Zob. Katalog dzieł nakładowych i komisowych Księgarni G. Gebethnera i Spółki oraz Wydawnictwa dzieł katolickich w Krakowie, Kraków 1876, s. 3.

59 W. Gerson (1831-1901) – malarz.

426

Katarzyna Seroka

Zapytujemy się więc, czy się Pan na to zgadza? Posiadamy jeszcze ze 20 egzemplarzy na składzie, lecz spodziewamy się, że je wkrótce wypakujemy.

W oczekiwaniu dobrych wiadomości Pańskich pozostajemy z rzetelnym sza-cunkiem szczerymi sługamiGebethner i Wolff

Bibliografia

Berbelicki W., Dary dla Biblioteki Jagiellońskiej w l. 1868-1904, „Biuletyn Bibliote-ki Jagiellońskiej” 1959, R. 11, nr 1-2, s. 59-84.

Gałamon T., Józef Kalasanty Mętlewicz (1808-1858), „Notatki Płockie” 1998, nr 4(177), s. 33-34.

Haenel – Gronau, Klingspor Museum in Offen bach am Main, [online] http://www.klingspor-museum.de/KlingsporKuenstler/Schriftgiessereien/HaenelGronau/Haenel-Gronau.pdf [dostęp 29.01.2018].

Ihnatowicz I., Projekt instrukcji wydawniczej dla źródeł historycznych XIX i począt-ku XX wieku, Warszawa-Poznań 1962.

Katalog dzieł nakładowych i komisowych Księgarni G. Gebethnera i Spółki oraz Wydawnictwa dzieł katolickich w Krakowie, Kraków 1876.

Kwiatkowska M., Księgarnia Polska w Petersburgu. Przyczynek do opisu polskiego ruchu wydawniczego na przełomie XIX i XX wieku, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum” 2014, nr 1(18), s. 71-89.

Materiały do dziejów „Kuriera Warszawskiego”, oprac. Z. Anculewicz, „Kwartalnik Historii Prasy Polskiej” 1987, t. 26, nr 4, s. 131-134.

Sitko A., Księgozbiór Romanowski w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hiero-nima Łopacińskiego w Lublinie, „Bibliotekarz Lubelski” 2011, t. 54, s. 43-70.

Skręt R., Anna Skimborowiczowa z Sokołowskich, [w:] iPSB, [online] http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/anna-skimborowiczowa-z-sokolowskich [dostęp 29.01.2018].

Zieliński Z., Jan Mętlewicz, [w:] iPSB, [online] http://www.ipsb.nina.gov.pl/a/bio-grafia/jan-metlewicz [dostęp 29.01.2018].

427


Maria KalczyńskaWydział Ekonomii i ZarządzaniaPolitechnika Opolska, Opole, [email protected]

Agnieszka Łakomy-ChłostaInstytut Bibliotekoznawstwa i Informacji NaukowejUniwersytet Śląski w Katowicach, Katowice, Polska [email protected] Milena J. Jędrzejewska The Roman Catholic Diocese of Calgary Archives, Calgary, Kanada

Materiały źródłowe do katalogu wydawnictw emigracyjnych, opracowane na podstawie

kolekcji Stowarzyszenia Ochrony Poloników Niemieckich w Opolu. Cz. 2 Polonika emigracyjne

Abstract

Source Materials the Catalogue of the Polish Emigration`s Publications, Elaborated on the Basis of the „Stowarzyszenie Ochrony Poloników Niemieckich” Collection from Opole.

Part 2 Polonica – Polish Books Abroad This catalog contains 117 bibliographic entries elaborated personally by

the authors. The unit includes: name and surname of the author, title, desig-nation of issue, place of publication, publisher’s name, release date and in-formation about the physical characteristics of publication.

The data acquired from outside the book are derived from bibliographic sources and they are placed in square brackets. Descriptions are supplemented by annotations that indicate the number of publications in the collection of the „Stowarzyszenie Ochrony Poloników Niemieckich” (The Association of Ger-man Polonica Protection) from Opole, provenance signs occurring on individual copies of selected examples ‒ the content of the payload. The items are mostly

429




arranged alphabetically by surname of the first author, and the anonymous works by title. Description of units are given according to its original spelling.

Key words: Polish books abroad – Polonica – catalogue – Middle East – Italy – Great Britain – USA.

Słowa kluczowe: książka emigracyjna – polonika – katalog – Bliski Wschód – Włochy – Wielka Brytania – Stany Zjednoczone Ameryki.

Wstęp

W poprzednim dziesiątym tomie „Z Badań nad Książką i Księgozbiora-mi Historycznymi” (za 2016) w dziale materiały źródłowe, opublikowano pierwszą część katalogu wydawnictw emigracyjnych, będących w posiada-niu Stowarzyszenia Ochrony Poloników Niemieckich z Opola1. Rejestracji poddano publikacje dipisowskie z lat 1944-19502, w liczbie 230 jednostek bibliograficznych, głównie o proweniencji niemieckiej3.

Niniejsza, kolejna część katalogu obejmuje polonika emigracyjne wy-dawnictw z terenu Bliskiego Wschodu, Włoch, Wielkiej Brytanii oraz Sta-nów Zjednoczonych Ameryki.

Większość zarejestrowanych druków, będących w posiadaniu Stowarzy-szenia Ochrony Poloników Niemieckich, to publikacje związane z sytuacją wojenną. Polskie akcje wydawnicze podporządkowane zostały potrzebom sił zbrojnych i uwarunkowaniom cywilnym. Pozostałe pozycje nawiązują te-matycznie do tradycji patriotycznych oraz potrzeb edukacyjnych. Typologia wydawnictw sytuuje się w kilku obszarach, korelatywnych z rozmieszcze-niem polskiej emigracji około i powojennej.

Osoby osiedlone na terenie Bliskiego Wschodu skupiały się głównie w Je-rozolimie i Palestynie, tam też zakładano liczne polskie wydawnictwa4. Insty-tucje takie powstawały także przy wojsku polskim, w trakcie jego przemarszu przez Bliski Wschód5. Wśród nich m.in. można wymienić: Ministerstwo Wy-

1 M. Kalczyńska, A. Łakomy, Materiały źródłowe do katalogu wydawnictw emigracyjnych opracowane na podstawie kolekcji Stowarzyszenia Ochrony Poloników Niemieckich. Cz. 1 Niemieckie polonika dipisowskie, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2016, t. 10, s. 263-380.

2 Dipisi – zob. przypis 1do artykułu M. Kalczyńska, A. Łakomy, Materiały źródłowe…, s. 363. 3 Proweniencja niemiecka rozumiana jest jako: polonika niemieckie. 4 14 500 uchodźców polskich znalazło się w większości w Palestynie i Libanie. Por.:

J. Pietrzak, Polscy uchodźcy na Bliskim Wschodzie w latach drugiej wojny światowej. Ośrodki, instytucje, organizacje, Łódź 2012.

5 Zob. O.S. Czarnik, W drodze do utraconej Itaki. Prasa, książki i czytelnictwo na szlaku Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich (1940-1942) oraz Armii Polskiej na Wschodzie i 2. Korpusu (1941-1946), Warszawa 2012.

430

Maria Kalczyńska Agnieszka Łakomy-Chłosta Milena J. Jędrzejewska

znań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Urząd Oświaty i Spraw Szkol-nych, Związek Harcerstwa Polskiego na Wschodzie i inne. Natomiast z tere-nem Włoch związane były instytucje współpracujące ze stacjonującymi tam polskimi wojskami, m.in.: Oddział Kultury i Prasy 2. Korpusu, wydawnictwo Polskiego Czerwonego Krzyża, Wydawnictwo „Polska Y.M.C.A” i inne6.

W Wielkiej Brytanii osiedlało się wielu Polaków poszkodowanych przez działania wojenne. Funkcjonowały tam liczne polskie emigracyjne instytu-cje rządowe, stacjonowały polskie wojska, przebywali także liczni polscy cywile. Polski ruch wydawniczy znajdował odpowiednie podglebie do roz-woju7. Wśród wydawnictw znajdujemy zatem: Wydawnictwo Polskiej Akcji Katolickiej na terenie Wielkiej Brytanii, Książnicę Polską, Wydawnictwo Drukarni Polskiej M. Caplin & Co. Press Ltd. oraz Wydawnictwo „Mie-sięcznika Franciszkańskiego”.

Znajdujące się w zbiorze Stowarzyszenia publikacje książkowe wydane w Stanach Zjednoczonych, związane z obecnością polskiej diaspory na tym terenie, dotyczą okresu międzywojennego oraz powojennego. Wówczas od-notowano wzmożony ruch emigracyjny z Europy za ocean. Spis rejestruje m.in. wydawnictwa i drukarnie Sierocińca Św. Jadwigi, Wydawnictwa PION – Nowy Jork, London, Cairo i inne8.

Interesującego materiału badawczego dostarczają notatki i znaki prowe-niencyjne zamieszczane na książkach (pieczątki, zapiski). Przy ich bliższej analizie można dokonać obserwacji dotyczących m.in. drogi wędrowania poszczególnych egzemplarzy, co wskazuje na dobrze rozbudowany kol-portaż emigracyjny wśród tamtejszych czytelników i wydawnictw. Książki z Bliskiego Wschodu trafiały często do odbiorców na przykład w Niemczech lub Wielkiej Brytanii (zob. poz. 2).

Metodyka opisu bibliograficznego katalogu

Opisy bibliograficzne katalogu zostały sporządzone z autopsji. Jednost-ka zawiera następujące dane: nazwisko i imię autora, tytuł, oznaczenie wy-dania, miejsce wydania, nazwę wydawcy, datę wydania oraz informacje o cechach fizycznych publikacji (liczba stron, ilustracje) i uwagi. Dane przejęte spoza druku, pochodzące ze źródeł bibliograficznych, umieszczo-

6 Por. Literatura polska na obczyźnie w latach 1940-1960. Praca zbiorowa. T. 1, pod red. T. Terleckiego, Londyn 1964.

7 Więcej danych por.: Polonia w Europie. Praca zbiorowa, pod red. B. Szydłowskiej-Ceglowej, Poznań 1992; Warszawa nad Tamizą. Z dziejów polskiej emigracji politycznej po drugiej wojnie światowej, pod red. A. Friszke, Warszawa 1994.

8 W. Zachariasiewicz, Etos niepodległościowy Polonii amerykańskiej, Warszawa 2005.

431

Materiały źródłowe do katalogu wydawnictw migracyjnych, opracowane na podstawie...

ne zostały w nawiasie kwadratowym. Opisy uzupełniono adnotacjami in-formującymi o liczbie publikacji w zbiorze, znakach proweniencyjnych występujących na poszczególnych egzemplarzach, w wybranych przykła-dach – o zawartości treściowej. Pozycje zrębu głównego uszeregowane są alfabetycznie według nazwiska pierwszego autora, a przy dziełach anoni-mowych – według tytułu.

W drugiej części katalogu poszerzono zasięg chronologiczny, uwzględ-niając pozostałe, posiadane druki, z historycznej kolekcji poloników emi-gracyjnych. Zarejestrowano pozycje opublikowane między 1913 a 1966 ro-kiem. Ogółem odnotowano 117 pozycji.

Część druga katalogu

Bliski Wschód 1. Bielawski Zygmunt: Dzieje biblijne Starego i Nowego Przymierza, pod-

ręcznik szkolny. – Jerozolima: Wydaw. Urząd Oświaty i Spraw Szkol-nych, nakł. Sekcji Bazy i Etapów Armii Polskiej na Wschodzie, 1943. – 225 s.: il.; 23 cm.1 egz.: na okł. i s. tyt. pieczątki: Committee for the Education, Poles In Great Britain, Primary School, Husbands Bosworth.

2. Boy-Żeleński Tadeusz: Znaszli ten kraj?… – Jerozolima: Wydaw. Mini-sterstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, 1945. – 157 s.: il.; 18 cm.1 egz.: na okł., s. tyt. i s. 3 pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Asso-ciation, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie oku-pacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka; Centrala Szkolnictwa Polskiego w Niemczech.

3. Dyakowski B.: Początkowa nauka o przyrodzie. – Jerozolima: Minister-stwo W.R. i O.P., 1945. – 150 s.: il.; 17 cm.1 egz.: bez pieczątek.

4. Dygasiński Adolf: Zając. – Jerozolima: Wydaw. Ministerstwo W.R. i O.P., 1944. – 174 s.; 18 cm.1 egz.: na okł., s. 3, 174, 175 pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblio-teka; 1 Dywizja pancerna, Pluton Opieki / Spec.,1 Pol. Armd. Div. Wel-fare Section for DP. and PWX; Biblioteka Obozu Wojskowego w Lipp- stadt, Nr…, Borghorst (Westf.); Własność Biblioteki S.P.K.; Czytasz sam – pozwól przeczytać innym. Nie niszcz!!!

432


5. Grodecka Ewa: Tropem zastępu żurawi. – Jerozolima: nakł. Komendy ZHP na Wschodzie, 1946. – 96 s.; 16,5 cm.1, 2 egz.: bez pieczątek.

6. Jezierski Edmund: Skauci wywiadowcy. – Palestyna: Wydaw. Związek Harcerstwa Polskiego na Wschodzie, 1944. – 215 s.: il.; 17 cm.1 egz.: na okł., s. tyt. pieczątki: Związek Harcerstwa Polskiego w Niemczech.

7. Klemensiewicz Zenon: Język polski. – Jerozolima: Urząd Oświaty i Spraw Szkolnych, 1943. – 96 s.; 24 cm.1 egz.: bez pieczątek.

8. Korczak Janusz: Król Maciuś Pierwszy. – Jerozolima: Wydaw. Mini-sterstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, 1944. – 264 s.; 18 cm.1 egz.: na okł. i s. 3 pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Associ- ation, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie oku-pacji brytyjskiej Niemiec; Czytelnia Polska Meppen; na s. tyt. pieczątka: S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka.

9. Łapińska Józefina: Książka zastępowej : (praca zbiorowa). – Jerozolima: nakł. Komendy ZHP na Wschodzie, 1946. – 160 s.; 18 cm.1 egz.: bez pieczątek.

10. Podręcznik higieny wojskowej. – Jerozolima: nakł. Sekcji Wydawniczej A.P.W., 1944. – 165 s.; 17 cm.1 egz.: na s. tyt. pieczątka: Związek Harcerstwa Polskiego, Komitet Na-czelny na czas wojny, Association of the Polish Scout and Girl Guides.

11. Pol Wincenty: Poezje [Pieśni Janusza, Pieśń o ziemi naszej, Mohort]. – Jerozolima: Wydaw. Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, 1944. – 296 s.; 18 cm.1 egz.: bez pieczątek.

12. Reymont Władysław Stanisław: Sprawiedliwie. – Jerozolima: Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, 1944. – 152 s.; 18 cm.1 egz.: bez pieczątek.

13. Sedlaczek St[anisław], Matecki J[erzy]: Drogowskaz harcerski. – [Pale-styna]: nakł. Z.H.P. na W[schodzie], [1944]. – 191 s.: il.; 18 cm. – („Bi-blioteczka Skauta” Nr 11). – Przedruk z Ogniska Harcerskiego, listopad--grudzień 1943.1 egz.: na okł., s. tyt., s. 5 i w tekście pieczątki: Drużyna im. St. Batorego w Bockhorn, Dar Związku Harcerstwa Polskiego na Wschodzie.

14. Sienkiewicz Henryk: Krzyżacy. T. 4. – Jerozolima: Wydaw. „W Dro-dze”, [po 1943 przed 1945?]. – 241 s.; 19 cm.

433


1 egz.: na okł., s. tyt., s. 241 pieczątki: Towarzystwo Pomocy Polakom, Delegatura w Niemczech; Polish Red Cross, Educational Department, 34 Belgrave Square, London R.W.1.

15. Sienkiewicz Henryk: Ogniem i mieczem: powieść. T. 4. – Jerozolima: Wydawnictwo „W Drodze”, 1943. – 207 s.; 17 cm.1 egz.: bez pieczątek.

16. Sienkiewicz Henryk: Pan Wołodyjowski. T. 1. – Jerozolima: Wydaw. „W Drodze”, 1943. – 209 s.; 16,5 cm.1 egz.: na s. tyt. pieczątka: Towarzystwo Pomocy Polakom, Delegatura w Niemczech, Relief Society … Poles, Delegation in Germany.

17. Stopnie i sprawności harcerskie i zuchowe: regulaminy obowiązujące. – Palestyna: Przedruk staraniem Komisji Wydawniczej Armii Polskiej na Wschodzie, 1943. – 191 s.: il.; 17 cm.1 egz.: na s. tyt. pieczątka: Komenda Związku Harcerstwa Polskiego na Wschodzie.

18. Szyryński Wiktor: Fantazja w psychice [studium psychohigieniczne]. T. 1. – Jerozolima: Wydaw. Harcerska Biblioteka na Wschodzie przy po-mocy Sekcji Wydawniczej J. W. S. W., 1946. – 84 s.; 18 cm.1 egz.: na s. tyt. pieczątka: Dar Związku Harcerstwa Polskiego na Wschodzie.

19. Śląska ojczyzna / pod red. Stanisława Ligonia, Janiny Pilatowej, Edwar-da Kostki. – Jerozolima: nakł. Wydziału Kultury i Prasy D-twa Jedno-stek Wojska na Śr[odkowym] Wschodzie, Wykonano staraniem Sekcji Wydawniczej Jednostek Wojska na Śr[odkowym] Wschodzie, 1945. – 226 s.: il.; 24 cm.1 egz.: na okł., s. tyt. s. 5 pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Asso-ciation, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie oku-pacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka; Własność Centralnej Biblioteki Polskiego Ośrodka Wojskowego Lube-ka, Sztab Oddział VI.

20. Wasylewski Stanisław: Lwów. – Jerozolima: Wydaw. Ministerstwo Wy-znań Religijnych i Oświecenia Publicznego, 1944. – 171 s.: il.; 18 cm. 1 egz.: na s. tyt. pieczątka: Polska Misja Katolicka, Polnische Katho-lische Mission in Essen, Scheffeistrasse 2 – 4330 Mulheim/R, telefon 02 08 / 47 40 45; s. 3, 5, 57, 59, 89 pieczątki: Henryk Puchałowicz Kie-rownik Szkoły; Czytelnia Ludowa ZPwN, Oddz. Essen.2 egz.: na okł., s. tyt., s. 3, 171, 172 pieczątki: (okrągła) Polish Com-batants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty.

434


Biblioteka; Biblioteka Stow. Polskich Kombatantów; Własność Central-nej Biblioteki Polskiego Ośrodka Wojskowego, Lubeka, Sztab Oddział VI; Centrala Biblioteczek Ruchomych.

21. Wielka Brytania. Kraj, ustrój, kultura : książka zbiorowa wydana stara-niem PEN-Clubu Polskiego / Baliński Stanisław, Chmielowska Maria, Gotlib Henryk, Grabińska Wanda, Grabowski Zbigniew, Hołub-Pacewi-czowa Zofia, Judd Helen, Kuncewicz Jerzy, Kuncewiczowa Maria, Mc-Govern J. Leo, Paton Wiliam, Power Wiliam, Poznański Czesław, Prozor Michał, Tennenbaum Henryk, Terlecki Tymon. – Jerozolima: Wydaw. „W Drodze”, 1941. – 197 s.; 21 cm.1 egz.: na okł., s. tyt., s. 3, 5, 7, 37, 296, 297 pieczątki: (okrągła) Po-lish Combatants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultu-ry i Oświaty. Biblioteka; Stowarzyszenie Polskich Kombatantów Okręg „Karpacka”; Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Księgozbiory.

22. Żeromski Stefan: Puszcza Jodłowa. – Jerozolima: nakł. Wydziału Kultu-ry i Prasy D-twa Jednostek Wojska na Śr[odkowym] Wschodzie, Wyko-nano staraniem Sekcji Wydawniczej Jednostek Wojska na Śr[odkowym] Wschodzie, 1946. – 19 s.; 17 cm.1 egz.: bez pieczątek.

Włochy 1. Berent Wacław: Nurt. Opowieści biograficzne. Pogrobowcy. – Rzym:

nakł. Oddziału Kultury i Prasy 2 Korpusu. Tłoczono w Drukarni Polo-wej, 1945. – 224 s.; 17 cm. – (Biblioteka „Orła Białego”).2 egz.: na okł., s. tyt., s. 3 i 5 pieczątki: Biblioteka Stow. Polskich Kom-batantów; na okł., s. tyt. i s. 3 pieczątka: (okrągła) Polish Combatants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec; na s. tyt. pieczątki: S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka; Własność Centralnej Bibljoteki Polskiego Ośrod-ka Wojskowego, Lubeka, Sztab Oddział VI.

2. Berent Wacław: Zmierzch wodzów. – Rzym: Wydaw. Polska Y.M.C.A., 1946. – 118 s.; 17 cm.1 egz.: na okł., s. p. tyt. i s. tyt. pieczątki: (okrągła) Polish Comba-tants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka.

3. Bohusz-Szyszko Zygmunt: Wrześniowym szlakiem. – Wyd. 2 zmienione. – Rzym: nakł. Oddziału Kultury i Prasy 2. Korpusu, 1945. – 52 s.; 20 cm.

435


1 egz.: na okł. i s. tyt. pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Associa-tion, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupa-cji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka.

4. Ch.[omiuk] J.[ózef]: Monte Cassino : Bitwa sześciu narodów. – Bolo-nia: Tłoczono w Drukarni „Dziennika Żołnierza APW”, 1946. – 47 s.: 16 zdjęć; 22 cm.1 egz.: bez pieczątek, tekst angielski i polski.

5. Czapski Józef: Wspomnienia starobielskie. – Wyd. 2. – [Rzym]: nakł. Oddziału Kultury i Prasy 2. Korpusu, 1945. – 63 s.: il.; 17 cm.1 egz.: na okł. pieczątka: Towarzystwo Pomocy Polakom, Delegatura w Niemczech.2 egz.: na s. tyt. i s. 62 pieczątki: Księgarnia Polska w Meppen; Kierow-nictwo Szkoły Powszechnej III stopnia w Marx.3 egz.: [wyd. 1944. - 36 s., 15 cm]; na s. tyt. pieczątka: Polski Czerwony Krzyż, Delegatura na Niemcy.4 egz.: na okł. pieczątka: Towarzystwo Pomocy Polakom, Delegatura w Niemczech.

6. Drewnowski Jan Franciszek: Moralność i kultura. – Rzym: nakł. Biura Prasowego Biskupa Polowego W.P., 1946. – 64 s.; 17 cm.1 egz.: na okł. pieczątka: M.S.O. Watchmen Service.2 egz.: na okł., s. 31 pieczątki: M.S.O. Watchmen Service.

7. Felsztyn Tadeusz: Wiara i wiedza w świetle nowoczesnych poglądów fizycznych. – Italia; [b.w.], 1945. – 43 s.: il.; 20 cm.1 egz.: na s. p. tyt. i s. tyt. pieczątki: Biblioteka i Czytelnia im. Jana Kry-sta, Własności Stow. Pol. Komb. „Samopomoc Wojska”; Polish Quard Detachm… by 177 RVP.RAOC.

8. Gebert B.[ronisław], Gebertowa G.[izela]: Historia starożytna. Cz. 1, Starożytny Wschód – Grecja. – Bari: Dział Wydawniczy Delegatury P.C.K. przy 2 Korpusie, 1946. – 120 s.,: il.; 23 cm.1 egz.: na okł. pieczątka: Własność Towarzystwa Pomocy Polakom, De-legatura w Niemczech, Relief Society For Poles, Delegation in Germany.

9. Gryziewicz Stanisław: Na marginesie zagadnienia rozwoju gospodar-czego Polski. – Wyd. 2. – Rzym 1946: nakł. Oddziału Kultury i Prasy 2. Korpusu, 1946. – 128 s.; 17 cm. – (Biblioteka „Orła Białego”).1 egz.: bez pieczątek.2 egz.: na s. p. tyt., s. tyt. i s. 5 pieczątki (okrągłe): Komenda Osiedla Ostrhauderfehn.3, 4 egz.: na s. p. tyt., s. tyt., s. 5 i s. 17 pieczątki (okrągłe): Komenda Osiedla Ostrhauderfehn.

436


5 egz.: bez pieczątek.6 egz.: na s. p. tyt. i tyt. pieczątka: Komenda Osiedla Ostrhauderfehn.

10. Kociemski Leonard: Żywa legenda Polski. – Rzym: Polski Dom Wy-dawniczy, 1946. – 63 s.: il.; 16 cm.1 egz.: na s. p. tyt., s. tyt. pieczątki: Kolportaż, Zjednoczenie Polskie w Niemczech, Księgarnia Społeczna; Biblioteka Polskiego Obozu Woj-skowego w Lippstadt Nr….. Zawiera wkładkę Polski Dom Wydawniczy.

11. Konarski Feliks /REF REN/: Piosenki z plecaka Helenki (z 69 nutami). – Rzym: nakł. Autora, 1946. – 192 s.: il.; 17 cm.1 egz.: na s. po tyt. i s. 192 pieczątki: Sekcja Biblioteczna Związku Tow. Kult. Ośw. im. J. Piłsudskiego.2 egz.: na s. po tyt. i s. 192 pieczątki: Sekcja Biblioteczna Związku Tow. Kult. Ośw. im. J. Piłsudskiego. Zawiera dodatkowo przekładkę: Książki dla wszystkich Wydawnictwa „La Rondine”, Paris IV.

12. Kraszewski J[ózef] I[gnacy]: Bracia Zmartwychwstańcy (powieść z cza-sów Chrobrego, część 1). – Rzym: Wydaw. Polska Y.M.C.A., 1945. – 226 s.; 17 cm.1 egz.: na s. tyt. pieczątki, s. 3 i 226: (okrągła) Polish Combatants As-sociation, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec; Biblioteka Polskiego Obozu Wojskowego w Lippstadt, Borghorst (Westf.); Własność Biblioteki S.P.K.

13. Małaczewski Eugeniusz: Koń na wzgórzu. – Rzym: nakł. Polskiej YMCA przy A.P.W., 1945. – 243 s.; 17 cm.1 egz.: [bez 1 części okładki], na s. po tyt., s. 243 pieczątki (okrągła): Polish Combatants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatan-tów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka; Oddział Kultury i Prasy 2 korpusu, Bi-blioteka Oddziału Kultury i Prasy; Stowarzyszenie Polskich Komba-tantów, Księgozbiory.

14. Mickiewicz Adam: Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego. – Rzym: Instytut Literacki, 1946. – 101 s.; 20 cm.1 egz.: bez pieczątek.

15. Mora Sylwester, Zwierniak Piotr: Sprawiedliwość sowiecka. – Włochy: [b.w.], 1945. – 275 s.: il.; 21 cm.1 egz.: na okł., s. tyt., s. 5 pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Asso-ciation, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów; Oddział na terenie oku-pacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka; Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec, Koło Nr. 739; Własność Biblioteki S.P.K.

437


16. Morcinek Gustaw: Listy spod morwy [wyd. 2]. – Rzym: nakł. Oddział Kultury i Prasy 2. Korpusu, 1946. – 124 s.; 17 cm. – (Biblioteka „Orła Białego”).2 egz.: na okł., s. p. tyt. i s. tyt. pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów; Oddział na te-renie okupacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka.

17. Morcinek Gustaw: Listy z mojego Rzymu. – Rzym: Wydaw. Biuro Prasowe Biskupa Polowego W.P., odbito w Ciężkiej Drukarni Polowej 2. Korpusu, 1946. – 147 s.: il.; 17 cm.2 egz.: na okł., s. p. tyt. i s. tyt. pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów; Oddział na te-renie okupacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka; na s. p. tyt. pieczątka: Biblioteka Obozowa Nowy Kraków; na s. tyt. pieczątki: Stow. Polskich Kombatantów, Koło nr.2, Biblioteka; Biblioteka Obozowa Polish Village Nr.2, New Kraków, Menden.

18. Morcinek Gustaw: Wyrąbany chodnik : powieść. Cz. 1. – Włochy: nakł. Oddział Kultury i Prasy 2. Korpusu, 1945. – 519 s.; 20 cm. – (Biblioteka „Orła Białego”).1 egz.: na s. p. tyt. s. tyt., s. 3 pieczątki: Biblioteka Klubu Polskiego Freising; Dar Polskiej Y.M.C.A. przy II Korp.; Polska Komp.Wart.Im……4244 Labor Service Company.

19. „Naokoło Świata”: Ilustrowany magazyn literacki. Zeszyt 1. – Rzym: Wydaw. Polski Czerwony Krzyż przy 2 Korpusie, 1946. – 112 s.: il.; 20 cm.1 egz.: bez pieczątek.

20. Papież Pius XII a Polska: przemówienia i listy papieskie (garść doku-mentów z lat 1939-1946). – Wyd. 2. – [b. m. : b. w.], 1946. – 88 s.; 18 cm.1 egz.: na okł. i s. tyt. pieczątka: SPK (okrągła) Polish Combatants As-sociation, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec; na s. 5 pieczątka: S.P.K. Referat Kultury i Oświaty, Biblioteka.

21. Piątkowski Henryk: Wkład Polski do drugiej wojny światowej. – Rzym: nakł. Oddziału Kultury i Prasy 2 Oddziału, 1945 – 14 s.; 21 cm. – (Bi-blioteka „Orła Białego”).1, 2 egz.: bez pieczątek.

22. Piątkowski Henryk: Wspomnienia ze szlaku żołnierza tułacza. Pisane z myślą o kolegach w niewoli. – Rzym: nakł. Oddziału Kultury i Prasy 2 Oddziału, 1945. – 43 s.; 20 cm. – (Biblioteka „Orła Białego”).

438


1 egz.: na okł., s. p. tyt., s. tyt. i w tekście pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów; Od-dział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka; Polskie Sanatorium Wojskowe, Polish Military Hospital, Bad Lippspringe; Wydawnictwo „Polak” i „Kronika Dnia”, Polski Obóz Wojskowy „Doessel”, Peckelsheim pow.Warburg-Westfa-lia; Polskie Sanatorium Wojskowe Wolthaus.

23. Piestrzyński Ryszard: Wpół drogi. – Rzym: [b.w.], 1946. – 324 s.; 20 cm. – (Biblioteka „Orła Białego”).1 egz.: na okł., s. p. tyt. i s. tyt. pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Asso-ciation, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów; Oddział na terenie okupa-cji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka; na s. p. tyt. pieczątka: 15 Batalion Strzelców, Biblioteka, Nr. ks.; na s. p. tyt. i s. 13 pieczątka (okrągła): Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Księgozbiór.

24. Plutyński A.[ntoni]: Jest nas 115 milionów. – Rzym: nakł. Oddziału Kul-tury i Prasy 2 Oddziału, 1946. – 147 s.; 24 cm.1 egz.: na s. p. tyt. pieczątka: Stowarzyszenie Polskich kombatantów – Samopomoc Wojska –– Koło.

25. Pragier Adam: Cele wojenne Polski. – Włochy: nakł. Oddziału Kultury i Prasy 2. Korpusu, 1945. – 176 s.; 17 cm.1 egz.: bez pieczątek.2 egz.: na okł. s. tyt. i s. 3 pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Asso-ciation, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów; Oddział na terenie oku-pacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka; Szanuj książkę; Polska Szkoła Powszechna im. M. Piłsudskiego w Ein-becku; Biblioteka P.O.W. 138.3 egz.: na okł. pieczątka: Polski Czerwony Krzyż, Poddelegatura w Clop-penburgu, Obszar XXX Korpusu – Północ B.L.A.

26. Salvaneschi Nino, [tłum.] Bocca Radońska Ewelina: Żal Szopenowski – Rzym: nakł. Oddziału Kultury i Prasy 2. Korpusu, 1946. – 175 s.; 17 cm. – (Biblioteka „Orła Białego”).1 egz.: bez pieczątek.

27. Stroński Stanisław: Pięć map i niewiele słów. – Rzym: nakł. Oddziału Kultury i Prasy 2 Korpusu, 1945. – 27 s.: il.; 20 cm.1 egz.: bez pieczątek.

28. Święcicki Marek: Czerwone diabły pod Arnhem. – Rzym: nakład Od-działu Kultury i Prasy 2. Korpusu, 1945. – 71 s.: il.; 20 cm. – (Biblioteka „Orła Białego”).1 egz.: bez pieczątek.

439


29. Turchi Nicola, Korab-Laskowski Witold: Przewodnik po katolickim Rzymie: z opisem wszystkich polskich pamiątek oraz szlaku II Korpusu W. P. – Rzym: Wydawnictwa na Rok Święty, 1950. – 271 s.: 51 il., 5 map; 17 cm. 1, 2 egz.: bez pieczątek.

30. Wierne płomienie: 1943. – Bari: Wydawnictwo Delegatury P.C.K. przy 2 Korpusie, 1946. – 104 s.: il.; 16 cm. – (Biblioteczka „Dziatwy” Nr 3).1 egz.: na s. po tyt. pieczątka: Ilustracje dodane przez redakcję.

31. Wierzyński Kazimierz: Wolność tragiczna. – Rzym: [b. wyd.], 1945. – 66 s.; 19 cm. – (Biblioteka „Orła Białego”).1 egz.: bez pieczątek.

32. Wiktor Jan: Srogi pies i sentymentalny zając. – Rzym: nakł. Oddziału Kultury i Prasy 2 Korpusu, 1945. – 100 s.; 20 cm. – (Biblioteka „Orła Białego”).1 egz.: na okł., s. p. tyt., s. tyt., s. 5 pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec; S.P. K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka.

33. Wiktor Jan: Eros w podwórzu. – Rzym: [Oddział Kultury i Prasy 2. Kor-pusu A. P.], 1945. – 116 s.; 21 cm. – (Biblioteka „Orła Białego”).1 egz.: na okł., s. tyt., s. red. i w tekście pieczątki: Własność Funduszu Kulturalno-Oświatowego Polskich Kompanii Wartowniczych, Guard Welfare’s Property; Księgozbiór Polskiej Komp. Wart.; C. Escort Guard Company.

34. Wraga Ryszard: O rewolucji. – Rzym: nakł. Oddziału Kultury i Prasy 2. Korpusu, 1945. – 55 s.; 20 cm. – (Biblioteka „Orła Białego”).1 egz.: na okł., s. tyt. i s. 3 pieczątki: (okrągła) Polish Combatants As-sociation, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblio-teka; [i na s. 23 pieczątka] Biblioteka 3. komp. ofic. III Zgrupowanie Harkheide; na s. tyt. pieczątka Własność Centralnej Bibljoteki Polskiego Oddziału Wojskowego Lubeka Sztab Oddział VI.2 egz.: bez pieczątek.3 egz.: na s. tyt. pieczątka Polski Czerwony Krzyż, Poddelegatura w Cloppenburgu, Obszar XXX Korpusu-Północ B.L.A.4 egz.: na okł., s. tyt., s. 3 pieczątki: (okrągła) Polish Combatants As-sociation, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblio-teka; Biblioteka 3 Komp. ofic., III Zgrupowanie Harksheide; Własność Centralnej Bibljoteki Polskiego Ośrodka Wojskowego, Lubeka, Sztab Oddział VI.

440


35. Wraga Ryszard: Rola i zadania emigracji polskiej. – Rzym: nakł. Od-działu Kultury i Prasy 2. Korpusu, 1945. – 39 s.; 21 cm. – (Biblioteka „Orła Białego”).1 egz.: na okł., s. tyt., s. 3 i 5 pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Asso-ciation, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie oku-pacji brytyjskiej Niemiec; S. P. K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka.

36. Wraga Ryszard: Sowieckie republiki środkowo-azjatyckie. – Rzym: nakł. Oddziału Kultury i Prasy 2. Korpusu, 1945. – 121 s.; 20 cm. – (Bi-blioteka „Orła Białego”).1 egz.: na okł. i s. tyt. pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Associa-tion, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupa-cji brytyjskiej Niemiec; S.P. K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka; Biblioteka P.O.W. 138. Na s. 121 pieczątka: Biblioteka P.O.W. 138.2 egz.: bez pieczątek.3 egz.: na okł. i s. tyt., s. 5 pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Associa-tion, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec; S. P. K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka; Bibliote-ka P.O.W. 138; Szanuj książkę! Na s. 121 pieczątka: Biblioteka P.O.W. 138.

37. Wraga Ryszard: Ustrój sowiecki. – Rzym: nakł. Oddziału Kultury i Prasy 2. Korpusu, 1945. – 103 s.: il.; 19 cm. – (Biblioteka Orła Białego).1 egz.: na okł., s. tyt. i s. p. tyt. pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec; S. P. K. Referat Kultury i Oświaty. Biblio-teka. Na okł. i s. p. tyt. pieczątka: Własność Granicznej Straży Polskiego Ośrodka Wojskowego, Lubeka, Sztab Oddział VI.2 egz.: na okł., s. p. tyt., s. tyt. pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblio-teka; Własność Centralnej Biblioteki Polskiego Ośrodka Wojskowego, Lubeka, Sztab Oddział VI; Komitet Pomocy Polakom na Kontynencie przy Dtwie I Korpusu.

38. Wraga Ryszard: Wojna sowiecko-niemiecka 1941-1945. – Italia: nakł. Oddziału Kultury i Prasy 2. Korpusu, 1945. – 161 s.; 19 cm. – (Bibliote-ka „Orła Białego”).1 egz.: na okł., s. tyt. i s. 3 pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Asso-ciation, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie oku-pacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka, na s. tyt. pieczątka: Referat Kultury i Prasy Delegatury 2. Korpusu dla spraw uzupełnień we Francji.2, 3 egz.: bez pieczątek.

441


4 egz.: na okł., s. tyt., s. 3 pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Asso-ciation, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie oku-pacji brytyjskiej Niemiec; S. P. K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka; Referat Kultury i Prasy Delegatury 2. Korpusu dla spraw uzupełnień we Francji. Zawiera dodatkowo kartę wypożyczeń z roku 1949.

39. Wyspiański Stanisław: Wyzwolenie. Dramat w trzech aktach / ze wstę-pem Zygmunta Nowakowskiego. – Rzym: nakł. Oddziału Kultury i Pra-sy 2. Korpusu, 1946. – 181 s.; 17 cm. – (Biblioteka „Orła Białego”).1 egz.: na okł., s. p. tyt. i s. tyt. pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na tere-nie okupacji brytyjskiej Niemiec; S. P. K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka; na s. tyt. pieczątki: Stowarzyszenie Polskich Kombatan-tów (Samopomoc Wojska) Koło nr. 527 Komisja Kulturalno-Oświa-towa; Ośrodek Wojskowy Nr.121 Fallingbostel-Kujawy Referat Kult.--Oświatowy [i na s. 181]; Polski Ośrodek Fallingbostel ‒ Kujawy Referat Kult.-Oświatowy.2 egz.: na okł., s. p. tyt., s. tyt. pieczątki: (okrągła) Polish Combatants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na tere-nie okupacji brytyjskiej Niemiec; S. P. K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka; Stowarzyszenie Polskich Kombatantów (Samopomoc Woj-ska), Koło Nr. 527, Komisja Kulturalno-Oświatowa; Ośrodek Wojskowy Nr. 121 Fallingbostel – Kujawy, Referat Kult.-Oświatowy; Polski Ośro-dek Fallingbostel – Kujawy, Referat Kult.-Oświatowy. Zawiera dodatko-wo kartę wypożyczeń (jako clothing Card Men).

40. [Zagończyk, właśc. Stanisław Rostworowski]: Polskie doświadczenia powstańcze. – Rzym: nakł. Oddziału Kultury i Prasy 2. Korpusu, 1945. – 44 s.; 17 cm. – (Biblioteka „Orła Białego”).1 egz.: na s. p. tyt., s. 3 i 44 pieczątka: Dywizja Pancerna. 2 Batalion P.W.S.K. Ośrodek Wyszk.-Zapasowy.

41. Zajączkowski Tadeusz: Od Ostrej Bramy do Ósmej Armii. – Rzym: nakł. Oddziału Kultury i Prasy 2. Korpusu, 1945. – 123 s.; 21 cm. – (Bibliote-ka „Orła Białego”).1 egz.: na s. p. tyt. i s. tyt. pieczątki: Osiedle Polskie Splitting II.2 egz.: na okł., s. p. tyt., s. tyt., s. 5, 7, 122 pieczątki: (okrągła) Po-lish Combatants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatan-tów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty. Biblioteka; Biblioteka i Czytelnia im. Jana Kry-sta,Własność: Stow. Pol. Komb., Samopomoc Wojska; Szanuj książki; Centrala Biblioteczek Ruchomych; zawiera dodatkowo na s. po. tyt. exlibris Jana Krysta.

442


42. Zapiski janczarów / do druku przygot. i wstępem poprz. Bernard Andre-us [właśc. Ryszard Wraga] . – Rzym: [b.w.], 1945. – 57 s.; 20 cm. 2 egz.: na s. po tyt. i s. 56 pieczątka: 1. Dywizja Pancerna, 2. Batalion P.W.S.K., Ośrodek Wyszk[olenia] Zapasowy.

43. Z Niepokalaną przez życie. – Rzym: nakł. Biura Prasowego Biskupa Pol. W. P., 1946. – 107 s.; 17 cm.1 egz.: bez pieczątek.

Wielka Brytania1. Bełza Władysław: Katechizm polskiego dziecka. – [Londyn]: Wydaw.

Książek Polskich, nakład F. P. Agency Ltd. w Londynie, 1945. – 31 s.: il.; 15 cm.1 egz.: na s. p. tyt. pieczątka: Educational Organiser, Polish Depanents Hostel. Damfield Lane, Maghull, Nr Liverpool.

2. Broniewski Władysław: Bagnet na broń : poezje 1939-1943. – London: Wydaw. M.I. Kolin, 1943. – 47 s.; 18 cm.1 egz.: bez pieczątek.

3. Apel [z przedmową Andrzeja Pomiana]. – Londyn: Wydaw. Światowego Związku Polaków z Zagranicy, 1945. – 39 s.; 19 cm.1 egz.: bez pieczątek.

4. Bastyr W[acław], Paszkowski E[ugeniusz]: Słownictwo warsztatowe angielsko-polskie. – Londyn: Wydaw. Richard Madley Ltd., Współwyd.: Wydawnictwo Stowarzyszenia Techników Polskich w Wielkiej Brytanii 1946. – 43 s.: il.; 19 cm.1 egz.: na s. tyt. pieczątka: Własność Społecznego Komitetu Pomocy Obywatelom Polskim w Niemczech.

5. The Christmas Song Book / prepared for former prisoners of war and dis-placed persons of all Germany. – [B.m]: Wydaw. World’s YMCA-YWCA, 1946. – 62 s.; 20 cm.1 egz.: bez pieczątek.

6. Chrześcijański ustrój społeczny, Leon XIII: Rerum novarum, Pius XI: Quadragesimo Anno. Komentarz / Przetłumaczeniem, wstępem i ob-jaśnieniem opatrzył Jan Piwowarczyk. – Londyn: F. Mildner & Sons, 1942. – 102 s.; 21 cm. 1 egz.: bez pieczątek.2 egz.: na okład. tyt., pieczątka: Oflag VI / 23 Gepruft: 1a.3 egz.: na okładce, s. p. tyt., s. tyt., s. 102 pieczątka: Ks. Franciszek War-dowski Duszpasterz Polaków w Niemczech; pieczątka SPK (okrągła) Polish Combatants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów,

443


Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec S.P.K. Referat Kultu-ry i Oświaty, Biblioteka; Własność Funduszu Kulturalno-Oświatowego Polskich Kompanii Wartowniczych, Guard Welfare’s Property; Referat Kulturalno-Oświatowy Polskiego Czerwonego Krzyża.4 egz.: na okładce, s. tyt., s. 95 (ostatnia!) pieczątka: Kierownictwo Szkoły Powszechnej III stopnia w Marx.

7. Cel i droga. – Londyn: Wydaw. Polskiej Akcji Katolickiej na terenie Wielkiej Brytanii, 1944. – 47 s.; 22 cm.1 egz.: na s. tyt. pieczątka: Polski Obóz Delmenhorst Miasto.

8. Czytanka dla dzieci / Polish Childrens Stories. – London: United Na-tions Relief and Rehabilitation Administration European Regional Offi-ce, 1945. – 31 s.: il.; 18 cm.1 egz.: na s. tyt. pieczątka: YMCA ‒ World’s YMCA/YWCA – Brit-ish Zone Warehouse Wydała UNRA (Welfare Division, E.R.O) w październiku 1945 roku na użytek dzieci polskich w obozach UNRY. Przedruk i przekład dozwolone tylko z podaniem autora i z zacytowaniem UNRY (Welfare Division, E. R. O.) jako wydaw-cy. Wydawcy składają podziękowanie p. Boberowi za opracowanie niniejszej książeczki.

9. [Dziesiąta] X rocznica bitwy o Monte Cassino. – Londyn: Wydaw. Ko-mitet Główny obchodu pod przewodnictwem gen. dyw. Wł. Andersa, 1954. – 18 s.; 21 cm.1 egz.: bez pieczątek.

10. Fakty i zagadnienia polskie. – Londyn: Wydział Prac Kulturalno-Oświa-towych Biura Opieki Nad Żołnierzem Ministerstwa Obrony Narodowej, 1944. – 230 s.; 21 cm.1 egz.: na s. p. tyt. i tyt. pieczątka SPK (okrągła) Polish Combatants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec. S.P.K. Referat Kultury i Oświaty, Biblio- teka; Własność Biblioteki S.P.K. Produkcja przez Geo. Barber & Son LTD., 23-25 Furnival Street, London, E.C.4.

11. Gawlina Józef: List pasterski z dnia 11 listopada 1944. – Londyn: Skład Główny F. Mildner & Sons, Herbal Hill, 1945. – 16 s.; 17 cm.1 egz.: na okł., s. 3 i 13 pieczątki: Polski Czerwony Krzyż, Poddelega-tura w Cloppenburgu, Obszar XXX Korpusu – Północ B.L.A; okrągła zielona ‒ Polish Camp Bissel.

12. Grabowski Zbigniew: Kamienie i kwiaty. Przewodnik sentymentalny po Wielkiej Brytanii. – Glasgow: Książnica Polska, 1944. – 127 s.; 18 cm.1 egz.: na s. tyt. pieczątka: Obóz Przejściowy Transit Camp Meppen, Nr 20.

444


13. Grabowski Zbigniew: Przyszłość Polski. – Londyn: British – Continental Syndicate LTD, 1944. – 40 s.; 18 cm.1 egz.: bez pieczątek.

14. Jabłoński Zygmunt M.: Tchórz. – Londyn: nakł. Gryf Publications LTD, 1955. – 127 s.; 19 cm.1 egz.: s. tyt. pieczątka (okrągła) Gabinet Książki i Prasy Polskiej w Niemczech.

15. Jeśman Czesław: Klejnot srebrzystych mórz. – Londyn: Drukarnia Polska Superior Printers, 1941. – 125 s.; 24 cm. – (Biblioteczka Żołnierska; nr 9).1 egz.: bez pieczątek.

16. Lechno Jan: W służbie Narodowi. [Londyn]: IT, 1948. – 46 s.; 15 cm. – (Biblioteczka Polskiego Uchodźcy).1 egz.: bez pieczątek.

17. Lewicki Anatol: Zarys historii Polski. T. 1. – Londyn: nakł. Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, 1943. – 264 s.: il.; 21 cm.1 egz.: na s. tyt. i s. po tyt. pieczątki: Polska Szkoły Pilotażu, Biblioteka Żołnierska.

18. Livingstone Richard, [tłum.] Sulimirski Tadeusz: Przyszłość narodu w oświacie. – Londyn: nakład Barnard & Westwood, London for the World League of Poles Abroad, 1944. – 82 s.; 20 cm.1 egz.: s. tyt. pieczątki: Polska Misja Katolicka, Polnische Katholis-che Mission in Essen Scheffelstrase 4330 Mulheim/R, telefon 02 08 / 474045; Kierownik Szkoły; Henryk Puchalowicz Lehrer; s. wew: Czy-telnia Ludowa ZPwN Oddz. Essen.

19. Mękarska-Kozłowska Barbara: Albumy historyczne. Seria 1. – London: Wydawca Skarb Narodowy, [b. r. w]. – 15 s.: il.; 18 cm.Zawiera 7 albumów: 1 – Na polach bitew; 30 s., 2 – Pod dachem; 31 s., 3 – Na kresach; 31 s., 4 – Z biegiem Odry; 23 s., 5 – Chorągwie Polskie; 28 s., 6 – Orły Polskie; 14 s., 7 – Akademia Krakowska; 26 s.1-8 egz.: bez pieczątek.

20. Moja czytanka: podręcznik na klasę III (dla dzieci od lat 8-9) / uło-żyła Jadwiga Otwinowska, rys. Janina Smagały, okł. i il. Irena Lu-dwigowa. – Londyn: Polska Macierz Szkolna Zagranicą, 1959. –189, [3] s.: il.; 21 cm.1 egz.: na s. tyt. pieczątka: Własność Komisji Oświatowej Z. P. U. w Nie-mieckiej Republice Związkowej.

21. Nowakowski Zygmunt, Terlecki Tymon: O Adamie Mickiewiczu. – Lon-dyn: Wydaw. Wydziału Kultury i Oświaty Zarządu Głównego Stowarzy-szenia Polskich Kombatantów, 1949. – 48 s.; 21 cm.

445


1 egz.: na okł., s. tyt. i s. 3 pieczątki: SPK (okrągła) Polish Combatants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec; Polska Misja Katolicka, Polnische Katholis-che Mission in Essen Scheffelstrase 4330 Mulheim/R, telefon 02 08 / 474045; na s. po. tyt. pieczątka: Czytelnia Ludowa ZPwN Oddz. Essen.

22. Nowakowski Fr[anciszek]: Żywy różaniec. – [B. m.]: nakł. Duszpaster-stwa Polskiego w Strefie Brytyjskiej. – 48 s.: il.; 14 cm.1 egz.: bez pieczątek.

23. „Ogniwa – Pismo Harcerek”. – Londyn: The Figaro Press, Wydaw. Ko-menda Harcerek w Wielkiej Brytanii, 1950. – Nr 10 (13). – 28 s.: il.;16 cm.1 egz.: bez pieczątek.

24. Otwinowska Jadwiga: W kręgu dzielności i pracy. – Londyn: Polska Ma-cierz Szkolna Zagranicą, 1966. – 178 s.; 22 cm.1 egz.: bez pieczątek.

25. Piłatowa Janina, Zahorski Witold: Polskim szlakiem, z dawną pieśnią, z dawnym znakiem. – Londyn: Wydział Propagandy i Oświaty Dowódz-twa Armji [!] Polskiej na Wschodzie, nakł. „Orbis”, [ok. 1945]. – 140 s.: il.; 21 cm.1 egz.: na s. p. tyt. pieczątki: Komisja Pomocy Dzieciom Polskim w Niemczech przy Zjednoczeniu Polskim w W. Brytanii, Sekcja Pomo-cy Szkolnej, 20 Wetherby Gardens S.W.5; na okł. s. 79 i na wewn. okł. na końcu: Polnischer Kreis Piast In Essen, Gmina Polska Piast w Essen, Distelbeckhof 174, 45327 Essen – Tel 0201/370811.

26. Pius XI: Encyklika o chrześcijańskim wychowaniu młodzieży (Divini Il-lius Magistri), Wyd. 2, przedr. pierwodr. wyd. pol., opubl. w Drukarni Wa-tykańskiej „Polyglotta” w 1929 r. – Londyn: Wydaw. Dokumentów Nauki Kościoła, Skład główny: F. Mildner and Sons, 1945. – 40 s.; 21 cm.1 egz.: bez pieczątek.

27. Pius XII: Encyklika o Kościele Mistycznym Ciele Chrystusa (Mystici Corporis), ogłoszona dnia 29 czerwca 1943 roku / z łac. oryginału przeł., wstępem i uwagami zaopatrzył X. St. B. [ks. Stanisław Bełch].– Londyn: Wydaw. Dokumentów Nauki Kościoła, Skład główny: F. Mildner and Sons, 1945. – Nr 1205/45. – 95 s.: il.; 21 cm. 1 egz.: na s. tyt. i s. 17 pieczątka: Krąg Starszo Harcerski im. Tadeusza Kościuszki przy 131.P.P.L.

28. Pius XI: Encyklika o małżeństwie chrześcijańskim (Casti connubii) / z łac. oryg. przeł., wstępem i uwagami zaopatrzył Stanisław Bełch – Londyn: Wydaw. Dokumentów Nauki Kościoła, Skład główny: F. Mildner and Sons, 1943. – 71 s.; 21 cm.

446


1 egz.: na okł., s. tyt. pieczątki: SPK (okrągła) Polish Combatants Asso-ciation, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie oku-pacji brytyjskiej Niemiec. S.P.K. Referat Kultury i Oświaty, Biblioteka; Urząd Duszpasterski Rzym-Kat, Rehden.

29. Pius XI: Encyklika o należytym użyciu i nadużyciu filmu (Vigilanti Cura). – Londyn: Wydaw. Dokumentów Nauki Kościoła, Skład główny: F. Mildner and Sons, 1945. – 16 s.; 21 cm.1 egz.: bez pieczątek.

30. Pomian Bolesław: Ku najjaśniejszej z gwiazd. Opowiadania Lotnicze. – Edinburgh: Składnica Księgarska, 1944. – 177 s.; 22 cm.1 egz.: na s. tyt. pieczątka: Szkoła Powszechna Sierocińca Bad Rothen-felde; Własność Towarzystwa Pomocy Polakom, Delegatura w Niem-czech, Relief Society For Poles, Delegation In Germany; na okł., s. tyt. i s. 5 pieczątka: Własność Towarzystwa Pomocy Polakom, Delegatura w Niemczech, Relief Society For Poles, Delegation In Germany.

31. Poznański Czesław: Federacja … ale jaka? – High Holborn: M.I. Kolin, 1941. – 53 s.; 18 cm.1 egz.: na s. tyt. pieczątka Polski Czerwony Krzyż, Delegatura na Niemcy.

32. Prus Bolesław: Kamizelka. – Newtown: nakł. Montgomeryshire Printing & Stationery, 1946. – 111 s.; 16 cm. - [Biblioteka Autorów Polskich].1 egz.: bez pieczątek.

33. Rostworowski Jerzy: Słoneczny rytm / z przedmową Zygmunta Nowakow-skiego. – London: Wydaw. J. Rolls Book Co.,1946. – 144 s.: il.; 18 cm.1 egz.: na s. tyt. i na s. 144 pieczątka: Polish Red Cross – Educational Department. 34. Belgrave Square. London. S.W.1.

34. Schweizer Ludwik: S.O.S. Europy i Polski. – Edinburgh: nakł. autora, 1944. – 16 s.; 21 cm. 1 egz.: na okł. pieczątka: Księgarnia Polska w Meppen; Kierownictwo Szkoły Powszechnej III stopnia w Marx; na s. 16 pieczątka Kierownic-two Szkoły Powszechnej III stopnia w Marx.

35. W obronie Państwa Polskiego. Przemówienie Prezesa Rady Ministrów Antoniego Pająka wygłoszone w Londynie… – Londyn: Wydaw. Dru-karnia Polska M. Caplin & Co. Press Ltd, 1955. – 27 s.; 19 cm.1 egz.: bez pieczątek.

36. Wiech (St. Wiechecki): Wysoka eksmisjo : 50 felietonów Wiecha. – Londyn: Skład Główny: Kiosk Księgarski Ogniska Polskiego, 1945. – 96 s.; 19 cm.1 egz.: na okł. i s. tyt. pieczątki: SPK (okrągła) Polish Combatants Asso-ciation, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie oku-pacji brytyjskiej Niemiec. S.P.K. Referat Kultury i Oświaty, Biblioteka.

447


37. Wraga Ryszard: Rola i zadania emigracji polskiej. – [Londyn]: [Drukar-nia D-twa I. Korpusu], 1945. – 39 s.; 20 cm.1 egz.: bez pieczątek.

38. Wraga Ryszard: Rozmyślania Polaka o sprawie powrotu do kraju. – Edinburgh: Księgarnia Polska, 1945. – 16 s.; 19 cm.1 egz.: na okł. i s. tyt. pieczątki: SPK (okrągła) Polish Combatants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na te-renie okupacji brytyjskiej Niemiec. S.P.K. Referat Kultury i Oświaty, Biblioteka.

39. Wytknięty kurs (Stanowisko Polskiej Marynarki Handlowej po dniu 5 lipca 1945 r.). – Londyn: nakł. Związku Kapitanów, Oficerów Pokła-dowych, Maszynowych i Radjotelegrafistów Polskiej Marynarki Han-dlowej, [1945?]. – 50 s.; 21 cm.1 egz.: na s. tyt. i s. 50 pieczątka: Towarzystwo Pomocy Polakom, Wyd-ział Kulturalno-Oświatowy…

Stany Zjednoczone Ameryki 1. Domaszewicz Jan: Niezwykłe skarby (krótkie uwagi) : odbitka z „Po-

słańca św. Franciszka”. – Wyd. 2. – Pulaski Wisc: [b. w., 1918]. – 62 s.: il.; 23 cm.1 egz.; na okł., s. tyt., s. 61 pieczątki: Upominek od Społeczno-Narodo-wej Konferencji Rzymsko-Katolickiej w Stanach Zjednoczonych (Na-tional Catholic Wolfare Conference); Kierownictwo Szkoły Powszech-nej III Stopnia w Marx.

2. Druga czytanka dla Polskich Szkół Parafjalnych w Stanach Zjednoczo-nych Ameryki. Północnej – Niles: Wyd.: Drukarnia Sierocińca Św. Ja-dwigi, 1925 – 152 s.: il.; 19 cm.1 egz.; na s. tyt. pieczątka: R.C. Curatia Pastorams pro Polonis in Germania.

3. Gebert B[ronisław], Gebertowa G[izela]: Opowiadania z dziejów ojczy-stych. Cz. 1. – New York: Wyd.: The Polish Book Importing Co., 1942. – 142 s.: il.; 20 cm.1 egz.: na s. tyt. pieczątka: War Prisoners All World’s Commitee, Genewa.

4. Ładoń Feliks: Katechizm obrazkowy. – Chicago: Drukiem „Dziennika Chicagowskiego”, 1936. – 100 s.: il.; 18 cm.1 egz.: bez pieczątek, z obrazkiem św. w środku.

5. Łapińska Józefina: Harcerka na zwiadach (Vademecum harcerki cz. I). – Chicago: Wydano z Funduszów Rady Polonii Amerykańskiej Polish War Relief of U.S.A., 1945. – 160 s.: il.; 19 cm.1 egz.: na okł. i s. tyt. pieczątka: Dar Rady Polonii Amerykańskiej.

448


6. Matuszewski Ignacy: Granice zachodnie. – Nowy Jork: nakł. Komitetu Narodowego Amerykanów polskiego Pochodzenia, 1943. – 48 s.; 22 cm.1 egz.: bez pieczątek.

7. Ósma czytanka pisarze polscy dla Polskich Szkół Parafjalnych w Sta-nach Zjednoczonych Ameryki Północnej – Niles: Drukarnia Sierocińca Św. Jadwigi, 1931. – 348 s.; 19 cm.1 egz.: na s. tyt. pieczątka: R. C. Curatia Pastoralis Pro Polonis in Ger-mania.

8. Polska walcząca w pieśni. Zbiór pieśni i deklamacyi narodowych po-wstałych na tle walki o Niepodległość Polski / zebrał i ułożył A[ntoni] Wójcicki. – Chicago: nakł. Centralnego Komitetu Obrony Narodowej Ameryce Północnej, 1917. – 159 s.; 19 cm.1 egz.: bez pieczątek.

9. Powiślak M., Leśny St.: Miłość romantyczna? – New York: Wydawnic-two PION – New York, London, Cairo 1946. – 126 s.; 17 cm.1 egz.: na s. tyt. pieczątka: Zjednoczenie Polskie w Niemczech, Księgar-nia Społeczna, Kolportaż.2 egz.: na okł., s. tyt., s. 3 pieczątki: SPK (okrągła): Polish Comba-tants Association, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie okupacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty, Biblioteka.

10. Słowa prawdy o pijaństwie i trzeźwości oraz rady dla trzeźwych… : Od-bitka z „Miesięcznika Franciszkańskiego” – Pulaski Wisc: Druk „Mie-sięcznik Franciszkański”, 1916. – 187 s.; 22 cm.1 egz.: na okł., s. tyt. pieczątki: SPK (okrągła): Polish Combatants Asso-ciation, Stowarzyszenie Polskich Kombatantów, Oddział na terenie oku-pacji brytyjskiej Niemiec; S.P.K. Referat Kultury i Oświaty, Biblioteka; okrągła: Worlds YMCA/YWCA, Team 6.

11. Słowa prawdy o pijaństwie i trzeźwości oraz rady dla trzeźwych... – Wyd. 2. – Pulaski Wisc: Druk „Miesięcznik Franciszkański”, 1916. – 186 s.; 22 cm.1 egz.; na s. p. tyt. i s. tyt. pieczątka: YMCA, World’s YMCA / YWCA with UNRRA, Team 6.

12. W gromadzie zuchów / pod red. Jadwigi Zwolakowskiej. – New Jork: nakł. Girl Scouts of America, 1945. – 320 s.: il.; 18 cm. – (Biblioteka Harcerska, tom 8).1 egz.: bez pieczątek.

13. Złoty Jubileusz 50 lecia pracy scenicznej Władysława Ochrymowicza. – Nowy Jork: [b. w.], 1956. – 24 s.; 23 cm.

449


Fot. 1. Przykładowe okładki druków znajdujących się w kolekcji Stowarzyszenia Ochrony Poloników Niemieckich w Opolu. Źródło: SOPN. Zdjęcia: Maria Kalczyńska, Agnieszka Łakomy-Chłosta.

Wszystkie fotografie pochodzą z okładek

450


Bibliografia

Czarnik O.S., W drodze do utraconej Itaki. Prasa, książki i czytelnictwo na szlaku Sa-modzielnej Brygady Strzelców Karpackich (1940-1942) oraz Armii Polskiej na Wscho-dzie i 2. Korpusu (1941-1946), Warszawa 2012.

Kalczyńska M., Łakomy A., Materiały źródłowe do katalogu wydawnictw emigra-cyjnych opracowane na podstawie kolekcji Stowarzyszenia Ochrony Poloników Nie-mieckich. Cz. 1 Niemieckie polonika hipisowskie, „Z Badań nad Książką i Księgozbiora-mi Historycznymi” 2016, t. 10, s. 263-380.

Literatura polska na obczyźnie w latach 1940-1960. Praca zbiorowa. T. 1, pod red. T. Terleckiego, Londyn 1964.

Pietrzak J., Polscy uchodźcy na Bliskim Wschodzie w latach drugiej wojny świato-wej. Ośrodki, instytucje, organizacje, Łódź 2012.

Polonia w Europie. Praca zbiorowa, pod red. B. Szydłowskiej-Ceglowej, Poznań 1992. Warszawa nad Tamizą. Z dziejów polskiej emigracji politycznej po drugiej wojnie

światowej, pod red. A. Friszke, Warszawa 1994. Zachariasiewicz W., Etos niepodległościowy Polonii amerykańskiej, Warszawa 2005.

451


Maria Cubrzyńska-LeonarczykBiblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Warszawa, [email protected]

«Najszlachetniejszy ze wszystkich znaków własnościowych». Na marginesie lektury książki

Arkadiusza Wagnera Superekslibris polski. Studium o kulturze bibliofilskiej i sztuce od

średniowiecza do połowy XVII wieku, Toruń 2016Abstract

«The noblest from among all bookplates». Commentaries to the Book by Arkadiusz Wagner The Polish Supralibros. The study on Bibliophile Culture and Art from Medieval

Ages up to the mid 17th Century, Toruń 2016

The article results from a critical lecture of the book, written by the art historian and bibliologist Arkadiusz Wagner from Toruń 2016. This is the first in Polish academic literature complete monography of supralibros within the Polish Crown and the Great Duchy of Lithuania, since medieval ages up to the mid of 17th century. Wagner describes Pollish history of «the noblest of all bookplates» within a context of bibliophile culture and art in Poland and Europe.

Author of the review refers critically to the structure and geographical scope of the text (omission of the Pomerania and Silesia), to the definition of „supralibros” or other terms used by A. Wagner. However, she concluded that her remarks do not detract value of the book, which seems to stay valid in next decades and become a fundament of further researches.

Key words: bibliology – history of art – tegumentology – provenance re-search – supralibros – bibliophily – Poland since medieval ages up to the mid of 17th century.

ARTYKUŁY RECENZYJNE

453




Słowa kluczowe: bibliologia – historia sztuki – tegumentologia – badania proweniencyjne – superekslibris – bibliofilstwo – Polska od średniowiecza do połowy XVII w.

Miłośnicy i znawcy zabytkowej książki otrzymali okazały i ważny tom poświęcony problematyce superekslibrisu w kulturze dawnej Polski. Oka-zały nie tylko ze względu na jego zawartość, ale też objętość – 494 stron zasadniczego tekstu, opatrzonego wieloma reprodukcjami całości opraw, podobiznami superekslibrisów i ich fragmentów. Ważny, bo jest to pierwsza w polskiej bibliologii monografia poświęcona temu zagadnieniu, po wielu mniejszych i większych opracowaniach analitycznych oraz przyczynkach, publikowanych od XIX w. przez najwybitniejszych znawców dawnej książki (nb. wśród nich Autor recenzowanej publikacji wymienił w Wybranej biblio-grafii aż 37 własnych opracowań, przyczynków i sprawozdań).

Praca składa się z dziewięciu rozdziałów, z których pierwszy obejmuje Uwagi wstępne i stan badań polskich oraz obcych, odnoszących się do proble-matyki polskiej (s. 11-36). A. Wagner postrzega superekslibris jako wytwór artystyczny i materialną oznakę bibliofilstwa, ale też cenne źródło historycz-ne, „pomnik przeszłości” pomocny przy rekonstrukcji księgozbiorów, przy-wołujący „sylwetki wybitnych postaci z minionych epok” (s. 11). Trzeba tu jednak dodać, że istnieją dziesiątki tych szlachetnych znaków, których nadal nie umiemy zidentyfikować, bowiem niekoniecznie należały one do „wybit-nych postaci”. Monografia nie omawia bynajmniej całości zagadnienia, inte-resującego dla polskiego historyka epoki wczesnonowożytnej. Zakres czaso-wy sięga od początków zjawiska do połowy XVII w., czyli do nieszczęsnych lat „potopu”, który obrócił w perzynę wiele zabudowań historycznych, sprzy-jając rabunkom dóbr kultury, w tym bibliotek. Obrany zaś zasięg terytorialny pozbawia nas wiedzy o znakach pomorskich, a przede wszystkim śląskich, o których Autor wyraża kontrowersyjną opinię, że od „schyłku średniowiecza reprezentowały niemiecką kulturę bibliofilską” (s. 12), z czym nie sposób do końca się zgodzić. Kraina ta rzeczywiście nie była już formalnie częścią pań-stwa polskiego, jednakowoż biorąc pod uwagę żywe stosunki Śląska z Akade-mią Krakowską w XVI w., powiązania gospodarcze, handlowe, finansowe, kontakty rodowe mieszczaństwa itp., trudno nie zauważyć interesu współcze-snej nam nauki polskiej w badaniu tej wielokulturowej dzielnicy. Wystarczy popatrzeć na ‒ nieuwzględnione przez Autora ‒ renesansowe, otoczone wstę-gami superekslibrisy, m.in. wywodzącego się z Schildbach na Śląsku (dziś Bożycz) Krzysztofa Czetwicza, notariusza żup wielickich (1548) i kupca sol-nego w Bochni (1552-1558), czy znak Georga Scultetusa, sufragana wrocław-skiego, wykonany w tym mieście między rokiem 1606 a 1613 (pokazany na il. 17), by bez trudu wskazać elementy stylistyki śląskich heraldycznych

454

Maria Cubrzyńska-Leonarczyk

znaków własnościowych z XVI w. łączące się z kulturą Królestwa Polskiego. Nieuwzględnienie tematyki śląskiej (niekiedy jest ona wspomniana jedynie jako przejaw kultury obcej) to wielka strata dla dzisiejszego czytelnika, unie-możliwiająca ogląd całości w określonym przez Autora czasie. Nadzieja, że może kiedyś ktoś opracuje tom poświęcony tylko superekslibrisom śląskim rysuje się mgliście, zwłaszcza gdy ma się w pamięci lukę wydawniczą w po-staci śląskiego tomu wydawnictwa Drukarze dawnej Polski, firmowanego po-cząwszy od roku 1959 przez Instytut Badań Literackich i Bibliotekę Narodo-wą w Warszawie (BN). Można też ze względu na całość zagadnienia żałować, że Autor nie uwzględnił całej epoki staropolskiej włącznie z oświeceniem, w którym owe znaki własnościowe występują co prawda znacznie rzadziej, ale trafiają się też okazy wybitne, jak superekslibris Hugona Kołłątaja czy Aleksandra Chodkiewicza. Do takiego ujęcia przyczynił się zapewne „nikły stan przebadania zbiorów dawnych polskich opraw” (s. 35), czyli brak dostę-pu przede wszystkim do odpowiednich reprodukcji. W każdym razie Autor podkreśla swoje kilkunastoletnie badania pozwalające mu przeanalizować „ponad 400 superekslibrisów [...] często w więcej niż jednym egzemplarzu” (s. 33). Zwraca uwagę także, iż „w kilkudziesięciu przypadkach” wykazał „księgoznaki nieznane i niezidentyfikowane”, jednakowoż przedstawiony na ilustracji 172 jako anonimowy znak z herbem Leliwa i tłoczeniami „B M/ C W” można bez większego trudu rozwiązać jako: Balthasar Miaskowski Ca-nonicus Wladislaviensis (zm. w 1632). Drobnej korekty wymaga też informa-cja jakoby pierwszą wzmiankę o superekslibrisach polskich podał Jan Daniel Janocki w roku 1752 – chodzi o dzieło wydane w Dreźnie rejestrujące wybra-ne rękopisy z Biblioteki Załuskich1. Sądzę, że tę datę można przesunąć o co najmniej sto lat wstecz. Otóż znany siedemnastowieczny polihistor Szymon Starowolski, nie używając oczywiście słowa „superekslibris”, podkreśla wszakże jego rolę i funkcję w kulturze codziennej współczesnej sobie Polski słowami: „[...] na kochanych księgach naszych, które każemy drogo oprawić, roskazuiemy zaraz i herb nasz na nich położyć, częścią dla ozdoby, częścią aby poznano czyia to księga iest”2. O „herbach” na książkach w znaczeniu znaku własnościowego mówią także późniejsi uczeni, co podkreśla Autor, jak choćby Joachim Lelewel w 1823 r. czy uczeni z XX w., a dodam, że można znaleźć to wyrażenie nawet w publikacji z ostatnich lat3. Obecnie określenie

1 J.D. Janocki, Specimen Catalogi Codicum Manuscriptorum Bibliothecae Zaluscianae, Dresdae 1752, s. 12-13.

2 S. Starowolski, Kazanie wtore o nowym oswieciniu [!] świata przez Maryą, iako przez księgę iaką cudownie pisaną, [w:] tenże, Swiątnica Panska Zamykaiąca w sobie Kazania Na Vroczystosci Swiąt Całego Rokv..., Kraków 1645, s. 602.

3 Zob. J. Wojtkowski, Katalog druków XVI wieku Biblioteki Wyższego Seminarium Metropolii Warmińskiej «Hosianum» w Olsztynie, Lublin 2012.

455

«Najszlachetniejszy ze wszystkich znaków własnościowych». Na marginesie lektury...

to jednak odnosi się zwykle do przedstawienia herbu, ew. gmerku, a nie „do wszelkich tego rodzaju przedstawień na oprawach” (s. 13), jak informuje Au-tor, co ma swoje konsekwencje w dalszych jego wywodach, do których jesz-cze wrócę. W przeglądzie dotychczasowego dorobku polskich znawców książki Autor, zdaje się, nie w pełni docenia zasługi wybitnego uczonego Ka-zimierza Piekarskiego: „[...] efekty pozostałych po nim prac okazały się dość skromne”, a poglądy „zwięźle sformułowane” (s. 17), zapominając jakby, że owe „sformułowania” zachowują swoją moc po dzień dzisiejszy, w odróżnie-niu od niektórych innych późniejszych ekspertów, potrafiących gadatliwością i powtarzaniem tych samych informacji zapełniać czasopisma i rozmaite tomy. I może warto przypomnieć, że Piekarski przeżył tylko 51 lat (1893-1944), a pracował naukowo właściwie do wybuchu wojny, czyli raptem do 46. roku życia. Bez szczególnego wizjonerstwa można sobie wyobrazić, że przed uczonym były jeszcze ogromne perspektywy twórczego spożytkowa-nia rozlicznych zajęć rejestracyjnych i dokumentacyjnych. Odnoszę też wra-żenie, że Autor oceniając dotychczasowy dorobek badań w interesującym go temacie wymienia wiele opracowań, których wartość merytoryczna nie jest – powiedzmy wprost – doniosła, jednak są one wyposażone w ilustracje na-dal przydatne w badaniach porównawczych (vide prace Rudolfa Kotuli czy o stemmatach Franciszka Pilarczyka). Zaskakuje też nader wysoka ocena „merytorycznie cennego, choć skromnie wydanego” (s. 23) katalogu wysta-wy „Oprawy polskie”, zorganizowanej w BN przez Towarzystwo Przyjaciół Książki w 1987 r., który oceniłam znacznie bardziej krytycznie w opubliko-wanej ongiś recenzji4, nb. nie uwzględnionej przez Autora. Pomija on zresz-tą i inne recenzje. Należy przy tym podkreślić znaczne wykorzystanie litera-tury zagranicznej i odpowiednich baz internetowych odnoszących się do problematyki oprawoznawczej. Przy okazji – dziękuję za pełne rewerencji słowa kwitujące dorobek Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie (BUW) w zakresie... właśnie czego? A. Wagner mówi o oprawoznawstwie – o albu-mie autorstwa Marii Sipayłło wydanym w 1988 r. napisał, że jest: „Donio-słym aktem w rodzimej tegumentologii” (s. 24), o drugiej części mojego autorstwa z roku 2001: „publikacja [...] wpisuje się w obserwowany od oko-ło ćwierćwiecza proces powolnego ożywienia się dyskursu tegumentolo-gicznego” (s. 25), gdy tymczasem obie publikacje, jak sam zauważa, nie zawierają z reguły podobizn opraw, a jedynie wykadrowane superekslibrisy, ograniczające się co najwyżej do zwierciadła okładziny. Wymienione albu-my były bowiem przygotowane jako efekt rozbudowanych badań prowe-niencyjnych od lat prowadzonych w BUW. Studia powstałe w Gabinecie

4 M. Cubrzyńska-Leonarczyk, Oprawy polskie od XII wieku do czasów współczesnych, „Biuletyn Historii Sztuki” 1988, R. 50, nr 1-2, s. 137-139.

456


Starych Druków obejmują naturalnie i superekslibrisy, jako jeden z istotnych znaków własnościowych będący fragmentem oprawy, ale zasadniczo badania prowadzone w BUW nie skupiają się na tegumentologii. Prace tu powstałe rzadko dotykają problemów oprawoznawczych: opisu konstrukcji i dekoracji oprawy, jej stanu zachowania, identyfikacji warsztatów introligatorskich i po-dobnych. I to stanowi zasadniczą różnicę spojrzenia na owe znaki własno-ściowe – Autor recenzowanej książki rozpatruje je przede wszystkim jako element dekoracji oprawy o charakterze własnościowym, nie zawsze zresztą nazywając prezentowany dziedziczny znak rodowy (choć cytuje stosowną li-teraturę, gdzie jest on nazwany). W BUW natomiast widzimy superekslibris jako jedno ze źródeł badań proweniencyjnych, jedną z oznak własności obec-ną w opracowywanym woluminie, utożsamiany zazwyczaj (ale nie zawsze) z pierwszym właścicielem książki. Zatem – tegumentologia nie jest dla nas celem samym w sobie, choć identyfikując właścicieli książek i opisując ich znaki przyczyniamy się w jakiś sposób do jej rozwoju. Idąc dalej – zupełnie inaczej widzimy ten znak, jak i jego określenie.

Zagadnieniu temu poświęcony jest rozdział drugi: Zakres pojęcia (s. 37-62). Autor przedstawia w nim etymologię słowa „superekslibris” i dzieje jego stosowania, zarówno w piśmiennictwie polskim, jak i obcym. Słowo to zostało „stworzone dopiero u schyłku XIX w. przez badaczy i kolekcjonerów książek” (s. 37), zaś powszechnie jego przyjęcie „w spolonizowanej, słowni-kowej wersji nastąpiło w okresie powojennym” (s. 40). Inne stosowane w li-teraturze, zwłaszcza w XX w., formy tego terminu nazywa „terminologicz-ną swobodą i zamierzonym archaizowaniem” lub wręcz, z pewną przesadą, „niewiedzą, by nie rzec ignorancją” (tamże). Niemniej jednak dokonany przez Autora przegląd obcych opracowań (niemieckich, francuskich, hisz-pańskich, włoskich i anglojęzycznych) wskazuje, że ów rygoryzm nie jest w tamtych kręgach naukowych aż tak ścisły i różne formy nazywania zna-ków własnościowych na oprawie książek są stosowane wymiennie. Wszakże dla Autora punktem wyjścia do rozważań jest definicja pojęcia „supereksli-bris” z roku 1971, użyta w EWOK, w jego opinii niewystarczająca („zakres znaczeniowy pojęcia jest wąski i uproszczony, co prowadzi do problemów klasyfikacyjnych”, s. 43). Chodzi o nieuwzględnienie w tej pożytecznej en-cyklopedii m.in. różnych technik sporządzenia znaku, jego lokalizacji, a tak-że o to, co on przedstawia (herb, monogram, motyw symboliczny, napis pełny i skrócony). Właściwie, według Autora, wszystko co znajduje się na zewnętrznej części okładzin, a ma coś wspólnego z introligatorskim „ozna-czaniem własności księgi” (s. 44) jest superekslibrisem. Twierdzenie to pod-piera logiką „zarówno z etymologicznej, jak i funkcjonalnej perspektywy”. Zabrakło jednak perspektywy historycznej, sięgającej jak wskazałam, przy-najmniej XVII w., choć przecież wcześniej Autor analizował w tym zakresie

457


dokonania polskie i obce. Zabrakło również perspektywy estetycznej (pla-stycznej), mimo iż jako historyk sztuki różnym fragmentom wyobrażeń pla-stycznych poświęcił sporo miejsca. Dla mnie rozstrzygnięcie tej kwestii nie jest aż tak oczywiste. Owszem, na oprawie zdarzają się różnorodne znaki po-czynione przez introligatora, które wskazują na właściciela książki. Czasami spotykamy także pozaintroligatorskie pośrednie dowody posiadania danego woluminu, np. poprzez pomalowanie grzbietu książki w określony sposób lub określoną barwą. Można je uznać za znaki własnościowe, ale nie zawsze będą to superekslibrisy. Przecież nie każdy znak własnościowy, który jest przyklejony na wewnętrznej wyklejce oprawy lub na kartach ochronnych jest ekslibrisem. Nie jest nim np. nalepka sygnaturowa czy inwentarzowa (nieraz rozbudowana) wskazująca posiadacza, list jego autorstwa lub skie-rowany do niego, nalepka księgarska, bilet wizytowy itp. Dlaczego zatem wszystko, co znajduje się na oprawie a sugeruje właściciela i jest uczynione w sposób introligatorski ma być superekslibrisem? Superekslibris, według znanej opinii K. Piekarskiego, ten „najszlachetniejszy ze wszystkich znaków własnościowych”5, to w moim rozumieniu, zgodnie z naukami pobierany-mi ongiś w naukowych bibliotekach polskich, określony znak symboliczny w rozbudowanej kompozycji artystycznej: herb, gmerk, godło, emblemat, monogram wiązany. Niekiedy mogą to być inicjały ozdobione np. wianusz-kiem kwiatowym czy innym elementem ornamentalnym, w niektórych przy-padkach nawet napis, sporządzony według określonej graficznej koncepcji lub zaprojektowany i wytłoczony z jednej matrycy, ale nie pojedyncze tło-czone litery (sygle, jak je Autor nazywa, ja – jeśli już – to wolałabym sigle, tak jak ekslibris). Pojedyncze litery odbijane z oddzielnych tłoków, pozba-wione wszelkich ozdób i pomysłu artystycznego, mogą oczywiście symbo-lizować właściciela księgi, jest to bowiem jeden ze znaków proweniencyj-nych, jednak nie nazwałabym go superekslibrisem. Ponadto spytajmy – cóż jest szlachetnego w oprawie wyposażonej w pojedyncze litery (inicjały lub ich zestaw), nierzadko zresztą odbite niestarannie z przyciężkiego, czasa-mi niezgrabnego introligatorskiego tłoka? Zaliczanie ich do kategorii „szla-chetnych” superekslibrisów stanowi kość niezgody między piszącą te słowa a Autorem, do czego jeszcze wrócę.

Cenną częścią recenzowanego materiału jest kodyfikacja kategorii zwią-zanych z pojęciem „superekslibris”. Jest to – jak rozumiem – samodzielna propozycja twórcy recenzowanej pracy, a nie efekt dyskusji zainteresowa-nych osób z różnych polskich ośrodków naukowych, a notujemy w tym

5 K. Piekarski, O superexlibrisie polskim, [w:] Katalog wystawy pięknej książki polskiej urządzonej z powodu IV. Zjazdu Bibliotekarzy Polskich w Warszawie, 31 maja - 15 czerwca, Warszawa 1936, s. 29.

458


zakresie duże różnice terminologiczne, co już sygnalizowano. Ciekawa rzecz – Elżbieta Pokorzyńska, znawczyni historii polskich opraw, zwłaszcza XIX-XX w., wśród czekających na rozstrzygnięcie dylematów terminolo-gicznych w związku z potrzebą przygotowania słownika oprawoznawcze-go w ogóle nie widzi potrzeby dyskusji wokół pojęcia co jest, a co nie jest superekslibrisem6. Propozycja A. Wagnera jest zatem ważna, mimo poczy-nionych zastrzeżeń. Ze względu na formę wykonania tego księgoznaku Au-tor wymienia aż dziewięć jego rodzajów: superekslibris wyciskany (ślepo, złocony/srebrzony, czerniony), plakietowy, malowany (z cięciem w skórze, z wyciskami złoconymi lub złocony i malowany), rysowany (piórem lub pędzelkiem, a także z rysunkiem wgłębnym w licu skóry za pomocą meta-lowego sztyftu), nacinany (ledersznytowy), rytowany/wycinany (nożykiem lub dłutkiem drzeworytniczym), złotniczy, zapięciowy i haftowany. Niektó-re kategorie znamy z licznych przykładów, inne występują jednostkowo, o niektórych (np. rytowanych) mało kto wie. Na uwagę zasługuje komentarz do pierwszej kategorii, tj. superekslibrisów wyciskanych. Określenia „wy-cisk/wyciskanie” Autor używa zamiast tradycyjnego „tłok/tłoczenie”, któ-re rezerwuje dla słownictwa odnoszącego się do dokonań typograficznych (drukarskich). Przypomnijmy w tym miejscu, że słowa „wycisk”, a nawet paskudny „wytłok” używali już wcześniejsi znawcy zagadnienia, ale osta-tecznie upowszechniło się w obu dziedzinach badań osiągnięć drukarskich i introligatorskich określenie „tłok” i jego pochodne. Charakterystyczne, że w ilustracjach zamieszczonych do hasła „wycisk” w popularnym interne-towym źródle, jakim jest Wikipedia, pokazano tylko zdjęcia związane z... protezowaniem szczęki i ortodoncją.

Następną kategorię związał Autor z ikonografią znaku. Tu mamy trzy główne, wymienione już powyżej rodzaje z podgrupami, a mianowicie su-perekslibrisy herbowe (wraz z gmerkami oraz z godłami), zwykle łączone z napisami lub inicjałami, kompozycje monogramowe tzw. wiązane, często odwołujące się do form kaligraficznych oraz tzw. napisowe (słowne, nieraz liternicze) występujące w dwóch podgrupach: z imieniem i nazwiskiem lub nazwą instytucji oraz z inicjałami lub stosowanymi w abrewiacjach suspen-sjami. Co do napisowych, powyżej już wyraziłam swoje obiekcje (można je traktować jako głos w dyskusji). Tu dodam, że z pewnością do tej grupy za-liczyłabym piętnastowieczny superekslibris profesora Akademii Krakowskiej Andrzeja z Łabiszyna, wykonany przez Walentego z Pilzna, ułożony z podłuż-nych tłoków „w typie włoskich barrette imitujących ornamenty na oprawach islamskich” (s. 120, il. 32), czy znak donacyjny w typie tabula ansata (tablica

6 Zob. E. Pokorzyńska, O potrzebie słownika oprawoznawczego, [w:] Tegumentologia polska dzisiaj, red. A. Wagner, Toruń 2015, s. 71-72.

459


uszata) Sebastiana Petrycego dla Akademii Krakowskiej (s. 301, il. 127), czy również nawiązujący do tradycji włoskiej podwójny znak (na okładzinie gór-nej i dolnej) Jana Silviusa z 1530 r. (w moim albumie tabl. 2a-b), czy wreszcie jeden z superekslibrisów Zygmunta Augusta z 1549 r. w typie italianizującej plakiety napisowej (s. 299, il. 125). Natomiast przenigdy nie zaliczyłabym do tej kategorii wytłoczonych (jak chce Autor ‒ wyciśniętych) z oddzielnych tłoków introligatorskich liter bez żadnej kompozycji i sztafażu zdobniczego czy ikonograficznego. Autor stwierdza, że „z perspektywy badawczej margi-nalizacja tego rodzaju superekslibrisów utrudnia pełne zobrazowanie postaw bibliofilskich względem idei oznaczania ksiąg” (s. 52). Zupełnie nie rozumiem tego stwierdzenia, utożsamiającego „postawę bibliofilską” z używaniem ozna-czenia własności na oprawie w postaci topornie odbitych liter z pojedynczych tłoków. Wytrawny miłośnik ksiąg używał wielu sposobów zaznaczenia swo-jej własności w sposób estetyczny, czasem w jednej książce spotykamy kil-ka jego oznaczeń; wśród nich były i tłoczone na oprawie inicjały lub imię z nazwiskiem i wszystkie one oczywiście znajdą odpowiednie miejsce przy opisie proweniencyjnym danego egzemplarza, niekoniecznie będąc supereks-librisem. Dodam jeszcze w tym miejscu, że właściwe superekslibrisy napiso-we sprokurowane z jednej sztancy, w Polsce stosowane są częściej dopiero w XIX w., np. przez Aleksandra Benedykta Batowskiego (zm. 1841).

Wreszcie ostatnia grupa to kategoria superekslibrisów wyodrębniona pod kątem użycia odpowiednich narzędzi introligatorskich. Chodzi o supereks-librisy introligatorskie, popularnie zwane składankami introligatorskimi, których „istotą jest sporządzenie kompozycji z osobnych narzędzi introli-gatorskich o uniwersalnym przeznaczeniu” (s. 53-54). Ciekawym, własnym odkryciem Autora, znanym już z jego wcześniejszych prac, jest wyodręb-nienie znaków introligatorsko-drukarskich. Chodzi o dwojakie zastosowa-nie drewnianych klocków z wyrytowaną kompozycją heraldyczną, która mogła być odbita wewnątrz druku, najczęściej towarzysząc dedykacji, jak i na oprawie w formie superekslibrisu. Jak pokazały badania Autora było to zjawisko często spotykane w produkcji polskiej książki XVI-XVII w., ale sądzę, że raczej w przypadkach, gdy superekslibris z drewnianej matrycy był odbijany w limitowanej liczbie egzemplarzy. Trudno bowiem wyobrazić so-bie kilkusetkrotne użycie drukarskie drewnianego klocka i analogiczną ilość razy w prasie introligatorskiej, co skutkowałoby znacznym zdefektowaniem narzędzia. Wreszcie dochodzi Autor do superekslibrisów właściwych, wyko-nanych „w metalu lub w drewnie na specjalne zamówienie” jako „najszla-chetniejszej kategorii księgoznaków introligatorskich” (s. 54). Znaki te mogą być wykorzystane do różnych celów (np. administracyjnych, na księgach urzędowych), ale zawsze dotyczą tej samej osoby – w odosobnionych przy-padkach tej samej rodziny, jak np. szesnastowieczne superekslibrisy z herbem

460


Nowina Krzysztoporskich, ojca Jana i syna tegoż imienia. W tym miejscu poruszono problem wielu znaczeń użycia herbu introligatorskiego, bowiem nie zawsze jest on znakiem własnościowym. Tak bywa w przypadku herbów królewskich i rzadziej dostojników państwowych, odbitych na niektórych drukach jako środki propagandy królewskiej bądź państwowej. Stanowią one tzw. superekslibrisy nakładowe dla pojedynczych egzemplarzy lub części na-kładu. Podobnie ma się sprawa z oznaczeniem herbowym donacyjnym lub dedykacyjnym. Superekslibrisy fundacyjne z kolei mówią o zaangażowaniu fundatora w powstanie jakiejś oprawy do księgi darowanej innej osobie lub instytucji, lub zgoła o jej renowacji, jak np. Benedykta z Koźmina dla Bi-blioteki Jagiellońskiej – tabl. XVII, do opisu tego znaku na s. 226 wkradł się chochlik drukarski i przemienił wyraz „Librariae” w „Liberiae”, podobnie jak do podpisu pod il. 146 gdzie zamiast ekslibrisu Chodkiewiczów czyta-my o ekslibrisie Sapiehów. Nadmieńmy jeszcze o niektórych późniejszych oprawach ważnych rękopisów z Biblioteki Załuskich z herbem króla Stani-sława Augusta, sporządzonych jego kosztem, czy też o niektórych oprawach z herbem Jelita Ignacego Augustyna Kozierowskiego, prepozyta mstowskie-go (bo miał też i własny księgozbiór), wykonanych lub naprawianych dla ka-noników regularnych w Mstowie. Herby władców na oprawach, znane u nas z terenu Śląska i Pomorza, jeśli im nie towarzyszą własnościowe oznaczenia liternicze nie stanowią superekslibrisu, ale – co słusznie podkreśla Autor – są „znakami podległości danego warsztatu introligatorskiego lokalnemu wład-cy, a jednocześnie manifestacją lojalności właściciela księgi wobec niego” (s. 57). Analogiczną funkcję spełniały portrety władców na oprawach (s. 54), znane w Polsce z kilku warsztatów krakowskich, choć jako superekslibris były popularne w kręgu niemieckim. Spotykane na oprawach herby miejskie także mogą być interpretowane jako superekslibrisy bibliotek miejskich lub archiwów tylko w niektórych przypadkach. Obecnych na obcięciach kart her-bów, inicjałów, napisów nie zalicza się do superekslibrisów gdyż należą one do bloku książki, a nie do jej oprawy. Z niewiadomych powodów kwalifikuje Autor superekslibrisy grzbietowe jako „szczególny przypadek”. Chodzi chy-ba o ich nietypowe umiejscowienie, bo mogą one być zarówno właściwe, jak i introligatorskie. W opisywanym okresie jednak tego typu znaku zasadniczo nie używano, wszelako wskazany na s. 60 przykład z XVIII w. dotyczy Fran-ciszka Podoskiego, a nie Franciszka Bielińskiego, jak podaje Autor.

Takie to spectrum typów „najszlachetniejszego księgoznaku” poznajemy z recenzowanego opracowania. Dla piszącej te słowa jest to rozdział najważ-niejszy, ale i najbardziej dyskusyjny. Nie zapominajmy przy tym, że możli-we są i inne podziały charakteryzujące superekslibris, np. według kryterium stanu społecznego, co czyni sam Autor omawiając w dalszych częściach poszczególne znaki z XV, XVI i pierwszej połowy XVII w. Znane są wcze-

461


śniejsze opracowania tego rodzaju, np. o polskich księgoznakach królew-skich czy lekarskich.

Do części ogólnej opracowania należy także rozdział trzeci zatytułowany Tło europejskie (s. 63-105). W podrozdziale Księgi i ich właściciele Autor przypomina, począwszy od głębokiego średniowiecza, historię oznaczania własności ksiąg lub ich fundacji w różnych obszarach kulturowych, na opra-wach złotniczych, skórzanych, pergaminowych i z tkanin. Superekslibris od-bity z tłoków introligatorskich upowszechnił się w drugiej połowie XV w. Autor zwraca uwagę na napisy i herby nacinane w skórze, znane zwłaszcza w obszarze południowoniemieckim, nie zapominając przy tym o cysterskim warsztacie w Rudach Śląskich (wsi w powiecie raciborskim, a nie w mieście Ruda Śląska, s. 70). Podkreśla rozwijający się od początków XVI w. krąg włoski z różnymi formami tarcz herbowych oraz popularyzację supereksli-brisów napisowych w formie antykwowych inskrypcji umieszczonych we wnętrzu pierścieni, w owalnych medalionach, w arabeskowych ramkach na środku zwierciadła oprawy, w tablicach inskrypcyjnych ujętych zdobieniami maureskowymi (s. 77-78). Nie znajdujemy tu wprawdzie ważnej informa-cji czy są to napisy odbijane z pojedynczych tłoków, czy z odpowiednich plakiet, ale i tak w każdym przypadku zaliczylibyśmy je – zgodnie z tym, co powiedziano powyżej – do superekslibrisów, a nie tłoczeń własnościo-wych. Autor charakteryzuje też powszechnie znany efektowny świat super- ekslibrisów francuskich (manierystyczne ramy ornamentalne, kompozycje kartuszowe, herbowe wzbogacone pod koniec wieku monogramami, ozdoby a semé, a la fanfare itp.) oraz krąg żywotnej od początku XVI stulecia tra-dycji niemieckiej, mimo narastających wpływów w introligatorstwie mody francuskiej. Tu Autor uwypukla, obok skromnych herbów wycinanych na klockach drzeworytniczych, charakterystyczne dla tego obszaru, wielopo-lowe (na s. 86 mówi: wysmakowane, dodam: niezwykle trudne do ustale-nia i opisania) kompozycje heraldyczne z tarczami i paroma klejnotami na hełmach. Przypomina też prostokątne plakiety własnościowe stosowane na gęsto radełkowanych oprawach w tzw. „Wittenberger Stil”, popularne u nas w luterańskich kręgach Pomorza i Śląska. Wszystkie te formuły supereks-librisów znane z renesansu są kontynuowane i później, choć rozwijają się i inne, zgodnie z lansowanymi w introligatorstwie stylami dekoracji okła-dzin. Dopełnieniem europejskiego obrazu dekoracji opraw i używanych własnościowych znaków introligatorskich jest interesujący podrozdział Europejskie polonica (s. 94-105). Omówiono w nim znane z literatury eg-zemplarze ksiąg oprawionych wprawdzie poza Polską, ale należących do Polaków i ozdobionych ich superekslibrisami (analiza niektórych z nich sta-nowiła wcześniej oddzielne publikacje Autora). Zaczyna od wspaniałej opra-wy ledersznytowej zachowanego szczęśliwie do dzisiaj rękopisu z XIV w.

462


463


Liber revelationum coelestium św. Brygidy Szwedzkiej przechowywanego w Muzeum Diecezjalnym w Płocku. Niegdyś za twórcę tej oprawy uzna-wano introligatora katedralisa Jana Kropacza z Kłobucka (jego nazwisko jest wycięte na grzbiecie oprawy), dzisiaj uważa się ją za oprawę czeską, sporządzoną dla Kropacza, gdy studiował on w Pradze ok. 1400 r. Dalej Au-tor wymienia oprawy włoskie z 1536 r., „wykonane w weneckiej pracowni Andrea di Lorenzo vel Mistrza Mendozy dla polskiego studenta z Padwy i późniejszego biskupa, Andrzeja Czarnkowskiego herbu Nałęcz” (s. 96). Z tej samej pracowni pochodzi oprawa z lat 30. XVI w. z superekslibrisem donacyjnym dla biskupa krakowskiego Piotra Tomickiego. Włoskiej pro-weniencji są także księgi z superekslibrisami polskich władców darowane im przez papieża lub przez italskich książąt, szczególnie dla dynastii Wa-zów. Z Francji pochodzą znane powszechnie oprawy heraldyczne Henry-ka Walezego sporządzone już po jego ucieczce z Polski w roku 1574, ale zawierające obok francuskich herby Królestwa Polskiego. Wspomniano też koneksje polskich królewien – znak księżnej brunszwickiej Zofii Jagiellonki i Katarzyny Jagiellonki, matki Zygmunta III oraz powstałe w niemieckich ośrodkach akademickich oprawy dla polskich studentów: Michała Koryciń-skiego, gdańszczanina Szymona Clüvera oraz jednostkowe dzieło z supe-rekslibrisem Jana Łaskiego młodszego z roku 1540. Z Niemiec pochodzi też jeden z księgoznaków dedykacyjnych dla Stanisława Karnkowskiego, biskupa kujawskiego (1572). Czeskiej proweniencji są haftowane oprawy opata norbertanów w Hradište na Morawach Jana Ponętowskiego, jak też biskupa w Ołomuńcu Stanisława Pawłowskiego (1579-1598). Nie jest tych przykładów zbyt wiele, część może być jeszcze w zbiorach polskich nieroz-poznana. Tym bardziej – sądzę – należy wspomnieć tu o odwrotnej sytuacji kontaktów europejskich, mianowicie o znakach własnościowych grupy cu-dzoziemców przebywających czasowo w Polsce i tu zostawiających swoje książki, a mianowicie dyplomatów, w tym nuncjuszy i legatów papieskich. W BUW na przykład jest przechowywana książka z okazałym superekslibri-sem Giovanniego de Torres, nuncjusza w Polsce w latach 1645-16527.

Superekslibris polski ze względu na specyfikę rodzimej heraldyki (przy-należność wielu rodów do określonego herbu) oraz dominantę krakowskie-go ośrodka wydawniczo-introligatorskiego wykształcił inny niż w Europie charakter. Mówią o tym trzy następne rozdziały ujęte w porządku chrono-logicznym: czwarty Początki zjawiska (do około 1500 roku) na s. 106-136 oraz obszerny piąty i szósty Stulecie rozkwitu (XVI wiek) na s. 137-327, Półwiecze stagnacji (pierwsza połowa XVII wieku) na s. 328-413. Omó-wienie początków stosowania własnościowych znaków introligatorskich

7 Pontificale Romanum..., Roma 1645, sygn. 7.41.1.2a.

rozpoczyna Autor od srebrnej oprawy z XII w. z kręgu sztuki nadmozań-skiej, zabezpieczającej tzw. „Ewangeliarz Anastazji”, związany z kulturą duchową Płocka (obecnie w zbiorach BN). Jako pierwszy polski supereks-libris herbowy przedstawia ledersznytowy znak Mikołaja Byliny z Lesz-czyn z godłem Belina (s. 117-118, tabl. I), profesora Akademii Krakowskiej, datowany na lata 1466-1474, pochodzący z anonimowej pracowni krakow-skiej. Pierwszy zaś napisowy – to wspomniany już znak sporządzony między 1470 a 1480 r. dla Andrzeja z Łabiszyna (il. 32), nawiązujący do stylistyki włoskiej, wykonany w krakowskim warsztacie Walentego z Pilzna. Od lat 70. XV w. dominują jednak małych rozmiarów znaki nawiązujące do tradycji pieczętnej. Za jeden z najbardziej udatnych artystycznie uznaje Autor superekslibris Johanna Heydeckego de Damnis (1443-1512), pisarza i sekretarza rady miejskiej Krakowa (il. 33). W ciekawej i od wielu lat trwającej dysku-sji na temat znaków Piotra Świętopełka z Zambrzecza (zm. 1497) Autor nie określił własnego stanowiska. Chodzi o użyte liternictwo w znaku I: „M P” czy „M P S”. Patrząc na wyjątkowo wyrazistą il. 37 sądzę, że jednak jest to „M P S”, bowiem gdyby uznać owo „S” za „drobny, zgeometryzowany motyw dekoracyjny” (s. 125), to wobec regularnej kompozycji „wnętrza” owego tłoku w kształcie rombu, podobny motyw dekoracyjny powinien być umieszczony również przed literą „M”. I jeszcze jedna uwaga do dyskusji o „domniemanym trzecim superekslibrisie tego bibliofila” (s. 127-132) przedstawiającym krzyż podwójnie kreślony – czy jest to znak Świętopełka, czy sygnatura rzemieślni-ka? Autor opowiada się za sygnaturą anonimowego introligatora, podobnie jak recenzentka, jednak ów krzyż o belkach różnej szerokości rozważa w kontek-ście herbu Świeńczyc, godła duchaków i rodowego herbu Jagiellonów. Nie bę-dąc specjalistką od książki XV w. ośmielam się jednak przypomnieć, iż w Pol-sce już od XII w. znany on był również jako symbol relikwii Krzyża Świętego (np. u benedyktynów na Łysej Górze) oraz Grobu Pańskiego (np. u bożogrob-ców). Natomiast co do kształtu owych belek krzyżowych, mogłabym wymie-nić wiele odchyleń (co prawda z okresu późniejszego) w przedstawianiu godeł herbowych w superekslibrisach, m.in. wielokrotne wymienne użycie Okszy i Topora, czy figury zwierzęcej (jelenia) w herbie Napiwon w superekslibrisie Stefana Garczyńskiego z połowy XVIII w.

Nie będę w tej recenzji, ze względu na jej ograniczone ramy, bliżej ana-lizować sposobu ukazania „stulecia świetności” i „półwiecza stagnacji” w dziejach polskich znaków własności umieszczanych na oprawach. Są one przedstawione przez Autora bardzo szczegółowo i kompetentnie i najlepiej zapoznać się z nimi w całości. Według mnie, stagnacja ta raczej jest wyraź-nie zauważalna po wojnach z połowy XVII w., choć Autor słusznie zauważa stopniowe obniżenie kultury bibliofilskiej w Krakowie w pierwszej połowie tego stulecia i wzrost wartości artystycznych rzemiosła introligatorskiego

464


465


w Gdańsku. Dodam jednak, iż powtórzoną kompozycję tych rozdziałów (osobno w odniesieniu do wieku XVI i osobno do pierwszej połowy wieku XVII) oceniam w sumie jako dość trudną w odbiorze, mimo mojego zainte-resowania tą tematyką. Tym bardziej dla czytelnika niespecjalisty dwukrot-ne omówienie kręgu właścicieli i ewolucji form superekslibrisowych w po-szczególnych okresach, w licznych mniejszych objętościowo podpunktach wydaje się, że mimo frapujących treści, może być nieco męczące. Analiza tarcz herbowych, prezentowanie kartuszy, wieńców i otoków, znaków pla-kietowych czy napisowych itp. w dwóch różnych partiach książki nie są łatwe w lekturze. Śledząc wywody Autora o umiłowaniu superekslibrisu wśród monarchów i ich rodzin, hierarchów kościelnych, możnowładztwa świeckiego, szlachty i mieszczaństwa, kleru świeckiego i zakonnego nie sposób wszakże nie docenić jego warsztatu historyczno-księgoznawczego oraz znajomości zagadnień artystycznych.

Zwrócę zatem uwagę tylko na niektóre kwestie tytułem uzupełnienia, czy też wątpliwości. Problem z domniemanym znakiem Zygmunta Augusta w po-staci owalnego medalionu z portretem króla sygnalizowali niegdyś Kazimierz Hartleb i Zbigniew Nowak traktując go jako superekslibris. Zaprzeczyła temu wprawdzie już Maria Krynicka i Alodia Kawecka-Gryczowa, o czym wspo-mina Autor (s. 157-158), ale podeprzeć to stanowisko można ponadto dwoma egzemplarzami tego samego druku różnej proweniencji ze zbiorów BUW8. Nie jest to więc znak własnościowy, a jedynie ozdoba oprawy, sygnalizująca być może prokrólewską postawę nie tyle właściciela ksiąg, co raczej introliga-tora. Pewne obiekcje wywołał u Autora stosunek Anny Jagiellonki do książki, a jej znaki własnościowe traktuje raczej jako „świadectwo pobożności” (il. 83, s. 160) niż zamiłowań bibliofilskich. W tym kontekście warto wskazać na nie-uwzględnioną w książce recenzję Ryszarda Marciniaka albumu M. Sipayłło9, w której poznański badacz poddaje w wątpliwość tę atrybucję oprawy rękopi-śmiennego modlitewnika ze zbiorów BUW, ozdobionego orłem batoriańskim (jednak bez jego herbu na piersi) i inicjałami „A P K”. W znaku II Jana Ponę-towskiego z ok. 1586 r. uznanego, obok znaku Jerzego Radziwiłła, za prekur-sorski (manierystyczna kompozycja herbowa zamknięta w owalnym linear-nym otoku, il. 85a-b, s. 249) inaczej czytałabym sigla „I P P A”, a mianowicie: Ioannes Ponethowski Protonotarius Apostolicus (nie: „Aplacae”). Wielokrotną manierę Autora nienazywania herbu w konkretnym, omawianym supereksli-brisie, w tym przypadku zakwalifikowanym do kategorii introligatorskich zna-

8 J. Herburt, Chronica Sive Historiae Polonicae ... descriptio, Basileae 1571, sygn. Sd. 614.517 i Sd. 614.519.

9 R. Marciniak, Polskie superekslibrisy. Maria Sipayłło: Polskie superexlibrisy XVI-XVIII wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Warszawa 1988, „Przegląd Biblioteczny” 1992, R. 60, z. 1-4, s. 94-97.

466


ków heraldycznych („mało znany superekslibris opata Andrzeja Kościeleckie-go”) pokazuje il. 108 z podpisem: „Superekslibris Andrzeja Kościeleckiego, prawdopodobnie Poznań, 1581; BWSD Włocławek”, uzupełnijmy, że chodzi oczywiście o herb Ogończyk. Komentarza domaga się też szeroko omówiona kwestia inskrypcji biblijnych zawartych w otokach. Autor zdaje sobie z tego sprawę pisząc: „[...] wybór określonych cytatów nadal stanowi zagadkę na-tury teologicznej i ideologicznej, domagającej się studium z historii religii” (s. 279). Ja myślę, że potrzebne są przede wszystkim poważne poszukiwania filologiczne, bo źródeł literackich owych sentencji jest znacznie więcej niż tylko Biblia. Nie wiem też, dlaczego dewizę z 1540 r. „Frustra vivit qui nulli prodest” nazywa Autor „fragmentem tekstu biblijnego” (s. 275), skoro nie wy-stępuje on w takiej postaci w Biblii, przynajmniej jako cytat. Nb. takiej wersji tej dewizy nie spotkałam dotąd w otokach superekslibrisów, poza informacją Edwarda Różyckiego przytoczoną przez A. Wagnera. Jednak najbardziej roz-powszechnioną jej wersją jest brzmienie „Frustra vivit qui nemini prodest”, o której pisze Autor na s. 279-280, 282-283. Rozwiązaniu jej źródła poświęci-łam swego czasu wiele godzin (jeszcze przed epoką kwerend internetowych), niestety bezskutecznie. Jedyne jej użycie pozaksiążkowe zanotowałam na fa-sadzie kościoła pokarmelitańskiego pw. św. Marcina przy ul. Grodzkiej w Kra-kowie, budowanym w latach 1637-1640, a konsekrowanym w roku 1644. Mój opór budzi również wielokrotnie spotykany w recenzowanej książce termin „półskórek” lub „oprawa półskórkowa” w nawiązaniu do XVI-wiecznej rze-czywistości (np. na s. 308 przy oprawie z roku 1528). Dotychczas w praktyce bibliotecznej o okładzinach okrywających tylko połowę deski, w odniesieniu do XV i XVI w. mówiono, o czym zresztą Autor doskonale wie, „oprawa mni-sza”. Terminu „półskórek” używano zwykle dla opraw znacznie późniejszych, w których nie stosowano już podkładów z deski – w XVIII w., a zwłaszcza rozpowszechnił się on w wieku XIX.

Autor właściwie nie poświęcił odrębnej jednostki kompozycyjnej tekstu omówieniu superekslibrisów zakonnych, niemniej jednak o nich nie zapomi-na. Zauważa m.in., że librarie jezuickie oznaczały swą własność chrystogra-mem „I H S” (s. 344). Z moich doświadczeń wynika jednak, że ten popu-larny akronim, czasem z atrybutami Męki Pańskiej, po wielokroć odbijano najczęściej na okładzinach książek o tematyce religijnej jako ich ozdoba, a nie znak własności. Spotykany jest on zresztą na książkach należących do różnych zgromadzeń. Towarzystwo Jezusowe niezwykle rzadko stosowało introliga-torskie znaki własności. Pisze o tym wytrawny znawca bibliotek jezuickich ks. Ludwik Grzebień SJ10. Obecnie znamy dwa znaki braniewskie, do któ-

10 L. Grzebień, Organizacja bibliotek jezuickich w Polsce od XVI do XVIII wieku, Kraków 2013, s. 153-154.

467


rych A. Wagner zresztą nawiązuje (jeden z nich to plakieta ze wspomnianym akronimem). Dodać możemy jeszcze mało efektowny znak grzbietowy klasz-toru warszawskiego w postaci owego skrótu, zarejestrowany parę lat temu w zbiorach BUW (sygn. Sd 602.1032) z dodanymi tłoczeniami „B C V S J” (Bibliotheca Collegii Varsaviensis Societatis Iesu). Na tej samej (344) stronie czytamy o oznaczaniu „setek woluminów” w bibliotekach zakonnych pod ko-niec pierwszej połowy XVII w. superekslibrisami właściwymi:

ze względów praktycznych, łatwiej i taniej było bowiem posługiwać się jed-nym tłokiem zawierającym zgrabną kompozycję z godłem i napisami aniżeli oznaczać setki woluminów kombinacjami kilku- lub kilkunastu wycisków.

I znowu praktyka biblioteczna, pozwalająca mi obcować właśnie z setkami egzemplarzy ze zbiorów jezuickich (Kalisz, Łomża), benedyktyńskich (Łysa Góra, Sieciechów), bożogrobców (Miechów), norbertanów (Witów), cyster-sów (Wąchock, Sulejów, Ląd, Koprzywnica) etc. pokazuje, że instytucjonalne znaki własności na oprawach (superekslibrisy, jak i napisy) w tego typu bi-bliotekach były używane stosunkowo rzadko. Odbijano je tylko na niektórych publikacjach ważnych z punktu widzenia doktryny, na księgach liturgicznych okazałych wydawniczo, na darach od dobrodziejów klasztoru lub po prostu w bogatszych klasztorach na cennych woluminach, oprawianych bądź na miejscu, bądź w introligatorniach miejskich. Konsekwentne znakowanie ksią-żek w danym klasztorze rzadko obejmowało całość zbiorów, mimo ciągłych nakazów prowincjałów. Pewnego uzupełnienia domaga się też charakterysty-ka oprawy ze zbiorów BN opatrzonej „szczególnie konserwatywnym tłokiem z herbem Warszawy” (s. 362), czyli z tzw. „Syrenką”. Pokazywano ją m.in. na wspomnianej już wyżej wystawie warszawskiej w 1987 r.11, niestety, zarówno tam, jak i w recenzowanym opracowaniu brakuje rozwiązania występujących na niej siglów, umieszczonych po wybitej formule dedykacyjnej: „I T T S R M” wraz datą 1641. Owe sigla należy rozumieć następująco: Ioannes Trelpiński Typographus Sacrae Regiae Maiestatis, czyli jest to oprawa sygnowana przez drukarza Jana Trelpińskiego (zm. 1656), który rzeczywiście ową publikację konstytucji drukował. Wiemy też, że w 1640 r. (obok trzech innych osób) opła-cił miastu Starej Warszawy podatek w wysokości 4 zł. „od introligatorstwa”, więc występuje tu także w roli wiązacza książki12. Niezwykle rzadki to przy-

11 Oprawy polskie. Wystawa zorganizowana przez Bibliotekę Narodową i Oddział Warszawski Towarzystwa Przyjaciół Książki, listopad-grudzień 1987 Warszawa-Pałac Krasińskich, [komisarz wystawy i red. katalogu A. Żółtowski], Warszawa 1987, nr kat. 42, il. 11.

12 Zob. reprodukcję wpisu w katalogu wystawy Introligatorstwo warszawskie. Wprowadzenie do wystawy, 5 października - 20 listopada 2005, [aut. scenariusza i katalogu E. Pokorzyńska], Warszawa 2005, il. na s. 8.

padek sygnowania oprawy w Polsce XVII w., niestety dotąd niezauważony. Analiza oprawy może dać podstawę do zbadania wytworów tego warsztatu introligatorskiego, zwłaszcza w zakresie oprawiania ksiąg urzędowych miasta Starej Warszawy. Z innej strony – na uwagę zasługuje wielka wrażliwość Au-tora pozwalająca mu dostrzegać odmiany różnych elementów w opisie kom-pozycji poszczególnych superekslibrisów: detali tarcz, wieńców, otoków, kar-tuszy, akcesoriów heraldycznych. Doskonale ilustruje to przykład użycia opisu fizjonomii („okrągła twarz z wydatnymi ustami”, „wydęte policzki i szeroki nos”) i fryzur aniołów („dość krótka fryzura”, „lokowana fryzura z puklem pośrodku”, „spłaszczona fryzura i dwa pokaźne pukle po bokach głowy”) jako elementu rozróżniającego poszczególne, zbliżone do siebie wyglądem otoki (s. 401-402, il. 183 a-d).

Rozdział siódmy Superekslibris a sztuki plastyczne (s. 414-449) poświę-ca Autor bliskim mu wzajemnym powiązaniom między kulturą bibliofilską a historią sztuki. Rozważa w nim wpływ pieczęci na znaki introligatorskie (zwłaszcza te wcześniejsze, profesorskie w Krakowie), rzutowanie dzieł epi-graficznych na stosowane w księgoznakach napisy, oddziaływanie grafiki na niektóre kompozycje herbowe, a także wspominane już podwójne wyko-rzystywanie klocków drzeworytniczych w drukarstwie i introligatorstwie. Właściwie we wszystkich sztukach plastycznych, takich jak rzeźba (anioł tarczownik), iluminacja, malarstwo sztalugowe, portrety trumienne (kom-pozycja siglów), numizmaty i medale dopatrzeć się można wspólnych ele-mentów z budową superekslibrisu. Widać to w różnym stopniu i w rzemiośle artystycznym – w dziełach złotniczych, wyrobach konwisarskich i ludwisar-skich, w artykułach szklanych, porcelanowych i fajansowych, wszędzie tam, gdzie istniała potrzeba oznaczania kosztownej własności oraz upamiętnie-nia własnej osoby. Dla społeczeństwa staropolskiego eksponowanie cenne-go dowodu szlachectwa jakim był herb, a nawet gmerku lub innego znaku własności na oprawie książkowej przynależnej osobie pozbawionej klejnotu szlacheckiego, a także dla rozmaitych instytucji było widomym świadec-twem zaliczania się właściciela w poczet elity intelektualnej w wymiarze państwowym, religijnym, zawodowym i terytorialnym.

Zagadnienia techniczne i organizacyjne to temat pożytecznego rozdziału ósmego (s. 450-487), na który składają się dywagacje dotyczące wykonaw-stwa tłoków i plakiet, narzędzi i prac prowadzonych w warsztacie introli-gatora przy sporządzaniu znaków własnościowych na oprawach, jak i omó-wienie rodzajów zleceń do niego kierowanych. Wszystko to są zagadnienia podstawowe, a jednak pracownicy bibliotek, a i księgoznawcy niewiele wie-dzą na ten temat. Dowiadujemy się jaki rzemieślnik był twórcą używanych w introligatorni narzędzi i jaką techniką się posługiwał, czytamy na przy-kład o tłokach mosiężnych dopracowanych rylcem, o plakietach w mosią-

468


dzu sporządzanych przez rytownika, o tłokach herbowych wykonywanych przez formiarzy według przedstawionych rysunków, o korzystaniu z usług złotnika i grawera, o majuskułowych rodzajach tłoków literniczych różnej wielkości, o plakietach z matryc drewnianych i złoconych, wyciskach na zimno, o różnych szczegółach ślepego i barwionego wycisku itp. Rzecz cie-kawa, że mimo straszliwego przetrzebienia polskich kolekcji książkowych w przeszłości, do naszych czasów dochowało się całkiem sporo interesują-cych opraw i superekslibrisów, ale nie wzorników, którymi posługiwali się introligatorzy proponując klientowi odpowiednie kompozycje okładzinowe. Zapewne uległy one zniszczeniu na przestrzeni dziejów, tak jak to bywa z broszurami i podręcznikami często wykorzystywanymi. Pomysły zdobni-cze mogły także wychodzić od właścicieli ksiąg, czasami do introligatora zgłaszał się sam autor zamawiając np. oprawy dedykacyjne, zleceniodaw-cą usług introligatorskich bywał też drukarz, bądź księgarz. Zawsze jednak oprawa książki i jej dekoracja stanowiły „wypadkową woli klienta oraz moż-liwości warsztatowych introligatora” (s. 475).

Kończąc dalekie od wyczerpania tematu omówienie książki A. Wagne-ra należy pogratulować Autorowi odwagi i podjęcia decyzji zmierzenia się z problematyką jednego z trudniejszych aspektów badań proweniencyj-nych. Choć studia tegumentologiczne są modne w ostatnich latach na całym świecie, w Polsce rejestrujemy ich niedosyt. Spowodowane jest to nie tylko trudnością materii, ale również powojennymi dziejami polskich zbiorów bi-bliotecznych. Były one do tego stopnia zrujnowane, iż pracownikom biblio-tek kilkadziesiąt powojennych lat zajęło opracowanie katalogowe zbiorów, pozwalające przede wszystkim odpowiedzieć czytelnikowi na podstawowe pytanie, czy dana pozycja znajduje się w zbiorach. Pomimo wszelkich trud-ności w naukowych ośrodkach bibliotecznych odnotowujemy obecnie co-raz bardziej zróżnicowane spojrzenie na dawną książkę, a mianowicie m.in. także z punktu widzenia historyka sztuki, tegumentologa czy badacza pro-blematyki proweniencyjnej. A jest to tematyka frapująca, czego przykładem jest recenzowana praca. Toteż różne drobiazgi, na które zwróciłam uwagę, w żadnym razie nie umniejszają jej wartości. Oprawoznawcze i prowenien-cyjne badania Autora śledzę od lat, z ich wynikami zapoznaję się zawsze nie tylko z zainteresowaniem, ale też z przyjemnością. Dziwią mnie więc tro-chę sygnalizowane powyżej problemy kompozycyjne, a i styl miejscami nie ułatwia lektury (proszę np. przeczytać osiem ostatnich wersów na s. 373). Na pochwałę natomiast zasługuje wyposażenie ilustracyjne wewnątrz tekstu (liczba i dobór zdjęć), jak i na tablicach. W większości prezentują one superekslibrisy lub ich fragmenty z dobrze zachowanych egzemplarzy, o co nie-łatwo w polskich bibliotekach – nb. w BUW mamy zarejestrowanych ponad sto tych znaków dotąd zupełnie nieznanych, których nie można opubliko-

469


wać ze względów wydawniczych, tzn. bez daleko zaawansowanego retuszu. Osobiście wolałabym też 21 kart poświęcić na dodatkowe barwne tablice niż na Wybraną bibliografię (s. 519-561), zwłaszcza, że jest ona zamieszczona z pełnym aparatem bibliograficznym w przypisach. Na koniec jeszcze uwaga krytyczna do toruńskiego wydawnictwa à propos sztuki introligatorskiej. Już w trakcie lektury podczas przygotowywania niniejszej recenzji wypadło mi z klejonego bloku książki kilkanaście kart. Sądzę, że tak obszernego tomu ważnej, pionierskiej i zapewne aktualnej przez dziesięciolecia pracy nauko-wej, przygotowanego ponadto na grubym papierze, nie można taktować jak powieści do jednorazowej lektury. Powinien więc być wydany w sposób bar-dziej trwały (szyty i w sztywnej oprawie). Ale cóż, dzisiaj autor nie ma na to żadnego wpływu i zapewne jest szczęśliwy, że w ogóle owoc wielu lat pracy ujrzał w druku.

Bibliografia

Cubrzyńska-Leonarczyk M., Oprawy polskie od XII wieku do czasów współczesnych, „Biuletyn Historii Sztuki” 1988, R. 50, nr 1-2, s. 137-139.

Grzebień L., Organizacja bibliotek jezuickich w Polsce od XVI do XVIII wieku, Kra-ków 2013.

Introligatorstwo warszawskie. Wprowadzenie do wystawy, 5 października - 20 listo-pada 2005, [aut. scenariusza i katalogu E. Pokorzyńska], Warszawa 2005.

Janocki J.D., Specimen Catalogi Codicum Manuscriptorum Bibliothecae Zaluscia-nae, Dresdae 1752.

Marciniak R., Polskie superekslibrisy. Maria Sipayłło: Polskie superexlibrisy XVI-XVIII wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Warszawa 1988, „Przegląd Bi-blioteczny” 1992, R. 60, z. 1-4, s. 94-97.

Oprawy polskie. Wystawa zorganizowana przez Bibliotekę Narodową i Oddział War-szawski Towarzystwa Przyjaciół Książki, listopad-grudzień 1987 Warszawa-Pałac Krasiń-skich, [komisarz wystawy i red. katalogu A. Żółtowski], Warszawa 1987.

Piekarski K., O superexlibrisie polskim, [w:] Katalog wystawy pięknej książki pol-skiej urządzonej z powodu IV. Zjazdu Bibliotekarzy Polskich w Warszawie, 31 maja - 15 czerwca, Warszawa 1936, s. 29-31.

Pokorzyńska E., O potrzebie słownika oprawoznawczego, [w:] Tegumentologia pol-ska dzisiaj, red. A. Wagner, Toruń, 2015, s. 57-77.

Wojtkowski J., Katalog druków XVI wieku Biblioteki Wyższego Seminarium Metro-polii Warmińskiej «Hosianum» w Olsztynie, Lublin 2012.

470


Mikołaj OchmańskiKatedra Książki i Historii MediówUniwersytet Warszawski, Warszawa, [email protected]

Rejestracja poloników w zbiorach obcych na przykładzie Katalogu starodruków biblioteki

Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych w Rzymie oraz Katalogu poloników

w Biblioteca CasanatenseAbstract

Registration of Polonica in Foreign Collections on the example of Catalogue of Early Printed Books in the Library

of Pontifical Institute of Ecclesiastic Studies in Rome and Catalogue of Polonica in the Biblioteca Casanatense

A review article focusing on two catalogues published by the National Library in Warsaw in the series Polonica from the 16-18th Centuries in the Roman Libraries, Catalogue of Early Printed Books in the Library of Pontifical Institute of Ecclesiastic Studies in Rome and Catalogue of Polonica in the Biblioteca Casanatense. The main attention was paid to the scope of the material described in them (significant differences in the selection) and registration of provenience (Polonica provenience) as an element indicating the popularity of Polish subject matter and works in foreign collections, dislocations of the collections, or activity of the Poles in exile.

Both catalogs are discussed against the background of the other four publications from the series, showing differences in the selection of materials and elements of descriptions (provenance), and briefly the history of registration of Roman Polonica.

Key words: old prints – Polonicum – catalogues – libraries in Rome – Na-tional Library in Warsaw.

Słowa kluczowe: stare druki – polonicum – katalogi – biblioteki rzymskie – Biblioteka Narodowa w Warszawie.



471

472

Mikołaj Ochmański

1. Rejestracja poloników w bibliotekach rzymskich

Rejestracja poloników pozostających w księgozbiorach poza granicami Polski wzbogaca znacznie naszą wiedzę na temat obecności rodzimych auto-rów w sferze zainteresowań czytelników obcych, kontaktów wydawniczych i autorskich, roli i miejsca polskiego dorobku piśmienniczego w spuściźnie światowej, daje materiał do refleksji nad popularnością zagadnień związa-nych z Polską w świecie, a także ukazuje po części (zwłaszcza analiza ma-teriałów proweniencyjnych) drogi polskiej książki. Szczególnie widać wagę tego rodzaju prac, gdy w zbiorach obcych odnajdywane są wydania nieznane Bibliografii polskiej Estreicherów lub pozycje, których próżno szukać w bi-bliotekach krajowych.

Prace nad opisaniem starodrucznych poloników w książnicach Wiecz-nego Miasta prowadzone przez Bibliotekę Narodową w Warszawie (BN) sięgają korzeniami lat 50. i 60. XX w., kiedy Anna Kotarska przeprowa-dzała (w 1959, następnie w 1965 r.) wyrywkowe kwerendy w bibliotekach włoskich1. Kolejny etap rozpoczął się dopiero w 1974 r., gdy Michał Span-dowski przeprowadził pierwszą rejestrację w Rzymie. Od lat 80. prace reali-zowano już w sposób sformalizowany, na podstawie umowy BN z Fundacją Rzymską im. Margrabiny J.S. Umiastowskiej i Papieskim Instytutem Stu-diów Kościelnych (PISK; Pontificio Istituto di Studi Ecclesiastici – PISE). W jej ramach w latach 1988-2008 odbyło się 19 wyjazdów do Rzymu2, które zaowocowały rejestracją 4521 poloników z 13 bibliotek3. Przy czym warun-ki pracy warszawskich bibliotekarzy, ze względu na specyfikę bibliotek wło-skich, nie zawsze dawały możliwość intensywnego pozyskiwania materiału, jego weryfikacji i porównywania4.

Opisy katalogowe umieszczane są na stronie BN, jako część dostępnej online bazy o nazwie „Katalogi centralne i bibliografie”5. Od 2010 r. ukazuje się seria wydawnicza Polonika XVI-XVIII Wieku w Bibliotekach Rzymskich, w której publikowane są katalogi zawierające wyniki kilkudziesięciu już lat pracy pol-skich bibliotekarzy nad Tybrem. Ostatnio, w 2016 r., ukazały się tomy czwarty

1 K. Soliński, Doświadczenia Zakładu Starych Druków Biblioteki Narodowej w Warszawie w zakresie rejestracji poloników w bibliotekach rzymskich w latach 1974-2016, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2017, tom specjalny: Polonika w zbiorach obcych, red. J. Puchalski, A. Chamera-Nowak, D. Pietrzkiewicz, s. 495.

2 T. Makowski, [Przedmowa], [w:] M. Spandowski, Katalog starych druków biblioteki Papieskiego Kolegium Polskiego w Rzymie, proweniencje oprac. J. Borysiak, Warszawa 2010, s. VI.

3 K. Soliński, Doświadczenia…, s. 501.4 Tamże, s. 500.5 Katalogi centralne i bibliografie [Biblioteki Narodowej w Warszawie], [online] http://

alpha.bn.org.pl:82/ [dostęp 10.03.2018].

473

Rejestracja poloników w zbiorach obcych na przykładzie Katalogu starodruków biblioteki...

i piąty serii: Katalog starodruków biblioteki Papieskiego Instytutu Studiów Ko-ścielnych w Rzymie oraz Katalog poloników w Biblioteca Casanatense.

2. Katalog starodruków biblioteki Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych w Rzymie

Opracowana przez Krzysztofa Solińskiego publikacja jest czwartą po-zycją w serii Polonika XVI-XVIII Wieku w Bibliotekach Rzymskich. Wy-dawnictwo zawiera 244 opisy bibliograficzne, pięć indeksów, konkordancję sygnatur oraz tablice z ilustracjami wraz z ich spisem.

Katalog… poprzedzony jest kilkustronicowym wprowadzeniem rektora PISK ks. Hieronima Fokcińskiego, przedstawiającym historię, zadania, zbiory Instytutu oraz jego współpracę z ośrodkami krajowymi. U początków PISK stała potrzeba stworzenia placówki, która podjęłaby się opieki nad krajowy-mi kościelnymi archiwaliami oraz zbiorami bibliotecznymi i muzealnymi. Ze względów politycznych nie można było utworzyć takiej instytucji w okresie PRL. Wówczas z inicjatywą powołania PISK wystąpił prymas Polski kardynał Stefan Wyszyński. Misję jego utworzenia powierzył jezuicie ks. Eugeniuszowi Reczkowi. Po kilku latach przygotowań, w roku 1962 została zawarta umowa, na mocy której jezuici z warszawskiej prowincji rozpoczęli w Rzymie organi-zację ośrodka, którego celem było poszukiwanie, rejestrowanie, gromadzenie i udostępnianie materiałów (oryginałów lub kopii) na temat działalności Ko-ścioła katolickiego w kraju. W Instytucie powstało też wydawnictwo, urzą-dzano konferencje, prowadzono odczyty. Ponadto zorganizowano bibliotekę, która rozwijała się dynamicznie pod opieką ks. Reczka. Biblioteka z założe-nia służyć miała między innymi studentom i stypendystom przybywającym do Rzymu. W chwili oddawania Katalogu… do druku jej księgozbiór liczył 50 000 druków zwartych oraz około 2000 czasopism6. PISK nadal realizuje kwerendy w zbiorach włoskich instytucji kościelnych, państwowych i prywat-nych, prowadzi również działalność nastawioną na obsługę obcokrajowców zainteresowanych sprawami Kościoła katolickiego w Polsce7.

W zbiorach biblioteki PISK zarejestrowano 244 pozycje bibliograficzne starych druków w 175 woluminach – przy 245 sygnaturach w konkordancji; pozycja oznaczona nr katalogowym 232 występuje w dwóch egzemplarzach. Wśród nich odnotowano 18 publikacji nieznanych Bibliografii… Estreicherów. Niemal połowa – 110 tytułów – jest w języku polskim. Wbrew nazwie serii BN

6 H. Fokciński, Papieski Instytut Studiów Kościelnych w Rzymie, [w:] K. Soliński, Katalog starodruków biblioteki Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych w Rzymie, Warszawa 2016, s. IX.

7 Tamże, s. X.

autor Katalogu… nie ograniczył się do opisania wyłącznie poloników (144 ty-tuły). Jak wyjaśnił we wstępie zatytułowanym Kolekcja starodruków biblioteki Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych, w związku z tym, że w bibliotece bardzo licznie reprezentowane są polskie proweniencje, zdecydowano o włą-czeniu do opracowania wszystkich starych druków z jej kolekcji8.

Zespoły proweniencyjne, które znalazły się w bibliotece Instytutu i któ-re tak silnie ją wiążą z Polską zostały pokrótce opisane we wspomnianym wstępie autorskim. Największy z nich stanowi kolekcja Szenwiców: Feliksa (prawnika, bibliofila, profesora Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie) i jego syna Romana (prawnika, działacza emigracyjnego), a w niej między innymi księgozbiory Teofila Fukiera – znanego właściciela warszawskiego składu win oraz Jakuba Kazimierza Gieysztora – antykwariusza i powstańca z 1863 r. W zbiorze Szenwiców dominują druki prawnicze i sejmowe. Naj-starsza pozycja z ich księgozbioru została wytłoczona w 1501 r.9 Według indeksu proweniencji dołączonego do Katalogu… z tej kolekcji pochodzi ponad 130 druków przechowywanych w bibliotece Instytutu. Inne zespoły proweniencyjne zarejestrowane przez K. Solińskiego to między innymi księ-gozbiór Postulatorskiego Ośrodka Studiów w Rzymie, zbiory pojezuickie, stare druki należące wcześniej do polskich duchownych katolickich, a wśród nich książka z prywatnej kolekcji Jana Pawła II10.

3. Katalog poloników w Biblioteca Casanatense

Tom piąty, również opracowany przez K. Solińskiego, nosi tytuł Katalog poloników w Biblioteca Casanatense i obejmuje 1066 pozycji katalogowych. Podobnie jak tom poprzedni zawiera pięć indeksów, konkordancję sygnatur z numerami katalogowymi oraz spis ilustracji. Ostanie 24 nienumerowane strony zajmują tablice z ilustracjami.

K. Soliński jest także autorem Wstępu do Katalogu…, w którym przede wszystkim przedstawił historię oraz wyjątkowe znaczenie zasobów rzym-skiej książnicy również dla badania poloników w zbiorach obcych. Jej po-czątki sięgają XVII w. wywodząc się z imponujących zbiorów kardynała Girolama Casanate. Bibliotekę otworzono w listopadzie 1701 r. Główną częścią jej zbiorów były początkowo archiwalia G. Casanate i dominika-nów. Z czasem znacznie się powiększyły, wzbogacane legatami duchownych i profesorów, zakupami oraz przejęciem księgozbioru Collegium Romanum

8 K. Soliński, Kolekcja starodruków biblioteki Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych, [w:] tamże, s. XII.

9 Tamże, s. XII-XIII.10 Tamże, s. XIV.

474

Mikołaj Ochmański

po kasacie zakonu jezuitów11. Dziś księgozbiór liczy około 400 tysięcy wo-luminów, w tym około 2200 inkunabułów i 120 tysięcy starych druków (pu-blikacji wydanych do 1830 r.)12.

Rejestracja poloników w Bibliotece Casanateńskiej rozpoczęła się w 1974 r. obejmując początkowo kolekcję współtwórcy Biblioteki Polskiej w Rzymie Artura Wołyńskiego (Biblioteka Casanateńska przechowuje m.in. druki zebra-ne przez niego dla polskiej placówki) i dział „Miscellanea”. Kolejne rejestracje prowadzono w latach 1988-1991, już w ramach wspomnianej wyżej umowy13. Nie objęły one jednak całości zbiorów rzymskiej książnicy. Działania w tym zakresie dokończył w ostatnich latach K. Soliński.

Jego praca nad Katalogiem… przyniosła informacje między innymi o dzie-łach rzadkich i wyjątkowych. Opisał mianowicie 395 poloników nieznanych Estreicherom oraz 127 pozycji nienotowanych w bibliotekach polskich. W trakcie poszukiwań i studiowania materiałów do tego wydawnictwa natra-fiono na egzemplarz Triod’ cvetnaâ Szwajpolta Fiola, odnaleziono egzempla-rze wydań uznanych za zaginione i ustalono autorstwo niektórych druków14.

Także badania proweniencyjne przyniosły wyjątkowo interesujące ustalenia, o czym świadczy chociażby znalezienie należącego do Giordana Bruna egzem-plarza De revolutionibus orbium coelestium Mikołaja Kopernika15 oraz licznych druków pochodzących między innymi z klasztoru benedyktynów z Łysej Góry, poznańskiego kolegium jezuickiego, czy ze zbiorów bożogrobców z Miechowa i Przeworska16. Jednak szczególnie cenna jest kolekcja A. Wołyńskiego, którego postać została obszerniej opisana we Wstępie. Był on powstańcem styczniowym, emigrantem, publicystą, uczonym i organizatorem życia polskiej emigracji w Ita-lii. Gromadził między innymi materiały dla archiwum powstania styczniowego (spłonęły w Warszawie w 1939 r.) oraz rękopiśmienne i drukowane polonika dla Biblioteki Polskiej i Muzeum Kopernika w Rzymie. Część z tych materiałów przekazał właśnie Bibliotece Casanateńskiej – „Fondo Wolynski” zawiera 1347 druków, w tym 15 wydanych do 1800 r.17

4. Aparat informacyjny

Opisy druków w obydwu katalogach składają się z hasła i właściwego opi-su bibliograficznego rozbudowanego o informacje indywidualne w uwagach:

11 K. Soliński, Katalog poloników w Biblioteca Casanatense, Warszawa 2016, s. VIII-IX.12 Tamże, s. IX.13 Tamże, s. XI.14 Tamże.15 Tamże, s. XIV.16 Tamże, s. XIV-XV.17 Tamże, s. XV-XVII.

475


defekty, informacje proweniencyjne, oprawa, sygnatura oraz ewentualnie opis dodatkowych materiałów i cech nabytych. Opis bibliograficzny został sporządzony w zgodzie z normą PN N-01152-8 Opis bibliograficzny – stare druki. Hasła są uporządkowane alfabetycznie; w ich obrębie opisy uszerego-wano wpierw w kolejności alfabetycznej, następnie chronologicznej; w Ka-talogu… PISK druki urzędowe umieszczono pod jednym hasłem „Oblata”.

Katalogi wyposażone zostały w odpowiedni aparat informacyjny: indek-sy osób i instytucji, adresatów dedykacji, typograficzno-geograficzne, typo-graficzne – nazw oficyn i nazwisk drukarzy oraz proweniencji. Dodatkowo mają też konkordancje sygnatur z numerami katalogów odpowiednio Biblio-teki PISK i Casanateńskiej. Do aparatu informacyjnego zaliczyć też można poprzedzające zręby główne obydwu katalogów wykazy skrótów i biblio-grafie (właściwie wykazy skrótów bibliograficznych), określone w tym wy-padku mianem „literatury”.

Autor recenzowanych publikacji posiłkował się w swej żmudnej pracy bi-bliograficznej obszernym warsztatem. Spis literatury w tomie czwartym serii BN obejmuje 60 pozycji, w piątym – ponad dwakroć tyle. Sięgnął po ważne katalogi opisujące zbiory bibliotek polskich i zagranicznych oraz retrospek-tywne zestawienia bibliograficzne – drukowane, a także dostępne w wersji elektronicznej – oraz inne opracowania niezbędne przy katalogowaniu daw-nej książki. Warto by jeszcze do zestawu bibliografii retrospektywnych do-stępnych online dodać takie bazy jak na przykład Das Verzeichnis der im deutschen Sprachraum erschienenen Drucke des 17. Jahrhunderts (VD 17)18, czy VD18-Datenbank. Das Verzeichnis Deutscher Drucke des 18. Jahrhun-derts (VD 18)19, szczególnie że publikacje z niemieckiego obszaru językowe-go są w katalogach reprezentowane (część z nich zarejestrowano w VD 17 lub VD 18). Das Verzeichnis der im deutschen Sprachraum erschienenen Drucke des 16. Jahrhunderts (VD 16) uwzględniono w wykazie literatury.

a. Indeksy typograficzneW obydwu publikacjach, podobnie jak w innych tomach serii BN, indeks

typograficzny rozbito na dwa odrębne spisy: Indeks typograficzno-geograficz-ny oraz Indeks typograficzny – nazw i nazwisk drukarzy. W żadnym z nich nie uwzględniono chronologii wydań. Zazwyczaj w katalogach starych druków in-deksy drukarzy i miejsc wydania zawierają nazwy oficyn uporządkowane naj-pierw w kolejności alfabetycznej miejscowości, następnie nazw oficyn i wresz-cie odsyłają do konkretnych pozycji katalogowych wymienionych w kolejności

18 VD17, [online] http://www.vd17.de/ [dostęp 08.02.2018].19 VD18, [online] http://gso.gbv.de/DB=1.65/ [dostęp 08.02.2018].

476

Mikołaj Ochmański

chronologicznej. Wydaje się, że taki układ pozwala na łatwiejsze zrekonstru-owanie mapy drukarstwa XVI-XVIII w., w tym wypadku, mapy produkcji polo-ników, co dla rodzimej historii książki i kultury ma szczególne znaczenie. Biorąc pod uwagę całość serii, po zastosowaniu tradycyjnego rozwiązania otrzymaliby-śmy w prosty sposób, dzięki jednemu zestawieniu, obraz obecności poloników w repertuarze wydawniczym oficyn europejskich wraz z rozłożeniem chronolo-gicznym. Ponieważ w trakcie prac podjętych przez BN zarejestrowano ok. 800 pozycji nienotowanych u Estreicherów20, w tym parapolonika i druki rzadkie, obraz ten byłby tym ciekawszy i znacznie wzbogacający naszą wiedzę.

Przyjęty w serii BN układ indeksów również daje taką możliwość, jed-nak utrudnia orientację i gubi element umiejscowienia publikacji poloników w czasie, czyli na przykład określenia ram chronologicznych popularności polskich autorów lub zainteresowania polską tematyką w Europie. Więcej, zastanawiająca jest konstrukcja i celowość indeksu typograficzno-geogra-ficznego w takim kształcie, jak ma to miejsce w serii. Miejsca druku (nie ofi-cyny, lecz ośrodki) uporządkowano alfabetycznie według państw, następnie nazw miejscowych. Zastosowano, chociaż niekonsekwentnie, współczesne brzmienia nazw własnych (nazwy urzędowe) oraz przypisanie ośrodków do dzisiejszego podziału politycznego (granice państw).

Nie jest jasne, co autorzy katalogów opublikowanych w serii BN zamierza-li w ten sposób przedstawić. Czy łacińskie polonika drukowane we Lwowie w XVIII stuleciu (na przykład tom drugi, pozycje katalogowe 87 i 101) należy przypisać do ukraińskiej, a druki królewieckie z XVII-XVIII w. (tomy drugi i piąty) do rosyjskiej produkcji wydawniczej? Na to właśnie wskazują indek-sy typograficzno-geograficzne. Nie ma wątpliwości, że stare druki lwowskie należą do dziedzictwa kultury dzisiejszej Ukrainy, tak samo jak stanowią dzie-dzictwo Rzeczypospolitej. Dlaczego jednak sugerować, że zostały wytłoczone w państwie Ukraina? Tym bardziej, co wspólnego ma produkcja wydawnicza z Królewca XVI-XVIII w. z Rosją? Nim pruskie Trójmiasto przeszło w ręce Związku Radzieckiego w 1945 r., zostało zrównane z ziemią, zaś po wojnie tradycję pruską konsekwentnie zeń rugowano21.

20 T. Makowski, dz. cyt., s. VII.21 Ilustracją skutków konsekwentnego odcinania przez władze radzieckie Kaliningradu

od tradycji i dziedzictwa Królewca może być rozmowa z 1991 r. w redakcji kaliningradzkiej „Komsomolskiej Prawdy” przytoczona przez Annę Applebaum: „Po południu wstąpiłam do redakcji lokalnej gazety […]. Spytałam, czy wiedzą, jak mogę znaleźć Niemca. – Nie radzieckiego Niemca – powiedziałam. Rodowitego mieszkańca Königsbergu […]. Redaktorka […] spojrzała na mnie sceptycznie. – Po co? – spytała. – To nie będzie dla pani ciekawy temat. Wyjęła jakąś kartkę i pokazała mi skład narodowościowy ludności w obwodzie kaliningradzkim. – Tutejsi mieszkańcy to w przeważającej części Rosjanie, ale są także Litwini, Łotysze, Estończycy, Białorusini, Ukraińcy, Ormianie, Uzbecy i Azerowie […]. Była dumna z narodowościowej mozaiki Kaliningradu, jej miasto stanowiło pomniejszone odbicie Związku Radzieckiego”. Cyt. za A. Applebaum, Między Wschodem a Zachodem. Przez pogranicza Europy, przeł. E. Kulik-Bielińska, Warszawa 2009, s. 33.

477


W indeksach typograficzno-geograficznych poszczególnych tomów jest też kilka toponimicznych niekonsekwencji. Znów przykładem może być Lwów i Królewiec. W tomie drugim serii Lwów figuruje w formie transli-terowanej – „L’viv”, w tomach trzecim, czwartym i piątym jako „Lwów”. Królewiec (mimo przyporządkowania w indeksie do Rosji, ani razu nie uży-to współczesnej rosyjskiej nazwy Kaliningrad) w tomie drugim pojawia się pod nazwą „Königsberg”, w piątym jako „Królewiec” (taka forma jest po-wszechnie stosowana w polskich drukowanych katalogach starych druków). W Katalogu poloników biblioteki Pontificia Universita Urbaniana (tom dru-gi serii, Warszawa 2012) we wstępie umieszczono następującą informację (bez podania uzasadnienia):

W indeksie miejsc druku miasta uszeregowano według współczesnej przyna-leżności państwowej, z zastosowaniem obecnie obowiązujących nazw urzę-dowych. Jedynym wyjątkiem od tej reguły jest przypadek Królewca, który w indeksie występuje pod historyczną nazwą niemiecką – Königsberg22.

Niestety, w kolejnych tomach wydawnictwa brak wyjaśnienia, czym kierowa-li się autorzy i redakcja serii zmieniając zasadę podawania nazw miejscowych.

b. Konkordancja sygnatur z numerami kataloguDo aparatu pomocniczego należy też konkordancja sygnatur z numerami

katalogu. W Katalogu starodruków… wkradł się do niej błąd, który powstał najpewniej w składzie i umknął uwadze korektorów. Konkordancja wydru-kowana jest w dwóch kolumnach, między którymi nastąpiło przesunięcie, w efekcie czego sygnatura SD.4.26 adl znalazła się pomiędzy sygnaturami SD.4.76 adl i SD.4.78 adl, a sygnatura SD.4.77 adl pomiędzy SD.4.102. adl i SD.4.103 adl.

5. Rejestracja materiałów proweniencyjnych

Nieodzowną częścią katalogów starych druków są opisy oraz indeksy proweniencji. Stanowią element, którego obecność jest dziś już oczywi-sta. Trudno sobie wyobrazić badanie i opisywanie dawnej książki bez jego uwzględnienia. Kazimierz Piekarski, którego wypowiedź na temat badań proweniencyjnych zawsze warto przypominać, zwięźle przedsta-wił ich cel:

22 P. Pludra-Żuk, M. Spandowski, Katalog poloników biblioteki Pontificia Universita Urbaniana, Warszawa 2012, s. XV.

478

Mikołaj Ochmański

479


Wypada już przeto otwarcie postawić pytanie, poco właściwie zajmujemy się dawnymi właścicielami książek? Czy prawo własności do książek, czy może samo stwierdzanie poszczególnych przypadków posiadania ich egzemplarzy, jest przedmiotem i celem badania? Ależ w gruncie rzeczy wcale o właści-cieli książek nam nie idzie, lecz o oddziaływanie książki na społeczeństwo. Przecież spojrzeć chcemy przez pryzmat książki na kulturę literacką, czy też szerzej na ogół kulturalnych przejawów społeczeństwa23.

W literaturze przedmiotu już niejednokrotnie podkreślano, jak dużą rolę właśnie w badaniu polskich księgozbiorów i rodzimej kultury odgrywają stu-dia proweniencyjne. Głosy w sprawie konieczności rejestracji znaków i za-pisów własnościowych nabrały szczególnej wagi po zniszczeniach II wojny światowej. Na początku lat 50. XX w. pojawił się nawet postulat scentralizo-wania prac rejestracyjnych i stworzenia ogólnokrajowej kartoteki prowenien-cji24. Istotny wkład w tym zakresie ma Gabinet Starych Druków BUW, w któ-rym już od kilkudziesięciu lat prowadzona jest dokumentacja proweniencji oraz publikowane są wyniki prac rejestracyjnych i badawczych25. Studia te mają już zatem wieloletnią tradycję potwierdzoną w literaturze i katalogach, a bibliotekarze wypracowali przez te lata odpowiedni warsztat badawczy.

Objęcie księgozbiorów obcych badaniami pod kątem poszukiwania po-loników proweniencyjnych lub znaków własnościowych na polonikach oraz parapolonikach wydawniczych jest bardzo ważnym krokiem do poszerze-nia wiedzy o rodzimej kulturze, także tej krzewionej poza granicami kra-ju. Badania takie pokazują zarówno zainteresowanie sprawami polskimi w świecie, kontakty kulturowe i naukowe, drogi rozproszenia zbiorów, czy wreszcie losy Polaków przebywających czasowo za granicą oraz emigran-tów polskich z różnych okresów i ich działalność na rzecz przechowania i tworzenia dziedzictwa narodowego.

Informacja o znakach i zapiskach własnościowych jest więc dziś nie-odzownym elementem opisów starych druków – tak jest też w Katalogu sta-rodruków… i w Katalogu poloników…

23 K. Piekarski, Rudolf Kotula: Właściciele rękopisów i starodruków zbiorów wielkopolskich Z. Czarneckiego mieszczących się obecnie w «Baworovianum» we Lwowie. Lwów, Fundacja W. Baworowskiego, 1929. 8o. Str. XV, 139 i 21 tablic, „Przegląd Biblioteczny” 1929, z. 3, s. 394.

24 B. Kocowski, Zadania i metody badań proweniencyjnych w zakresie starych druków, „Przegląd Biblioteczny” 1951, nr 1-2, s. 72-84, [online] http://bbc.uw.edu.pl/dlibra/docmetadata?id=1043&from=publication& [dostęp 18.02.2018].

25 M.in. albumy superexlibrisów: M. Sipayłło, Polskie superexlibrisy XVI-XVIII wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1988; M. Cubrzyńska-Leonarczyk, Polskie superekslibrisy XVI-XVIII wieku w zbiorach Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego. Centuria druga, Warszawa 2001 oraz artykuły w prasie naukowej opisujące poszczególne zespoły proweniencyjne, zob.: listę wybranych publikacji dotyczących zbiorów BUW [online] http://www.buw.uw.edu.pl/zbiory-specjalne/gabinet-starych-drukow/ [dostęp 18.02 2018].

480

Mikołaj Ochmański

Zarejestrowane proweniencje przy opracowaniu każdego z tych tomów odegrały różną rolę i miały istotny wpływ na treść katalogów (co zresztą od-zwierciedlają ich tytuły). Katalog Biblioteki PISK wyróżnia się na tle pozosta-łych publikacji serii BN – obejmuje 244 pozycje, lecz jedynie 144 z nich to polonika26 (podobnego zabiegu dokonano jeszcze w Katalogu starych druków biblioteki Papieskiego Kolegium Polskiego w Rzymie, w którym na 367 pozy-cji katalogowych zaledwie 50 dotyczy poloników27). Odstępstwo od reguły, ale też od ram wyznaczonych tytułem serii uzasadniono obecnością w skata-logowanych zbiorach wielu proweniencji wskazujących na związki z Polską i polską kulturą na obczyźnie: „Z uwagi na liczne polskie proweniencje ko-lejny raz podjęto decyzję o skatalogowaniu całego księgozbioru starodruków – zgodnie z koncepcją przyjętą dla pierwszego tomu niniejszej serii”28.

W katalogu PISK uwzględniono zatem polonika proweniencyjne, ich ce-chy nabyte, a nie treściowo-wydawnicze. Więcej, opracowano całość księ-gozbioru. Ze względu na związek Instytutu z Polską oraz mając na uwadze historię jego zbiorów, cele działania, jak również podejmowanie studiów nad polskimi materiałami lub Rzeczypospolitej dotyczącymi przechowywanymi na obczyźnie taka decyzja wydaje się zasadna.

Inaczej przedstawia się kwestia doboru materiału proweniencyjnego w Katalogu poloników w Biblioteca Casanatense. Wielkość zbioru oraz fakt, że nie został jeszcze w całości spenetrowany wymusiły selekcję i ścisłe trzy-manie się rejestracji jedynie poloników wydawniczych:

Ponadto Katalog notuje liczne polskie proweniencje. Naturalnie uwzględ-niono tylko te, które pojawiły się na polonikach […]. Pełna liczba polskich proweniencji w Casanatense nie jest znana, gdyż nie sprawdzono pod tym kątem wielotysięcznej kolekcji druków obcych29.

Różnica ta, uzasadniona we wstępach do obu katalogów i wynikająca ze słusznej potrzeby wzbogacenia wiedzy o polskiej kulturze, skutkuje niespój-nością, gdy pod uwagę wziąć całość serii BN i zarejestrowany w Rzymie materiał. W wypadku dwóch z sześciu opublikowanych tomów otrzymu-jemy informacje nie tylko o zbiorach związanych z Polską i/lub Polakami przechowywanych w bibliotekach nad Tybrem, ale w ogóle o całości staro-drucznego zasobu książnic.

Opisy druków oraz indeksy proweniencji dołączone do analizowanych ka-talogów oprócz tego, że dają asumpt do „spojrzenia przez pryzmat książki na

26 K. Soliński, Kolekcja starodruków…, s. XII.27 Tamże, s. XI.28 Tamże, s. XII.29 K. Soliński, Katalog poloników w Biblioteca Casanatense…, s. XIV.

kulturę literacką”, są też źródłem ciekawych informacji na temat bibliotek i wła-ścicieli (głównie instytucji kościelnych i duchownych) oraz dróg książek. W bi-bliotece PISK oprócz już wspomnianych zespołów proweniencyjnych Feliksa i Romana Szenwiców oraz Postulatorskiego Ośrodka Studiów w Rzymie znaleźć można pojedyncze egzemplarze i mniejsze fragmenty kolekcji pochodzące mię-dzy innymi ze zbiorów Biblioteki Ordynacji Zamojskiej (nr katalogowy 111), Józefa Jerzego Boguskiego, chemika i brata ciotecznego Marii Skłodowskiej--Curie (cztery pozycje katalogowe), czy Emeryka Hutten-Czapskiego (sześć po-zycji katalogowych). W indeksie zastanawia pozycja Kurzelów (województwo świętokrzyskie) odsyłająca do proweniencji: „Sigilvm Civitas Cvrzelow – piecz. herb. XVI w.” (nr katalogowy 79). Hasło w indeksie zostało rozwinięte przez opis przedstawiający pokrótce historię miasta i jego zbiorów bibliotecznych. Nie wspomniano jednak, jaką instytucję/właściciela pieczęć miałaby oznaczać. W katalogu Biblioteki Casanateńskiej obok starych druków z kolekcji A. Wo-łyńskiego zarejestrowano między innymi znaki własnościowe Tomasza Tretera (nr katalogowy 946) oraz Andrzeja Stanisława (nr katalogowy 699) i Józefa An-drzeja (jedenaście pozycji katalogowych) Załuskich.

Jeszcze raz podkreślając, że rejestracja materiału proweniencyjnego w katalogach wydanych w serii Polonika XVI-XVIII Wieku w Bibliotekach Rzymskich ma szczególne znaczenie, jako istotny brak można odebrać to, że w drugim i trzecim tomie serii – w Katalogu poloników biblioteki Pontificia Universita Urbaniana oraz w Katalogu poloników w Biblioteca Universita-ria Alessandrina (Warszawa 2014) – zabrakło informacji na temat prowe-niencji. Autorzy tych katalogów nie podali przyczyny ich pominięcia. Jest to tym bardziej zaskakujące, że w tomie pierwszym serii informowano:

Od początku prac wszystkie egzemplarze rejestrowano z autopsji, opisywa-no nie tylko edycję i jej warianty typograficzne (co w katalogach włoskich nie zawsze bywa odnotowywane, szczególnie jeśli chodzi o druki polskie), ale również egzemplarze o ważnych dla historii polskiej książki cechach indywi-dualnych, takich jak wpisy proweniencyjne, dedykacje, historyczne oprawy30.

6. „Polonica”

Jednym z kluczowych pojęć określających zawartość bibliografii narodowej i przedmiot badań nad dawną polską książką i jej kolekcjami, jest termin „polo-nicum”. W dziewiątym tomie „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Histo-rycznymi” ukazał się artykuł kierownik Gabinetu Starych Druków BUW Haliny Mieczkowskiej, w którym autorka nie tylko definiuje pojęcie „polonicum” ale

30 T. Makowski, dz. cyt., s. VII.

481


także odnosi jego treść do praktyki bibliotekarskiej i bibliograficznej31. Odwo-łując się do dorobku historycznego polskich bibliografów i bibliotekarzy podaje cztery podstawowe kryteria zakwalifikowania starego druku do poloników: 1. te-rytorialne (granice historyczne Rzeczypospolitej XVI-XVIII w. oraz polski ob-szar kulturowy, czyli przede wszystkim regiony pogranicza); 2. narodowe (dzieła Polaków i autorów w Polsce mieszkających/przebywających); 3. tematyczne („Do kategorii polonicum zaliczamy […] dzieła w całości lub w większych frag-mentach poświęcone Polsce, Polakom, dzieła dedykowane Polakom, niezależnie od miejsca i języka publikacji32” poza drukami z drobnymi jedynie wzmiankami o sprawach polskich); 4. językowe (dzieła opublikowane w języku polskim).

Żadne z podanych kryteriów nie jest ostre, bowiem z każdym wiążą się problemy badawcze oraz interpretacyjne wynikające ze złożonych losów i samej Rzeczypospolitej, i drukarstwa na jej ziemiach. Tak jest na przy-kład z przynależnością terytorialną – miedzy innymi dyskusyjne zalicze-nie do poloników druków obcojęzycznych tłoczonych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów na potrzeby czytelników niemieckich, żydowskich czy ru-skich33, lub z kwestią objętości wzmianek o Polsce w obcych monografiach – zwłaszcza w odniesieniu do XVI w., kiedy to nawet najmniejsze informacje o Rzeczypospolitej powodują, że bibliografowie i bibliotekarze są skłonni zaliczyć dzieło do poloników lub parapoloników34.

W tytule serii BN, do której należą recenzowane katalogi, znalazł się ter-min „polonika”. Można zatem sądzić, że poszczególne tomy zawierać będą opisy publikacji odnoszących się wyłącznie do spraw polskich. Mając na uwadze konkluzje artykułu H. Mieczkowskiej i wskazanie na brak jednoli-tych zasad, wyłączność ta przestaje być oczywista. Więcej, w poszczegól-nych katalogach rzymskich bibliotek wydanych przez BN przyjmowano różne zasady doboru materiału. Próżno w nich szukać choćby próby ujed-nolicenia kryteriów doboru i trudno wnioskować, jak autorzy rozumieją po-jęcie „polonika”, które, wydawać by się mogło, przy tego typu publikacjach winno być nadrzędne. Prześledzenie wstępów poszczególnych tomów daje jedynie nieostry zarys. I tak w tomie pierwszym stwierdza się, że:

W szczególnych przypadkach uwzględniano też egzemplarze niebędące po-lonikami, lecz posiadające polskie proweniencje35 Jest to tom nietypowy dla tej serii, ponieważ rejestruje wszystkie stare druki, a nie tylko polonika36.

31 H. Mieczkowska, «Polonicum» – definicja pojęcia, zakres doboru materiału, zastosowanie w bibliografii, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2015, t. 9, s. 21-30.

32 Tamże, s. 27.33 Tamże, s. 24-25.34 Tamże, s. 27.35 M. Spandowski, dz. cyt., s. VIII.36 Tamże, s. X.

482

Mikołaj Ochmański

483


Inną zasadę uwypuklono we wstępie do tomu drugiego:

Podczas rejestracji w Bibliotece Papieskiego Uniwersytetu Urbanianum pod-jęto decyzję, by wprowadzić do katalogu wszelkie pozycje w jakiejkolwiek, nawet drobnej mierze związane z Polską, zgodnie z ideą zebrania wszystkich informacji dotyczących Polski, często nieodnotowywanych w dotychczas publikowanych katalogach poloników37.

Kolejne doprecyzowanie daje autor tomu trzeciego: „Stosunkowo nie-wiele jest książek autorstwa samych Polaków; katalog uwzględnia większą liczbę «poloników włoskich» lub dzieł dotyczących spraw europejskich, zawierających fragmenty o Polsce”38. O decyzji rejestrowania całości ko-lekcji starych druków z Biblioteki PISK była już mowa. Tom piąty serii natomiast:

zawiera 395 poloników nienotowanych przez Bibliografię polską Estreiche-rów oraz 127 pozycji niereprezentowanych w bibliotekach polskich żadnym egzemplarzem. W tej liczbie zawiera się kilkadziesiąt silesiaków i pomerani-ków – zgodnie z przyjętą w tej serii koncepcją39.

Niestety, w żadnym z katalogów serii BN nie opisano precyzyjnie przy-wołanej koncepcji doboru rejestrowanego materiału. Więcej o pracach ze-społu, publikacji katalogów i między innymi zasadach selekcji opisywa-nych druków pisze K. Soliński w cytowanym już artykule Doświadczenia Zakładu Starych Druków Biblioteki Narodowej w Warszawie w zakresie rejestracji poloników w bibliotekach rzymskich w latach 1974-2016. Od-nosząc się do zagadnienia kryterium doboru poloników wyjaśnia różne podejście autorów poszczególnych tomów, podsumowując właściwie to, co zostało w nich napisane. Nie zawsze zastosowane rozwiązania odpo-wiadają tradycji estreicherowskiej, czy przyjętej praktyce bibliotekarskiej, z czego Soliński zdaje sobie sprawę: „Z czasem do rejestracji świadomie włączono większość produkcji typograficznej ze Śląska i Pomorza, co – mimo, iż jest dyskusyjne – niewątpliwie zwiększyło atrakcyjność zgroma-dzonego materiału badawczego”40.

Podsumowując, w katalogach rzymskich poloników opisano:• polonika w rozumieniu estreicherowskim;• silesiaka i pomeranika;

37 P. Pludra-Żuk, M. Spandowski, dz. cyt, s. XIV.38 K. Soliński, Katalog poloników w Biblioteca Universitaria Alessandrina, Warszawa 2014, s. X.39 Tenże, Katalog poloników w Biblioteca Casanatense…, s. XI.40 Tenże, Doświadczenia…, s. 500.

484

Mikołaj Ochmański

• opracowania monograficzne obce, w których obecne są większe wzmian-ki o sprawach polskich;

• parapolonika;• polonika proweniencyjne;• druki Polski niedotyczące (w przypadku rejestracji całych księgozbiorów).

Nie dziwi zatem, iż autorzy katalogów mogą się pochwalić tym, że:

Przyjęcie opisanej wyżej metodyki w połączeniu z długofalowym pro-wadzeniem prac pozwoliło na zarejestrowanie w 13 bibliotekach 4521 pozycji bibliograficznych dotyczących 6597 egzemplarzy poloników. W liczbie tej zawiera się 2024 edycji nienotowanych prze Bibliografię Estreicherów oraz około 800 druków nieobecnych w zbiorach bibliotek polskich41.

Z hojnego zaliczania do poloników nawet tych starych druków, w któ-rych wzmianki o Polsce są marginalne oraz włączenia do katalogów poloni-ków proweniencyjnych nie sposób czynić zarzutu. Dzięki temu poszerzony został materiał badawczy, większe stały się między innymi możliwości stu-diowania kultury polskiej na obczyźnie i losów polskich księgozbiorów oraz ujawniono nowe źródła do historii Rzeczypospolitej.

Podsumowując ten wątek, mimo trudności po latach udało się opubliko-wać materiał obszerny, chociaż niejednorodny, w formie drukowanej i jako bazę bibliograficzną. W przygotowaniu publikacji z pewnością nie pomagał brak precyzyjnej definicji „polonicum”. Jest to jednak problem, z którym spotyka się ogół specjalistów zajmujących się starymi drukami:

Jakie znaczenie dzisiaj ma dla nas termin polonicum? Nikt z nas już nie po-dejmie trudu tworzenia retrospektywnej bibliografii narodowej od nowa, we-dług zmienionych założeń metodycznych. Nie ma takiej potrzeby. Jednak w codziennej pracy bibliotecznej – przy tworzeniu katalogów bibliotecznych czy też wydzielaniu magazynowym i liczeniu zasobów „polonikowych” – bardzo odczuwamy brak jasno wytyczonych zasad42.

7. Forma wydawnicza katalogów

Układy obydwu recenzowanych katalogów, podobnie jak pozostałych publikacji wydanych przez BN w ramach serii Polonika XVI-XVIII Wieku w Bibliotekach Rzymskich, są tradycyjne, przejrzyste i poprawne zarówno

41 Tamże, s. 501.42 H. Mieczkowska, dz. cyt., s. 29.

485


pod względem prezentacji materiału katalogowego, budowy indeksów (z za-strzeżeniami, o których mowa była wcześniej), jak i pod względem edytor-skim, typograficznym. Opisy zostały wydrukowane w sposób czytelny, ich poszczególne elementy (hasło, opis bibliograficzny oraz uwagi) zróżnico-wano stosując różne stopnie pisma i pogrubienie czcionki. Zarówno między opisami, jak i na marginesach pozostawiono wystarczająco dużo światła, dzięki czemu lektura katalogu nie jest męcząca, a odnalezienie poszukiwa-nych pozycji łatwe.

Na marginesie warto zauważyć, że coraz częstsze jest publikowanie ka-talogów starych druków z dużą dbałością o ich stronę estetyczną. Graficy nie ograniczają się do samego rozplanowania tekstów. Urozmaicają katalogi wplatając w układ strony materiał ilustracyjny. Dzięki temu monotonne siłą rzeczy publikacje nabierają dodatkowych walorów estetycznych i poznaw-czych, a ich karty dynamiki, która jednocześnie nie zakłóca czytelności wy-dawnictwa. Przykładem udanego łączenia treści bibliograficznych z urozma-iconym i nowoczesnym projektem książki, przy jednoczesnym przykładaniu dużej wagi do doboru kroju czcionki, koloru papieru oraz innych elementów layoutu jest Katalog druków XVI wieku z historycznej kolekcji Ossolineum wydany pod redakcją Doroty Sidorowicz-Mulak43, którego recenzja autor-stwa Agnieszki Chamery-Nowak zamieszczona jest w niniejszym tomie „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi”.

W przypadku serii BN wydawca zdecydował się na tradycyjną, nie-co ascetyczną formę katalogów. Ilustracje (z wyjątkiem tomu pierwszego, w którym ich brak) zamieszczane są na oddzielnych tablicach dołączanych na końcu każdego z tomów. Reprodukowane są strony tytułowe druków ciekawych ze względu na proweniencje, grafikę lub sam tytuł. Trudno do-szukiwać się w przyjętym rozwiązaniu błędu. Katalog jest poprawny, funk-cjonalny, spełnia swoje zadania, inne rozwiązania nie są niezbędne. Szkoda tylko, że BN, najważniejsza książnica w kraju, przy tak zacnej okazji, jaką jest publikowanie rezultatu kilkudziesięciu już lat pracy bibliotekarzy war-szawskich w bibliotekach Rzymu, nie pokusiła się o wyznaczanie trendów w nowoczesnym projektowaniu katalogów starych druków.

Bibliografia

Applebaum A., Między Wschodem a Zachodem. Przez pogranicza Europy, przeł. E. Kulik-Bielińska, Warszawa 2009.

43 Katalog druków XVI wieku z historycznej kolekcji Ossolineum, pod red. D. Sidorowicz-Mulak, zbiory wrocławskie oprac. A. Franczyk-Cegła, M. Minkowska, G. Rolak, zbiory lwowskie oprac. I. Kachur, Wrocław 2017.

Cubrzyńska-Leonarczyk M., Polskie superekslibrisy XVI-XVIII wieku w zbiorach Bi-blioteki Uniwersytetu Warszawskiego. Centuria druga, Warszawa 2001.

Katalog druków XVI wieku z historycznej kolekcji Ossolineum, pod red. D. Sidoro-wicz-Mulak, zbiory wrocławskie oprac. A. Franczyk-Cegła, M. Minkowska, G. Rolak, zbiory lwowskie oprac. I. Kachur, Wrocław 2017.

Katalogi centralne i bibliografie [Biblioteki Narodowej w Warszawie], [online] http://alpha.bn.org.pl:82/ [dostęp 10.03.2018].

Kocowski B., Zadania i metody badań proweniencyjnych w zakresie starych druków, „Przegląd Biblioteczny” 1951, nr 1-2, s. 72-84.

Mieczkowska H., «Polonicum» – definicja pojęcia, zakres doboru materiału, zasto-sowanie w bibliografii, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2015, t. 9, s. 21-30.

Piekarski K., Rudolf Kotula: Właściciele rękopisów i starodruków zbiorów wielko-polskich Z. Czarneckiego mieszczących się obecnie w «Baworovianum» we Lwowie. Lwów, Fundacja W. Baworowskiego, 1929. 8o. Str. XV, 139 i 21 tablic, „Przegląd Biblio-teczny” 1929, z. 3, s. 394, s. 388-415.

Pludra-Żuk P., Spandowski M., Katalog poloników biblioteki Pontificia Universita Urbaniana, Warszawa 2012.

Sipayłło M., Polskie superexlibrisy XVI-XVIII wieku w zbiorach Biblioteki Uniwer-sytetu Warszawskiego, Warszawa 1988.

Soliński K., Doświadczenia Zakładu Starych Druków Biblioteki Narodowej w War-szawie w zakresie rejestracji poloników w bibliotekach rzymskich w latach 1974-2016, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2017, tom specjalny: Polonika w zbiorach obcych, red. J. Puchalski, A. Chamera-Nowak, D. Pietrzkiewicz, s. 495-506.

Soliński K., Katalog poloników w Biblioteca Casanatense, Warszawa 2016. Soliński K., Katalog poloników w Biblioteca Universitaria Alessandrina, Warsza-

wa 2014.Soliński K., Katalog starodruków biblioteki Papieskiego Instytutu Studiów Kościel-

nych w Rzymie, Warszawa 2016.Spandowski M., Katalog starych druków biblioteki Papieskiego Kolegium Polskiego

w Rzymie, proweniencje oprac. J. Borysiak, Warszawa 2010.

486

Mikołaj Ochmański

RECENZJE


Encyklopedia książki. T. 1: Eseje, A-J. T. 2: K-Z, pod red. Anny Żbikow-skiej-Migoń i Marty Skalskiej-Zlat, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersy-tetu Wrocławskiego, 2017, 776, 770, [2] s., faksymilia, fotografie, errata, ISBN 978-83-229-3543-9.

Prawie pół wieku minęło od wydania Encyklopedii wiedzy o książce (EWOK)1, zawierającej ok. 6000 haseł przeglądowych i szczegółowych – rzeczowych, biograficznych, geograficznych i topograficznych oraz odsyłaczowych – opracowanych przez 403 osoby. To pierwsze kompendium bibliologiczne, objęło całokształt ówczesnej wiedzy ze wszystkich dziedzin zajmujących się książką jako zjawiskiem materialnym, przedmiotem czytelnictwa, kolekcjo-nerstwa i handlu. Opisano w nim m.in. dzieje pisma, książki rękopiśmien-nej i drukowanej, iluminatorstwo i ilustratorstwo książkowe, historię opraw i introligatorstwo, papiernictwo, drukarstwo i przemysł wydawniczy, księ-garstwo, dzieje bibliotek i bibliotekarstwo, bibliofilstwo, bibliografię, doku-mentację oraz archiwistykę i czasopiśmiennictwo. Encyklopedia... nie tylko służyła jako podręcznik, zwłaszcza w dydaktyce uniwersyteckiej na kierunku bibliotekoznawstwo i informacja naukowa, ale też inspirowała do podejmo-wania kolejnych badań. Stanowiła również swoisty dokument obrazujący do-robek bibliologii polskiej w latach 60. XX w., wskazujący zarazem na luki. Dotyczyły one m.in. problematyki, której studiowanie i opisywanie w okresie PRL było utrudnione bądź zgoła niemożliwe, np. roli książki w życiu emi-gracji2, jej losów na Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej utraconych po II wojnie światowej wskutek postanowień traktatu poczdamskiego z 1945 r. czy działalności cenzury w Polsce Ludowej. Należy także mieć na uwadze, że już w momencie publikacji Encyklopedia... była częściowo zdezaktualizowa-na, stanowiąc według niektórych krytyków anonimowy3 „magazyn po brzegi

1 Encyklopedia wiedzy o książce, red. nacz. A. Birkenmajer, B. Kocowski, J. Trzynadlowski; red. główni A. Kawecka-Gryczowa, H. Więckowska, S. Pazyra, Wrocław 1971.

2 Zwracał już na to uwagę Władysław Chojnacki w recenzji Encyklopedia wiedzy o książce. Słownik pracowników książki polskiej, „Problemy Polonii Zagranicznej” 1974, t. 9, s. 428-434.

3 Redaktorzy EWOK zrezygnowali z umieszczania nazwisk autorów pod tekstami haseł, narażając się na krytykę m.in. Elżbiety Słodkowskiej, która podkreślała, iż: „Indywidualność autorów, ich poglądy, wiedza, tak wyraźnie dające o sobie znać w wielu hasłach przeglądowych, zostały w rezultacie zaprzepaszczone. Zmniejsza to nie tylko naukową rangę Encyklopedii, ale i ujemnie wpływa na jej funkcję informacyjną, bowiem użytkownik, znający rangę chociażby tylko niektórych autorów, nie ma możności przekonania się, czy dane hasło zostało opracowane przez znanego w Polsce specjalistę i wobec tego zawiera informacje i poglądy, na których można w pełni polegać”, cyt. za E. Słodkowska, Encyklopedia wiedzy o książce. Wrocław 1971, „Przegląd Biblioteczny” 1973, z. 1-2, s. 212.

wyładowany starożytnościami”4. Głosy tego rodzaju – „krzywdzące tak dzieło, jak i jego twórców”5 – były jednak odosobnione6, a Encyklopedia... mimo swoich niedoskonałości spotkała się z ogólną aprobatą, zresztą nie tylko środowiska specjalistów zainteresowanych książką. Służyła i „nadal służy” – jak podkreślono we wstępie do recenzowanej Encyklopedii książki (EK) – „jako podstawowy informator faktograficzny o całym bogactwie kultury książki”7.

W następnych dziesięcioleciach ukazywały się kolejne wydawnictwa informacyjne obce8 i oczywiście polskie – choć różnej wartości w opinii recenzentów i środowiska, to jednak aktualizujące i uzupełniające EWOK, w tym poświęcone drukarstwu i grafice książkowej9, introligatorstwu i pa-piernictwu10, księgarstwu11, bibliotekarstwu12, informacji naukowej13, „lu-dziom książki” ze Słownikiem pracowników książki polskiej14 oraz podobne

4 Należy pamiętać, że od pierwszych prac nad encyklopedią – Jana Muszkowskiego, a po jego śmierci w 1953 r. Aleksandra Birkenmajera i Tadeusza Zapióra – do wydania EWOK upłynęło 20 lat. Na ten temat zob. m.in. L. Marszałek, Polskie encyklopedie i słowniki bibliologiczne, „Przegląd Biblioteczny” 1985, z 3-4, s. 400-423; K. Chorzewska, Encyklopedie bibliologiczne oficyny ossolińskiej, tamże, s. 425-437.

5 L. Marszałek, Polskie encyklopedie…, s. 406.6 Do najostrzejszych krytyków EWOK należał Ksawery Świerkowski, zob. tenże,

Encyklopedia wiedzy o książce, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1972, nr 3, s. 539-544.7 Od redakcji, [w:] Encyklopedia książki. T. 1, s. 7.8 Ważniejsze pozycje, poza wyjątkami wydane do końca pierwszego dziesięciolecia XXI w.,

wymienia Wykaz wydawnictw informacyjnych (zawiera wydawnictwa informacyjne cytowane przez autorów haseł), [w:] Encyklopedia książki. T. 2, s. 684-689.

9 Współczesne polskie drukarstwo i grafika książki. Mały słownik encyklopedyczny, [red. B. Kleszczyński, K. Racinowski], Wrocław 1982.

10 Współczesne polskie introligatorstwo i papiernictwo. Mały słownik encyklopedyczny, [red. J. Celma-Panek, S. Libiszowski], Wrocław 1986.

11 Współczesne polskie księgarstwo. Mały słownik encyklopedyczny, [red. R. Cybulski], Wrocław 1981.

12 Encyklopedia współczesnego bibliotekarstwa polskiego, red. K. Głombiowski, B. Świderski, H. Więckowska, Wrocław 1976 oraz np. Vademecum bibliotekarza. Praktyczne i aktualne informacje dla bibliotekarzy, pod red. L. Bilińskiego, Warszawa 2002-2011, obecnie dostępne w Internecie: Vademecum bibliotekarza, [online] http://bib.dashofer.pl/onb/ [dostęp 11.02.2018]; Podręczny słownik bibliotekarza, oprac. G. Czapnik, Z. Gruszka przy współprac. H. Tadeusiewicz, Warszawa 2011.

13 M.in. Słownik terminologiczny informacji naukowej, red. naczelny M. Dembowska, Wrocław 1979; Słownik encyklopedyczny terminologii języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych, red. nauk. B. Bojar, Warszawa 1993.

14 Słownik pracowników książki polskiej, pod red. I. Treichel, Warszawa-Łódź 1972; Słownik pracowników... Suplement, pod red. I. Treichel, tamże 1986; Słownik pracowników... Suplement 2, pod red. H. Tadeusiewicz, Warszawa 2000; Słownik pracowników... Suplement 3, pod red. H. Tadeusiewicz, tamże 2010; Słownik pracowników... Suplement 4, pod red. M. Rzadkowolskiej, tamże 2016. Zob. też m.in. Słownik bibliotekarzy wielkopolskich 1918-2000, pod red. F. Łozowskiego, Poznań [2001]; Kustosze księgozbiorów polskich za granicą, red. H. Łaskarzewska, Warszawa 2013.

488

Recenzje

489

Recenzje

publikacje z dziedzin pokrewnych15. Po 1989 r. pojawiły się informatory dotyczące m.in. kultury książki na ziemiach wschodnich II Rzeczypospo-litej16 i bibliotek emigracyjnych17. Ponadto w minionych dziesięcioleciach wydano szereg ważnych opracowań (zbiorowych i monografii18), nie tylko aktualizujących, poszerzających naszą wiedzę, ale posiadających też walory informacyjne19.

Postęp w badaniach bibliologicznych i dyscyplinach pokrewnych, wzrost zainteresowania ich wynikami ze strony innych nauk humanistycz-nych i społecznych, spowodował, że w środowisku wrocławskim pojawiła się myśl opracowania i wydania nowego kompendium „wiedzy o książce”. Jego projekt przedstawił po raz pierwszy w 1982 r. Krzysztof Migoń, trzy lata później publikując artykuł O projekcie Encyklopedii książki polskiej20. Podkreślił w nim, że nowa „inicjatywa nie ma […] na celu ani kopiowania dotychczasowych opracowań, ani ich poprawiania czy zastępowania”, na-tomiast powinna prezentować „w obszernych hasłach-artykułach problemy kultury książki”21 odzwierciedlające kolejne fazy komunikacji bibliologicz-nej w społeczeństwie do 1945 r.22

Choć w następnych latach szczegóły koncepcji Encyklopedii książki ule-gały zmianom – zwłaszcza zrezygnowano z przymiotnika „polskiej” w jej na-zwie oraz z ujęcia wyłącznie retrospektywnego, to oparcie wydawnictwa na szczegółowych i przeglądowych hasłach rzeczowych pozostało obowiązującą dyrektywą (EK, t. 1, s. 11-12). Dodatkowo hasła poprzedzono zespołem ese-jów, zawierających opisy najważniejszych zjawisk z dziejów kultury książki (także prasy), uwzględniające współczesne procesy związane z rewolucyjny-mi zmianami w technologii jej produkcji, rozpowszechnianiu i konsumpcji.

15 M.in. Encyklopedia wiedzy o prasie, pod red. J. Maślanki, Wrocław 1976; Słownik terminologii medialnej, red. W. Pisarek, Kraków 2006; Słownik polskich towarzystw naukowych. T. 1-3, red. nauk. L. Łoś, B. Sordylowa, Warszawa 1978-2001.

16 W 2008 r. ukazał się szósty tom Encyklopedii Ziemi Wileńskiej zatytułowany Książka i prasa na Ziemi Wileńskiej: drukarnie, wydawnictwa, księgarnie, biblioteki, czasopisma XVI w. – 1945 r., oprac. M. Jackiewicz, Bydgoszcz 2008. Zob. też Biblioteki na wschodnich ziemiach II Rzeczypospolitej. Informator, oprac. U. Paszkiewicz i in., red. nauk. B. Bieńkowska, Poznań 1998.

17 Biblioteki polskie poza krajem w latach 1938-1948. Informator, oprac. U. Paszkiewicz, J. Szymański, red. nauk. B. Bieńkowska, Poznań 2005; Współczesne księgozbiory polskie za granicą. Informator. 1: Polskie i polonijne księgozbiory instytucji, oprac. B. Bieńkowska, E. Maruszak, J. Puchalski, Warszawa 2009.

18 Zob. np. J. Puchalski, Przegląd badań nad historią bibliotek i bibliotekarstwa w Polsce z lat 1945-2015, „Roczniki Biblioteczne” 2016, R. 60, s. 97-139.

19 Np. Bibliotekarstwo, wyd. 2 uzupełnione i rozszerzone, pod red. Z. Żmigrodzkiego, Warszawa 1998; Bibliotekarstwo, pod red. A. Tokarskiej, Warszawa 2013; Nauka o informacji, pod red. W. Babika, Warszawa 2016.

20 „Przegląd Biblioteczny” 1985, z. 3-4, s. 365-381.21 Tamże, s. 367.22 Tamże, s. 368.

490

Recenzje

Ostateczny kształt Encyklopedii książki zawdzięczamy ogólnopolskiemu zespołowi 11 współredaktorów tematycznych i sześciu konsultantów mery-torycznych (EK, t. 1, s. 4) oraz 196 autorów (EK, t. 1, s. 13-15), praktyków i teoretyków – poligrafów, wydawców, księgarzy i antykwariuszy, bibliote-karzy i bibliografów, bibliologów, bibliotekoznawców, informatologów oraz specjalistów z innych dyscyplin, m.in. prasoznawców i historyków – pracu-jącemu pod naczelną redakcją Anny Żbikowskiej-Migoń i Marty Skalskiej--Zlat w ramach projektu finansowanego przez Narodowy Program Rozwoju Humanistyki23. Szczególne słowa uznania należą się redaktorkom EK, pod-jęły się bowiem niezwykle trudnego zadania – zgromadzenie tak zróżni-cowanego grona współpracowników i zintegrowanie ich wokół wielkiego, a zarazem skomplikowanego merytorycznie i logistycznie przedsięwzięcia oraz opracowanie redakcyjne materiałów wymagało wszak nie tylko bene-dyktyńskiej pracy, ale m.in. umiejętności organizacyjnych. Sukces w postaci recenzowanej publikacji świadczy, że redaktorkom ich nie zabrakło przez lata żmudnej pracy24, która przyspieszyła, a właściwie skumulowała się w ostatnich pięciu latach, kiedy powstało większość haseł (EK, t. 1, s. 8).

Celem redaktorek Encyklopedii... i zespołu współpracującego było przy-gotowanie publikacji naukowej, adresowanej do wszystkich osób zaintere-sowanych kulturą książki, jej przeszłością, współczesnością i przyszłością, jej dawnymi i współczesnymi relacjami z innymi mediami oraz dyscyplina-mi i specjalnościami, dla których stanowi główny lub poboczny przedmiot badań – przy czym EK powinna szczególnie zainteresować przedstawicieli bibliologii i jej subdyscyplin, informatologii i prasoznawstwa. W mojej opi-nii założony cel został osiągnięty, gdyż otrzymaliśmy kompendium współ-czesnej wiedzy o wytworach piśmienniczych – ich morfologii i funkcjach, procesach ich wytwarzania, obiegu, odbioru i użytkowania.

Encyklopedia książki składa się z dwóch części: 11 esejów i (według mo-ich obliczeń) 651 ułożonych alfabetycznie problemowych, przeglądowych i szczegółowych haseł rzeczowych. Zespół esejów otwiera tekst K. Migonia pt. Bibliologia – nauka o kulturze książki (EK, t. 1, s. 23-32). Autor przed-stawia w nim z właściwym sobie znawstwem kształtowanie się przedmiotu badań, struktury i metod badawczych bibliologii, jej relacje z innymi dys-cyplinami, współczesne kierunki badań i kategorie badawcze, a także sytu-ację organizacyjną i instytucjonalną dyscypliny. Fragment swoich rozważań

23 Grant nr 11H 11009580 NPRH MNiSW, moduł badawczy 1.1, kierownik: A. Żbikowska-Migoń, termin realizacji: lata 2012-2014.

24 20 autorów haseł (EK, t. 1, s. 13-15) nie doczekało publikacji Encyklopedii..., w tym osoby zatrudnione w byłym Instytucie Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej (później Instytut Informacji Naukowej i Studiów Bibliologicznych) Uniwersytetu Warszawskiego: Ewa Chuchro i Radosław Cybulski. W 2017 r., już po ukazaniu się publikacji, zmarł Edward Potkowski.

491

Recenzje

K. Migoń poświęcił także piśmiennictwu bibliologicznemu, wymieniając tytuły kilku najważniejszych w jego opinii syntez historycznych. Następnie, zmarły w listopadzie 2017 r. wybitny prasoznawca Walery Pisarek w eseju Transformacje komunikacji społecznej na przełomie XX i XXI wieku (EK, t. 1, s. 33-44) przeanalizował przemiany form i treści komunikowania się społecznego w latach 1950-2012, wywołane powiązanymi ze sobą czyn-nikami politycznymi, ekonomicznymi, technologicznymi i kulturalnymi. Lektura tego interesującego tekstu zmusza zwłaszcza do zadania sobie py-tania o rolę mediów w życiu społeczeństw demokratycznych w sytuacji ich komercjalizacji, globalizacji i konwergencji. Maciej Matwijów w kompe-tentnym, zwięzłym opracowaniu Od tabliczki glinianej do tabletu (EK, t. 1, s. 45-53) opisał etapy rozwoju książki na przestrzeni dziejów, przebiegają-cego w integralnym związku między jej formą materialną a treścią intelek-tualną. W kolejnym swoim eseju zatytułowanym Prasa (EK, t. 1, s. 55-67) W. Pisarek zdefiniował na wstępie pojęcie „prasy”, następnie podał jej kla-syfikację, wybrane typologie, po czym przedstawił jej dzieje od powstania na przełomie XVI i XVII w. do chwili obecnej, dużo uwagi poświęcając historii prasy polskiej i problemowi jej periodyzacji. Zdając sobie sprawę, że wymuszona eseistycznym charakterem syntetyczność tego tekstu może nie zadowolić części odbiorców, zwłaszcza spoza środowiska prasoznaw-ców, autor odesłał potencjalnych czytelników do hasła szczegółowego Prasa (EK, t. 2, s. 426-428). Nadmieniam o tym, aby podkreślić, iż nie powinno się czynić zarzutu ze skrótowości esejów, bo taka ich natura i funkcja. Esej Małgorzaty Komzy Sztuka w książce – książka w sztuce (EK, t. 1, s. 69-77) w pierwszej części charakteryzuje książkę jako dzieło sztuki. Autorka pod-kreśliła tutaj, że dla zrozumienia roli pełnionej przez sztukę w książce bar-dzo ważne jest wzajemne oddziaływanie „różnych gatunków sztuki na ko-lejnych etapach” rozwoju książki (s. 70). Druga część tekstu poświęcona jest wizualizacji książki i jej lektury w dziełach sztuki oraz wielokontekstowemu znaczeniu, funkcji tych przedstawień. Anna Gruca w opracowaniu Wkład bibliofilstwa w rozwój bibliologii (EK, t. 1, s. 79-86) pokazuje natomiast, że to właśnie rozbudzony w XVIII w., szeroki „ruch zbieractwa” książek, w którym uczestniczyli nie tylko arystokraci, ale również w skromniejszym zakresie, podług swoich możliwości – ziemianie, wojskowi, urzędnicy cy-wilni, literaci i reprezentanci wolnych zawodów25, spowodował wzrost za-interesowania książką jako zjawiskiem, jej instytucjami, historią, zasadami gromadzenia, przechowywania, klasyfikacji, opracowania, udostępniania i tworzenia jej spisów, przyczyniając się do powstania i rozwoju bibliolo-gii jako dyscypliny naukowej. To m.in. do bibliofilów Łukasz Gołębiowski

25 A.F. Grabski, Myśl historyczna polskiego oświecenia, Warszawa 1976, s. 271.

492

Recenzje

(1773-1849) adresował w 1831 r. swój „Kurs bibliografii” przygotowany dla studentów Uniwersytetu Warszawskiego26. Świadczy o tym sposób, w jaki rozumiał pojęcie „bibliografii”, a właściwie „bibliologii” (wiedzy o książce):

Bibliografia wyraz grecki, znajomość xiąg czyli naukę o xięgach oznacza […]. Zbieranie i rozpoznawanie pisanych i drukowanych kodexow; poszu-kiwanie i gromadzenie wiadom[ości] o pismiennej pracy rodu ludzkiego [27], przedmiotem bibliografii. Wielcy ludzie zawsze mieli upodobanie w xiążkach […]. Szlachetnym, wyższego światła pragnącym umysłom żądza ta zwykła towarzyszyć; lecz wyradza się w nadużycia: gdy nieograniczona, niebaczna, nieumiejętna. Bibliografia niech będzie przewodn[i]kiem; ona wskazuje, co zbierać należy? ona chroni […] od błędow, pomyłek […]. Prawy i w istotnem znaczeniu bibliograf […] ma wiedzieć nie sam tytuł, ale i to co się w xiążce znajduje; potrzeba mu posiadać biegłość nie tylko w rozpoznaniu druku, zna-kow, rysunkow, składce, papieru; ale nawet znać powinien wszystkie dzieła rzadkie i użyteczne. Nie może więc być mu obcą historja i literatura każdej nauki, każdej umiejętności: z nią się oswoić, na zgłębieniu jej opierać się należy. Słusznie tedy mówią Francuzi, że bibliografia jest la plus vaste, et la plus universelle de toutes les connaissances humaines [28].

Dobrze zatem, że wkład bibliofilstwa w rozwój kultury i nauki znalazł

swoje odbicie w Encyklopedii... także w postaci eseju wstępnego. Natomiast ze względu na znaczenie „bibliografii” dla początków bibliologii i na to, że w przeszłości uważana była za odrębną dyscyplinę, a obecnie, jak konstatuje K. Migoń, stopniowo „oddziela się od bibliologii” (EK, t. 1, s. 29), wyda-je się, że nauka o bibliografii zasługiwała na odrębny tekst wprowadzają-cy. Tę lukę wypełniają jednak hasła przeglądowe i szczegółowe (EK, t. 1, s. 219-255) w sumie oferujące czytelnikowi kompletną wiedzę na ten temat – autorstwa Jadwigi Sadowskiej (m.in. Bibliografia, s. 219-226), Anny Żbi-kowskiej-Migoń (m.in. Bibliografia. Dzieje, s. 242-250, współautor Dorota Siwecka) i Alicji Matczuk (m.in. Bibliografia. Spis bibliograficzny, s. 250-

26 Biblioteka Narodowa i Parlamentu im. I. Chavchavadze w Tbilisi, sygn. K-937. S-1-8, Ł. Gołębiowski, Kurs bibliografii przez […] przygotowany; kiedy jako bibliotekarz publicznej biblioteki, a razem Professor Uniwersytetu, miał zapowiedziano [sic!], wykładać bibliografią, uczniom tegoż Uniwersy[tetu].

27 Identyczne zdanie jest w: J. Lelewel, Bibliograficznych ksiąg dwoje, w których rozebrane i pomnożone zostały dwa dzieła Jerzego Samuela Bandtke: Historia drukarń krakowskich tudzież Historia Biblioteki Uniw. Jagiell. w Krakowie a przydany Katalog inkunabułów polskich. T. 2, Wilno 1826, s. 239.

28 Ten sam cytat w: J. Lelewel, Bibliograficznych ksiąg… T. 2, s. 246 oraz u Gabriela Étienne’a Peignota, Manuel du bibliophile, ou Traité du choix des livres [...]. T. 1, Dijon 1823, s. 52, przypis 1. Zob. Biblioteka Narodowa i Parlamentu im. I. Chavchavadze w Tbilisi, sygn. K-937. S-1-8, Ł. Gołębiowski, Kurs bibliografii…, s. 1-3, cyt. za Ł. Gołębiowski: Kurs bibliografii 1831, oprac. E. Maruszak, J. Puchalski, pod red. B. Bieńkowskiej, Warszawa 2017, s. 65.

493

Recenzje

254). Przedmiotem „zbieractwa” były i są m.in. publikacje nieksiążkowe (efemera, dokumenty życia społecznego), w tym druki ulotne i okoliczno-ściowe. Doceniając ich wagę, jak można sądzić nie tyle ze względu na unika-towość, wartość źródłową dla różnych badań, co przede wszystkim z punktu widzenia ich roli w komunikacji społecznej – recenzentowi przypomina się w tym miejscu m.in. znakomite opracowanie Jana Pirożyńskiego na temat „wickianów”, słynnego zbioru „nowin” zgromadzonego przez zuryskiego teologa Johanna Jakoba Wicka (1522-1588)29 – autorzy Encyklopedii zamie-ścili w zespole esejów tekst Anety Firlej-Buzon zatytułowany Zazwyczaj wyrzucane, dokumenty codziennego użytku (EK, t. 1, s. 87-91). Ze swojej istoty przekazy piśmiennicze tego typu są „najbliżej” czytelnika należącego do różnych kręgów odbiorców. Właśnie czytelnikowi, lekturze poświęcone są dwa kolejne eseje: Janusza Kosteckiego Czytelnictwo w Polsce – trwanie i zmiany (EK, t. 1, s. 93-98) oraz Lektura – przekaz, komunikacja czy rela-cja (s. 99-113) autorstwa Ireny Sochy. W swoim tekście J. Kostecki zaryso-wał głównie dzieje czytelnictwa w Polsce, wskazując jednak na momenty w dziejach powszechnych zmieniające miejsce lektury w „hierarchii sposo-bów komunikowania” (s. 93, 96). I. Socha skupiła się natomiast na charak-terystyce samego fenomenu „lektury” i „praktyk lekturowych” od czasów najdawniejszych po współczesne. Do problematyki „informacji o książce” wprowadza Barbara Sosińska-Kalata esejem Książka (dokument) w środowi-sku informacyjnym (EK, t. 1, s. 115-128). Autorka poprzez charakterystykę: inwentarzy i katalogów bibliotecznych w starożytności i średniowieczu; po-czątków informacji wydawniczej i księgarskiej oraz nowożytnej bibliografii i czasopism naukowych; bieżących bibliografii specjalnych i analitycznych oraz dokumentacji w XIX i pierwszej połowie XX w.; współczesnej infor-macji naukowej i informatologii (nauki o informacji), w sposób uporząd-kowany, klarownie zaznajamia czytelnika z dziejami i stanem obecnym tworzenia, gromadzenia i upowszechniania informacji „o wynikach działal-ności poznawczej człowieka utrwalonych w dokumentach” (s. 116). Zespół esejów zamyka tekst Bogumiły Staniów Biblioteki i bibliotekarstwo – od książki do czytelnika (EK, t. 1, s. 129-138) omawiający tytułową problema-tykę w ujęciu historycznym, bieżącym i z punktu widzenia perspektyw, ja-kie rysują się przed bibliotekami i ich pracownikami w przyszłości; niejako w kontrze do opinii poddających w wątpliwość sens istnienia tradycyjnych bibliotek wobec gwałtownych przemian zachodzących obecnie w „świecie książki”. Ważnym uzupełnieniem tego tekstu (tak jak pozostałych esejów) są hasła, w tym: Biblioteki. Dzieje autorstwa Barbary Bieńkowskiej, Miro-

29 J. Pirożyński, Z dziejów obiegu informacji w Europie XVI wieku. Nowiny z Polski w kolekcji Jana Jakuba Wicka w Zurychu z lat 1560-1587, Kraków 1995.

sława Górnego, M. Matwijówa i Janusza Tondela (EK, t. 1, s. 358-389) oraz Bibliotekoznawstwo (nauka o bibliotece) Zofii Gacy-Dąbrowskiej (s. 389-396), m.in. ze względu na zmieniające się relacje tej dyscypliny z bibliologią (K. Migoń, EK, t. 1, s. 29).

Podsumowując, należy wyrazić uznanie dla autorów esejów, którzy umiejętnie, syntetycznie wprowadzają czytelnika w złożony „świat książki”, przedstawiając jej społeczną funkcję i rolę jako podstawowego źródła infor-macji uczestniczącego w procesach komunikacji społecznej, tak istotnych dla rozwoju nauki, kultury i cywilizacji.

Drugą część Encyklopedii Książki wypełniają hasła: A-J (t. 1, s.141-774); K-Z (t. 2, s. 21-684). Jak wspomniałem powyżej według moich obliczeń jest ich prawie dziesięć razy mniej niż w EWOK. Autorzy EK zdecydowali się bowiem na publikację obszernych opracowań przeglądowych i problemo-wych zastępujących wiele haseł szczegółowych. Razem z esejami i pozosta-łymi hasłami wypełniają one Zakres Encyklopedii określony (t. 1, s. 9-10) następująco: • „Książka – dokument – informacja w badaniach naukowych”: problema-

tyka obejmująca: zakres, strukturę, ewolucję, metodologię badań, zagad-nienia źródłoznawcze, piśmiennictwo, warsztat naukowy i informacyjny, organizacje i instytucje naukowe, czasopisma specjalistyczne oraz związ-ki z innymi dyscyplinami naukowymi bibliologii, bibliotekoznawstwa i informatologii.

• „Książka w społeczeństwie i kulturze”: zespół zagadnień związanych z funkcjami pisma, piśmienności i rolą książki w komunikacji masowej, literackiej, naukowej, edukacji, religii, ideologii i polityce, prawie, kultu-rach narodowych oraz problematyka jej obecności w sztuce i literaturze.

• „Ewolucja książki: od tabliczki glinianej do książki elektronicznej”: materiały piśmienne, papier i papiernictwo, oprawy książkowe i introli-gatorstwo, książka rękopiśmienna (pisma książkowe, morfologia, kody-kologia), drukowana (pisma drukarskie, drukarstwo i poligrafia) i elek-troniczna oraz typy i rodzaje książek.

• „Sztuka książki – książka w sztuce”: problematyka związana z estetyką książki, jej zdobnictwem, ilustratorstwem, introligatorstwem artystycz-nym (oprawy artystyczne), książką artystyczną oraz kształceniem ilustra-torów i grafików książki.

• „Społeczny obieg książki”: zagadnienia ruchu wydawniczego, teorii i praktyki edytorstwa, autora i jego relacji z wydawcami, handlu książką (handel księgarski i antykwaryczny).

• „Rola bibliotek w społecznym funkcjonowaniu książki”: dzieje, typy i ro-dzaje bibliotek, bibliotekarstwo i jego rozwój, kształtowanie się i prze-miany zawodu bibliotekarza.

494

Recenzje

• „Informacja o książce (dokumentach)”: problematyka zarządzania infor-macją i wiedzą, bibliografii, katalogów, serwisów i portali informacyj-nych, książki jako przedmiotu ocen i wartościowania (krytyka książki, bibliometria), jej promocji i reklamy.

• „Odbiorca i czytelnik książki”: tematyka czytelnika jako kategorii ba-dawczej i bytu realnego, kultury czytelniczej i jej wyznaczników, kształ-cenia kompetencji czytelniczych i informacyjnych społeczeństwa, histo-rii czytania i czytelnictwa oraz biblioterapii.

• „Bibliofilstwo i kolekcjonerstwo”: w tym zakresie przedstawiono książkę jako obiekt kolekcjonerstwa, historię bibliofilstwa oraz stowarzyszenia, organizacje i czasopisma bibliofilskie.

• „Prasa”: w tej grupie tematycznej zaprezentowano definicje, cechy, funk-cje, dzieje, typologię prasy oraz gatunki prasowe i kwestię konwergencji prasy/mediów.

• „Inne dokumenty nieksiążkowe”: informacje na temat druków ulotnych, okolicznościowych i dokumentów życia społecznego, norm, opisów pa-tentowych i literatury firmowej oraz innych zbiorów specjalnych: muzy-kaliów, kartografii, grafiki i archiwaliów.Zakres wraz z Alfabetycznym wykazem haseł i ich zawartości (EK, t. 1,

s. 701-716) stanowi siłą rzeczy propozycję swego rodzaju bibliologicznego tezaurusa, który informując czytelnika o treści Encyklopedii... pełni również rolę schematu klasyfikacyjnego. Jego konstrukcja może budzić jednak wąt-pliwości, na przykład z punktu widzenia rozłączności podziału – choćby te-matyka oprawoznawcza oprócz „Ewolucji książki” i „Sztuki książki” mieści się też w problematyce „Bibliofilstwa i kolekcjonerstwa”30.

Niemożliwym jest odnieść się do wszystkich haseł zawartych w Encyklo-pedii... Nie tylko ze względu na ich liczbę, objętość, ale przede wszystkim dla-tego, że dogłębna recenzja dzieła zawierającego wiadomości z tylu obszarów wymaga w mojej opinii niejako pracy zbiorowej specjalistów kompetentnych w poszczególnych dziedzinach. Osobiście mogę tylko podkreślić, że nawet jeśli wśród haseł brakuje jakichś szczegółowych zagadnień mnie interesują-cych, tzn. z zakresu historii książki i bibliotek (naliczyłem ich ok. 390, czyli ponad połowę wszystkich) – na przykład uważam, że dobrze byłoby poświę-cić odrębne hasło Bibliotece Polskiej w Paryżu, choćby dla zaznaczenia roli książki w życiu emigracji polskiej31 – to nie są to luki na tyle istotne, aby za-ważyły na wartości opracowania w tym obszarze, które należy w całości oce-nić jako miarodajne i kompletne. Być może nawet można było zrezygnować

30 Zob. np. A. Wagner, Superekslibris polski. Studium o kulturze bibliofilskiej i sztuce od średniowiecza do połowy XVII wieku, Toruń 2016.

31 Do problematyki roli książki w życiu społeczności wychodźczych są odniesienia w haśle Książka w społeczeństwie wielokulturowym (EK, t. 2, s. 192-197) autorstwa Małgorzaty Skibińskiej.

495

Recenzje

496

Recenzje

z niektórych haseł szczegółowych32. Jako przykład wskażę Hypnerotomachia Poliphili (EK, t. 1, s. 682), hasło autorstwa M. Komzy poświęcone rzadko-ści bibliograficznej wydanej w 1499 r. w Wenecji przez Aldusa Manucjusza. Opis druku wyróżniającego się piękną renesansową grafiką obrazuje wielki wkład weneckiego typografa w kształtowanie się estetyki książki, w tym jego wpływ na rozwój techniki drzeworytu. Jednak w Encyklopedii jest również – i ze wszech miar słusznie – hasło ALD (aldyny) Marty Pękalskiej (EK, t. 1, s. 149), charakteryzujące wytwory oficyny Manucjusza. Hypnerotomachia… mogłaby się w nim znaleźć jako egzemplifikacja. Z kolei studiując hasło Dru-karstwo. Dzieje („Świat. XV-XVIII w.”, autor J. Pirożyński) przy zdaniu doty-czącym drukarni Manucjusza (s. 557) brakuje mi odsyłacza do wspomnianych haseł w postaci gwiazdki – na temat konstrukcji odsyłaczy zob. EK, t. 1, s. 12.

Być może można wytknąć dysproporcje ilościowe i jakościowe między hasłami tego samego typu (np. poświęconymi poszczególnym bibliotekom) albo należącymi do działów wyróżnionych w Zakresie Encyklopedii, a doty-czących dziejów książki i bibliotek, czy wskazać na usterki konstrukcyjne, luki, nieścisłości faktograficzne w poszczególnych hasłach, ale jako autor kilku z nich pozostawiam to zadanie innym recenzentom. Ograniczę się tylko do stwierdzenia, że trudno się ustrzec różnych niedoskonałości w tak wielkim wydawnictwie. To samo dotyczy uszeregowanych według dat wy-dania pozycji wymienionych w literaturze przedmiotu, w którą opatrzone jest niemal każde hasło (na ten temat zob. EK, t. 1, s. 10). Przy okazji należy uprzedzić zarzut, że w literaturze przedmiotu brakuje najnowszych publika-cji, polskich i obcych, który może pojawić się w wyniku analizy dat wydania pozycji podanych przy hasłach oraz w Wykazie wydawnictw informacyjnych (EK, t. 2, s. 684-689). Dla mnie, jako współautora informatorów, jest zro-zumiałe, że redaktorki Encyklopedii... musiały zamknąć proces aktualizacji haseł i informacji bibliograficznych we właściwym momencie, aby edycja EK przyszła w ogóle do skutku. Natomiast czytelnik zainteresowany danym zagadnieniem zwłaszcza dzięki Internetowi ma możliwość wyszukania naj-nowszej literatury przedmiotu. Inna rzecz, że przy jej wyborze powinna de-cydować jakość, a nie data wydania.

Należy też podkreślić, że wspomniany Wykaz... zawiera tylko publikacje „cytowane przez autorów haseł”. Recenzenta może dziwić, że brakuje w nim

32 Do takich haseł należy moim zdaniem Film (EK, t. 1, s. 644-646) autorstwa Danuty Woś-Redy. Można by się w nim spodziewać opisu roli i funkcji książki w sztuce filmowej, a zawiera informacje na temat: historii filmu, bibliografii filmowej, filmografii i filmoteki, rozumianej jako zbiór taśm filmowych bądź synonim archiwum filmowego – nota bene kolekcje tego typu znajdują się również w zbiorach bibliotecznych, o czym hasło nie wspomina. Charakterystykę książki jako „składnika artystycznego przekazu” w filmie czytelnik znajdzie w haśle Książka w mediach M. Skibińskiej, ściślej w jego fragmencie zatytułowanym K. w filmie.

497

Recenzje

ważnych z jego punktu widzenia publikacji – np. Handbuch der historischen Buchbestände in Deutschland […] in Österreich […] in Europa Bernharda Fa-biana33 , czy wspomnianego wyżej Słownika pracowników książki polskiej – ale opracowujący hasła widocznie nie uznali ich za przydatne i mieli do tego prawo. Kończąc omawianie haseł chcę podkreślić, że ich treść niejednokrotnie wy-wołuje refleksje na temat aktualnych problemów bibliologii i dyscyplin po-krewnych oraz odnośnie działalności naukowej w ogóle. Przykładem niech będzie hasło Open Access (EK, t. 2, s. 299-305)34, z którego wynika, iż przy-szłość czasopiśmiennictwa naukowego należy do periodyków elektronicz-nych. Mają one bowiem przyczynić się do zwiększenia „widoczności doko-nań naukowych”, liczby cytowań, rozwoju współpracy między badaczami, swobodnego dostępu do wyników badań itp. oraz poprzez nowe procedury oceny publikacji naukowych ułatwią ewaluację pracy naukowców i oce-nę parametryczną instytucji naukowych (s. 304). Nie kwestionując owych stwierdzeń zadaję sobie pytanie, czy w istocie dla autorów i czytelników takich czasopism jak nasze „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Histo-rycznymi” – redakcja podjęła w ostatnich tygodniach decyzję o uruchomie-niu jego wersji elektronicznej – przejście na wersję elektroniczną przyniesie wymienione wyżej korzyści? Wszak wiąże się to, jak słusznie zauważa autor hasła, z koniecznością „zmian w mentalności i zachowaniach informacyj-nych naukowców oraz użytkowników informacji naukowej” (s. 304). Nie jest to łatwe, zważywszy na trudności i ograniczenia, które niosą za sobą cyfrowe formaty, np. konieczność stosowania przypisów końcowych, co sta-nowi dla wielu autorów, recenzentów, czytelników tekstów naukowych duże utrudnienie i dyskomfort. Dlatego „Z Badań…” będzie ukazywało się także w formie tradycyjnej. Redakcję czeka zatem podwójna praca – bo tradycja i nowoczesność, a może najważniejsze w tym wszystkim…, bo „punktolo-gia”, przepraszam, parametryzacja…

Korzystanie z Encyklopedii... ułatwiają indeksy; poza wymienionymi po-wyżej czytelnik otrzymał do dyspozycji Alfabetyczny indeks osób (EK, t. 2, s. 717-768), ale tylko „występujących w tekstach esejów i haseł” (EK, t. 1, 12). Dlatego użytkownik nie znajdzie tutaj nazwisk autorów haseł jako ich twórców, ani nazwisk autorów pozycji należących do literatury przedmio-tu. W mojej opinii przydałyby się jednak zwłaszcza odesłania od autorów do stron, na których podpisali opracowane przez siebie hasła – być może dobrym rozwiązaniem byłoby umieszczenie tych stron w spisie Autorzy ha-seł (EK, t. 1, s. 11). Niniejsza uwaga wynika z przekonania, że szczególnie

33 Hrsg. von B. Fabian, digitalisiert von G. Kükenshöner, Hildesheim 2003.34 Autor hasła został podpisany jako „E.C.”. Niestety, w spisie Autorzy haseł (EK, t. 1, s. 11)

taki inicjał nie występuje. Jest natomiast „E.Ch.” – E. Chuchro.

w takich specjalistycznych wydawnictwach encyklopedycznych dla czytel-nika-specjalisty liczą się zwłaszcza ranga, dorobek, poglądy autorów haseł. Z drugiej strony rozbudowywanie aparatu pomocniczego nie zawsze jednak przynosi spodziewane efekty. Jednym z jego elementów jest także Wykaz ilustracji (s. 691-699). Encyklopedia... zawiera 206 czarno-białych i kolo-rowych ilustracji, właściwie dobranych, dobrze wykonanych i rozmieszczo-nych w tekście. W tym miejscu należy podkreślić wysoką jakość edytorską publikacji Wydawnictwa Uniwersytetu Wrocławskiego, w tym optymalnie dobrany format, kompozycję tekstu, właściwą wielkość kolumny i czcion-ki, ułatwiające lekturę dzieła. Z pewnością do uzyskania tego efektu przy-czyniło się jego wydanie w dwóch poręcznych tomach. Bardzo ważna jest solidność wykonania publikacji, co pozwoli ją wykorzystywać przez lata. Wreszcie warto też podkreślić nieczęstą dzisiaj dbałość o poprawność wy-dawnictwa, czego wyrazem jest errata załączona do książki.

Podsumowując, niezależnie od uwag sformułowanych powyżej Ency-klopedia... rzeczywiście swoją treścią tworzy „wszechstronne kompendium wiedzy o kulturze książki w jej tradycyjnych i nowoczesnych wymiarach”, jak można przeczytać na okładce wydawnictwa. Można się też spodziewać, zgodnie z zamierzeniami jej twórców, że przyczyni się do rozwoju dyscyplin zajmujących się kulturą książki, inspirując badaczy do podjęcia kolejnych studiów w tym zakresie, jak również, że stanie się dziełem „kształcącym i popularyzującym wiedzę o informacji, dokumentach, instytucjach kultury książki” (cyt. za tamże). Niewykluczone też, że jak EWOK zdopinguje śro-dowisko bibliologów, bibliotekoznawców i informatologów do opracowy-wania kolejnych wydawnictw informacyjnych przydatnych dla studentów, praktyków i pracowników naukowych.

Jacek PuchalskiKatedra Książki i Historii Mediów,

Uniwersytet Warszawski, Warszawa, [email protected]

498

Recenzje

Loca scribendi. Miejsca i środowiska tworzące kulturę pisma w dawnej Rzeczypospolitej XV- XVIII stulecia, red. nauk. Anna Adamska, Agnieszka Bartoszewicz, Maciej Ptaszyński, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2017, ss. 201, il., ISBN 978-83-235-2764-0.

Recenzowana książka ma charakter stricte naukowy. Krótka Przedmo-wa redakcji wyjaśnia, że publikacja jest pokłosiem konferencji zorganizo-wanej w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego w czerwcu 2015 r. w ramach grantu zatytułowanego „Księgi ławnicze Starej Warszawy,

499

Recenzje

sygn. 527, 528, 529, 530 – przygotowanie edycji krytycznej”. Celem konfe-rencji było pokazanie aktualnego stanu wiedzy, którą w przyszłości można by wykorzystać do opracowania wirtualnej mapy miejsc tworzenia tekstów pisanych w dawnej Rzeczypospolitej czyli loca scribendi1. W książce zna-lazło się tylko dziewięć referatów spośród wszystkich wygłoszonych – zda-niem zespołu redakcyjnego były najbardziej interesujące i wartościowe (s. 7), a tym samym wniosły najwięcej nowego do przedstawionych badań. Chro-nologicznie zamieszczony materiał rozkłada się między XIV a XVIII w., przy czym zdecydowana większość tekstów (sześć) odnosi się do czasów sprzed XVI w., dwa dotyczą XVI-XVII w., a jeden ma charakter wprowadza-jący do problematyki publikacji.

Tom otwiera artykuł Loca scribendi: geneza pojęcia, definicje i granice użyteczności autorstwa Anny Adamskiej, jednej z redaktorek książki. Próba wizualizacji zjawisk kultury (historii kultury) była podejmowana przez wielu badaczy – historyków, etnografów i innych już w połowie minionego wieku. Na gruncie polskim realizował ten pomysł Jerzy Kłoczowski, przygotowując wraz z zespołem ujęcie kartograficzne historii chrześcijaństwa w X-XVIII w. Rozwijająca się coraz prężniej historia piśmienności, rozumiana jako dzieje komunikacji społecznej w średniowieczu i czasach nowożytnych, wymaga od współczesnego badacza zastosowania nowoczesnych metod, również jeśli chodzi o sposób upowszechniania wyników badań. Dlatego równie ważny jak analiza źródeł staje się sposób publikowania jej rezultatów. Przedstawione w książce badania będą w przyszłości stanowić punkt wyjścia do wizualizacji w sensie geograficznym miejsc tworzenia rozmaitych tekstów pisanych. Pi-smo i druk nie przekreśliły bowiem komunikacji za pomocą słów, dźwięków, znaków, obrazów czy gestów (s. 17). A. Adamska proponuje, aby badając loca scribendi uwzględnić „nie tylko fizyczne miejsce tworzenia rozma-itych typów tekstów pisanych, lecz także środowiska piszące, to jest formal-ne i nieformalne grupy osób kreujących teksty z najrozmaitszych pobudek” (s. 21). Owa definicja stała się drogowskazem badawczym dla autorów niżej omawianych tekstów. Autorka sugeruje również kompleksowe badanie loca scribendi w dawnej Rzeczypospolitej, zarówno w ujęciu przestrzennym, jak i interdyscyplinarnego podejścia do kultury pisma. Opracowanie mapy loca scribendi jawi się jako główny rezultat prowadzonych badań.

Kolejny tekst, którego autorem jest Piotr Okniński, omawia początki polskich kancelarii miejskich, ze szczególnym uwzględnieniem Krakowa, które według jego ustaleń przypadają na XIII w. i mają związek z rozprze-

1 Zob. P. Pludra-Żuk, Konferencja naukowa «Loca scribendi: Miejsca i środowiska tworzące kulturę pisma w dawnej Rzeczypospolitej XV-XVIII stulecia», Warszawa, 18-19 czerwca 2015 r., „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2015, t. 9, s. 383-384.

strzenianiem się na ziemiach polskich prawa magdeburskiego. W począt-kach XIV w. kancelaria krakowska była już znaczącym miejscem rozwoju kultury piśmienniczej, głównie z powodu powstających w niej dokumentów; do dziś zachowane mogą być zaledwie cząstką jej ówczesnej produkcji. Wy-twarzane przez kancelarię i jej personel księgi (ok. 1300 r. założono księgę wpisów) miały służyć kontroli własności (s. 39). Kancelarie miejskie ściśle współpracowały z dużo lepiej rozwiniętymi kancelariami kościelnymi, two-rząc wspólne krakowskie loca scribendi (s. 44-45).

Agnieszka Bartoszewicz, autorka kolejnego artykułu, pokazuje lokaliza-cje powstawania tekstów w Starej (dużej) i Nowej (niewielkiej) Warszawie, które to części działały jako samodzielne jednostki miejskie jeszcze w dru-giej połowie XV w. Ówczesnymi miejscami pisania, a tym samym powsta-nia tekstów, stawały się w Warszawie kancelarie działające przy urzędach miejskich, dworze książęcym i instytucjach kościelnych. Autorka charak-teryzuje ogólnie pisarzy jako „profesjonalistów słowa pisanego” (s. 49), którzy znali swoją pracę i wykonywali ją solidnie, aczkolwiek trudnili się czasem dodatkowo handlem czy rzemiosłem tylko po to, aby podnieść swoje dochody. Lepiej w ocenie Autorki wypadali pisarze Starej Warszawy, gorzej do wykonywania zawodu byli przygotowani pisarze Nowej Warszawy. Z za-pisów w księgach wynika, że słabo znali oni łacinę i ars dictaminis. Należeli do nich nauczyciele, uczniowie miejscowej szkoły, niższe duchowieństwo (s. 50). Profesjonalistami byli zaś pisarze zatrudnieni w kancelarii książęcej, a wielu z nich studiowało w Krakowie. Dwór książąt mazowieckich bardzo dbał o to, aby do kancelarii trafiali najlepsi, gdyż dla mieszczan posiada-nie dokumentów wystawionych przez tę kancelarię miało znacznie wyższy prestiż niż dysponowanie pismami sporządzonymi w kancelarii miejskiej. Warszawscy mieszczanie, głównie przedstawiciele elit urzędniczych i go-spodarczych, zatrudniali też pisarzy do sporządzania testamentów, zapisów posagowych, ugód spadkowych, poświadczeń majątkowych czy listów zastawnych. Ci, którzy te dokumenty pisali byli pisarzami zatrudnionymi w różnych kancelariach, notariuszami, a w najgorszym wypadku nauczy-cielami warszawskich szkół. Niektórzy mieszczanie, zwłaszcza urzędnicy duchowni lub świeccy, mieli też swoich sekretarzy. Patrycjat warszawski po-siadał już wówczas własne pieczęcie jako identyfikatory dokumentów.

Na terenie Starej Warszawy miejscami, które miały znaczący udział w powstaniu miejskiej kultury pisma były instytucje związane z kolegiatą św. Jana (sąd konsystorski) oraz klasztorami: bernardynów i augustianów. Po inkorporacji Mazowsza do Korony działała w Warszawie kancelaria sądu grodzkiego i ziemskiego warszawskiego. Pełniła ona w tym środowisku rolę „locus scribendi zastępującego czy uzupełniającego pracę urzędów miej-skich” (s. 56). I chociaż ciągle pojawiają się nowe badania dotyczące ludzi

500

Recenzje

żyjących z pisania czy przepisywania różnych tekstów, utrzymujących się głównie z pracy umysłowej czy świadczących usługi pisarskie w różnych typach kancelarii, to jest ich jednak za mało, aby zakończyć badania prozo-pograficzne nad tym środowiskiem.

Opisem prowincjonalnego locus scribendi w późnośredniowiecznym Radziejowie zajęła się Katarzyna Warda. Analizowane przez Autorkę mia-steczko liczyło w XV i XVI w. około tysiąca mieszkańców. Być może w ra-tuszu miało kancelarię i archiwum z księgami wpisów i innymi dokumenta-mi. Zachowane w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie księgi dowodzą, że radziejowscy pisarze wprawdzie znali łacinę, ale często robili błędy, a ich słownictwo było dosyć ubogie (s. 71-72). Księgi sporządzano w miarę starannie, pomiędzy zwroty łacińskie wplatano frazy czy słowa pol-skie tak, aby zapis stał się bardziej czytelny dla odbiorcy („obligavit alias zastavyl”). Autorka analizowała wpisy od strony ich datacji oraz tematyki. Wynika z nich, że w ciągu dziewięciu lat (1445-1455) skorzystało z kancela-rii 450 osób, wśród których przeważali mężczyźni, a kobiety stawały przed sądem głównie w sprawach spadkowych (s. 87). W grupie interesantów sądowych dominowali mieszczanie, czasem pojawiała się szlachta, rzadko petentami byli chłopi czy duchowni (s. 88). Z usług kancelarii korzystali w dużym stopniu urzędnicy miejscy, ale nie radziejowska elita. Kancela-rie miejskie – zdaniem Autorki – miały charakter egalitarny, a nie elitarny (s. 90). K. Warda nakreśliła obraz użytkownika kancelarii radziejowskiego sądu: był nim samotnie występujący przed sądem mężczyzna, obywatel mia-sta i nie należał do elity (s. 93). Zatrudnieni w kancelariach pisarze byli na swój sposób profesjonalistami. Władze miasta dbały o to, aby księgi były dobrze prowadzone. Czytelne tabelki są dobrym dodatkiem ilustrującym opisywane zjawiska. Uważam je za wielką zaletę tego tekstu.

W artykule Marcina Grulkowskiego, zatytułowanym Podatki miejskie a księgowość w Głównym Mieście Gdańsku w późnym średniowieczu, omówio-ne zostało inne locus scribendi od dotychczas scharakteryzowanych. Autor pisze mianowicie o miejscu, w którym powstawały księgi podatkowe na podstawie in-formacji zbieranych z podatków gruntowych, szosu oraz cła funtowego (s. 103). Urzędem odpowiedzialnym za tworzenie takich ksiąg, a na ich podstawie za kontrolę finansów, była w miastach hanzeatyckich, w tym również w Gdańsku, kamlaria. Należy sadzić, że dokumentację prowadzono starannie, gdyż władzom bardzo zależało na osiągnięciu maksymalnych zysków z poboru podatku. W ar-tykule brakuje informacji o personelu tej instytucji i jego kwalifikacjach. Czy wynika to z braku zachowanych źródeł? Czy też z planów Autora, który chciał przedstawić samą instytucję, a nie pracujących w niej ludzi?

Artykuł Adama Kozaka omawia działalność pisarzy pracujących w konsy-storzu generalnym w Poznaniu w pierwszej ćwierci XV w. Konsystorz, jako

501

Recenzje

instytucja sądu duchownego, produkował bardzo dużo dokumentów, których formularz dopiero zaczynał się kształtować. Najczęściej powstawały tu kon-stytucje prokuratorskie, przyjmowano pisma procesowe i wydawano ich kopie stronie przeciwnej (s. 131), sporządzano także czystopisy ksiąg sądowych i do-kumenty oficjałów oraz wikariuszy. Fizycznie miejscem, w którym dokumenty powstawały był zapewne dom urzędnika na Ostrowie Tumskim, znajdujący się obok katedry, zaś zwyczajowo miejscem działania konsystorza jako instytu-cji, była kuria kanonicka, w której mieszkał oficjał lub wikariusz generalny. Dom ten musiał mieć wiele pomieszczeń, gdyż odbywały się w nim wszyst-kie czynności, zarówno związane z przebiegiem procesu, jak i z zapadającymi decyzjami. Zdarzało się też czasami, że konsystorz obradował w innych miej-scach, np. w bramie domu lub w ogrodzie (s. 116). Autor podaje informację, że na potrzeby sądu konsystorskiego wykorzystywano około 20 różnych domów, w tym kanonie (s. 139). Było to działanie w pełni uzasadnione, ponieważ wokół tych miejsc zbierali się ludzie piszący. Większość z nich mogła rekrutować się z niższego kleru katedralnego lub nauczycieli szkoły katedralnej.

Jako miejsce, w którym powstawały dokumenty służył też dwór biskupa poznańskiego, poznańska katedra (chór, zakrystia), a także kościoły znaj-dujące się w jej pobliżu. Autor znalazł też informację, że raz posiedzenie konsystorza odbywało się na cmentarzu (s. 144).

Poza Ostrowem Tumskim konsystorz obradował w klasztorze domini-kanów, w innych kościołach, domach elity miejskiej i ratuszu poznańskim. W tych ostatnich miejscach zwoływano ten sąd tylko w sprawach mieszczan i duchowieństwa (s. 146). Sesje konsystorza rzadko organizowano poza sto-licą biskupią, nawet w jego posiadłościach (Buku, Wschowej czy Lubiniu). Z biegiem czasu konsystorz otrzymał stałą siedzibę, do której mógł trafić każdy zainteresowany.

Kolejny artykuł, również geograficznie związany z diecezją poznańską, omawia „nietypowe” miejsca, w których biskup poznański Andrzej Bniński (1438-1479) dokonywał różnych czynności prawnych. Autorem tekstu jest Pa-weł Dembiński, podkreślający, że biskup mógł sprawować funkcje sądowni-cze w dowolnym miejscu, jeśli wymagała tego sytuacja, a miejsce to w opinii powszechnej było uznawane za godne. Niegodnym miejscem sprawowania sądów była według ówczesnych karczma, łaźnia czy dom publiczny.

Ponieważ zarówno ze względów gospodarczo-administracyjnych, jak i towarzyskich ordynariusz często podróżował, akty prawne powstawały wszędzie tam, gdzie był obecny, a więc w salach zamków biskupich (Wie-lichowo, Buk, pałac w Poznaniu), na plebaniach księży podlegających jego jurysdykcji (Kościan, Lwówek, Wschowa), na terenie zamków dzierżawio-nych przez szlachtę, w dworach krewnych czy znajomych, w klasztorach lub kamienicach miejskich (s. 161). Miejsce sądu miało świadczyć o potędze

502

Recenzje

władzy biskupiej, stanowić swoiste teatrum, z grupą widzów czy gapiów, a jednocześnie świadków dokonywanej czynności prawnej.

Z ustaleń Autora wynika, że zwierzchnikiem kancelarii był kanclerz poznańskiej kapituły katedralnej. Notariusze biskupi, z kompetencjami no-tariuszy publicznych, odnotowywali w księgach wszystkie zmiany stanu prawnego, dokonujące się przed sądem biskupim. Podróżowali więc razem ze swoim zwierzchnikiem – biskupem. Wpisy w księgach zamieszczano według przyjętych powszechnie zasad podając: datę, dzień tygodnia, datę roczną, godzinę, miejscowość, nazwisko osoby, decyzję biskupa, nazwiska świadków. Rejestracja była chronologiczna (s. 157). Sąd przyjmował intere-santów w sprawach niespornych codziennie, oprócz świąt. Informacje o tym skrupulatnie odnotowywano.

Tom zamykają dwa teksty odnoszące się chronologiczne do XVI i XVII w. W pierwszym z nich Urszula Zachara-Związek próbuje pokazać królewskie loca scribendi. Podstawą wniosków Autorki stały się zachowane fragmen-ty korespondencji pomiędzy pierwszą żoną Zygmunta Augusta – Elżbietą Habsburżanką a królem. W tym przypadku owym locus scribendi była za-pewne kancelaria (sekretariat?) królowej. Kto mógł być autorem, w sensie fizycznym, zachowanych listów?

Funkcję sekretarza Elżbiety już w czasie jej pobytu w Rzeczypospolitej miał pełnić przysłany wraz z nią do nowej ojczyzny jeden z sekretarzy jej ojca, króla Ferdynanda – Jan Marsupin. Po nim sprawował ją Jan Lang, a może też któryś z sekretarzy króla? Może listy od królowej do męża pisał – podczas jej pobytu na Litwie – przebywający u jej boku jakiś sekretarz męża? To są pytania, na które na tym etapie badań i przy tej niewielkiej, zachowanej do naszych czasów, bazie źródłowej nie jesteśmy w stanie odpowiedzieć. Listy być może (zapew-ne?) pisali więc sekretarze, a Elżbieta prawdopodobnie je dyktowała i na pewno podpisywała (s. 174). Chociaż była nieźle wykształcona (znała łacinę, włoski i niemiecki), nie umiała biegle posługiwać się piórem.

Znacznie więcej wiadomo o wymianie listów pomiędzy Zygmuntem Au-gustem a jego trzecią żoną, Katarzyną, rodzoną siostrą Elżbiety. Jej sekreta-riat funkcjonował dużo lepiej niż mało wyrobionej dyplomatycznie Elżbiety. Marcin Kromer w Polonii opisuje jego strukturę, wymienia marszałka, och-mistrzynie, kanclerza lub sekretarza, który prowadził korespondencję w jej imieniu i pieczętował listy (s. 175). Gdy sekretarzem królowej w latach 50-60. XVI w. był Erhard Kunheim listy redagowano tylko w języku niemieckim, a podpisywała je królowa. Wcześniej pisała też po włosku, ale listy do ojca sporządzano tylko po niemiecku. Królowe Elżbieta i Katarzyna nie posługi-wały się językiem polskim, ale doskonale mogły komunikować się z polskim otoczeniem w językach, które znały. Językami komunikacji na Wawelu były zarówno włoski, jak i niemiecki, a w otoczeniu królowej byli ludzie, którzy się

503

Recenzje

nimi posługiwali. Zdaniem Autorki artykułu kancelaria królowej Elżbiety nie była znaczącym ośrodkiem kultury pisma (s. 181). Niewiele o niej wiadomo. Listy tworzyła królowa i pracujący z nią sekretarze. Pomagali im w korespon-dencji nieznani sekretarze z otoczenia Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta.

Książkę kończy artykuł Macieja Ptaszyńskiego Protestancka parafia jako miejsce pisma: Rzesza i Rzeczpospolita na przełomie XVI i XVII wieku. Od chwili narodzin religii reformowanej Kościoły protestanckie były miejscami pisma. Takimi loca scribendi na skalę miasta czy wsi stawały się domy pasto-rów. To oni gromadzili książki dla siebie i wspólnoty wiernych, tworząc w ten sposób całkiem spore księgozbiory. Plebanie ze zbiorami książek powstawały nie tylko w luterańskich parafiach Rzeszy, ale i na terenach Rzeczypospoli-tej, w miejscowościach, gdzie dominowali protestanci. Już wówczas trudno było ustalić granicę pomiędzy biblioteką będącą prywatną własnością pasto-ra a woluminami należącymi do jego współwyznawców, jeśli na egzempla-rzach nie było znaków własnościowych. Parafie protestanckie udostępniały bowiem wiernym książki, od egzemplarzy różnych wydań Biblii po literaturę polemiczną czy drukowane kazania ich pastorów. Dzięki książce drukowanej biblioteki zborowe rozrastały się, a pastorzy i wierni korzystali z nich na co dzień. Biblioteka stawała się miejscem pracy, a stojący na czele gminy pastor miał być dla parafian wzorcem uczoności, wiedzy i mądrości. Takie cechy posiadał człowiek wykształcony. Wielu pastorów było absolwentami różnych protestanckich uniwersytetów i akademii. Dom pastora był jego miejscem pra-cy, takie funkcje pełnił też gabinet czy różne miejsca skupienia, w których przygotowywał się do wypełniania swych kapłańskich funkcji (s. 196). Jed-nak nie wszyscy pastorzy byli ucieleśnieniem cnoty wiedzy. Między formacją intelektualną wiejskich i miejskich pastorów była wyraźna różnica. Według Autora: „Społeczeństwo faktycznych lub funkcjonalnych analfabetów mogło mieć mniej wyrozumiałości dla etosu pisma, wyrażanego w kulcie książki, tajemniczych gestach i potrzebie osobności” (s. 199). Miejscy pastorzy stano-wili zatem elitę, a wiejskim bliżej było do ich biednych parafian.

Recenzowana książka jest bardzo cenną pozycją. Jej znaczenie jest o tyle istotne, że skorzystają z niej nie tylko historycy, z myślą o których powstała, ale także bibliolodzy, interesujący się badaniami nad dawną książką i pi-śmiennictwem. Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego opublikowały książkę w dobrym formacie, na dobrym papierze, i nawet słaba jakość za-mieszczonych ilustracji nie umniejsza jej walorów merytorycznych.

Anna Kamler Katedra Książki i Historii Mediów,


504

Recenzje

505

Recenzje

Katalog druków XVI wieku z historycznej kolekcji Ossolineum, pod red. Doroty Sidorowicz-Mulak, zbiory wrocławskie opracowały Agnieszka Franczyk-Cegła, Małgorzata Minkowska, Grażyna Rolak, zbiory lwow-skie opracowała Iryna Kachur, Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum, 2017, ss. 567 [1], XXXII tab., ISBN 978-83-65588-34-0.

W 200-lecie ufundowania Zakładu Narodowego im. Ossolińskich ukaza-ło się wiele jubileuszowych publikacji1, w tym Katalog druków XVI wieku z historycznej kolekcji Ossolineum, który z perspektywy dziejów Zakładu ma znaczenie szczególne i bardzo symboliczne – co najmniej z kilku powodów.

Józef Maksymilian Ossoliński zakładając, zatwierdzoną w 1817 r. przez cesarza Franciszka I, fundację Zakład Narodowy im. Ossolińskich świado-mie nawiązywał do programu braci Załuskich i ich idei biblioteki narodowej, której rola i funkcja nie zamykała się jedynie w gromadzeniu i przechowy-waniu zbiorów. Miała być to instytucja spajająca społeczeństwo pod zabora-mi, rozbudzająca i kształtująca jego kulturalne i intelektualne potrzeby, aby w ten sposób zapewnić ciągłość kulturową niezbędną do istnienia narodu i w przyszłości niepodległego państwa. Wzorując się na Załuskich – na-wiązania do ich spuścizny w programie i wytycznych odnośnie organizacji, funkcjonowania i działalności fundacji widoczne są w kolejnych jej statu-tach z 1804, 1809, 1816 i 1824 r. – Ossoliński uważał, że biblioteka Zakładu udostępniając zbiory powinna być podstawą różnorakich działań i inicjatyw naukowych i wydawniczych. Dla Ossolineum zaplanował program mający nadać mu charakter instytutu naukowo-badawczego specjalizującego się w zakresie historii i dziejów literatury, w tym m.in. przewidywał wydanie drukiem katalogu Zakładu oraz innych prac bibliograficznych. Przez 200 lat działalności ZNiO udało się wypełniać misję założyciela mimo wielu trud-ności, w tym tych najtragiczniejszych, związanych z II wojną światową. We wrześniu 1939 r. Ossolineum zostało bowiem wcielone do Lwowskiej Filii Biblioteki Akademii Nauk USRR, a po wkroczeniu Niemców Zakład ponow-nie wydzielony ze struktur ukraińskich (wraz z Biblioteką Baworowskich) stał się w latach 1941-1944 częścią Biblioteki Państwowej (Staatsbibliotek Lemberg). Przez cały okres wojny kontynuował działalność w służbie pol-skiej kultury. Choć ZNiO uniknął tragicznego losu bibliotek zniszczonych przez hitlerowców w 1944 r. w Warszawie, to koniec wojny nie oznaczał powrotu do zwykłej działalności. Utrata przez Polskę Lwowa oznaczała dla dyrekcji Ossolineum walkę o zachowanie jego zbiorów dla polskiej nauki i kultury. Najcenniejsza część zbiorów, prawie wyłącznie polonika, została

1 Wśród wydawnictw tego rodzaju warta odnotowania w kontekście dziejów ZNiO jest pozycja Jubileusze Ossolineum. Antologia tekstów, pod red. M. Pękalskiej i A. Mitki, Wrocław 2017.

ewakuowana przez Niemców w 1944 r. do Krakowa, a następnie przewiezio-na do Adelina (Zagrodno) na Dolnym Śląsku. Pozostawiona tam bez opie-ki doznała częściowego rabunku, ale jak się jednak później okazało, straty nie były duże2. Chociaż po zakończeniu wojny zbiory te znajdowały się na terenie Polski, to były one narażone na roszczenia Sowietów, jako „radziec-kie” dobra kultury zagrabione przez Niemców. Taki los spotkał ewakuowa-ne lwowskie archiwalia, które zostały w 1945 r. przez oddziały sowieckie wywiezione do Lwowa. Ossolińskie zbiory biblioteczne udało się polskim ekipom przewieźć latem 1945 r. do Biblioteki Narodowej w Warszawie (BN). Dyrektor ZNiO Mieczysław Gębarowicz starał się o pozostawienie ich w Polsce oraz domagał się rewindykacji Ossolineum w całości, czyli czę-ści bibliotecznej włączonej do Sektora Polskiego Lwowskiej Filii Biblioteki AN USRR (obecnie Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. Wasyla Stefanyka – LNNBU; Львівська національна наукова бібліотека України імені В. Стефаника) oraz zbiorów muzealnych porozdzielanych między lwowskie muzea. Ostatecznie Ossolineum ulokowano we Wrocła-wiu, gdzie trafiły zbiory zabezpieczone w BN oraz część zasobów Zakładu przekazana przez Ukrainę. Niestety, sprawa rewindykacji ze względów poli-tycznych nie została załatwiona zgodnie z polskimi oczekiwaniami. Ukraina przekazała tylko część zbiorów Ossolineum, zostawiając sobie druki pocho-dzące z ziem polskich przyłączonych do ZSRR i z oficyn działających na tych terenach oraz druki cyrylickie. Tym samym doszło do rozbicia dawnej kolekcji ze stratą dla strony polskiej. We Wrocławiu znalazło się zaledwie ok. 30% całości zbiorów Zakładu według stanu z lat 1945-1946, w tym ok. 4% stanowiła część pochodząca z ewakuacji w 1944 r., a ok. 95% z ukraińskiego „daru”. Z kolekcji starych druków do Wrocławia trafiło ok. 40% wszyst-kich zbiorów starodrucznych Ossolineum, w tym 90% druków z XV-XVI w. We Lwowie pozostało około 28 500 woluminów zinwentaryzowanych oraz około 30 000 nieopracowanych druków XV-XVIII w. z historycznych za-sobów Zakładu, w tym znaczna część kolekcji Pawlikowskich. Wiadomo, że księgozbiór ten był nadal rozpraszany, np. ok. 10 000 najcenniejszych poloników, w tym stare druki, wywieziono do Moskwy.

Kwestia rewindykacji zbiorów ossolińskich została podjęta ponownie po przełomie politycznym w krajach byłego tzw. „bloku wschodniego”, to jest w 1992 r., a w 1998 Polska przekazała Ukrainie formalny wniosek rewindykacyjny z żądaniem zwrotu zbiorów ZNiO. Do tej pory nie udało

2 Losy ZNiO w latach 1939-1948 szczegółowo przedstawił na podstawie licznych polskich i ukraińskich źródeł rękopiśmiennych i archiwalnych Maciej Matwijów: Walka o lwowskie dobra kultury w latach 1945-1948, Wrocław 1996; Zbiory rękopiśmienne Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie w latach 1939-1946, „Czasopismo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich” 1999, z. 10, s. 211-241; Zakład Narodowy imienia Ossolińskich w latach 1939-1946, Wrocław 2003.

506

Recenzje

się zawrzeć żadnego porozumienia w tej sprawie. Jednak w 2003 r., dzię-ki zabiegom dyrektora ZNiO Adolfa Juzwenki, w ramach polsko-ukraiń-skiej komisji do spraw ochrony i zwrotu dóbr kultury została powołana podkomisja do sprawy zbiorów Ossolińskich. Efektem jej prac było za-warcie w 2004 r. umowy, dzięki której Ossolineum uzyskało dostęp do wszystkich polskich zbiorów przechowywanych w LNNBU, do ich ska-nowania i opracowywania. W 2006 r. zostało utworzone biuro pełnomoc-nika ZNiO w gmachu dawnej Biblioteki Baworowskich we Lwowie, które bierze udział w kopiowaniu lwowskich zbiorów, przygotowuje ich kata-log, sygnalizuje stan zbiorów i potrzeby w zakresie ich konserwacji. Jako pierwsze zostało zeskanowane archiwum Zakładu, które jest dostępne za pośrednictwem jego strony internetowej3. Prace nad kolekcją starych dru-ków, przechowywaną w Dziale Książki Rzadkiej (Відділ рідкісної книги) LNNBU, rozpoczęto w 2013 r. w ramach „Narodowego Programu Roz-woju Humanistyki” MNiSW. Projekt badawczy obejmował opublikowanie katalogu druków z XVI w. będących własnością Zakładu przed 1946 r., kiedy dokonano podziału zbiorów oraz przygotowanie inwentarza inter-netowego druków z XVII i XVIII w., także pochodzących z kolekcji hi-storycznej. Podczas kwerend we Lwowie rozpoznano również inkunabuły o ossolińskiej proweniencji; wśród nich kilka uznanych za bezpowrotnie stracone podczas wojny4.

Katalog druków XVI wieku z historycznej kolekcji Ossolineum obej-muje zatem rozpoznane druki XVI w. z lwowskiej kolekcji ZNiO w jej historycznym kształcie z 1945 r. Liczyła ona wtedy 5170 egzemplarzy, na które składały się woluminy zgromadzone do 1939 r. (w tym depo-zyty Pawlikowskich, Chrzanowskich i Cieńskich) oraz nabytki wojenne (w tym nieopracowane egzemplarze z Biblioteki Poturzyckiej Dzieduszyc-kich, stąd nie można oszacować całkowitej liczby tomów) w ilości 401 jednostek inwentarzowych. W 1948 r. oceniono liczbę druków z XVI w. na 5600 woluminów (w tym klocki introligatorskie oraz druki wielotomowe) uwzględniając także tomy z kolekcji Baworowskich, których podczas woj-ny nie opatrzono pieczęcią własnościową Ossolineum – z tego ponad 5000 jednostek inwentarzowych pochodziło z lwowskiego Ossolineum, około 270 z kolekcji Pawlikowskich i około 230 ze zbioru Dzieduszyckich. We Lwowie pozostało około 500 jednostek inwentarzowych, głównie z kolek-cji Pawlikowskich.

3 Zob. w katalogu zdigitalizowanych zasobów, [online] http://bazy.oss.wroc.pl/kzc/opisy.php?info [dostęp 25.02.2018].

4 I. Kachur, Inkunabuły z historycznej kolekcji Ossolineum w zbiorach Lwowskiej Narodowej Naukowej Biblioteki Ukrainy im. W. Stefanyka, „Czasopismo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich” 2017, z. 28, s. 41-53.

507

Recenzje

Zarówno we Wrocławiu jak i we Lwowie nie zachowano odrębności księgozbiorów wchodzących w skład historycznej kolekcji starych druków Ossolineum. We Wrocławiu zbiór został podzielony na polonika i druki obce, którym nadano nowe sygnatury i następnie sukcesywnie uzupełniano nowy-mi nabytkami. Taka struktura księgozbioru znalazła odzwierciedlenie w ka-talogu poloników z XVI w. wydanym w 1965 r. w opracowaniu Marii Boho-nos5, w którym uwzględniono także druki o innej proweniencji – Biblioteki Baworowskich i Tarnowskich z Suchej Beskidzkiej oraz powojenne nabytki. Podobne rozwiązanie zastosowano w katalogu paleotypów LNNBU6.

Podczas prac nad kolekcją historyczną Ossolineum nie podjęto nowe-go opracowania i ponownej rejestracji druków odnotowanych w katalogu M. Bohonos. Wyjątek stanowiły te dzieła, których drugi egzemplarz został zakwalifikowany we Wrocławiu jako druk obcy i nie został przez Bohonos uwzględniony. W Katalogu druków XVI wieku… zamieszczono także opra-cowania historyczne i geograficzne, w których Polska traktowana była mar-ginalnie, oraz dzieła nienotowane w Bibliografii polskiej Karola Estreichera, ale uwzględnione przez Bohonos. Ponownie zarejestrowano natomiast druki z katalogu paleotypów Biblioteki im. Stefanyka, ponieważ wydawnictwo to nie zostało wyposażone w aparat pomocniczy i nie można było w nim odna-leźć 59 druków z historycznej kolekcji Ossolineum.

Katalog poloników M. Bohonos obejmuje 2367 numerów inwentarzo-wych dawnego Ossolineum, po około 230 dzieł z kolekcji Pawlikowskich i Biblioteki Poturzyckiej oraz po kilka woluminów z depozytów Chrzanow-skich z Moroczyna i Cieńskich z Okna. Natomiast zasadniczy zespół z lwow-skiej kolekcji Ossolineum druków XVI w. obejmuje: woluminy, które po 1946 przypisano we Wrocławiu do druków obcych, a przed 1945 r. zosta-ły opatrzone znakami własnościowymi Zakładu; tomy z kolekcji Gwalberta Pawlikowskiego (z odrębnymi znakami własnościowymi); druki z Biblioteki Poturzyckiej Dzieduszyckich (z pieczątką ZNiO) – w sumie ponad 2850 jed-nostek inwentarzowych. Do tego dochodzą wszystkie odnalezione do tej pory druki z historycznej kolekcji XVI w. znajdujące się w LNNBU w liczbie 476 jednostek inwentarzowych (386 egzemplarzy pochodzi z kolekcji Pawlikow-skich). Łącznie w Katalogu druków XVI wieku… zamieszczono 3178 opisów w jednym ciągu uwzględniając druki przechowywane we Wrocławiu i Lwo-wie – zespoły wydzielono w konkordancji sygnatur, co pozwala na rozróż-nienie ich zasobów oraz rozkład zbiorów w obu placówkach. Opisy biblio-graficzne, sporządzone zgodnie z zasadami określonymi w Polskiej Normie

5 M. Bohonos, Katalog starych druków Biblioteki Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Polonica wieku XVI, Wrocław 1965.

6 Каталог палеотипов из фондов Львовской научной библиотеки им. В. Стефаника АН УССР, [сост. Р.С. Харабадот, Р.М. Биганский], Киев 1986.

508

Recenzje

Opis bibliograficzny. Stare druki7, uzupełniono informacjami na temat cech nabytych egzemplarzy, to jest not rękopiśmiennych, defektów, proweniencji i opraw. W obrębie numerów 1-3167 znalazły się opisy ułożone alfabetycz-nie, a od numeru 3168 do 3178 zamieszczono uzupełnienia.

Niezwykle owocne okazały się studia nad proweniencjami, podczas któ-rych wpisy i inne znaki własnościowe porównano z danymi zaczerpniętymi z Archiwum ZNiO oraz z wykazami darczyńców, co umożliwiło nie tylko po-danie nazwisk kolejnych właścicieli druków, ale także ustalić personalia ofia-rodawców oraz krąg antykwariuszy i bibliofilów współpracujących z Ossoli-neum w XIX i XX w. Materiał źródłowy pozwolił na odtworzenie w pewnym stopniu kształtu kolekcji założycielskiej J.M. Ossolińskiego, to jest zrekon-struowanie usuniętych podczas prac introligatorskich wpisów inwentarzo-wych druków z jego wiedeńskiej kolekcji oraz rozpoznanie i uwzględnienie książek przywiezionych do Lwowa z majątku Ossolińskiego w Zgórsku.

Zasadniczy katalog druków z XVI w. poprzedza Słowo wstępne autorstwa kierowniczki Działu Starych Druków ZNiO Doroty Sidorowicz-Mulak i część historyczna składająca się z dwóch artykułów prezentujących odmienne nar-racje historyczne dotyczące lat 1940-1945: Kształtowanie się kolekcji druków XVI wieku w lwowskim Ossolineum D. Sidorowicz-Mulak oraz Stare druki z historycznej kolekcji Ossolineum w zbiorach Lwowskiej Narodowej Nauko-wej Biblioteki Ukrainy im. W. Stefanyka: organizacja kolekcji i stan badań wicedyrektorki LNNBU Olgi Kołosowskiej. Jednak jak słusznie zauważy-ła D. Sidorowicz-Mulak w swoim słowie wstępnym odmienne stanowiska w kwestii wydarzeń z lat 1940-1945 nie były już przeszkodą w pracy nad Katalogiem…, który jest efektem ścisłej współpracy obu książnic.

Zrąb główny katalogu poprzedzają również zasady opisu bibliograficznego i wykaz skrótów. Jego dopełnieniem są natomiast cztery indeksy: drukarzy, księgarzy i nakładców uszeregowany w układzie alfabetycznym według miejsc ich działalności; proweniencji uzupełniony informacjami biograficznymi; su-perekslibrisów oraz tematów ilustracji, który pozwala dotrzeć do książek wzbo-gaconych drzeworytami i miedziorytami oraz do konkretnych przedstawień ikonograficznych. Po indeksach umieszczono konkordancję sygnatur i pozycji katalogowych oraz konkordancję dawnych sygnatur lwowskich z obecnymi. Przy czym ponieważ dawne sygnatury nanoszone były w kolejności wpływów, pokazują one również momenty największego rozwoju kolekcji Ossolineum do 1945 r. Następnie zamieszczono wykaz ilustracji oraz spis 23 kolorowych tablic i same tablice przedstawiające m.in. wybór najciekawszych wpisów wła-snościowych, dedykacji, opraw, wyklejek i kart tytułowych.

7 PN-N-01152-8. Wykorzystano także zasady zebrane przez Halinę Mieczkowską w instrukcji Format MARC 21 rekordu bibliograficznego dla starych druków, 2011, [online] http://centrum.nukat.edu.pl/images/files/instrukcje_procedury/MARC_21/marc21_staredruki_130711.pdf [dostęp 24.02.2018].

509

Recenzje

Niewątpliwym atutem Katalogu… jest jego kształt edytorski, opracowany przez znanego polskiego typografa, projektanta książek i wydawcę Roberta Olesia. Niezwykle piękny, wyrafinowany projekt graficzny odwołujący się do tradycji sztuki typograficznej, a jednocześnie wykorzystujący rozwiąza-nia współczesnego projektowania, zachwyca przemyślanym układem typo-graficznym podkreślającym strukturę opisów bibliograficznych oraz opisów cech indywidualnych poszczególnych egzemplarzy. Dobór odpowiedniego stopnia i kroju pisma wraz z zastosowanymi rozwiązaniami typograficzny-mi dał efekt przejrzystości i czytelności publikacji, przy dosyć jej zwartym składzie. Całość dopełnia trafny wybór formatu, papieru, okładka oraz dwie zakładki – biała i brązowa w kolorach ZNiO.

Katalog druków XVI wieku… wypełnia wolę J.M. Ossolińskiego w kwe-stii publikowania katalogów, nazwisk darczyńców, upowszechniania i udo-stępniania naukowcom zasobów Zakładu, które w wyniku wojny oraz decyzji politycznych były niedostępne dla nich przez prawie 70 lat. Praca nad nim ujawniła informacje cenne dla badaczy dziejów samego Ossolineum oraz po-twierdziła jego dużą rolę w kształtowaniu świadomości mieszkańców Lwo-wa i całej Galicji Wschodniej. Jest także dowodem na wielkość i rangę ZNiO jako placówki naukowo-badawczej w trzech kolejnych stuleciach. Niestety, zapewne ze względu na ramy czasowe projektu realizowanego w ramach NPRH i chęć uczczenia jubileuszu Ossolineum stosowaną publikacją, Kata-log… nie obejmuje całej kolekcji, jak wspomniano wyżej pomijając poloni-ka przechowywane we Wrocławiu. Można jedynie życzyć zespołowi Działu Starych Druków Zakładu, aby w najbliższym czasie udało mu się opracować ponownie polonika i opublikować drugie, uzupełnione wydanie Katalogu… w równie pięknym, zasługującym na najwyższe uznanie kształcie edytorskim.

Agnieszka Chamera-NowakKatedra Książki i Historii Mediów


510

Recenzje

Arkadiusz Wagner, Stare druki o sztuce w zbiorach Biblioteki Stacji Nauko-wej PAN w Rzymie, fotografie Piotr Jamski, Arkadiusz Wagner, Roma: Ac-cademia Polacca delle Scienze, Biblioteca Centro di Studi a Roma, 2016, Conferenze, 133, ss. 160, il., ISBN 978-83-63305-28-04, ISSN 0208-5623.

Nowa publikacja znanego polskiego tegumentologa przynosi informacje o 116 starych drukach, wyselekcjonowanych z ponad 35 000 książek Bibliote-ki Stacji Naukowej Polskiej Akademii Nauk w Rzymie (Biblioteca dell’Acca-demia Polacca di Roma). Opublikowana została w ramach wydawanej przez

511

Recenzje

Stację serii Conferenze, jednocześnie w języku polskim i w tłumaczeniu na ję-zyk włoski. Obie wersje dostępne są również jako e-booki – do pobrania z wi-tryny internetowej Stacji1. Książka jest efektem prac autora przeprowadzonych w 2014 r. w Bibliotece Stacji, polegających na ocenie wartości historycznej i wycenie znajdującej się tam kolekcji starych druków. W założeniu samego twórcy, miała „łączyć cechy monografii określonej części zbiorów Stacji oraz wydawnictwa popularyzującego te zbiory”. Realizację tego zamysłu należy uznać za udaną – zwłaszcza w kontekście popularyzacji księgozbioru.

Biblioteka Stacji Naukowej PAN w Rzymie jest ciekawym świadectwem polskiej obecności nad Tybrem, wciąż mało znanym, ale trwałym i ważnym. Jej fundatorem był hrabia Józef Michałowski (1870-1956) z Dobrzechowa – bibliofil, prawnik, historyk, erudyta2. W 1921 r. podarował swój księgo-zbiór Polskiej Akademii Umiejętności, z myślą o założeniu w Rzymie jej stacji naukowej. Biblioteka Stacji (Biblioteca Polacca di Roma) została ofi-cjalnie powołana jesienią 1927 r. Jej zbiór początkowo był zdeponowany w polskim Hospicjum św. Stanisława przy Via delle Botteghe Oscure 15. W 1938 r. Biblioteka otrzymała pomieszczenia na drugim piętrze Palazzo Doria Pamphilj (Vicolo Doria 2), gdzie znajduje się po dziś dzień. Od 1955 r. Biblioteka jest częścią PAN i wciąż pozostaje wśród znaczących polskich bi-bliotek naukowych za granicą3. Obecnie jej księgozbiór liczy ponad 35 500 tomów druków zwartych i blisko 300 tytułów czasopism4.

Jak można dowiedzieć się z opracowania Arkadiusza Wagnera zbiór starych druków Biblioteki Stacji Naukowej PAN w Rzymie obejmuje prawie 400 po-zycji od XVI do XVIII w., z czego ok. 210 to druki włoskie, ponad 60 druków

1 Wersja polska dostępna jest pod adresem: [online]; http://www.rzym.pan.pl/images/files/conferenze/Conferenze_133_Stare_druki.pdf; wersja włoska: http://www.rzym.pan.pl/images/files/conferenze/Conferenze_133_Libri_rari.pdf [dostęp 26.02.2018].

2 J. Piskurewicz, Józef Michałowski fondatore e responsabile del Centro di Studi dell’Accademia Polacca delle Scienze a Roma (1921-1946), [in:] Józef Feliks Michałowski 1870-1956 in occasione del cinquantesimo anniversario della morte, Roma 2007, s. 12-28; S.A. Morawski, Józef Michałowski (1870-1956) – twórca i wieloletni dyrektor Biblioteki Stacji Naukowej PAU w Rzymie, [w:] Kustosze księgozbiorów polskich za granicą, red. tomu H. Łaskarzewska, Warszawa 2013, Bibliotekarze Polscy we Wspomnieniach Współczesnych, 13, s. 159-166. Zob. też artykuł Ligii Henczel-Wróblewskiej Polscy protagoniści rodzimej kultury i literatury we Włoszech w XX wieku opublikowany w niniejszym tomie „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi”.

3 Oficjalnie od 1952 r. W latach 1951-1955 Stacja była nieczynna, ale w 1952 przeszła formalnie pod nadzór PAN, a faktycznie dopiero w 1957 r., zob. Biblioteka Stacji Polskiej Akademii Nauk w Rzymie im. Józefa Michałowskiego (Accademia Polacca delle Scienze. Biblioteca e Centro di Studi a Roma; Biblioteca dell`Accademia Polacca di Roma), poz. 608, Ankieta (2007): Dominika Anna Wronikowska, bibliotekarka, [w:] Współczesne księgozbiory polskie za granicą. Informator. T. 1: Polskie i polonijne księgozbiory instytucji, oprac. B. Bieńkowska, E. Maruszak, J. Puchalski. Warszawa 2009, s. 628; A. Szabat, Biblioteka Stacji Naukowej PAN w Rzymie, „Przegląd Biblioteczny” 1998, nr 2-3, s. 175-190.

4 Rys historyczny, [online] http://www.roma.pan.pl/index.php/pl/biblioteka/rys-historyczny [dostęp 29.07.2017].

w języku polskim, prawie 50 w języku łacińskim, ponad 30 w języku francu-skim oraz sześć w języku niemieckim. Polonika liczą ok. 100 pozycji bibliogra-ficznych, z czego 63 w języku polskim. W pracy wymieniono: Biblię w tłuma-czeniu Jakuba Wujka z 1599 r. (w egzemplarzu pochodzącym z księgozbioru bazylianów w Zamościu), monumentalne dzieło Szymona Okolskiego Orbis Polonvs... w trzech tomach, wydane w Krakowie w latach 1641-1645, intere-sujący druczek okolicznościowy Eustachiusa Placidusa Nennichena i Angela Gallucciego Pentathlon seu Quinque principum Virtutum certamen Musice au-ditum…, wytłoczony w Rzymie ok. 1621 r., a ponadto liczne zbiory konstytucji sejmowych, statutów i kodeksów dyplomatycznych, głównie z XVIII w. Oma-wiany zbiór ma wybitnie kolekcjonerski charakter, dla którego kluczowymi zagadnieniami okazały się historia Polski oraz sztuka Italii. Większość książek pochodzi jeszcze z prywatnych zbiorów twórcy Biblioteki, a zarazem współza-łożyciela Stacji – J. Michałowskiego, czego namacalnym śladem jest ekslibris: „Ladislaus et Josephus Comites Michałowski Dobrzechów”. Inne prowenien-cje woluminów i typologia opraw wskazują, że przeważająca ich część mogła być zakupiona we Włoszech. Zbiór zachował się w doskonałym stanie, co zo-stało w omawianej publikacji kilkakrotnie podkreślone.

Ostatecznie A. Wagner zdecydował się zaprezentować w swojej publika-cji i poddać analizie kilkadziesiąt spośród niemal 120 nowożytnych druków o sztuce przechowywanych w Stacji PAN w Rzymie. Ich wybór podyktowany był następującymi – umotywowanymi przez autora – kwestiami. Dzieł tych jest mianowicie relatywnie spora liczba w stosunku do reszty bibliotecznego zasobu Stacji, co czyni z nich najbardziej reprezentatywną i repre zentacyjną część zbioru. Autor wyselekcjonował w swoim odczuciu druki najcenniejsze i najpiękniejsze, najbardziej charakterystyczne dla swej epoki, oraz kategorii tematycznej lub edytorskiej. Podkreślał także ich atrakcyjność, jako przed-miotu naukowej eksploracji, czy też bibliofilskiej kontemplacji. Jednocześnie pragnął dać czytelnikowi możliwie pełny obraz rzymskiej kolekcji starych druków o tematyce artystycznej, umieszczając na końcu ich spis.

Publikacja została podzielona na trzy rozdziały, odpowiadające chrono-logii wydawniczej prezentowanych starodruków – kolejno omówiono wieki: XVI, XVII i XVIII.

Wiek XVI (obejmuje zaledwie kilka pozycji, za to szczegółowo omó-wionych) reprezentuje włoski przekład klasycznego traktatu Witruwiusza I Dieci Libri Dell’Architettvra …, Tradotti & commentati da Mons. Daniel Barbaro… (Wenecja 1567), a także poświęcona rzeźbie, swoista encyklo-pedia Wenecji autorstwa Francesca Sansovina Venetia Citta Nobilissima Et Singolare, Descritta in XIIII. Libri… (Wenecja 1581), zawierająca także polonika. Jednak najstarszym drukiem poświęconym rzeźbie jest niewiel-kie dzieło neapolitańskiego humanisty Pomponiusa Gauricusa, zatytułowa-

512

Recenzje

ne De Sculptura… (Norymberga 1542), które należy do najwcześniejszych nowożytnych traktatów z tej dziedziny. Dalej – pierwsze wydanie traktatu o malarstwie Giovanniego Paola Lomazza Trattato Dell’Arte Della Pittvra, Scoltvra, Et Architettvra… (Mediolan 1584), niemal zupełnie pozbawione ilustracji, ale edytorsko bardzo staranne.

Niewielki jest także zbiór druków XVII-wiecznych, wśród których znaj-duje się album Andrei Pozza Perspectiva Pictorum Et Architectorum … P2 [Pars secunda]… (Rzym 1700), oraz – niestety zdefektowane – edycje prac Samuela Maroloisa Fortification Ov Architectvre Militaire…, Opera Mathematica…, Perspective…, wydane w Hadze w latach 1614-1615. Po-nadto – wznowienie kilkutomowego dzieła z XVI w. o architekturze autorstwa słynnego manierystycznego architekta i teoretyka sztuki z Bolonii Sebastia-na Serlio Tvtte L’Opere D’Aarchitettvra, Et Prospettiva… (Wenecja 1619). Łącznie, w rozdziale drugim opisano 16 wyselekcjonowanych druków.

Dział książki XVIII-wiecznej jest zdecydowanie najliczniejszy i naj-bardziej urozmaicony. Z powodu mnogości tytułów, A. Wagner postanowił omawiać druki według klucza tematycznego, obejmującego traktaty, dzieła zebrane artystów, żywoty, słowniki biograficzne, monografie obiektów i prze-wodniki po miastach. Łącznie omówił 46 pozycji katalogowych. Z traktatów i dzieł zebranych scharakteryzował np. La Teorica Della Pittura… (Lukka 1739, poz. kat. 43) Antonia Franchiego, Raccolta Di Lettere Sulla Pittura, Scultura Ed Architettura… (Rzym 1754, poz. kat. 19) Giovanniego Gaeta-na Bottariego, Traité De La Peinture Au Pastel… (Paryż 1788, poz. kat. 29) Paula-Romaina Chaperona, a na końcu zbiór pism słynnego artysty Antona Rafaela Mengsa, nadwornego malarza Augusta III Sasa, wydany pod tytułem Opere… (Rzym 1787, poz. kat. 9). Żywoty artystów otwierają Le Vite De Pit-tori, Scultori Ed Architetti Moderni… (Rzym 1728, poz. kat. 13) Giovanniego Pietra Belloriego, dalej – m.in. zbiór żywotów autorstwa malarza i pisarza Giovanniego Baglione Le Vite De’Pittori, Scultori, Architetti, Ed Intagliato-ri… (Neapol 1733, poz. kat. 10) oraz dzieło malarza Gianbattisty Passeriego Vite De’Pittori Scultori Ed Architetti Che Anno Lavorato In Roma Morti dal 1641 fino al 1673… (Rzym 1772, poz. kat. 75), zaliczone przez Wagnera do najelegantszych druków posiadanych przez Bibliotekę Stacji. Monografie za-bytków reprezentuje dziesięciotomowe dzieło jezuickiego pisarza Giuseppego Richy Notizie Istoriche Delle Chiese Fiorentine… (Florencja 1754-1762, poz. kat. 82) oraz m.in. Pietra Grazoliego De Præclaris Mediolani Ædificiis Quae Ænobarbi cladem antecesserunt Dissertatio… (Mediolan 1735, poz. kat. 47) i bogato ilustrowane dzieło Ottavia Bertottiego Scamozziego Il Forestiere Is-truito Delle Cose Più Rare Di Architettura, E di alcune Pitture Della Citta Di Vicenza Dialogo… (Vicenza 1761, poz. kat. 92). Prezentację zbiorów XVIII--wiecznych kończą przewodniki. Jest wśród nich itinerarium po Wenecji tam-

513

Recenzje

tejszego wydawcy i drukarza Giovanniego Battisty Albrizziego Forestiere Illuminato Intorno Le Cose Più Rare, E Curiose, Antiche, E Moderne Della Citta Di Venezia… W zbiorach Stacji znajdują się egzemplarze jego czterech weneckich wydań, z których pierwsze (1740, poz. kat. 2) zawiera dedykację dla królewicza polskiego Fryderyka Krystiana Wettyna. Ponadto są przewod-niki po Florencji: Ristretto Delle Cose Più Notabili Della Citta Di Firenze… (Florencja 1745, nieujęty w spisie katalogowym) Raffaella del Bruno oraz dwie edycje L’Antiquario Fiorentino O Sia Guida Per Osservar Con Meto-do Le Cose Notabili Della Città Di Firenze (Florencja 1771 i 1781, poz. kat. 23, 24) Gaetana Camibiagiego. Dalej – przewodnik po Padwie Giovanniego Battisty Rossettiego Il Forastiere Illuminato Per Le Pitture, Sculture, Ed Ar-chitetture Della Citta Di Padova… (Padwa 1786, poz. kat. 87), którego pre-zentowany w omawianej publikacji egzemplarz jest jeszcze nierozcięty, oraz przewodnik po Siennie Giovacchina Faluschiego Breve Relazione Delle Cose Notabili Della Città Di Siena… (Siena 1784, poz. kat. 41).

Cenne – zwłaszcza dla czytelników niezaznajomionych ze sztuką dawnej rękodzielniczej książki – są liczne dygresje A. Wagnera szczegółowo opisujące podstawowe pojęcia księgoznawcze, takie jak: kolofon, winieta, żywa pagina, światło itp., a także szczegółowo opisujące techniki graficzne (drzeworytni-cze, miedziorytnicze i inne). Autor przedstawia też ewolucję takich kompo-nentów książki jak strona tytułowa, frontyspis, adres wydawniczy, errata itp. Ponadto zaznajamia czytelnika z podstawowymi wiadomościami z zakresu sfragistyki, tegumentologii, architektury i sztuki. Nawet dla wtajemniczonego w arkana nauk o książce publikacja ta może spełniać funkcję pewnego rodzaju repetytorium. Co najistotniejsze – wszystkich tych przykładów, obrazujących przemiany dokonujące się w sztuce typograficznej, dostarczyły wyłącznie sta-re druki z Biblioteki Stacji Rzymskiej PAN, co jest świadectwem ich bogac-twa, różnorodności oraz nieprzemijającej wartości dydaktycznej.

Publikacja jest bogato ilustrowana; fotografie wykonał sam Autor oraz Piotr Jamski. Na uwagę zasługuje bardzo skrupulatne opisanie wszystkich detali materiału ilustracyjnego. Wyróżnia to dzieło Wagnera na tle innych wydanych w tym samym czasie publikacji o starodrukach5. Zamieszczone tu reprodukcje książek nie ograniczają się jedynie do kart tytułowych, tablic czy opraw – co jest powszechnie przyjętą praktyką. Ilustracje przedstawiają bowiem elemen-ty zasobu typograficznego, takie jak winiety, finaliki, ozdobniki i inicjały oraz wykonane w wysokiej rozdzielczości fotografie detali grafik zamieszczonych w książkach, a także różne osobliwości egzemplarzy – rysunki na marginesach,

5 Przykładem niezbyt fortunnego wykorzystania materiału ilustracyjnego jest projekt graficzny Fundacji TRES dla opracowanego przez Michała Janeczka Katalogu starych druków Archiwum Państwowego w Poznaniu, Poznań 2016 – zob. w niniejszym tomie recenzję tej publikacji autorstwa Mikołaja Ochmańskiego.

514

Recenzje

notatki rękopiśmienne, znaki proweniencyjne itp. Często fotografie wykonane z ciekawej perspektywy dają wrażenie niezwykłej przestrzeni, która wpływa na zupełnie nowy odbiór niepozornego czasem druczku. Cytując samego Autora: „większość fotografii wykonano w taki sposób, by nie tylko uwypuklić charak-terystyczne cechy typografii, rycin i opraw, ale też uchwycić klimat Biblioteki Stacji”. Należy tu dodać, że zamierzenie to udało się w pełni zrealizować.

W subiektywnym odczuciu piszącego te słowa, mankamentem recenzo-wanej publikacji jest brak kompletnych opisów bibliograficznych prezen-towanych druków. Skatalogowanie zaledwie 116 druków nie jest zadaniem ponad siły, zwłaszcza, że Autor – bibliolog i starodrucznik – jest osobą szczególnie do tego predestynowaną.

Pozycje katalogowe uszeregowane są w kolejności alfabetycznej według haseł. W porządkowaniu alfabetycznym pominięto rodzajniki. Następne wy-dania tego samego dzieła wyszczególniono w kolejności chronologicznej. Pojedynczy opis katalogowy składa się z: hasła osobowego lub tytułowego, tytułu właściwego dzieła, adresu wydawniczego, ewentualnych uwag oraz sygnatury. Nie uwzględniono oznaczenia wydania, objętości, formatu, cyta-ty bibliograficznej oraz cech indywidualnych egzemplarzy. Nazwy osobowe każdorazowo uzupełnione są o daty życia. Hasło tytułowe stanowi rzeczow-nik rządzący, wyróżniony wersalikami. Zarówno tytuł, jak i adres wydaw-niczy podawane są w grafii uwspółcześnionej. Miejsce wydania wyrażane jest w wersji występującej na książce – odmiennie jednak od praktyki sta-rodrucznej: w mianowniku i bez wyrażeń towarzyszących. Nazwa drukarza (nakładcy, wydawcy, księgarza) podawana jest ze wszystkimi wyrażeniami towarzyszącymi. Rok wydania – niezależnie od formy w jakiej występuje na książce – zawsze podawany jest cyframi arabskimi. W przypadku współ-autorstwa dwóch lub więcej osób, dzieło szeregowane jest pod pierwszym autorem, a dla kolejnych sporządzono odsyłacze. Daje się zauważyć brak konsekwencji w stosowaniu skrótów w opisie bibliograficznym.

Zważywszy na ciągły niedostatek katalogów polskich kolekcji za gra-nicą, wydaje się, że powinna była zapaść decyzja o uszczegółowieniu za-wartego w opracowaniu A. Wagnera wykazu bibliograficznego, mimo że w naturalny sposób spowodowałoby to zwiększenie objętości publikacji. Przemawia za tym także fakt sporządzenia już takowych opisów przez Au-tora w 2014 r.6 Mimo że A. Wagner wyraźnie podkreśla, iż zamieszczony na s. 129-142 „Spis katalogowy starych druków o sztuce w Stacji Naukowej PAN w Rzymie […] ma charakter skrócony” i „prace nad pełnymi opisami katalogowymi […] prowadzone są obecnie przez pracowniczki PAN Biblio-

6 Autor sporządził bowiem roboczy katalog starych druków Stacji Rzymskiej PAN przy okazji ich wyceny w 2014 r. Kopia dokumentu została przekazana również Zakładowi Starych Druków BN.

515

Recenzje

teki Gdańskiej”7, to nie ulega wątpliwości, że wprowadzanie danych do bazy nie kolidowałoby z wydaniem katalogu drukowanego. Należy więc zadać pytanie, jaka była przyczyna ostatecznej rezygnacji z opublikowania sporzą-dzonych przez autora opisów katalogowych? Stworzono bowiem możliwość wydania kompletnej monografii polskiej kolekcji „starych druków o sztuce” w Stacji w Rzymie i trzeba było to należycie wykorzystać. Tymczasem po-wstała publikacja, która pozostawia dla starodrucznika pewien niedosyt.

Nie umniejsza to jednak wagi tego dzieła, jako pierwszego w całości poświęconego starym drukom rzymskiej Stacji. Wywód autora jest bardzo spójny, a zawiera przecież potraktowany z dużym rozmachem, godny po-dziwu ze względu na swą syntetyczność, zbiór informacji z zakresu nauk o książce (bibliologii, tegumentologii, bibliografii) i historii sztuki, a także poruszanej w tym kontekście estetyki, historii kultury i idei. Nie będą jej w stanie również przyćmić drobne potknięcia, jak np. nieuzasadnione użycie na s. 10 dopełniacza liczby pojedynczej sformułowania editio princeps8.

Reasumując: stare druki o sztuce stanowią prawdziwą wizytówkę Stacji PAN, zaś Stare druki o sztuce… A. Wagnera z pewnością przyczynią się do rozpropagowaniu wiedzy o tym ciekawym zbiorze, stanowiącym przykład polskiego kolekcjonerstwa tak dworskiego, jak i emigracyjnego.

Publikację – oprócz wspomnianego spisu katalogowego – uzupełniają: streszczenie w języku angielskim, bibliografia (w wyborze), spis ilustracji oraz indeks osób. Wobec mnogości literatury traktującej o nowożytnych dru-kach o sztuce, załączony wykaz literatury ogranicza się niemal wyłącznie do pozycji bezpośrednio wykorzystanych w publikacji i przytoczonych w przy-pisach. Podobną redukcję A. Wagner zastosował w stosunku do stron WWW. W spisie ilustracji każdorazowo wyszczególnia się autora opublikowanej fo-tografii. W indeksie osobowym nazwy osobowe podawane są zasadniczo w językach narodowych, niekiedy w nawiasie znajduje się też ich spolszczo-na forma (lub odwrotnie – brakuje tu wyraźnej konsekwencji). Odsyłacze ogólne od alternatywnej formy hasła zastosowano głównie w wypadkach znacznych różnic wpływających na szeregowanie w indeksie.

Wydanie tomu zostało sfinansowane przez PAN.

Krzysztof SolińskiBiblioteka Narodowa, Warszawa, Polska

[email protected]

7 Na ten temat zob. A. Kruszyńska, A. Potorska, Gdańsk ‒ NUKAT ‒ Rzym. O współpracy bibliotekarzy PAN Biblioteki Gdańskiej i Biblioteki Stacji Naukowej PAN w Rzymie, „Libri Gedanenses” 2013, t. 29-30, s. 111-120.

8 Zdanie to powinno brzmieć: „Wśród nich zdumiewała liczba szczególnie poszukiwanych i cenionych editionum principum czy też paru następujących po sobie wydań tego samego dzieła”.

516

Recenzje

517

Recenzje

Jan Olaszek, Rewolucja powielaczy. Niezależny ruch wydawniczy w Pol-sce 1976-1989, Warszawa: Trzecia Strona, 2015, ss. 353 [1], il., ISBN 978-83-64526-28-2.

Publikowanie w „drugim obiegu” wydawniczym było od połowy lat 70. XX w. aż do końca PRL jedną z podstawowych form kontestacji porządków realnego socjalizmu. Z pewnością przyczyny załamania narzuconego Polsce ustroju miały wymiar głębszy i szerszy niż efekty działalności niezależnych oficyn. Faktem jednak pozostanie, że bez ok. 5500 tytułów prasowych i ok. 6500 pozycji książkowych, które ukazały się w owym, bez mała, 15-leciu, opór polityczny i społeczny przeciw władzy komunistów miałby inny kształt i wymiar, a może nawet odmienny charakter. Działalność NOWej czy „Gło-su” świetnie wpisała się przecież w filozofię ruchu non violence, towarzy-szącą niemal wszystkim inicjatywom opozycji politycznej – od pionierskich prób edytorskich grupy studentów KUL-u (której zawdzięczamy „pierwszy antykomunistyczny powielacz”) po przełom systemowy 1989 r.

Polski „drugi obieg” to fenomen o rozmiarach nigdzie indziej niedorównu-jących jego skali. Nie można z nią mierzyć na przykład danych dotyczących rosyjskiego samizdatu, rzecz jasna przy całym szacunku dla odwagi tamtej-szych dysydentów. Tym bardziej zadziwia więc, że dokonania niezależnego ruchu wydawniczego w PRL pozostają społecznie niedoceniane i – co zapew-ne nie bez związku – niewystarczająco spenetrowane przez badaczy1.

Tej ogólnej konstatacji, jak na razie, zmienić nie mogą bibliografie Woj-ciecha i Władysława Chojnackich oraz Marka Jastrzębskiego2, opracowania Justyny Błażejowskiej3 i Pawła Sowińskiego4, a także – już węziej zakrojo-ne tematycznie, chronologicznie lub objętościowo – prace innych autorów, choć często cenne i pod wieloma względami prekursorskie.

Zdumienia owym niedowartościowaniem efektów działalności nieza-leżnych redakcji, oficyn, drukarni, pracowników technicznych, kolporterów czy osób użyczających im swych mieszkań nie kryje także Jan Olaszek, historyk związany z Instytutem Pamięci Narodowej, mimo stosunkowo mło-

1 Jak stwierdził w jednej z recenzji omawianej książki Michał Przeperski: „[...] rewolucja wolnego słowa pozostaje wciąż najbardziej niedocenianą, a jednocześnie najbardziej udaną rewolucją, jakiej doświadczyli Polacy w XX w.”, cyt. za tenże, Rewolucja wolnego słowa, „Znak” lipiec-sierpień 2016, nr 734-735, [online] http://www.miesiecznik.znak.com.pl/rewolucja-wolnego-slowa/ [dostęp 18.02.2018].

2 J. Kamińska [pseud., właśc. Wł. i W. Chojnaccy], Bibliografia publikacji podziemnych w Polsce 13 XII 1981 - VI 1986, Paris 1988; W. Chojnacki, M. Jastrzębski, Bibliografia publikacji podziemnych w Polsce. T. 2: 1 I 1986 - 31 XII 1987, Warszawa 1996.

3 J. Błażejowska, Papierowa rewolucja. Z dziejów drugiego obiegu wydawniczego w Polsce 1976-1989/1990, Warszawa 2010.

4 P. Sowiński, Zakazana książka. Uczestnicy drugiego obiegu 1977-1989, Warszawa 2011.

dego wieku (ur. 1985) imponujący autorskimi dokonaniami5. Prezentowane przezeń rozmach i zarazem dojrzałość badawcza pozwalają mieć nadzieję, że niepokojące zaniedbania zostaną w końcu przezwyciężone również z jego istotnym udziałem.

Rewolucja powielaczy mierzy się niejako z dwoma wyzwaniami naraz, autor bowiem świadomie wybrał formę pośrednią między ramami pogłębio-nej rozprawy naukowej a narracją właściwą popularyzacji. Przypisy zostały istotnie ograniczone (choć na szczęście zachowane), język książki niekiedy przypomina gawędę, tezy zasadnicze sąsiadują na jej kartach z barwnymi anegdotami. Efekty ostateczne budzą uznanie i dowodzą, że o kwestiach fundamentalnych także historycy najmłodszego pokolenia pisać mogą ze swadą dawnych mistrzów, nie ograniczając się do tak częstego dziś przy-czynkarstwa (skądinąd też pożytecznego, ale niezdolnego do zapełnienia luk o większych rozmiarach).

Autor dobrze panuje nad, sygnalizowanymi w tle, uwarunkowaniami mię-dzynarodowymi i uwikłaniami wewnętrznymi dziejów PRL w opisywanym okresie. Czytelnik bez trudu skojarzy więc chronologię rozwoju „drugiego obiegu” z jej specyfiką w poszczególnych podokresach – od narastającego kryzysu politycznego i gospodarczego podczas rządów Edwarda Gierka, przez „karnawał Solidarności”, koszmar stanu wojennego, po ostateczne bankructwo „przodującego ustroju” w Polsce i w całym bloku sowieckim. Zmienne realia determinowały przecież sytuację prasy i wydawnictw niezależnych, wpływały na ich podaż i popyt, a także na realne możliwości cyrkulowania. Kształtowała je polityka represji (i ich zmienne natężenie), ale też niekiedy specyficzne przy-zwolenie ze strony rządzących, być może po cichu pogodzonych z funkcjono-waniem bezdebitowych druków (jak u schyłku lat 70.), czy też ograniczających się niemal wyłącznie do obserwacji w oczekiwaniu na niedaleki a dogodny mo-ment do frontalnego uderzenia (jak przed 13 XII 1981 r.).

Represje z powodu niezależnych działań edytorskich bywały brutalne, by-wały też symboliczne. Między tymi biegunami mieściły się różne tony i pół-tony terroru i prześladowań. Można je traktować jako formalne (mieszczące się w granicach przepisów obowiązujących w PRL) i nieformalne. Służba Bezpieczeństwa (SB) dokonywała rewizji i konfiskat, zatrzymań, aresztowań, dopuszczała się porwań i bicia, niekiedy groziła śmiercią; prokuratura prowa-dziła postępowania; sądy orzekały wyroki. Olaszek z reguły zatrzymuje się na wymiarze policyjnym represji, czasem wspomni o skazaniu na więzienie,

5 Zob. m.in. J. Olaszek, «Nieliczni ekstremiści». Podziemna Solidarność w propagandzie stanu wojennego, Gdańsk 2010 czy również tego autora Przeciw PRL. Szkice z dziejów opozycji demokratycznej, Warszawa 2017. W chwili, gdy piszę te słowa, spodziewane są rychłe premiery wydawnicze kolejnych książek J. Olaszka: Jan Walc. Biografia opozycjonisty oraz Podziemne dziennikarstwo.

518

Recenzje

słusznie podkreślając przy okazji będącą regułą determinację i odwagę prze-śladowanych (i równie słusznie nie pomijając kwestii niechlubnych wyjąt-ków). A przecież na przykład sądy orzekały kary czasem drakońskie, ale też kiedy indziej (w innych składach osobowych) zawieszały ich wykonanie czy zmieniały tryb z doraźnego na zwykły, decydując przy tym o niestosowaniu aresztu – w warunkach stanu wojennego (i „powojennego”) tego typu wyroki w kręgach opozycyjnych przyjmowano co najmniej z ulgą. Przyszła kom-pletna analiza historyczna „drugiego obiegu” powinna szerzej potraktować te problemy, wszak dotyczą one nie tylko martyrologii. Oczywiście nie czynię tu Olaszkowi zarzutu z powodu pominięcia tych zagadnień. Sygnalizuję tylko postulat zrodzony m.in. pod wpływem lektury jego książki.

Opowieść o niezależnych inicjatywach publikacyjnych została natomiast umiejętnie przezeń wpleciona w narrację o dziejach opozycji. Zaiste nie spo-sób oddzielić obu nurtów, czego dowodzą m.in. karty zapisane w dobie PRL w życiorysach części elit politycznych, aktywnych w życiu publicznym po 1989 r., zresztą po różnych stronach barykady. Znaczenie powstania Komitetu Obrony Robotników, a potem Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela czy Konfederacji Polski Niepodległej dla rozwoju drugiego obiegu w jego fa-zie początkowej oczywiście nie budzi wątpliwości, podobnie jak rola wiel-kiego solidarnościowego parasola rozpostartego nad nim w latach 1980-1981. Olaszek pokazuje jednak, że bywało też odwrotnie – nieocenzurowane publi-kacje pomagały w dokonywaniu wyborów, kształtowały postawy i życiorysy, wpływały korzystnie na przykład na atmosferę strajków sierpniowych 1980 r., ale pozwalały też stosować skuteczne formy walki z systemem, gdy na maso-we demonstracje czy strajki powszechne nie można było liczyć.

Słusznie podkreśla też autor, że geografia „drugiego obiegu” była nader urozmaicona. Centrum wydawniczym pozostawała niezmiennie Warszawa, dużo pism i książek wychodziło w Krakowie czy Wrocławiu, ale nie da się pominąć np. Skierniewic, Pruszkowa, Dzierżoniowa, Nowego Targu, a na-wet wsi, jak słynna Zbrosza Duża. Zasięg oporu zaświadczonego nieocenzu-rowanymi edycjami był doprawdy ogólnopolski.

Nie mniej znaczący niż dokonania polityczne i społeczne – i chyba rów-nie niedoceniany – pozostaje dorobek niezależnych oficyn w dziedzinie kul-tury, zwłaszcza literatury. Wspomnę tu tylko, powtarzając, a niekiedy uzu-pełniając Olaszka, pierwsze wydania krajowe bądź pierwodruki utworów: Czesława Miłosza, Gustawa Herlinga-Grudzińskiego, Józefa Mackiewicza, Witolda Gombrowicza, Tadeusza Konwickiego, Marka Nowakowskiego, Stanisława Barańczaka, Jerzego Andrzejewskiego, Juliana Stryjkowskiego (ku mej rozpaczy autor Wielkiego strachu został w Rewolucji powielaczy pominięty). A przecież były też przekłady, m.in. utworów Aleksandra Sołże-nicyna, Georga Orwella, Arthura Koestlera, Güntera Grassa, Bohumila Hra-

519

Recenzje

bala, Vaclava Havla, Milana Kundery. Prócz książek wychodziły czasopisma literackie, od prekursorskiego „Zapisu” zaczynając. Za nie mniej znaczące uznać wypadnie pozycje naukowe – historyczne, ekonomiczne, socjologicz-ne, filozoficzne... I dużo świetnej publicystyki. Paweł Wieczorkiewicz miał rację twierdząc, że niezależni wydawcy umożliwili rekonstrukcję

zniszczonej czy wypalonej tkanki umysłowej społeczeństwa polskiego. Wy-palonej przez cenzurę. Dzięki nim większość z nas perły humanistyki świato-wej, najlepsze czy najcelniejsze współczesne dzieła literackie polskie mogła czytać na bieżąco, a nie dopiero po roku 89. To przyczyniło się do lepszego wyedukowania pokolenia lat 80.

Myślę, że w tym akurat miejscu Olaszek zgodziłby się z Wieczorkiewi-

czem, a także z cytującą go Błażejowską6. Przyjęta koncepcja pracy nie pozwoliła autorowi rozwinąć wątków pole-

micznych. Zaznacza jednak swoje stanowisko w sprawach budzących wśród badaczy kontrowersje. Uznaje na przykład, że ruch „Solidarności” miał cha-rakter rewolucji, acz wystrzegającej się przemocy. Nie widzi w niej zatem specyficznej wersji kolejnego powstania. Nie podziela też wyrażanych nie-kiedy poglądów o znacznym stopniu infiltracji przez SB struktur redakcyj-nych i wydawniczych. „Jedno jest pewne: ani zwalczanie drugiego obiegu, ani jego kontrolowanie [...] się nie udawało” - twierdzi Olaszek.

Nawet komplementujący autora recenzent zwykle narzeka na pominięcie przez niego pewnych wątków lub ich nieproporcjonalnie skromne potrakto-wanie. Choć i ja powyżej nie zdołałem całkiem ustrzec się tej maniery, za-niecham jej przynajmniej we fragmentach końcowych mojego tekstu. Wspo-mnę jedynie, korzystając z okazji, o kilku zagadnieniach wartych namysłu w trakcie powstawania kolejnych monografii, oby równie udanych jak ta przeze mnie omawiana.

Sprawy definicyjne są ważne również w studiach nad „drugim obiegiem” czy „niezależnym ruchem wydawniczym”. Sądzę, że rację mają autorzy ak-centujący przy wyjaśnianiu tych pojęć aspekty formalnej nielegalności two-rzących je publikacji i założenie o niepoddawaniu ich cenzurze7. Wobec tego poza obrębem „drugiego obiegu” pozostawić należy biuletyny Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność” ukazujące się przed 13 XII 1981 r. – nieocenzurowane, ale legalne. Nim wprowadzono stan wo-jenny, związek działał przecież w granicach obowiązujących wówczas ram prawnych, zatem mieściły się w nich także jego publikacje ogłaszane z nad-

6 J. Błażejowska, dz. cyt., s. 286. 7 Por. hasło Wojciecha Kajtocha, Drugi obieg, [w:] Encyklopedia książki. T. 1, pod red.

A. Żbikowskiej-Migoń, M. Skalskiej-Zlat, Wrocław 2017, s. 539-540.

520

Recenzje

drukiem „Do użytku wewnętrznego”. I choć powszechnie zdawano sobie sprawę, że to tylko wybieg, nie należy traktować ich dziejów jako fragmentu historii wydawnictw konspiracyjnych.

Jak wspomniałem, zgadzam się z Olaszkiem, że władze PRL prowadziły wobec „drugiego obiegu” działania pozostające funkcją ogólnej (kilkakrot-nie modyfikowanej i selektywnej) koncepcji traktowania opozycji. Ale rzą-dzący mieli przecież także swoją politykę kulturalną. Badacze niezależnego edytorstwa najczęściej kojarzą ją z cenzurą. To interpretacja słuszna, acz niepełna. „Drugi obieg” przyczynił się z pewnością także do uelastycznienia repertuarów wydawnictw legalnych, co widać zwłaszcza (choć nie tylko) w okresie „karnawału Solidarności” oraz w pod koniec lat 80. Swego czasu zwrócił na to uwagę, nieżyjący już niestety (i pominięty przez Olaszka), Sta-nisław Siekierski8. Sądzę, że w dalszych badaniach warto rozwinąć tezy tego autora i skonfrontować je z szerszym materiałem źródłowym.

„Drugi obieg” to nie tylko książki i czasopisma. To także kasety magne-tofonowe, plakaty, ulotki, znaczki pocztowe, parodie banknotów. Są już ba-dane9 i w przyszłej syntezie, kuszącej się o ujęcie całościowe, nie powinno ich zabraknąć. Same w sobie stanowią atrakcyjny przedmiot studiów, ale także pozostają źródłami do zgłębiania aspektów politycznych, społecznych, kulturowych, a nawet polskiego zmysłu estetycznego czy poczucia humoru.

Starsi spośród nas pamiętają zapewne, że edycje drugoobiegowe wszel-kiego rodzaju, zwłaszcza u schyłku PRL, można było kupić na bazarach. Po latach Piotr Szwajcer zżymał się na zacieranie w wolnej Polsce różnic między jego NOWą i bratnimi oficynami, a tym również nielegalnym w PRL obiegiem, przecież już nie „drugim”10.

Józef Tejchma, który kierował Ministerstwem Kultury łącznie przez sześć lat (za Gierka oraz w latach 1980-82) i był członkiem Biura Poli-tycznego KC PZPR, oczywiście nie kupował niezależnych publikacji na pchlim targu, czytał je jednak, a w swych wspomnieniach zaświadczył duże zainteresowanie tekstami dysydenckimi ze strony ówczesnych prominen-tów partyjnych i rządowych11. Dorzucę więc, że w specyficzny sposób byli

8 S. Siekierski, Drugi obieg. Uwagi o przyczynach powstania i społecznych funkcjach, [w:] Piśmiennictwo – systemy kontroli – obiegi alternatywne. T. 2, pod red. J. Kosteckiego, A. Brodzkiej, Warszawa 1992, s. 285-296; tenże, Książka literacka. Potrzeby społeczne i ich realizacja w latach 1944-1986, Warszawa 1992, s. 380-381; tenże, Książka we współczesnej kulturze polskiej, Pułtusk 2006, s. 36-37.

9 Zob. np. rozdział Druki ulotne i okolicznościowe w pracy Katarzyny Tałuć «Naszą bronią jest wolne słowo». Niezależna produkcja wydawnicza w województwie katowickim w latach 1976-1990, Katowice 2009, s. 169-198, pominiętej niestety przez Olaszka.

10 P. Szwajcer, Co się stało z rynkiem książki? Do tekstu Witolda Adamca uwag kilka, „Notes Wydawniczy” 2000, nr 10, s. 18-19.

11 J. Błażejowska, dz. cyt., s. 262.

521

Recenzje

nimi zainteresowani także funkcjonariusze służb. Tropiąc, przesłuchując, rewidując, a nawet wypuszczając „fałszywki” - to oczywiste. Ale czasem również... handlując. Oferta drugoobiegowa np. na warszawskim Wolume-nie pochodziła przecież z konfiskat. To też specyficzna zasługa „Kręgu” czy „Przedświtu” - przyczyniły się niewątpliwie do rozmycia służbistości SB-ków. A reżim despotyczny bez prężnej i ideowej policji politycznej wcześniej czy później traci kły.

Marek Tobera Katedra Książki i Historii Mediów


522

Recenzje

Wanda A. Ciszewska, Skażone władzą. Ruch wydawniczo-księgarski na Kujawach i Pomorzu w latach 1945-1956, Toruń: Wydawnictwo Uniwer-sytetu Mikołaja Kopernika, 2015, ss. 493 [1], tab., płyta CD, mapa, ISBN 978-83-231-3361-2.

W literaturze przedmiotu można spotkać się z poglądem, że proble-matyka polskiego ruchu wydawniczego w okresie 1945-1956 została już w znacznym stopniu opracowana, przynajmniej jeśli chodzi o ustalenia do-tyczące ogólnej sytuacji w kraju1. Na potwierdzenie tej konstatacji przytacza się głównie prace Adama Bromberga2, Adama Klimowicza3 czy Stanisława Adama Kondka4. Uogólnienie to zdaje się jednak pomijać kilka ważnych spraw. Warto wspomnieć na przykład o odmiennej perspektywie, z jakiej swe publikacje przygotowywali ongiś Bromberg i Klimowicz, a znacznie później Kondek. Dwaj pierwsi, jak wiadomo, należeli (przynajmniej przez pewien czas) do kręgu PRL-owskich decydentów w dziedzinie wydawni-czej. Znaczenie miała też cenzura, jak również aura polityczna, swoista dla lat 50-60. XX w. I choć prace obu autorów do dziś zachowały pewną war-tość, podkreślić należy, iż zasadniczo aprobowali w nich (acz nie bezkry-

1 M. Korczyńska-Derkacz, Wanda A. Ciszewska. Skażone władzą. Ruch wydawniczo-księgarski na Kujawach i Pomorzu w latach 1945-1956, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2015, „Studia o Książce i Informacji” 2015, t. 34, s. 147.

2 A. Bromberg, Książki i wydawcy. Ruch wydawniczy w Polsce Ludowej w latach 1944-1957, Warszawa 1958; tenże, Książki i wydawcy. Ruch wydawniczy w Polsce Ludowej 1944-1964, Warszawa 1966.

3 A. Klimowicz, Ruch wydawniczy w latach 1944-1953. Próba charakterystyki statystyczno-bibliograficznej, Warszawa 1954.

4 S.A. Kondek, Władza i wydawcy. Polityczne uwarunkowania produkcji książek w Polsce w latach 1944-1949, Warszawa 1993; tenże, Papierowa rewolucja. Oficjalny obieg książek w Polsce w latach 1948-1955, Warszawa 1999.

523

Recenzje

tycznie) charakter systemu książki, nadany mu przez komunistów. Nie da się tego, oczywiście, powiedzieć o Kondku, piszącym swe książki już po prze-łomie ustrojowym 1989 r., bez cenzury i z możliwością przeprowadzenia kwerendy archiwalnej w dokumentacji pozostałej po władzach partyjnych i rządowych PRL. Co charakterystyczne, autor Papierowej rewolucji w za-łączonej tam bibliografii wymienił pozycje Bromberga i Klimowicza jako źródła drukowane, a nie wśród opracowań5.

Z nowszych prac dotyczących rynku książki w aspekcie ogólnokrajowym w okresie pierwszych kilkunastu lat powojennych wspomniałbym o monogra-fiach i artykułach Doroty Degen6 i Agnieszki Chamery-Nowak7, a także o od-powiednim rozdziale (i wstępie do niego) w wyborze źródeł Dariusza Jarosza8.

Sprawy wydawnicze w tych wartościowych pozycjach znalazły się w centrum zainteresowania, znacznie skromniejszy jest natomiast udział publikacji poświęconych księgarstwu. Ongiś Kondek poświęcił mu jeden z podrozdziałów Papierowej rewolucji ‒ i tylko w odniesieniu do pierw-szej połowy lat 50.9 O wcześniejszym kilkuleciu pisali natomiast m.in. Piotr Nowak10 i Marek Tobera11. Jak widać, stan wiedzy na interesujący nas tutaj temat trudno jeszcze określić jako w pełni zadowalający, oczywiście przy należytym uznaniu dla dokonań Kondka, Jarosza i kilkorga innych autorów.

Podobnie wypadnie ogólna ocena dotychczasowego bilansu studiów po-święconych regionalnym rynkom wydawniczo-księgarskim owego okresu. Odpowiedni rozdział w monografii dotyczącej tych zagadnień w Trójmieście

5 S.A. Kondek, Papierowa rewolucja..., s. 208. 6 D. Degen, Miodowe miesiące... Początki Państwowego Wydawnictwa Naukowego (1951-

1956), Toruń 2004; taż, Polityka wydawnicza w sferze nauki w latach 1944-1959, Toruń 2014.7 A. Chamera-Nowak, Books in the Hands of Stalinists (1948-1956), [in:] Book versus Power.

Studies in the Relations between Politics and Culture in Polish History, ed. J. Soszyński, A. Chamera Nowak, Frankfurt am Main 2015, s. 219-238; taż «Książki, szwarc, mydło i powidło…» Dystrybucja książek na wsi w latach pięćdziesiątych XX wieku w świetle dokumentów Centralnego Urzędu Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa, „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2012, T 6, s. 127-142; taż, Centralny Urząd Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa jako epizod w biografii Karola Kuryluka, [w:] Biografia w literaturze i sztuce, red. R. Skrzyniarz, E. Krzewska, E. Kuryluk, Lublin 2014, s. 225-239.

8 D. Jarosz, Dzieje książki w Polsce 1944-1989. Wybór źródeł, Warszawa 2010, s. 15-39.9 S.A. Kondek, Papierowa rewolucja..., s. 41-80. 10 P. Nowak, Poznańskie księgarstwo asortymentowo-wydawnicze w «bitwie o handel»

1946-1950, [w:] Niewygodne dla władzy. Ograniczanie wolności słowa na ziemiach polskich w XIX i XX w. Zbiór studiów, pod red. D. Degen i J. Gzelli, Toruń 2010, s. 275-304.

11 M. Tobera, Władza i księgarze prywatni (1945-1950), [w:] Nie po myśli władzy. Studia nad cenzurą i zakresem wolności słowa na ziemiach polskich od wieku XIX do czasów współczesnych, pod red. D. Degen i M. Żyndy, Toruń 2012, s. 99-128; tenże, Księgarstwo spółdzielcze i prywatne w okresie trójsektorowości polskiego rynku książki (1945-1950), „Przegląd Biblioteczny” 2014, z. 3, s. 329-364; tenże, Księgarskie świętowanie i codzienność w latach 1945-1950, [w:] Na co dzień i od święta. Książka w życiu Polaków w XIX-XXI wieku, red. nauk. A. Chamera Nowak, D. Jarosz, Warszawa 2015, s. 601-612.

524

Recenzje

(1945-1989) zawarła Jolanta Laskowska12. O łódzkich wydawcach pisała Magdalena Rzadkowolska13. Zmaganiom edytorów i bibliopoli poznańskich z tamtejszym urzędem cenzury (oraz całym aparatem biurokratycznym i re-presyjnym) swe opracowanie poświęcił P. Nowak14. Tom wydany w 1997 r. pod redakcją Marii Pawłowiczowej dotyczył m.in. rynkowej sytuacji książki na Śląsku15. Artykuły Marty Pękalskiej odnoszą się do stanu tych spraw na gruncie wrocławskim16. Znów warto też nawiązać do dorobku A. Chamery--Nowak, m.in. ze względu na jej tekst o problemach władz komunistycznych z cyrkulacją książek w Nowej Hucie17.

Wanda A. Ciszewska w tym gronie nie jest postacią nową. Sprawom książki w Toruniu i na Pomorzu (w dawnych północno-zachodnich regio-nach II Rzeczypospolitej) poświęciła zarówno swą pierwszą monografię, jak i szereg artykułów18. Badania te wieńczy udanie rozprawa Skażone władzą. Ruch wydawniczo-księgarski na Kujawach i Pomorzu w latach 1945-1956, nawiązująca wprost swym tytułem, a chyba też i charakterem pewnych istot-nych fragmentów, do cyklu konferencji organizowanych przez Instytut In-formacji Naukowej i Bibliologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toru-niu, dotyczących zakresu i ograniczeń wolności słowa na ziemiach polskich w XIX i XX w.

Książka ta ukazała się już jakiś czas temu i została na ogół przychylnie oceniona w kilku recenzjach19. Zrezygnuję zatem z szerszej prezentacji za-wartości pracy Ciszewskiej. Przypomnę jedynie jej najważniejsze ustale-

12 J. Laskowska, Ruch wydawniczy w Trójmieście po II wojnie światowej (1945-1989), Gdańsk 2009.

13 M. Rzadkowolska, Wydawcy książek w Łodzi w latach 1945-1956, Łódź 2013.14 P. Nowak, Cenzura wobec rynku książki. Wojewódzki Urząd Kontroli Prasy, Publikacji

i Widowisk w Poznaniu w latach 1946-1955, Poznań 2012.15 Książka na Śląsku w latach 1945-1956. Zarys problematyki, pod red. M. Pawłowiczowej,

Katowice 1997.16 M. Pękalska, Odbudowa książki we Wrocławiu w latach 1945-1953, [w:] Książka, biblioteka,

informacja. Między podziałami a wspólnotą. [T. 3], pod red. J. Dzieniakowskiej, M. Olczak-Kardas, Kielce 2012, s. 139-154; taż, Wrocławskie kontynuacje krakowskich i lwowskich tradycji księgarsko-wydawniczych. Ludzie i instytucje, [w:] Kraków – Lwów. Książki, czasopisma, biblioteki XIX i XX wieku. T. 9, cz. 1, pod red. H. Kosętki, B. Góry, E. Wójcik, Kraków 2009, s. 214-227.

17 A. Chamera-Nowak, Sytuacja książki w Nowej Hucie w świetle dokumentów Centralnego Urzędu Wydawnictw, Przemysłu Graficznego i Księgarstwa, [w:] Kraków – Lwów. Książki XIX i XX wieku. T. 11, pod red. W.M. Kolasy, I. Pietrzkiewicz, M. Rogoża, Kraków 2014, s. 77-85.

18 W.A. Ciszewska, Książka w Toruniu w latach 1945-1950. Ruch wydawniczo-księgarski, Toruń 2005; taż, Księgarnia Naukowa T. Szczęsny i S-ka w Toruniu w latach 1945-1950, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Bibliologia” 1998, t. 2-3, s. 273-315; taż, Akademicka Księgarnia Spółdzielcza «Skrypt» w Toruniu w latach 1945-1950, „Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi. Studia i Materiały” 2003, t. 21, s. 235-263.

19 M. Korczyńska-Derkacz, dz. cyt., s. 147-150; inne recenzje: J. Chwastyk-Kowalczyk, „Rocznik Bibliologiczno-Prasoznawczy” 2015, t. 7(18), s. 49-251; Bernardeta Iwańska-Cieślik, „Universitas Gedanensis” 2014, R. 26, t. 48, s. 240-244.

nia, by przy tej okazji, a później w zakończeniu zająć się kilkoma wątkami i szczegółami, dotąd pominiętymi lub zmarginalizowanymi we wspomnia-nych omówieniach, moim zaś zdaniem wartymi przynajmniej wzmianki, czasem uzupełnienia, niekiedy polemiki.

Autorka zadeklarowała we wstępie monografii, że koncentruje się na tym, jak decyzje władz centralnych, przemocą zaprowadzających w kraju nowe porządki, wpłynęły na sprawy wydawniczo-księgarskie na intere-sującym ją obszarze. Dobrze, iż wyjaśniła przy tym kwestie geograficz-ne. Zmiany zapoczątkowane jeszcze w 1919 r., dokonywane na mapach administracyjnych (a przez to także w pojmowaniu terminu „Pomorze”), zilustrowane zostały przejrzystymi tabelami i mapą. Czytelnik mniej zo-rientowany w problematyce regionu bez tych wskazówek mógłby zagubić się w rozlicznych zawiłościach.

W partiach wstępnych Ciszewska odniosła się również do funkcjonują-cych w bibliologii polskiej terminów „rynek książki”, „ruch wydawniczy” i „układ wydawniczy”. Skonfrontowawszy tezy kilku autorów, zdecydowała się na stosowanie określenia „ruch wydawniczo-księgarski”. Tak oto w pro-sty sposób przecięła parę dylematów definicyjnych, m.in. ten wynikający ze spostrzeżenia, że niektórzy badacze pojęciem „ruch wydawniczy” nie obej-mują księgarstwa. Szanując ów wybór, zwrócę tylko uwagę na pewien dro-biazg z jego uzasadnienia: według Ciszewskiej przyjęty przez nią termin jest dla potrzeb monografii optymalny, gdyż „odnosi się zarówno do procesów produkcji wydawniczej, jak i dystrybucji książki, zwłaszcza że działalność ta była zwyczajowo łączona”. Otóż częste jeszcze w 20-leciu międzywojen-nym, a nawet do 1950 r. łączenie przez firmy profesjonalne działalności edy-torskiej z księgarską miało charakter nie tyle zwyczajowy, co ekonomiczny. Wynikało po prostu z przyjęcia określonego modelu biznesowego, dominu-jącego na rynku co najmniej przez kilkadziesiąt lat.

Zasadniczy wywód, zawarty w recenzowanej książce, nie zaskakuje. Przemiany w ruchu wydawniczo-księgarskim na Pomorzu i Kujawach miały chronologię i przebieg typowe dla tej dziedziny w jej skali ogólnopolskiej. Przez pierwsze lata powojenne dominowały firmy prywatne. W związku z tym doszło do odtworzenia się części elementów charakterystycznych dla „systemu książki” sprzed 1939 r. Nie można jednak nazwać realiów z lat 1945-1950 wolnym rynkiem, co niefortunnie zdarzyło się autorce (np. na s. 11). Przecież nawet jej narracja przeczy zasadności użycia tego terminu. Ciszewska ukazuje bowiem skutki takich działań władz, jak odgórna re-glamentacja papieru, monopolizacja poligrafii, ingerencje cenzuralne czy zabójcza dla samodzielnych inicjatyw konkurencja potężnych oficyn pań-stwowych i quasi-spółdzielczych, obficie dotowanych z budżetu. Rządzący podjęli je jeszcze przed „bitwą o handel”, nie czekając do 1950 r. Przypomnę

525

Recenzje

też, że do walki z prywatnymi przedsiębiorstwami książkowymi używali oni również, w miarę upływu czasu coraz częściej i coraz bardziej brutalnie, re-strykcji podatkowych i rozmaitych rozwiązań prawnych (a raczej bezpraw-nych, przynajmniej według tradycji prawa rzymskiego). Także te działania, nasilające się zwłaszcza po 1947 r., trudno uznać za wolnorynkowe.

Nie znaczy to oczywiście, że podważam ogólnie przyjęte stosowanie cezury 1950 r. Jak wiadomo, całkowicie uzasadnia ją inauguracja funk-cjonowania Domu Książki (DK) ‒ państwowego monopolisty w dzie-dzinie obrotu hurtowego i detalicznego. Koncentrując się na działalno-ści Ekspozytury Wojewódzkiej DK w Bydgoszczy, a także prezentując zmiany zachodzące w modelu i charakterze produkcji wydawniczej na Pomorzu i Kujawach, Ciszewska dobrze pokazuje regionalny wymiar zmiany systemowej, dokonanej przez komunistów ostatecznie w pierw-szej połowie lat 50.

Z omawianej pracy jasno wynika, że region ten miał stosunkowo do-bre tradycje w dziedzinie kultury książki wyniesione sprzed 1939 r. Mimo ogromu zniszczeń i cierpień, jakich także pod tym względem zaznała polskość na ziemiach wcielonych do III Rzeszy (wątek wart chyba osob-nego podrozdziału w partiach wstępnych), po klęsce Niemiec wznowiło działalność aż 29 firm księgarskich. Kolejne powstawały błyskawicznie. Nasycenie regionu punktami sprzedaży w pierwszych latach powojennych było znaczne. Ciszewska dowodzi przy tym, że osiągnęło ono większe rozmiary przed 1950 r. niż po uruchomieniu DK i eliminacji podmiotów prywatnych i spółdzielczych. Gdy ruszył państwowy moloch, w całej Pol-sce, także na Pomorzu i Kujawach, w hurcie i detalu zapanował chaos, pogłębiony jeszcze przez zwolnienie państwowych wydawców z odpowie-dzialności ekonomicznej za sprzedaż swych produktów. Powolne zmiany na lepsze zaczęły się w 1954 r., m.in. w wyniku przekształcenia ekspozy-tur wojewódzkich DK w samodzielne przedsiębiorstwa – oczywiście z za-chowaniem odgórnej kontroli przez utworzony wówczas Centralny Zarząd Księgarstwa w ramach Centralnego Urzędu Wydawnictw, Przemysłu Gra-ficznego i Księgarstwa.

W okresie 1945-1950 w regionie ukazało się 70% tytułów z całości bada-nego okresu. Po zapaści z 1951 r. nastąpił stopniowy wzrost produkcji wy-dawniczej, ale do 1956 r. nie osiągnęła ona poprzednich rozmiarów. Stało się tak nie tylko z powodu rewolucji w dziedzinie własności, restrykcji wobec Kościoła (dotknęły one m.in. wydawnictwa i księgarnie katolickie) oraz po-zbawienia uczelni wyższych prawa do samodzielnej działalności publikacyj-nej i dystrybucyjnej, istotnej zwłaszcza dla Torunia. Szczególne znaczenie miał nowy kształt ruchu wydawniczego, z założenia ściśle centralistyczny. Na aktywność regionalną po prostu nie było w nim miejsca.

526

Recenzje

Na Pomorzu i Kujawach w latach 1945-1956 działało zapewne ok. 120 firm prowadzących 156 placówek wydawniczo-księgarskich20. Miały one charakter prywatny, spółdzielczy, kościelny i państwowy. Działały w 47 miejscowościach, przy czym 44% spośród nich mieściło się w Bydgoszczy, Toruniu i Włocławku. Ich nakładem ukazały się 1284 pozycje książkowe i prasowe ‒ znów wyraźna była supremacja Byd-goszczy i Torunia.

Autorka poddała wszechstronnej analizie te wyznaczniki ilościowe, wyjaśniając zagadnienia dotyczące „branżowej” geografii regionu – ko-lejne podrozdziały w tej części pracy stanowią właściwie mikrografie do-tyczące spraw wydawniczo-księgarskich w kilkunastu miejscowościach – oraz specyfiki losów poszczególnych firm determinowanej typem ich własności. Produkcja wydawnicza doczekała się omówienia uwzględnia-jącego m.in. klasyfikację wg działów bibliograficznych oraz rozmaitość form edytorskich. Dobrze wplecionym w narrację elementem są liczne tabele ilustrujące ustalenia własne autorki, często poczynione w oparciu o pozostające dotąd poza obiegiem naukowym dokumenty archiwalne.

Całość uzupełniają dwa aneksy. Pierwszy zawiera cenny wykaz firm wydawniczo-księgarskich województwa pomorskiego działających w la-tach 1945-1950. Drugi, dodany w formie płyty CD, wymienia publikacje, które ukazały się w regionie na przestrzeni całego opisywanego okresu, uporządkowane według kryterium chronologicznego.

Dzięki badaniom W.A. Ciszewskiej otrzymaliśmy monografię ważną, poszerzającą zarówno wiedzę bibliologiczno-historyczną, jak też regiona-listyczną. Wśród licznych atutów pracy wymienić należy świetne udoku-mentowanie wywodów i tez. Kwerenda w zbiorach Archiwum Akt Nowych (zwłaszcza w zespołach spółdzielczości wydawniczo-księgarskiej, cenzury, kilku ministerstw oraz Centralnego Urzędu Wydawnictw, Przemysłu Gra-ficznego i Księgarstwa) oraz Archiwów Państwowych w Toruniu, Bydgosz-czy, Inowrocławiu i Włocławku, obu Archiwów Diecezjalnych we Włocław-ku, Zakładu Dokumentacji Księgoznawczej Biblioteki Narodowej, a nawet bydgoskiego oddziału sieci Matras czy Oddziału Pomorskiego Polskiego Związku Chórów i Orkiestr dała bazę źródłową o rozmiarach, które uznać można za wzorcowe w tego rodzaju opracowaniach.

Prawem recenzenta pozostaje jednak także użycie przysłowiowej łyżki dziegciu. Obszerna i ambitna praca Ciszewskiej nie jest całkiem wolna od potknięć, co naturalne wobec przyjęcia takiej koncepcji. Na niektóre manka-menty zwróciły już uwagę wymienione recenzentki, zwłaszcza Małgorzata

20 Według W.A. Ciszewskiej działało 156 takich firm. Słuszne jednak wydają się korekty i uwagi M. Korczyńskiej-Derkacz, dz. cyt., s. 149.

527

Recenzje

Korczyńska-Derkacz. Nie będę powtarzał tych uwag. Wspomnę natomiast o kilku innych sprawach.

Pisząc o spółdzielczości wydawniczo-księgarskiej, Ciszewska stosuje podział na „spółdzielnie «duże»”, które nazywa też ogólnopolskimi (do grupy tej zalicza Czytelnika, Książkę, Wiedzę, potem Książkę i Wiedzę i in.), oraz „spółdzielnie «małe»” (głównie lokalne lub regionalne). Oba cudzysłowy, czego autorka nie wyjaśnia, wynikają zapewne stąd, że taką nomenklaturę stosowano w prasie branżowej z tego okresu, a także w ofi-cjalnej dokumentacji m.in. Związku Księgarzy Polskich i Związku Rewi-zyjnego Spółdzielni RP. Nie mogło być inaczej, choćby ze względu na cenzurę (to a propos prasy) oraz wymogi sprawozdawcze i uprawnienia kontrolne struktur państwowych (to w związku z urzędowaniem biur ZKP i ZRS RP).

S.A. Kondek zwrócił jednak uwagę, iż Czytelnika czy Książkę i Wiedzę wyróżniała znacznie mocniej inna cecha niż ogólnopolskość. Nie miały one przecież nic wspólnego z ideą autentycznej spółdzielczości, zakłada-jącą podmiotowość członków i niezależność od władz21. Komuniści od po-czątku swych rządów traktowali je natomiast jako narzędzia do przebudo-wy rynku, nie skąpiąc przy tym środków budżetowych. To znamienne, iż prezesem Centralnego Związku Spółdzielczego był przez pewien czas sam Edward Ochab, publicznie podkreślający, że „trzeba, abyśmy uczyli ludzi nowej spółdzielczości, a nie tradycyjnej”22. W dokumentach wewnętrz-nych PPR i PZPR pisano wprost o „naszej stronie” ruchu wydawniczego czy o „wielkich wydawnictwach partyjnych kontrolowanych” – określano tak przedsiębiorstwa zarówno państwowe (np. Państwowe Zakłady Wy-dawnictw Szkolnych, Państwowy Instytut Wydawniczy), jak i formalnie spółdzielcze (np. Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik)23. Autor Władzy i wydawców miał więc rację, odróżniając spółdzielczość autentyczną od pozornej. Ciszewska oczywiście wie, że władze traktowały „spółdzielnie «duże»” instrumentalnie, dzięki nim opanowując, a w końcu unicestwiając podmiotowe firmy kolektywne. Jednak, jakby mimochodem, tylko o tym wzmiankuje, mogąc wprowadzić w błąd osoby słabiej znające epokę. A przecież sprawa ma wymiar zasadniczy, także dla późniejszej rozgryw-ki władz z użyciem Centrali Spółdzielni Wydawniczych i Księgarskich, prowadzącej ostatecznie do ustanowienia monopolu państwowego. O tym etapie systemowych przekształceń (1948-1950) autorka pisze już zresztą przekonująco i w sposób nie budzący zastrzeżeń.

21 S.A. Kondek, Władza i wydawcy..., s. 119.22 M. Tobera, Księgarstwo spółdzielcze..., s. 340.23 Tamże, s. 341.

528

Recenzje

Zniecierpliwienie, a nawet irytację, powodują natomiast niektóre określenia charakteryzujące ogólne tło historyczne. Stanowią one nie-wątpliwie osad po piśmiennictwie z czasów PRL. To, moim zdaniem, spór nie tylko o słowa. W pracy Skażone władzą (o ironio!) znajdziemy więc takie sformułowania, jak „władza ludowa”, „zjednoczenie ruchu ro-botniczego”, a nawet... „odzyskanie niepodległości” (w odniesieniu do sytuacji Polski w 1945 r.). Tylko w jednym miejscu określenie „demokra-cja ludowa” zostało potraktowane z należytym dystansem, wyrażonym użyciem cudzysłowu. Chcę wierzyć, że w innych partiach tekstu fatalną rolę odegrał chochlik drukarski, gdyż wspomniane nazewnictwo autorce tej miary po prostu nie przystoi.

Słabszą część pracy stanowią fragmenty poświęcone wydawnictwom periodycznym. Można nawet odnieść wrażenie, że autorka potraktowa-ła je trochę jako tło dla spraw książki. Owszem, zrelacjonowała kwestie podstawowe, ale bez zagłębiania się w specyfikę dziejów prasy. A byłoby o czym pisać już w partiach wstępnych monografii. Region miał przecież bogate tradycje także w tej dziedzinie, co wykazał swego czasu Andrzej Notkowski w klasycznym, do dziś podstawowym studium o prasie prowin-cjonalnej II Rzeczypospolitej24. Po wojnie zaś, wspomniany przez Ciszew-ską, wydawany w Bydgoszczy „Ilustrowany Kurier Polski” był, za sprawą swego założyciela Zygmunta Felczaka, związany ze Stronnictwem Pracy. Jednak nie z jego głównym nurtem, lecz z rozłamową grupą członków. Odegrał więc zapewne rolę, wyznaczoną mu przez komunistów, w obez-władnianiu tej opozycyjnej partii i jej prasy, a także, pośrednio, w okrutnej rozprawie z jej liderami25. W recenzowanej pracy nie znajdziemy o tym nawet wzmianki. Może stałoby się lepiej, gdyby autorka ograniczyła spec-trum swej monografii wyłącznie do problematyki książkowej, w której jest tak kompetentna?

A jest taka doprawdy... W tym miejscu pozwolę sobie użyć kontrastu wobec powyższych akapitów i wspomnę, jak zajmująco Ciszewska wplo-tła fragmenty poświęcone powstaniu i działalności bydgoskiej Ekspozytu-ry Wojewódzkiej Domu Książki w narrację Kondka na temat początków tej monopolistycznej sieci księgarskiej. Co istotne, nie ograniczyła się wyłącznie do aspektów regionalnych. Przytoczone przez nią dokumenty archiwalne znacząco uzupełniają tezy zawarte w Papierowej rewolucji, poszerzając ogólną wiedzę o handlu książką w Polsce na początku lat 50. Piszę tak nie tylko ze względu na potrzebę zrównoważenia kilku uwag

24 A. Notkowski, Polska prasa prowincjonalna Drugiej Rzeczypospolitej (1918-1939), Warszawa-Łódź 1982.

25 E. Kristanova, „Tygodnik Warszawski” (1945-1948) a władza komunistyczna, [w:] Niewygodne dla władzy…, s. 362, 373-374.

529

Recenzje

negatywnych, sformułowanych powyżej odnośnie pracy w swym wymia-rze zasadniczym bardzo wartościowej. Chodzi mi głównie o to, że partie poświęcone problemom Domu Książki zostały w dotychczasowych recen-zjach ledwo wspomniane, a przez to niedocenione. Byłoby zaś niedobrze, gdyby ów istotny walor studium Ciszewskiej pozostał w krytyce naukowej nieodnotowany.

Marek ToberaKatedra Książki i Historii Mediów


530

Recenzje

NOTKI RECENZYJNE


Kustosz i samotnik. Tom poświęcony pamięci Romana Aftanazego, pod red. Adolfa Juzwenki, Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum, 2016, Osso Wczoraj i Dziś, ss. 268, il., ISBN 978-83-65588-06-7.

Rok 2017 to rok jubileuszowy – 200-lecie obchodził Zakład Narodowy im. Ossolińskich, jedna z najbardziej zasłużonych dla kultury polskiej insty-tucji. Z tej okazji Ossolineum postanowiło przypomnieć Romana Aftanaze-go, ważną dla tego ośrodka postać.

R. Aftanazy urodził się w 1914 r. na ziemi stanisławowskiej (w II RP woje-wództwo stanisławowskie, dziś obwód lwowski na Ukrainie). W Stryju uczęsz-czał do I Gimnazjum Klasycznego, a następnie w 1934 r. podjął studia na Wy-dziale Humanistycznym Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. W 1944 r. związał się z Biblioteką ZNiO, w której pracował do 1981 r., kiedy to przeszedł na emeryturę. Poza działalnością bibliotekarską żywo interesował się również dworami ziemiańskimi. Pasja ta przerodziła się w pogłębione studia nad rezy-dencjami na Kresach – i to w granicach przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Aftanazy w monumentalnym, 11-tomowym dziele Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej udokumentował świat kultury ziemiańskiej, historię pa-łaców i dworów, które po II wojnie światowej pozostały poza granicami Polski1.

Kustosz i samotnik nie jest typową biografią. Publikacja składa się z czte-rech części. Pierwsza to napisany przez Macieja Matwijówa szkic biograficz-ny. Drugą stanowią wybrane listy z lat 1965-1967 i 1993-1996 (opracowane przez M. Matwijówa) i niepublikowany wcześniej dziennik R. Aftanazego, który powstawał we Lwowie w okresie od grudnia 1943 do kwietnia 1944 r. (opracowany przez Agnieszkę Knychalską-Jaskulską). Notatki te koncentru-ją się przede wszystkim wokół dopiero co zakończonej wojny, a także bie-żącej sytuacji we Lwowie. Trzecia część to wspomnienia i relacje przyjaciół oraz współpracowników Aftanazego. O ossolińczyku pisze m.in. Jan Kolasa – młodszy kolega pracujący z nim w Bibliotece ZNiO w latach 1949-1956. Ewa Biegun (z domu Świerzawska) opowiada zaś o swoim ojcu chrzest-nym. Również Teresa Wawrzyniakowa, która przez 17 lat mieszkała z kusto-szem „w dużym poniemieckim mieszkaniu ze wspólną kuchnią i łazienką” (s. 199), dzieli się z czytelnikami opowieścią o jego życiu. Dla odmiany w części czwartej historycy sztuki (m.in. Jan K. Ostrowski, Stanisław Mos-sakowski) komentują działalność Aftanazego na niwie opracowania dziejów polskich dworów i pałaców.

1 T. Epsztein, Nieznane fakty z biografii Romana Aftanazego (1914-2004), „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2015, t. 50, z. 2, s. 105-118.

Zebrany w książce materiał pokazuje R. Aftanazego jako człowieka o wielkiej pasji, oddanego swojej pracy, zasadniczego i skrupulatnego, uzna-wanego przez swoich przełożonych za dobrego organizatora2. Prywatnie ku-stosz był samotnikiem, choć widoczne było jego przywiązanie do pewnych osób. Miało ono:

swoje źródło w bardzo silnym poczuciu wspólnoty «duchowej» z pracowni-kami wywodzącymi się z lwowskiego Ossolineum, czy też w ogóle ze Lwo-wa, i reprezentującymi uznawane przez Aftanazego wartości i zasady oraz przedwojenne maniery3.

Zgromadzone w publikacji wspomnienia pokazują też, że całe życie tęsk-nił za miastem „zawsze wiernym Rzeczypospolitej”4.

Książka Kustosz i samotnik to interesująca publikacja. Stanowi bowiem wielowymiarowy opis niezwykłego człowieka – bibliotekarza, historyka, miłośnika i badacza dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej. Całość wydawnictwa wykonana została z najwyższą starannością – na pochwałę za-sługuje zwłaszcza jego szata edytorska oraz zamieszczone w książce liczne archiwalne fotografie ze zbiorów Ossolineum.

Katarzyna SerokaKatedra Książki i Historii Mediów


2 M. Matwijów, Włodzimierz Roman Aftanazy (1914-2004). Szkic biograficzny, [w:] tamże, s. 38.3 Tamże, s. 35.4 Jak można przeczytać w dzienniku: „Gdy wreszcie po długich godzinach oczekiwania

oddałem w ręce dwóch sowietek mój rosyjski paszport i książeczkę, a z rąk Żyda, przedstawiciela strony polskiej, otrzymałem dokument stwierdzający moje prawo powrotu do kraju, uczułem się po prostu głupio. W pewnym momencie żal mi się zrobiło oddanych sowieckich papierów, bo wg nich byłem Polakiem, obywatelem Lwowa. Według nowego dokumentu natomiast stawałem się cudzoziemcem we... Lwowie. Jak tragiczne bywają nieraz powikłania losu!”, cyt. za R. Aftanazy, Pamiętnik lwowski. Wpis z 13 IV 1946, [w:] tamże, s. 142-143.

Książka dawna i jej właściciele = Early printed books and their owners. Zbiór studiów. T. 1-2, pod red. Doroty Sidorowicz-Mulak i Agnieszki Franczyk-Cegły, Wrocław: Wydawnictwo Ossolineum, 2017, t. 1 ss. 284, t. 2 ss. 318, ISBN 978-83-65588-53-1 t. 1, 978-83-65588-54-8 t. 2, 978-83-65588-52-4 całość.

Książka dawna i jej właściciele to dwa tomy zawierające materiały z konferencji zorganizowanej przez Zakład Narodowy im. Ossolińskich we

532

Notki recenzyjne

współpracy z Konsorcjum Europejskich Bibliotek Naukowych (Consortium of European Research Libraries – CERL) w 2016 r., która była trzecim spo-tkaniem specjalistów skupionych wokół Grupy Polskich Bibliotek Nauko-wych Gromadzących Stare Druki1. Mottem przewodnim konferencji po-święconej problematyce badań proweniencyjnych i rejestracji zabytkowych księgozbiorów były słowa Kazimierza Piekarskiego:

Badania proweniencyjne nie tylko rejestrują fragmenty głośnych ongi księ-gozbiorów, nie tylko potwierdzają istnienie książnic, o których albo wiemy skądinąd, lub których istnienia wolno się było domyślać, lecz odkrywają nam długi szereg dużych bibliotek prywatnych, które należały do osób niezna-nych lub mało znanych2.

Rozważania i postulaty K. Piekarskiego3, twórczo rozwinięte m.in. przez Barbarę Bieńkowską4 oraz Marię Sipayłło5, która określiła metody i upo-rządkowała zasady prowadzenia badań proweniencyjnych, były inspiracją dla organizatorów konferencji. Nawiązali oni również do sesji naukowej zorganizowanej w 1974 r. z okazji 500-lecia sztuki drukarskiej w Polsce6, lecz wyznaczyli inny zakres tematyczny obrad. Konferencja z 2016 r. przed-stawiła stan badań nad właścicielami dawnej książki oraz dorobek studiów nad inkunabułami prowadzonych w ośrodkach akademickich i kościelnych. Pokłosiem sesji jest dwutomowe wydawnictwo składające się z pięciu czę-ści, zawierające 39 referatów z 58 wygłoszonych.

W części pierwszej tomu pierwszego zamieszczono osiem artykułów prezentujących zespoły starych druków w bibliotekach uniwersyteckich we Wrocławiu, Warszawie, Krakowie, Poznaniu oraz w ZNiO i BKórn., a także w Książnicy Pomorskiej w Szczecinie i WiMBP w Bydgoszczy. Drugi blok tematyczny w tomie pierwszym objął osiem tekstów traktujących o bada-niach proweniencyjnych i opracowaniu inkunabułów w bazie Material Evi-dence of Incunabula, BN w Warszawie, Bibliotece Gdańskiej PAN, Książni-cy Pomorskiej, w bibliotece kapitulnej w Gnieźnie, w kolekcjach klasztorów paulinów na Jasnej Górze, karmelitów na Piasku w Krakowie oraz w książ-

1 Sprawozdanie z tej konferencji autorstwa Martyny Osuch znajduje się w t. 10 „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” za 2016 r., s. 417-421.

2 K. Piekarski, Książka w Polsce XV i XVI wieku, [w:] Kultura staropolska, Kraków 1932, s. 381.3 Tenże, O zadania i metody badań proweniencyjnych, Kraków 1929 (odbitka z „Przeglądu

Bibliotecznego” 1929, t. 3, nr 3, s. 388-415).4 B. Bieńkowska, Wstęp, „Z Badań nad Polskimi Księgozbiorami Historycznymi” 1975,

z. 1, s. 5-7.5 M. Sipayłło, O metodzie badań proweniencyjnych starych druków, tamże, s. 9-30.6 Zob. Dawna książka i kultura. Materiały międzynarodowej sesji naukowej z okazji

pięćsetlecia sztuki drukarskiej w Polsce, pod red. S. Grzeszczuka, A. Kaweckiej-Gryczowej, Wrocław 1975.

533

Notki recenzyjne

nicach litewskich. Tom drugi otwiera część trzecia, na którą składa się dzie-sięć artykułów poświęconych prywatnym kolekcjom historycznym: Świę-tosława Milczącego z Krakowa, arcybiskupa Jana Łaskiego i jego bratanka Jana Łaskiego młodszego, Nostitzów z Pragi, kanonika gnieźnieńskiego Tomasza Josickiego, bazylianów z prowincji ruskiej, Potockich z Tulczy-na, Oppersdorffów z Głogówka, kolekcjonerów wrocławskich z Johannem Ephraimem Scheiblem, Johanna Fidalkego z Gdańska oraz posesorów i czy-telników XIX-wiecznych książek z dziedziny fizyki. Czwarty blok tema-tyczny stanowi sześć tekstów poświęconych historycznym i współczesnym księgozbiorom bibliotek kościelnych i klasztornych: bonifratrów z Krako-wa, Zgromadzenia Księży Misjonarzy z Krakowa, augustianów w Książu Wielkim, księgozbiorowi supraskiemu, Kapituły Kieleckiej oraz podomini-kańskim starym drukom przechowywanym we Włocławku i w Sieradzu.

Kolejna część wydawnictwa to trzy teksty dotyczące polskich księgo-zbiorów historycznych znajdujących się za granicą – w szwedzkiej Uppsali i w Rosji. W ostatnim bloku tematycznym zebrano miscellanea, na które składają się cztery artykuły poświęcone: prezentacji proweniencyjnej bazy stworzonej przez biblioteki francuskie, wynikom badań dotyczących starych druków wydanych w Lublinie, staropolskim ekslibrisom oraz starym dru-kom z oferty poznańskiego antykwariusza Mariana Swinarskiego.

Publikację otwiera wstęp autorstwa Doroty Sidorowicz-Mulak, a kończy indeks właścicieli.



Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich – przeszłość i teraźniejszość 1917-2017, red. Jadwiga Konieczna, Warszawa: Wydawnictwo SBP, 2017, ss. 451 [1], il., ISBN 9788364203831.

Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich – przeszłość i teraźniejszość 1917-2017 to wydawnictwo przygotowane z okazji jubileuszu 100. rocznicy po-wstania SBP, które wypełnia lukę w opracowaniu całościowego ujęcia jego dziejów. Publikację przygotował zespół pod redakcją Jadwigi Koniecznej w składzie: Andrzej Mężyński, Magdalena Rzadkowolska, Zbigniew Grusz-ka i Magdalena Kwiatkowska.

Poszczególne rozdziały opisujące w kontekście historycznym cele, struk-turę i funkcjonowanie organizacji, jej działalność wydawniczą, edukacyjną, na rzecz środowiska, powiązania (i zależności, zwłaszcza polityczne po 1945 r.)

534

Notki recenzyjne

z innymi organizacjami i instytucjami oraz działalność na arenie międzynaro-dowej, powstały na podstawie analizy źródeł drukowanych, przede wszystkim periodyków SBP – „Przegląd Biblioteczny”, „Bibliotekarz”, „Poradnik Biblio-tekarza”, „Biuletyn Informacyjny Zarządu Głównego SBP” – oraz archiwa-liów. Monografia składa się z trzech części głównych, obejmujących odmien-ne pod względem politycznym, społecznym i kulturowym okresy: 1917-1945, 1945-1989 i 1990-2017. W obrębie poszczególnych części zastosowano po-dział na rozdziały i podrozdziały omawiające poszczególne formy aktywności Stowarzyszenia. Takie rozwiązanie pozwala na ukazanie ciągłości realizowa-nych celów i zadań organizacji, jak i dokonującą się z biegiem lat i ze zmianą uwarunkowań działalności ich ewolucję. Część pierwsza składa się z pięciu rozdziałów traktujących o genezie powstania Związku Bibliotekarzy Polskich, jego strukturze, liderach, działalności wydawniczej, edukacyjnej, aktywności na arenie międzynarodowej oraz funkcjonowaniu Związku podczas II wojny światowej. Osiem rozdziałów części drugiej, która dotyczy dziejów Stowarzy-szenia w okresie PRL, omawia kolejno: wpływ uwarunkowań społeczno-po-litycznych na jego działalność; udział w kształtowaniu polityki bibliotecznej; udział w procesach kształcenia i doskonalenia bibliotekarzy; jednostki struk-tury wewnętrznej i ich działalność; zjazdy bibliotekarzy i konferencje Zarządu Głównego; działalność wydawniczą; udział w pracach międzynarodowych organizacji bibliotekarskich, a także organizację i działalność jednostek tere-nowych (okręgi, oddziały, koła SBP). Ten ostatni rozdział drugiej części jest szczególnie cenny, bo w okresie PRL to bibliotekarze placówek publicznych stanowili 75-80% wszystkich członków Stowarzyszenia. Warto, by w kolej-nych opracowaniach udało się odpowiedzieć na pytanie, w jakim stopniu owe „masy członkowskie” z jednostek terenowych wpływały na prestiż zawodu, na postrzeganie bibliotekarstwa w społeczeństwie? Część trzecia omawia dzia-łalność SBP po 1989 r. Składa się z dziewięciu rozdziałów. Pierwszy ukazuje wpływ transformacji ustrojowej na funkcjonowanie Stowarzyszenia i zmiany w samej organizacji. Kolejne dotyczą: udziału SBP w kształtowaniu polityki bibliotecznej, różnorodnych form działań o charakterze edukacyjnym, prac na rzecz promocji książki i bibliotek oraz integracji środowiska, działalności wy-dawniczej, aktywności jednostek struktury wewnętrznej, udziału w pracach organizacji międzynarodowych, przyznanych Stowarzyszeniu nagród i od-znaczeń resortowych, głównych założeń strategii SBP na lata 2010-2021 oraz działalności ogniw terenowych.

Tekst główny monografii dopełniają krótkie biogramy wszystkich prze-wodniczących Stowarzyszenia, indeks nazwisk oraz fotografie umieszczone na końcu każdej części.

Monografia nie jest wyczerpująca, co przyznaje we wstępie J. Koniecz-na. Dla pełnego obrazu działalności SBP potrzebna byłaby m.in. poszerzona

535

Notki recenzyjne

kwerenda w zasobach archiwalnych dotyczących okresu PRL. Publikacja ta jest dopełnieniem wcześniejszych wydawnictw jubileuszowych z okazji 50-lecia oraz 85-lecia Stowarzyszenia i zapewne z okazji kolejnych rocznic przygotowane zostaną następne, które będą jeszcze dokładniej wypełniały luki w historii polskiego bibliotekarstwa.



Dawnych ksiąg niesyty. Tom studiów dedykowany profesorowi Januszowi Tondelowi na siedemdziesięciolecie urodzin, pod red. Iwony Imańskiej i Arkadiusza Wagnera, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mi-kołaja Kopernika, 2016, ss. 391 [1], ISBN 978-83-231-3589-0.

Współpracownicy profesora Janusza Tondela, wieloletniego kierowni-ka Zakładu, Katedry a następnie Instytutu Informacji Naukowej i Bibliolo-gii UMK, przygotowali z okazji jubileuszu 70-lecia jego urodzin i 40-lecia pracy naukowej specjalny dedykowany Jubilatowi tom studiów. J. Tondel to wybitny znawca książki dawnej, szczególnie dziejów pruskich bibliotek prywatnych i instytucjonalnych doby odrodzenia. Owocem tych zaintere-sowań jest kilkadziesiąt książek i artykułów opublikowanych w Polsce i za granicą. Do najważniejszych publikacji Profesora zaliczyć należy także dwie z ostatnich lat pracy na Uniwersytecie, czyli Inkunabuły w zbiorach Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie (Toruń 2007) oraz Między książką a sztuką. Eugeniusza Przybyła, toruńskiego bibliofila i malarza pasje i rozczarowania (Toruń 2014). Bibliografia prac Jubilata z lat 1972-2016 poprzedza osiemnaście artykułów zebranych w tomie. Za-pewne nie bez powodu rozpoczyna je tekst znanego typografa Andrzeja Tomaszewskiego, który był autorem i wykonawcą wielokrotnie nagradza-nego projektu graficznego wspomnianych Inkunabułów... J. Tondel sły-nie bowiem z wyczulenia na punkcie estetyki druku. Następne artykuły również związane są z jego pasjami i zainteresowaniami. Ich autorami są kolejno: Barbara Bieńkowska (Polonika w bibliotekach obcych. Potrzeby i możliwości badawcze), Hanna Łaskarzewska (Józef Grycz wobec proble-mów integralności i prawa własności księgozbiorów. Elementy strategii), Marta Czyżak (Rękopisy duchownych Prus Krzyżackich w zbiorach Biblio-teki Uniwersyteckiej w Toruniu. «Expositio totius psalterii» Honoriusza Augustodunensis z biblioteki Andrzeja Falkenau, scholastyka kapituły po-mezańskiej), Janusz Małłek (Koledzy Kopernika w latach jego studiów na

536

Notki recenzyjne

Uniwersytecie Krakowskim), Leonard Ogierman (Drukarze i nakładcy we-neckich inkunabułów w kolekcji Biblioteki Jasnogórskiej w Częstochowie), Maria Juda (Starodruki z biblioteki oo. reformatów w Warszawie, przecho-wywane w bibliotece księży marianów w Lublinie), Wanda A. Ciszewska (Sygnety drukarskie – subiektywny przegląd materiałów dostępnych w sie-ci), Krzysztof Nierzwicki (Warszawski egzemplarz «De humani corporis fabrica» Andreasa Vesaliusa (Bazylea 1555) ze zbiorów Biblioteki Naro-dowej. Przyczynek do dziejów recepcji anatomii wesaliańskiej w Polsce), Ewa Chlebus (Dwie oprawy Tomasza Krügera z księgozbioru elbląskiego patrycjusza Andrzeja Morenberga), Arkadiusz Wagner (Wolumin z polskim superekslibrisem królewskim? O jednym z dzieł rzymskiego introligatora XVI wieku w zbiorach PAN Biblioteki Gdańskiej), Zoja Jaroszewicz-Piere-sławcew (Wprowadzenie do badań opraw druków cyrylickich w zbiorach polskich), Andrzej Mycio (Toruńskie egzemplarze «Kroniki Prus» Heinri-cha von Reden), Iwona Imańska (Kilka nowych ustaleń o aukcjach książek w dawnym Królewcu Pruskim w XVIII wieku), Edward Różycki (Z dziejów prywatnych księgozbiorów Polaków w Petersburgu w XIX wieku), Elżbieta Pokorzyńska (Introligatorzy toruńscy w XIX i pierwszej połowie XX wie-ku), Jacek Gzella (Spór o naprawę Rzeczypospolitej. Proces Władysława Studnickiego o zniesławienie Stefana Starzyńskiego w 1937 roku), Joanna Hładoń-Wiącek («Ondraszek» Gustawa Morcinka w drzeworytach toruń-skiego plastyka Zygfryda Gardzielewskiego. Przyczynek do badań nad pol-ską ilustracją książkową w połowie XX wieku).



Piotr Dobrowolski, Działalność edukacyjno-wychowawcza polskich bi-bliotek wojskowych w II Rzeczypospolitej, przedmowa Jan Tarczyński, Warszawa: Centralna Biblioteka Wojskowa im. Marszałka Józefa Piłsud-skiego, 2017, ss. [2] 205, il., ISBN 978-83-63050-51-1.

Publikacja Piotra Dobrowolskiego, kierownika Działu Bibliografii Woj-skowej CBW, powstała na bazie jego dysertacji doktorskiej („Biblioteki wojskowe w procesie wychowania i edukacji żołnierzy Wojska Polskiego w latach 1918-1939”) obronionej w Akademii Obrony Narodowej w 2016 r. Przedstawia historię i specyfikę działalności bibliotek wojskowych w okre-sie międzywojennym oraz wpływ innych instytucji na ich funkcjonowanie. Obok niedawno opublikowanych prac Beaty Kozaczyńskiej jest kolejną,

537

Notki recenzyjne

538

Notki recenzyjne

współczesną propozycją całościowego ujęcia jednej z ważnych dziedzin ak-tywności placówek tego typu1.

Dla zrozumienia działalności edukacyjno-wychowawczej nie tylko bi-bliotek, ale ogólniej wojska, w latach 1918-1939 bardzo istotne jest uświado-mienie sobie, że był to okres, w którym jeszcze mieszały się różne postawy i poziomy świadomości obywatelskiej i patriotycznej, co było konsekwencją tego, że żołnierze wywodzili się z terenów byłych zaborów. Podstawą pracy oświatowej miały być książki i prasa, jako najbardziej dostępne, właśnie dzię-ki sieci bibliotek, w tym żołnierskich i wojskowych. W owym czasie, jak pisze Autor, wszystkie „organizacje o charakterze wojskowym stawiały sobie za cel wzmocnienie w młodzieży (przyszłych obrońcach ojczyzny) zasad moralno--religijnych, miłości do ojczyzny i narodu oraz utożsamiania się z własnym państwem”. Stąd brała się m.in. popularność Związku Strzeleckiego i modelu wychowania narodowego promowanego przez stowarzyszenia tego typu.

Jeszcze przed odzyskaniem przez Polskę niepodległości, przy Legionach Polskich powołano w 1917 r. referat do spraw oświatowych, którego zada-niem było m.in. tworzenie bibliotek i czytelni. Przy oddziałach funkcjono-wały legionowe biblioteki stałe i ruchome. Bibliotekę miał również I Korpus Polski w Rosji (1917-1918), którego dowództwo doceniając pracę kultural-no-oświatową na rzecz żołnierzy wyodrębniło specjalny Wydział Kultural-no-Oświatowy, nadając mu funkcję koordynatora wszelkich działań w tym zakresie. Także w obozach jenieckich, we Włoszech, Francji i Niemczech żołnierze polscy mogli korzystać z literatury wzmacniającej ich morale i bu-dującej więź z ojczyzną.

Powołany w kraju w 1917 r. Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy2, podlegający ministrowi spraw wojskowych, miał wydawać książki, kształ-tować dobór lektur do bibliotek, organizować kursy biblioteczne i przygoto-wać strukturę sieci bibliotek wojskowych. Jednym z jego wydziałów (czwar-tym), aż do 1927 r., była CBW z powinnością wyboru lektur jako narzędzi wychowawczo-propagandowych. Pełniła równocześnie funkcję placówki naukowej, biblioteki centralnej i okręgowej, obarczonej konkretnymi zada-

1 Zob. m.in. B. Kozaczyńska, Reorganizacja bibliotek w Wojsku Polskim (9 XII 1936 - 31 III 1938), „Rocznik Biblioteki Narodowej” 2016, t. 47, s. 77-90; taż, Centralistyczna organizacja sieci bibliotek w Wojsku Polskim (1919-1936), „Rocznik Biblioteki Narodowej” 2014, t. 46, s. 127-149; taż, Organizacja i działalność bibliotek wojskowych Dowództw Okręgów Korpusów w latach 1921-1926, „Rocznik Archiwalno-Historyczny Centralnego Archiwum Wojskowego” 2010, nr 3(32), s. 38-57. Z wcześniejszych opracowań, wydanych po 1989 r., można wymienić np.: K. Piwowarska, Zarys historii Centralnej Biblioteki Wojskowej im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, „Kwartalnik Bellona” 2009, wydanie specjalne pt. 90 lat Centralnej Biblioteki Wojskowej, s. 9-36; J.K. Sługocki, Biblioteki Polskiej Marynarki Wojennej w latach 1918-1939, Gdynia 2006.

2 Przekształcony w 1934 r. w Wojskowy Instytut Naukowo-Oświatowy (z rozszerzeniem działalności na biblioteki cywilne), pod tą nazwą działał do 1939 r.

539

Notki recenzyjne

niami dotyczącymi tworzenia, kontrolowania i koordynowania fachowych struktur sieci bibliotek wojskowych, w tym okręgowych, pułkowych i garni-zonowych. Wszystkie te placówki miały obowiązek przesyłania odpisów in-wentarzy do CBW, stąd istnieje możliwość odwoływania się do konkretnych danych zamieszczanych w zestawieniach statystycznych publikowanych w „Komunikatach Bibliograficznych CBW”.

Dystrybucją i kolportażem specjalistycznych dokumentów, prasy i książek o tematyce wojskowej zajmowała się również Główna Księgar-nia Wojskowa (1918)3, mająca do dyspozycji m.in. maszyny drukarskie4. W kwietniu 1934 r. została podporządkowana Wojskowemu Instytutowi Naukowo-Oświatowemu. To wzmocniło wpływ instytucji państwowych na dobór lektur w bibliotekach, nie tylko zresztą wojskowych. Te ostatnie miały obowiązek zaopatrywania się w księgarniach wojskowych. GKW publiko-wała własne katalogi wydawnicze, czasopisma i literaturę wojskową oraz m.in. druki biblioteczne. P. Dobrowolski podkreśla fakt, że poza ZSRR, była to wówczas jedyna państwowa księgarnia wojskowa na świecie.

Biblioteki żołnierskie (oddziałowe, garnizonowe, wartownicze) przezna-czone przede wszystkim do obsługi samokształcenia żołnierzy miały zada-nia stricte edukacyjne oraz wychowawcze i popularyzatorskie. Często były to biblioteki ruchome; pierwsze z nich tworzono w celu walki z analfabe-tyzmem. Pracowały w oparciu o Instrukcję o pracy oświatowo-kulturalnej i wychowawczej w wojsku (1931)5, zakładającą a priori wychowanie patrio-tyczne żołnierzy i propagowanie wśród nich czytelnictwa oświatowego. Bi-blioteki wojskowe mając ambitne cele dotarcia do jak największej liczby czytelników i wzbogacania propozycji lekturowych dla podnoszących swoje kwalifikacje oficerów współpracowały z bibliotekami cywilnymi.

W załącznikach do głównego tekstu Autor zamieścił: regulaminy biblio-tek wojskowych; protokół rewizyjny przykładowej biblioteki żołnierskiej oraz sprawozdanie z działalności bibliotecznej na terenie Dowództwa Okrę-gu Korpusu Nr I za lata 1932-1933 zawierające: liczbę bibliotek i czytelni-ków, wielkość księgozbioru, liczbę przeczytanych dzieł i wielkość zakupu (pozycji do zbiorów). Porównując te zestawienia można prześledzić ruch księgozbioru DOK Nr I i aktywność czytelników.

W omawianej publikacji przy opisanym schematycznym wręcz uzupeł-nianiu księgozbiorów zabrakło, moim zdaniem, przykładowego zestawienia

3 Rozkaz Ministra Spraw Wojskowych z 18 V 1920 r. regulował sposób zaopatrywania bibliotek w wydawnictwa jawne i niejawne Głównej Księgarni Wojskowej.

4 Przejęte po Militärbuchhandlung.5 Zob. też S. Sosabowski, Wychowanie żołnierza - obywatela : podręcznik dla dowódców

pododdziałów uzgodniony z «Instrukcją o pracy oświatowo-kulturalnej i wychowawczej w wojsku», Warszawa 1931.

tytułów przeznaczonych dla każdego z typów bibliotek wojskowych oraz ustosunkowania się przez Autora, choćby sygnalnie, do problemu opraco-wania zbiorów i bardzo istotnego i pominiętego w całości zagadnienia cen-zury. Niemniej jednak należy podkreślić, że rozprawa P. Dobrowolskiego syntetyzuje ważny aspekt historii działalności międzywojennych bibliotek wojskowych na tle dziejów II RP.

Elżbieta MaruszakBiblioteka Wydziału Dziennikarstwa, Informacji i Bibliologii


Каталог видань кирилівського друку в установах Волині (1600-1825 рр.), 2-ге видання, упорядн. Сергій Наумович Крейнін, Адміністрація державного історико-культурного заповідника у м. Луцьку, Луцьк: Видавництво Tepeзи, 2015, cc. 356, ISBN 978-617-7216-07-9.

Jest to druga edycja katalogu, prezentująca 403 stare druki cyry-lickie z obwodu wołyńskiego znajdujące się w zbiorach: Wołyńskiego Muzeum Regionalnego (Волинський краєзнавчий музей), Państwo-wego Archiwum Obwodu Wołyńskiego (Державний архів Волинської області), Wołyńskiej Ortodoksyjnej Akademii Teologicznej (Волинська православна державна духовна академія), Rezerwatu Historyczno--Kulturowego w Łucku (Державний історико-культурний заповідник у м. Луцьк), Lubomskiego Muzeum Regionalnego (Любомський обласний краєзнавчий музей), Muzeum Krajoznawczego w Maniewi-czach (Маневицький національний історичний музей), Włodzimier-sko-Wołyńskiego Muzeum Historycznego (Володимир-Волинський історичний музей), Muzeum Historycznego w Torczynie (Торчинський народний історичний музей імені Григорія Гуртового) oraz Towa-rzystwa Naukowego im. Metropolity Polikarpa (Наукове товариство ім. митрополита Полікарпа).

W pierwszym wydaniu katalogu, które ukazało się w 2001 r., opisano 193 druki. Czternaście lat później, w wyniku zintensyfikowanych prac rejestracyjnych związanych z opracowaniem darów dla wyżej wymie-nionych instytucji przekazanych przez wołyńskiego mecenasa kultury, arcybiskupa rówieńskiego i ostrogskiego Warfołomieja (Варфоломій) oraz metropolitę wołyńskiego i łuckiego Nifonta (Ніфонт), kolekcja dru-ków cyrylickich na Wołyniu znacznie powiększyła się i stąd pomysł na przygotowanie nowego, wzbogaconego zestawienia. Arcybiskup Warfo-łomiej ofiarował osobisty zbiór, który składał się z 270 publikacji, w tym

540

Notki recenzyjne

132 starych druków, zaś metropolita Nifont przekazał 35 egzemplarzy, w tym 15 starych druków.

Katalog został pięknie wydany, zwłaszcza część ilustracyjna jest bardzo efektowna. Publikację uzupełniają wykazy: edycji, drukarń według miejsco-wości, tytułów druków, autorów dzieł, nazwisk osób pojawiających się na marginaliach, spis wykorzystanej literatury, skrótów oraz ilustracji.

Obok prawosławnych oficyn drukarskich zlokalizowanych m.in. w Ki-jowie, Poczajowie, Supraślu czy Ostrogu, które podobnie jak oficyna Ma-moniczów w Wilnie tłoczyły też druki (np. urzędowe) w języku polskim, również większe drukarnie polskie – nie tylko we wschodnich miastach Rzeczypospolitej, zwłaszcza po reformie cyrylicy1 miały czcionki do druku grażdanki. W katalogu wymienione zostały m.in.: drukarnia Michała Śloski2 we Lwowie (1638-1668) – 10 druków i oficyna Piotra Dufoura w Warszawie (1775-1795) – jeden druk.

W część ilustracyjną omawianego katalogu wpleciony został tekst autor-stwa Sergieja Krejnina (Сергій Крейнін), który opisał zabytki z Muzeum Książki w Łucku (Музей книги в Луцькому замку3). Poszczególne egzem-plarze druków oraz oficyny, w których się ukazały dokumentują periodyza-cję dziejów typografii na Ukrainie.

Niestety, publikacja została wydana wyłącznie w języku ukraińskim, co ogranicza odbiór jej tekstu. W opracowaniach naukowych, m.in. opisują-cych cenne obiekty przechowywane w różnych zbiorach na świecie przyjęto, że wstępy do nich czy chociażby streszczenia, omówienia publikowane są również w językach kongresowych, dla umożliwienia orientacji w zasadach doboru i metodzie opisu danej kolekcji. Jest to norma, której warto prze-strzegać, by informacja o prezentowanych zbiorach dotarła do wszystkich zainteresowanych środowisk.



1 „Reforma alfabetu, stworzenie alfabetu państwowego […] w opozycji do pisma cerkiewnego odzwierciedlało podział tekstów drukowanych na dwie grupy: świeckie i religijne. […] Ukaz [cara Piotra Wielkiego z 29 I 1710 r.] był końcową formą rozporządzenia Piotra z 1 stycznia 1708 r.”, cyt. za M. Abassy, Kultura wobec postępu i modernizacji. Rosja i Iran w perspektywie porównawczej, Kraków 2013, s. 130.

2 M. Juda, Uprzywilejowane drukarnie we Lwowie doby staropolskiej, „Folia Bibliologica” 2013-2014, t. 55-56, s. 15.

3 Zob. Музей книги, [online] http://v.lutsk.ua/catalog/kulture/museum/muzej-knigi.html [dostęp 10.03.2018].

541

Notki recenzyjne

Рукописи. Редкие издания. Архивы : из фондов Отдела редких книг и рукописей. Сборник 10, peд. Елена Владиславовна Зименко, Ирина Леонидовна Великодная, Александр Львович Лифшиц; Научная библиотека Московского государственного университетa имени М.В. Ломоносова, Mocквa: Нoвый Xpoнoгpaф, 2017, cc. 367, ISBN 978-5-94881-371-4.

Dział Książek Rzadkich i Rękopisów (Отдел редких книг и рукописей) Bi-blioteki Naukowej Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego im. M. Łomo-nosowa (założona w 1755 r.; Научная библиотека имени М.В. Ломоносова – НБ МГУ) został wyodrębniony w jej strukturze w 1946 r. Obecnie jego zbio-ry liczą ponad 500 tysięcy jednostek1. Są to rękopisy i archiwalia pochodzące z VIII-XXI w., inkunabuły, rzadkie druki rosyjskie, słowiańskie i europejskie, bogate zbiory graficzne ‒ ryciny, plakaty i ekslibrisy, 49 wydzielonych kolek-cji, w tym wybitnych uczonych i znanych postaci historycznych.

Dział publikuje wydawnictwa zawierające materiały przygotowane przez swoich pracowników oraz wykładowców Uniwersytetu. Są to katalogi, mo-nografie i artykuły dotyczące m.in. poszczególnych druków czy rękopisów z jego zbiorów. Od 1973 ukazuje się seria, od 1997 r. pod nazwą: Rękopisy. Rzadkie wydania. Archiwa (Рукописи. Редкие издания. Архивы). Jej ko-lejne tomy prezentują artykuły na temat najcenniejszych obiektów. Obecny (dziesiąty) jest piątym, który ukazał się pod tą nazwą serii. Do tomu został dodany alfabetyczny wykaz artykułów i materiałów, które ukazały się wcze-śniej, także indeks osób oraz nazw geograficznych, których dotyczyły publi-kacje, wykaz skrótów i afiliacje autorów tekstów w obecnym tomie.

Artykuły z omawianego zbioru tekstów dotyczą zróżnicowanej tema-tyki. Aleksander Lvovicz Lifszyc (Александр Львович Лифшиц) i Ta-tiana Vadimovna Shuvalova (Татьяна Вадимовна Шувалова) przedsta-wili codzienność Uniwersytetu Moskiewskiego na początku XX w. na podstawie dokumentów archiwalnych Działu. Anna Alekseevna Master-kova (Анна Алексеевна Мастеркова) i Aleksey Viktorovicz Masterkov (Алексей Викторович Мастерков) przygotowali tekst o dziennikach ar-tylerzysty Reinharda Porty z okresu I wojny światowej. Podobnie, bazując na archiwaliach, Sofia Efimovna Matlina (Софья Ефимовна Матлина) napisała o kartotece dokumentacyjnej założonej i prowadzonej przez kil-kadziesiąt lat przez Wiktora Wasiliewicza Sorokina (Виктор Васильевич Сорокин), głównego bibliografa Biblioteki Naukowej. Kartoteka stanowi przebogate źródło informacji, również ikonograficznej, o Moskwie i jej mieszkańcach.

1 Zob. Редкие книги и рукописи, [online] http://nbmgu.ru/about/ork/ [odczyt 11.03.2018].

542

Notki recenzyjne

W tomie wyróżnia się artykuł Natalii Adolfovny Kobjak (Наталья Адольфовна Кобяк) o rękopisach Monasteru św. Józefa Wołokołamskie-go (Иосифо-Волоцкий монастырь) znajdujących się w zbiorach Biblioteki Naukowej, analizujący i ostatecznie dementujący legendę, jaka narosła wo-kół tego fragmentu spuścizny piśmienniczej klasztoru.

W tomie są także dwa teksty Anny Igorevny Markovej (Анна Игоревна Маркова) dotyczące Biblioteki Cesarskiej Moskiewskiej Akademii Medy-ko-Chirurgicznej. Traktują o jej początkach, rozwoju, a następnie włącze-niu zbiorów do Biblioteki Naukowej oraz szczegółowo o jej rękopisach (opisy 12 manuskryptów z XVIII w.). Oba teksty opracowane zostały na podstawie samej kolekcji oraz jej dokumentacji, w tym rękopiśmiennych katalogów.

W kolejnym artykule Piotr Vladimirovicz Kuzniecov (Петр Владимирович Кузнецов) opisał egzemplarz pierwszej niemieckiej encyklopedii medycznej ‒ Hortus sanitatis Johanna Wonnecke von Kaub (von Cube). Jest to wydanie z 1485 r., wytłoczone w Moguncji u Petera Schöffera. Inkunabuł ma margina-lia w języku niemieckim i na jednej z pierwszych kart zapis proweniencyjny z XVII w.: „Sum ex libris Georgii Aichholtz…”

Maria Pavlovna Sandomirska (Мария Павловна Сандомирcкая) dosyć wnikliwie zajęła się konwencją nagłówków pojawiających się w europej-skich drukach XVI-XVIII w. Przeanalizowała ich elementy typograficzne, takie jak wielkość czcionki, położenie nagłówka, wszystkie elementy gra-ficzne w różnych wydaniach tego samego tekstu.

Elena Vladislavovna Zimenko (Елена Владиславовна Зименко) wpro-wadziła czytelnika tomu w świat rysunków z kolekcji Filippa Filippovicza Vigela (Филипп Филиппович Вигель, 1786-1856) znajdujących się w Bi-bliotece Naukowej. Autorka skupiła uwagę na pięciu portretach: pierwszy to podobizna francuskiego oficera w służbie rosyjskiej Ange`a Hyacinthe`a Maxence barona de Damas (Анж-Иасинт-Максанс де Дама, Дамас, 1785-1862), wykonana przez znakomitego rysownika i portrecistę rosyjskiego Ore-sta Adamovicza Kiprenskiego (Орест Адамович Кипренский, 1782-1836); drugi, to grawiura jedynego znanego wizerunku młodego autora bajek, poety Iwana Andriejewicza Kryłowa (Иван Андреевич Крылов, 1769-1844) wy-konana przez nieznanego twórcę między 1810 a 1820 r.; trzeci ‒ portret praw-dopodobnie grafa Piotra Wasiliewicza Zawadowskiego (Петр Васильевич Завадовски, 1739-1812), ministra Oświecenia Publicznego Rosji, miniatu-ra jest datowana na lata 90. XVIII w.; dwa pozostałe portrety przedstawiają władców Saksonii z końca XVII w.

W ostatnim artykule zbioru Jekaterina Ivanovna Morozova (Екатерина Ивановна Морозова) i Polina Vladimirovna Fedianina (Полина Владимировна Федянина) na przykładzie działań podejmowanych w Dzia-

543

Notki recenzyjne

le Książek Rzadkich i Rękopisów opisały problemy konserwacji inkunabu-łów, grafiki i archiwaliów.

Bogactwo zasobów Biblioteki Naukowej moskiewskiej uczelni sprawia, że każdy ze wspomnianych wyżej tekstów poszerza naszą wiedzę o jej ko-lekcjach (m.in. druków, archiwaliów i ikonografii) oraz o pojedynczych, rzadkich zabytkach kultury zachodnioeuropejskiej i rosyjskiej. Warto za-znaczyć również, iż trwają zaawansowane prace nad digitalizacją części jej zbiorów, od 2015 r. przy wsparciu finansowym Ministerstwa Kultury Fede-racji Rosyjskiej.

Omawiany tom stanowi wartościowe zestawienie oryginalnych tekstów, bogato przy tym udokumentowanych. Dobrze jednak byłoby, gdyby każdy artykuł zawierał streszczenie w języku kongresowym (np. angielskim lub niemieckim), a sam tom ‒ dwujęzyczny wstęp. Z pewnością poszerzyłoby to krąg odbiorców omawianego wydawnictwa, także o czytelników polskich. Zważywszy na bogactwo poloników w zasobach Biblioteki Naukowej2, jej zbiory niezwykle nas interesują.



2 Zob. Научная библиотека МГУ им. М.В. Ломоносова (Biblioteka Naukowa Moskiewskiego Państwowego Uniwersytetu im. M.W. Łomonosowa), poz. 202, [w:] Współczesne księgozbiory polskie za granicą. Informator. 2: Polonika w bibliotekach obcych, oprac. B. Bieńkowska, E. Maruszak, J. Puchalski, Warszawa 2016, s. 470-473.

544

Notki recenzyjne

KRONIKA


Konferencja naukowa „Wokół Paula Ladewiga i jego Katechizmu biblioteki”,

Bydgoszcz, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, 24-25 IV 2017 r.

Osoba jako temat główny konferencji bibliologicznej nie stanowi rzadkości w naszej dyscyplinie naukowej, o ile chodzi o postać znaną, wybitną, zasłu-żoną, budzącą kontrowersje, uznanie, a przede wszystkim skłaniającą swoimi dokonaniami do refleksji1. Jak się wydaje wszystkie te cechy czy warunki speł-nia Paul Ladewig. Jeszcze kilka lat temu wybór tej osoby i jednego tylko z jego dzieł jako tematu konferencji mógłby być uznany za przejaw ekstrawagancji, choć w wąskim gronie specjalistów, znawców niemieckiego bibliotekarstwa ‒ już nie. Dopiero ponowne odkrycie jednego z najbardziej nietypowych dzieł w całej literaturze bibliologicznej, jakim jest Katechizm biblioteki (Katechismus der Bücherei) P. Ladewiga, jego przetłumaczenie na język polski, przyswojenie dorobku autora, dało asumpt do zorganizowania konferencji naukowej, do skło-nienia środowiska, aby zajęło się myślą, którą pozostawił po sobie Ladewig.

Nim zdam sprawę z samej konferencji, opowiem, chociaż w kilku słowach, kim był i co robił P. Ladewig (1858-1940). Urodził się w Brześciu Litewskim, choć pochodził z zasiedziałej rodziny gdańskiej. Otrzymał staranne wykształ-cenie w Gimnazjum Miejskim w Gdańsku a później na Uniwersytecie Fryde-ryka Wilhelma w Berlinie. Imał się wielu zajęć i zawodów – chronologicz-nie: archiwisty (Karlsruhe), bibliotekarza biblioteki naukowej (Karlsruhe), organizatora bibliotek (Essen), księgarza (Berlin), nauczyciela przyszłych bi-bliotekarzy (Berlin), właściciela majątku rolnego (Sennewitzmühle – między Kostrzynem i Gorzowem Wielkopolskim). Jego dorobek twórczy obejmuje kilkadziesiąt publikacji, głównie z zakresu bibliotekarstwa praktycznego, ale pozostawił po sobie również szereg prac historycznych i filologicznych (był z wykształcenia historykiem i germanistą). Dlaczego Katechizm biblioteki, a nie zgoła monumentalna Polityka biblioteki (Politik der Bücherei), będąca podstawą Katechizmu... przebiła się do potomności? Przede wszystkim ze względów praktycznych i utylitarnych. Polityka biblioteki jest dostępna tylko w niemieckim oryginale, jest kilkusetstronicową, miejscami trudną do prze-

1 Na dowód jeden przykład – konferencja „Jan Muszkowski: ludzie, epoka, książki. Polska bibliologia uniwersytecka w 60 lat od śmierci Profesora”, [online] http://www.muszkowski2013.uni.lodz.pl/ [dostęp 30.06.2016].

brnięcia rozprawą. Katechizm... liczy zaś zaledwie kilkadziesiąt stron, które zapełnił Ladewig łatwo rzucającymi się w oczy i wchodzącymi do głowy, nie tylko bibliotekarskiej, myślami. Co takiego jest w Katechizmie..., wydanym już ponad 100 lat temu, aby nad nim rozprawiać, poświęcać mu opracowania, wreszcie organizować na jego temat konferencję naukową? Odpowiedź na to pytanie dał sam Ladewig pisząc we wstępie, że jest to „wybór spostrzeżeń, które poczynił w trakcie wieloletniej pracy archiwisty, a potem bibliotekarza, dotyczących biblioteki, mogących służyć do samodzielnego przemyślenia tych pytań”2. Przez autora przemawia wrodzona skromność, gdyż w Katechizmie..., w sześciu rozdziałach, wypełnionych 300 hasłami, zawarł swoiste credo zawo-dowe. Czego tam nie ma? Jest: książka, księgozbiór, wypożyczalnia, katalog, lokal, czytelnia, personel, statystyka itd. Jest właściwe prawie wszystko, co łączy się i kojarzy z biblioteką, z jej funkcjonowaniem, w dodatku ujęte w in-trygującej, nietypowej formie aforyzmów, sentencji, rad i uwag. Skrótowość aż się prosi o dopowiedzenie, o interpretację, o porównanie świata Ladewiga z dzisiejszą rzeczywistością. Przy uważnej lekturze, zdumiewa głębia i aktual-ność myśli autora, a przy tym jej uniwersalizm, przekraczający nie tylko mury różnych bibliotek, ale też granice w czasie i w przestrzeni.

Już te kilka przemyśleń stało się wystarczającym powodem do zorganizo-wania konferencji naukowej w Bydgoszczy, przede wszystkim na temat dzieła Ladewiga. Organizatorzy poprzez konferencję, poprzedzoną wydaniem książ-ki3, chcieli przypomnieć samego autora Katechizmu... i upowszechnić jego myśl bibliotekarską. Pragnęli jednak przede wszystkim zapoczątkować dysku-sję na temat wielowymiarowości jego przemyśleń, dotyczących roli bibliotek i bibliotekarza w społeczeństwie. Nadali konferencji formułę otwartą, prosząc jedynie zainteresowanych, aby w swoich referatach skupili się na kwestiach biblioteki, zawodu bibliotekarza, procesów bibliotecznych i zarządzania.

Dwudniowy czas obrad wypełniło 21 referatów. Ich podstawowym wspólnym mianownikiem było dzieło P. Ladewiga Katechizm biblioteki i zawarte w nim myśli. W ujęciu chronologicznym spotkały się ze sobą: sta-rożytność, XIX w., okres międzywojenny, przełom XX/XXI w. Biorąc pod uwagę typologię bibliotek występowała nie mniejsza różnorodność – biblio-teki naukowe, publiczne, wojskowe, fachowe, dla dzieci i młodzieży i stowa-rzyszeń. Przedmiotem zainteresowania były też biblioteki polskie za grani-cą. Centralną postacią referatów, ukazaną z wielodziedzinowej perspektywy, był oczywiście bibliotekarz, ale w referatach znalazło się również miejsce dla bibliografów i bibliofilów. Przedmiotem wystąpień były również: formy gromadzenia, funkcje biblioteki, statystyka biblioteczna, zarządzanie biblio-

2 Cyt. za. P. Ladewig, Katechismus der Bücherei, Leipzig 1922, s. [2]. 3 P. Ladewig, Katechizm biblioteki, przeł. Z. Gębołyś przy współ. B. Kwoki, Bydgoszcz 2016.

546

Kronika

teką, serwisy biblioteczne, architektura biblioteczna, kobiety w pracy biblio-tekarskiej. Nic zatem dziwnego, że przy takim zróżnicowaniu tematycznym, znalezienie „złotego środka” przy podziale referatów na kategorie rzeczowe było bardzo trudne. W sprawozdaniu, z drobnymi wyjątkami, wykorzystamy klasyfikację zastosowaną podczas konferencji, tj. podział na cztery główne kręgi tematyczne: 1. Inspiracje; 2. Z warsztatu bibliotekarza; 3. Biblioteki; 4. Zawód i role bibliotekarza.

Referat Z. Gębołysia (UKW, Bydgoszcz) o ciekawej biografii P. Ladewi-ga wygłoszony jako pierwszy utwierdził słuchaczy w przekonaniu, że mało nadal wiemy o bohaterze konferencji. Prelegent nakreślił główne etapy życia osobistego, zawodowego i naukowego Ladewiga, scharakteryzował jego naj-ważniejsze dzieła, a ponadto uwidocznił białe plamy, które powinien wypełnić autor przyszłej monografii biograficznej tej postaci. Tylko dwóm referentom udało się wydobyć ze źródeł informacje na temat inspirującego wpływu Ka-techizmu... na myślenie i praktykę pracy polskich bibliotekarzy w czasach La-dewiga. Piotr Dobrowolski wespół z Anetą Pajką (Centralna Biblioteka Woj-skowa w Warszawie) odkryli mianowicie upowszechnienie dzieł Ladewiga w rodzącej się w II RP sieci bibliotek wojskowych, dowodząc, że za sprawą jednego z bibliotekarzy wojskowych, Stanisława Nowaka, poglądy niemiec-kiego bibliotekoznawcy zostały „przemycone do regulaminów i wytycznych bibliotek wojskowych”. Andrzej Mężyński z kolei przedstawił epizod z oku-pacyjnej działalności Józefa Grycza, który chcąc uchronić zbiory warszaw-skich bibliotek powołał się w apelu do niemieckich władz okupacyjnych na opinię P. Ladewiga, zawartą w Politik... Można z dużą dozą prawdopodobień-stwa przypuszczać, że większość polskich bibliotekarzy i bibliotekoznawców okresu międzywojennego znała dzieła Ladewiga, a pewnie wielu z nich ceni-ło go i inspirowało się jego przemyśleniami. Dowody na to znajdują się być może w niezbadanych jeszcze annałach, archiwach, korespondencji, bądź są przedstawione w nieznanych szerzej dotąd publikacjach.

Czy myśli Ladewiga się nie zestarzały? To pytanie, naturalne po upływie 100 lat od wydania Katechizmu..., postawiła prawie literalnie w swoimi re-feracie Lidia Derfert-Wolf (Biblioteka Główna Uniwersytetu Technologicz-no-Przyrodniczego im. J. i J. Śniadeckich w Bydgoszczy), odnosząc swoje rozważania do badań nad funkcjonalnością bibliotek, a wychodząc od jednej z sentencji Ladewiga na temat działalności bibliotekarza: „Jego praca nie jest widoczna, widoczny jedynie sukces w zakresie porządku i działania”. W podobnym kierunku poszła w swym wystąpieniu Krystyna Hudzik (Bi-blioteka Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie), konfrontując uwagi Ladewiga na temat statystyki bibliotecznej z obecnymi rozważaniami niemieckimi i polskimi w tym względzie. Ciekawą propozycją wykorzysta-nia myśli Ladewiga w dzisiejszych czasach był referat Pawła Marca (UKW,

547

Kronika

Bydgoszcz). Prelegent, wychodząc od sentencji: „Zadania bibliotek są różne, a zatem rozwiązania również […]”, przeprowadził wstępną analizę techno-logii wykorzystywanych w serwisach internetowych bibliotek publicznych województwa kujawsko-pomorskiego.

Rozwijanie kompetencji w zakresie znajomości języka angielskiego uczniów w trójwymiarowym modelu starożytnej biblioteki w Aleksandrii – to temat wystąpienia czwórki współreferentów z Uniwersytetu w Debreczynie (István Károly Boda, Erzsébet Tóth, István Csont, László T. Nagy). Przedsta-wili oni konstrukcję biblioteki wirtualnej, nawiązującą do schematu klasyfi-kacyjnego starożytnej Biblioteki Aleksandryjskiej, opracowanego przez słyn-nego bibliotekarza Kallimacha z Cyreny. Model biblioteki oparty jest obecnie na technologii PHP/MySQL i pozwala udostępniać interaktywną treść online oraz żywą i skomplikowaną zawartość prezentowanego materiału. Referenci widzą w nim potwierdzenie myśli Ladewiga, że biblioteka to instytucja świad-cząca usługi dla społeczeństwa. Ich zdaniem w czasach starożytnych ta nowo-czesna zasada była już stosowana w przypadku biblioteki Serapeum.

Aktualności myśli Ladewiga dowiódł również Hans-Werner Retterath (Fryburg Bryzgowijski), który przeanalizował praktykę działania biblioteki Instytutu Antropologii Kulturowej Niemców z Europy Wschodniej (Insti-tut für Volkskunde der Deutschen des östlichen Europa), sięgając po porady Ladewiga dotyczące zbiórek książek. Omówił też metodą case study postę-powanie z darczyńcami, a także poruszył istotny zawsze dylemat: przyjąć dar w całości, czy też wybrać z niego tylko książki potrzebne bibliotece. Konfrontacji poglądów Ladewiga na relacje pomiędzy biblioteką publicz-ną i naukową dokonał Jürgen Warmbrunn z Instytutu Herdera w Marbur-gu (Herder-Institut für historische Ostmitteleuropaforschung – Institut der Leibniz-Gemeinschaft). Wystąpienie to było tym bardziej interesujące, że jego autorem był bibliotekarz, wieloletni dyrektor biblioteki instytutowej. Podobnie porównawczy charakter miał referat Heleny Legowicz z Biblioteki Regionalnej w Karwinie (Regionální knihovna Karviná). Autorka w szero-kiej perspektywie czasowej od okresu międzywojennego do współczesno-ści, przedstawiła rolę biblioteki i bibliotekarza na Zaolziu w utrzymaniu i podtrzymaniu świadomości i tożsamości narodowej Polaków. Punktem wyjścia w tym wypadku była sentencja Ladewiga odnosząca się do kwali-fikacji bibliotekarzy, środków na funkcjonowanie bibliotek oraz roli książki we współczesnej bibliotece. Elżbieta Pokorzyńska (UKW, Bydgoszcz) jako jedna z dwojga referentów (ponadto Jacek Wojciechowski z UJ) podjęła po-lemikę z opiniami Ladewiga. Nie zgodziła się mianowicie z jego zdaniem, że w bibliotece publicznej nie ma miejsca na książkę luksusową i zabytko-wą. Za dowód obrała Bibliotekę UKW w Bydgoszczy. Referaty Zdzisława Kropidłowskiego (UKW, Bydgoszcz) oraz Aldony Chlewickiej-Mączyńskiej

548

Kronika

(UKW, Bydgoszcz) połączyła chęć spojrzenia na architekturę biblioteki przez pryzmat poglądów Ladewiga na ten temat. Z. Kropidłowski zaprezen-tował założenia architektoniczne Miejskiego Ośrodka Medialnego (Urban Media Space) w duńskim Aarhus. A. Chlewicka natomiast omówiła udział bibliotekarzy, w tym swój, w procesie planowania i realizacji nowego gma-chu Biblioteki UKW.

P. Ladewig wiele ze swoich sentencji poświecił bibliotekarzowi, jego kwalifikacjom, rolom, zadaniom i obowiązkom. Tym tropem poszło szereg referentów, szukając, a czasami i znajdując związek pomiędzy myślami La-dewiga a opisywaną rzeczywistością. Zaliczymy do nich wspomniane już H. Legowicz i E. Pokorzyńską oraz Hannę Langer (UŚ w Katowicach), Da-nutę Szłapińską, Ewę Goumissi (Politechnika Wrocławska), Agnieszkę Goł-dę (UŚ) oraz Alicję Sobańską (BRacz.) i Bernadettę Iwańską-Cieślik (UKW, Bydgoszcz). Na szczególną uwagę zasługuje referat D. Szłapińskiej, która wydobyła z zapomnienia postać bydgoskiej bibliotekarki, Eugenii Wierz-bowskiej, a analizując prowadzoną przez nią kronikę biblioteczną wykazała, że każdy pracownik biblioteki wykonujący nawet najdrobniejsze i najmniej spektakularne prace buduje renomę instytucji. Wokół bibliograficznych myśli Ladewiga, ceniącego bibliografię w aspekcie praktycznym, skoncen-trował się referat A. Gołdy. Z iście benedyktyńską starannością i dociekli-wością zarazem autorka przeanalizowała opinie bibliografów, teoretyków (znaczna mniejszość) i praktyków z lat międzywojennych, wypowiadają-cych się na temat zadań bibliografii. Byli to, jak dowiodła, przede wszystkim praktycy, tworzący spisy służące innym. Za czasów Ladewiga na Zachodzie Europy dokonał się „feministyczny przewrót” i to kobiety zaczęły domino-wać w składzie personalnym bibliotek. A jak było w Polsce? Problem ten przedstawiła E. Goumissi na przykładzie lwowskich bibliotek naukowych w latach 1918-1939. W świetle źródeł można stwierdzić, że akurat w tym punkcie ich kierownictwo było zgodne z opinią Ladewiga – nie godzącego się na preferowanie kobiet w polityce kadrowej – nie różnicując wymagań między kobietami i mężczyznami. A kobiety? Walczyły stopniowo o swo-ją podmiotowość. Dokształcały się, awansowały, obejmowały kierownicze stanowiska, udowadniały, że nieważna jest płeć, nieważne, czy pracownik jest mężczyzną, czy kobietą, tylko jego kwalifikacje, zaangażowanie i przy-datność do pracy. Kolejna referentka, H. Langer, spróbowała się zmierzyć z zadaniem stawianym przez Ladewiga bibliotekom i bibliotekarzom: „aby odciągnąć dzieci z ulicy”. Uczyniła to analizując wypowiedzi zamieszczone na łamach „Przeglądu Oświatowego” z lat 1910-1939. Z tego, w pewnym sensie skrzywionego, prasowego zwierciadła wyłania się obraz nowocze-snych amerykańskich i skandynawskich bibliotek dla dzieci i młodzieży oraz nieco zacofanych, powoli otwierających się na publiczność dziecięcą biblio-

549

Kronika

tek polskich, na przykładzie placówek Towarzystwa Czytelni Ludowych i wybranych bibliotek miejskich (Warszawa, Łódź, Katowice).

B. Iwańska-Cieślik podjęła się weryfikacji kilku rad Ladewiga odnoszą-cych się do praktyki bibliotecznej. Zrobiła to na przykładzie włocławskich sto-warzyszeń i ich bibliotek z przełomu XIX i XX w. Jej uwagę zwróciło między innymi twierdzenie autora Katechizmu…, że pierwszoplanowym zadaniem współczesnej biblioteki jest podniesienie przeciętnego poziomu wykształce-nia narodu. Dążyły do tego polskie i żydowskie biblioteki w rozluźniającym się, ale nadal dość mocnym gorsecie politycznym, narzuconym Polsce przez carskie imperium. Stosownie do warunków i możliwości finansowych poszu-kiwały adekwatnych rozwiązań, co także zalecał Ladewig, napominając, aby nie unikać różnych rozwiązań w działalności bibliotekarskiej.

Karkołomnego mogłoby się wydawać zadania podjął się Dariusz Spy-chała (UKW, Bydgoszcz), próbując połączyć starożytność z myślą Ladewi-ga, w dodatku na podstawie tematu szeroko obecnego od dziesiątków lat w literaturze przedmiotu, jakim są Biblioteki Aleksandryjska i Pergamońska. Jak się wydaje, nie tylko wyszedł z tej próby obronną ręką, ale dowiódł, że bibliotekarz w antyku to osoba z gruntu świadoma swojej roli zarząd-cy i twórcy biblioteki, nawet, jeżeli traktował ją w sposób utylitarny (jako warsztat naukowy i literacki). D. Spychała dodał do tego kontekst politycz-ny i społeczny rzutujący na działalność bibliotekarza. Konkludował, że już w starożytności jego los zależał często od kapryśnej władzy.

Z tej poniekąd zbiorczej dość jednolitej pod względem metodologicz-nym charakterystyki wyłamały się referaty A. Sobańskiej oraz J. Wojcie-chowskiego. A. Sobańska zainteresowała się obrazoburczą nieco, nawet dziś, myślą Ladewiga, że „wychowanie nie jest zadaniem biblioteki, lecz jej następstwem”. W sukurs jej przemyśleniom przyszła książka Marthy Nussbaum Nie dla zysku. Dlaczego demokracja potrzebuje humanistów (Warszawa 2016). Zdaniem prelegentki, wzmocnionym wnioskiem Nuss-baum, postępujący upadek edukacji instytucjonalnej stwarza – paradoksal-nie – szansę bibliotekom, zwłaszcza publicznym, aby wziąć sprawy w swo-je ręce, wykorzystując własne i obce zasoby oraz nowoczesne technologie informacyjne i wspomóc edukację. J. Wojciechowski podjął się zaś próby, jak sam zaznaczył w podtytule referatu, postawienia prognozy na temat kon-dycji bibliotekarstwa i biblioteki. To trudne zadanie, nawet dla tak wybitne-go bibliotekoznawcy i bibliotekarza, zwłaszcza gdy ma się do dyspozycji zaledwie pół godziny na wypowiedź. J. Wojciechowski uczynił to w iście brawurowym stylu, przeprowadzając słuchaczy przez apokaliptyczne prze-powiednie o końcu bibliotek i bibliotekarstwa. Jego wystąpienie, w którym posiłkował się również wieloma przemyśleniami Ladewiga, miało w gruncie rzeczy konstruktywną wymowę. Nie czas żałować róż, gdy „płoną” biblio-

550

Kronika

teki, chciałoby się powiedzieć. Potrzebne są zmiany – dobre i gruntowne, fundamentalne. Konieczne jest znalezienie równowagi pomiędzy digitaliza-cją, automatyzacją i jeszcze inną „…acją” a humanistycznymi i społecznymi obowiązkami biblioteki wobec użytkowników.

W opinii organizatorów i uczestników konferencja „Wokół Paula Lade-wiga i jego Katechizmu biblioteki” nie zawiodła pokładanych w niej nadziei i oczekiwań. Pokazała, że można rozmawiać, dyskutować o bibliotekarstwie i jego problemach bez zbędnego patosu, w sposób konkretny i rzeczowy. Często dla takiej dyskusji potrzebny jest impuls. Przemyślenia Ladewiga spełniły takie właśnie zadanie, bowiem zainspirowały teoretyków i prakty-ków, bibliotekarzy i bibliotekoznawców, dyrektorów i szeregowych pracow-ników bibliotek, nauczycieli akademickich. Nic zatem dziwnego, że żegna-liśmy się mówiąc: do zobaczenia w Bydgoszczy.

Zdzisław GębołyśKatedra Informacji Naukowej i Bibliologii

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Bydgoszcz, [email protected]

551

Kronika


Międzynarodowa konferencja naukowa „The Printed Book in Central Europe”,

St Andrews (Szkocja), 29 VI - 1 VII 2017 r.W dniach od 29 VI do 1 VII 2017 r. na Uniwersytecie St Andrews – naj-

starszej uczelni w Szkocji (1413), trzeciej w Wielkiej Brytanii po Oksford i Cambridge – odbyła się międzynarodowa konferencja pt. „The Printed Book in Central Europe” (Książka drukowana w Europie Środkowej). Sympozjum zorganizowała Pracownia Bibliograficzna Wydziału Histo-rycznego (St Andrews Book Project in the School of History1) we współ-pracy z Centrum Studiów Austriackich Uniwersytetu Minnesota (Centre for Austrian Studies at the University of Minnesota) ze Stanów Zjednoczo-nych Ameryki. Celem konferencji było przedstawienie bogatego i zróżni-cowanego świata książki drukowanej w Europie Środkowo-Wschodniej, przekraczającego granice języka, geografii, kultury i religii. W obradach wzięło udział ponad 60 osób z kilku krajów europejskich i Stanów Zjed-noczonych, wygłoszono 27 referatów podzielonych na sześć bloków tema-tycznych.

Obrady rozpoczęto panelem zatytułowanym „The Transition from Ma-nuscript to Print”. O rozpowszechnianiu żydowskiej wiedzy ezoterycznej poprzez rękopisy i druki mówiła Agata Paluch2 z Wolnego Uniwersyte-tu Berlińskiego (Freie Universität Berlin), a Agnieszka Rec z Chemical Heritage Foundation (Filadelfia) o rękopisach i drukach dotyczących al-chemii3. Tematem wystąpienia Martiny Pranic z praskiego Uniwersytetu Karola (Univerzita Karlova) była historia Jana Palečka (zm. 1470), błazna na dworze króla Czech Jerzego z Podiebradów zwanego „bratr Paleček”4. Kolejny blok tematyczny poświęcono niektórym aspektom drukarstwa w Transylwanii („Printing in Transylvania”). W tej części Borbála Lovas

1 Podstawowym zadaniem projektu od 2007 r. jest kompletowanie bibliografii druków XVI w., od 2011 r. poszerzonej o druki z XVII w. Zaczątkiem była bibliografia religijnych książek francuskich, wspomagająca badania nad reformacją francuską prowadzone na uniwersytecie St Andrews. Baza danych o nazwie Universal Short Title Catalogue (USTC) jest uzupełniana we współpracy z wieloma europejskimi bibliotekami oraz dzięki pozyskiwanym na ten cel grantom. Obejmuje obecnie ponad 360 000 tytułów dzieł w ponad 1,5 mln egzemplarzy. Corocznie organizowane są konferencje o tematyce związanej z prowadzonym projektem, więcej zob. na stronie USTC, [online] http://ustc.ac.uk/index.php [dostęp 28.10.2017].

2 The circulation of Jewish esoterica in early modern East-Central Europe: manuscripts vs. printed books, [online] http://ustc.ac.uk/assets/attachments/programme-provisional.pdf [dostęp 28.12.2017].

3 Manuscript and Print in Central European Alchemy, tamże.4 Praise of Bohemian Folly: Context and Consequences of the Histories of Brother Jan

Paleček, tamże.

552

Kronika

z Uniwersytetu Loranda Eötvösa w Budapeszcie (MTA-ELTE Research Group on Humanism in East Central Europe) omówiła recepcję rozpra-wy Explicationes biskupa unitarian siedmiogrodzkich György Enyediego (1555-1597) po jego śmierci5; Radu Nedici z Uniwersytetu Bukareszteń-skiego (Universitatea din București) ‒ druk książek religijnych na użytek kościoła greckokatolickiego w Siedmiogrodzie6, a Maria Craciun z Uni-wersytetu Babes-Bolyai (Universitatea Babeș-Bolyai) w Cluj o obecności piśmiennictwa tego typu w księgozbiorach pastorów luterańskich w Tran-sylwanii7. W trakcie następnego panelu pt. „Jewish printing”, drukarstwo hebrajskie w Krakowie i Pradze przedstawili Olga Sixtowa8 i Pavel Sladek9, oboje z Uniwersytetu Karola w Pradze, a Joshua Teplitsky z uniwersytetu Stony Brook w stanie Nowy Jork zaprezentował bibliotekę naczelnego ra-bina Pragi Dawida Oppenheima (1664-1736)10. Prace nad tym księgozbio-rem prowadzone są w ramach jednego z projektów humanistyki cyfrowej pod nazwą Footnotes11.

Na zakończenie pierwszego dnia obrad odbyło się przyjęcie, częściowo sponsorowane przez Ambasadę Polską w Londynie. Ambasador Arkady Rzegocki wraz z małżonką, Jolantą Rzegocką, także wzięli udział w konfe-rencji. Przed rozpoczęciem uroczystości prorektor Uniwersytetu, Sally Map-stone m.in. mówiła o wzajemnych relacjach pomiędzy St Andrews, Szkocją i Polską, emigracji ponad 40 000 Szkotów do Polski w XVII w. oraz dużej liczbie Polaków, którzy osiedli w Szkocji po II wojnie światowej. Warto za-uważyć, że w St Andrews znajduje się pomnik generała Władysława Sikor-skiego, Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych i premiera rządu RP na uchodźstwie. Wystawa cennych rękopisów i starych druków z księgozbioru Działu Zbiorów Specjalnych (Special Collection Division) biblioteki uni-wersyteckiej doskonale uzupełniała to spotkanie. Wśród poloników poka-zano jeden z dwóch egzemplarzy pierwszego w języku angielskim anoni-mowego opisu Rzeczypospolitej Obojga Narodów z 1599 r. Autorem tego cennego rękopisu zatytułowanego A Relation of the Kingdome of Polonia and the United Provinces of the Crowne, zakupionego przez bibliotekę na

5 The Posthumous Reception of a Transylvanian Bishop at Home and Abroad: The Afterlife of György Enyedi’s Explicationes, tamże.

6 Books for Transylvanian Greek Catholics, tamże.7 The Minister’s Reading List: Religious Books in the Libraries of the Transylvanian Lutheran

Clergy, tamże.8 Publishing books in Early Modern Jewish Prague, tamże.9 The conflict of media in sixteenth-century Jewish book culture, tamże.10 A Jewish National Library in Central Europe? The Bibliophilic Pursuits of David

Oppenheim of Prague and the Social Life of Jewish Books, tamże.11 Footprints traces the history and movement of Jewish books since the inception of print,

[online] https://footprints.ccnmtl.columbia.edu [dostęp 28.10.2017].

Kronika

553

aukcji w 2013 r., był John Payton mł. (1579-1635), który w latach 1598-1601 podróżował do Włoch i krajów Europy Wschodniej. Ponadto goście mogli obejrzeć pierwsze wydanie De Revolvtionibvs Orbium cœlestium, Libri VI… Mikołaja Kopernika z 1543 r.12 oraz pierwsze tłumaczenie Starego i Nowego Testamentu na język cerkiewnosłowiański, tzw. Biblię Ostrogską, wydaną w 1581 r. przez Iwana Fedorowicza (Fedorowa).

Kolejnego dnia w bloku „Decorating print: the use of woodcuts in Central European printing” poruszano tematy związane z zastosowaniem drzeworytu w drukach z XVI w. W tej części Grażyna Jurkowlaniec z Uni-wersytetu Warszawskiego przedstawiła wykorzystanie tej techniki ilustra-cyjnej w drukach reformacyjnych z pierwszej połowy XVI w., zwłaszcza do zdobienia kart tytułowych13, a Magdalena Herman (również UW) ilu-strowane księgi z kolekcji znanego krakowskiego bibliofila i dyplomaty Jana Ponętowskiego (ok. 1540-ok.1598)14. Natomiast Holly Borham (Prin-ceton University) omówiła rolę ilustracji we wczesnych drukach niemiec-kich15. Dwa kolejne panele poświęcono reformacji i kontrreformacji. W tej części Luka Ilic, współpracownik Instytutu Historii Europejskiej im. Leib-nitza w Moguncji (Leibniz-Instituts für Europäische Geschichte in Mainz), mówił o książkach drukowanych po słoweńsku („Windish”) oraz głagolicą i cyrylicą w Wittenberdze w latach 60. XVI w.16; Marija Wakounig z Uni-wersytetu Wiedeńskiego o założonym w 1561 r. przez austriackiego szlach-cica Hansa von Ungnada (1493-1564) Południowo-Słowiańskim Instytu-cie Biblijnym (Südslawische Bibelanstalt), którego zadaniem miała być publikacja książek protestanckich, w tym Biblii, w językach słowiańskich. Dyrektorem tej placówki został Primož Trubar (1508-1586), uważany za twórcę piśmiennictwa słoweńskiego17. Graeme Murdock (Trinity College, Dublin) omówił drukarstwo i czytelnictwo książek religijnych w środo-wisku węgierskich kalwinistów18; Magdalena Komorowska (Uniwersytet Jagielloński) drukarstwo kontrreformacyjne w Polsce19, a Marie-Elizabeth Ducreux z paryskiej Szkoły Zaawansowanych Badań w Naukach Społecz-

12 Zob. O. Gingerich, An Annotated Census of Copernicus’ De Revolutionibus (Nuremberg, 1543 and Basel, 1566), Leiden, Boston, Köln 2002, s. 295-296.

13 Luther, the sacraments and deceptive title page images, [online] http://ustc.ac.uk/assets/attachments/programme-provisional.pdf [dostęp 28.12.2017].

14 Cum imaginibus, cum iconibus, cum pictura – the books and printed images from the collection of Jan Ponętowski, tamże.

15 Itinerant images: Crossing boundaries of confession, geography and media in early modern Germany, tamże.

16 The Windische, chrabatische und cirulische Thrukerey (Windish [Slovenian], Croatian and Cyrillic Printing Press) in Württemberg in 1560s, tamże.

17 A Dream of a Border-crossing Bible: The Example of Primož Trubar and Hans Ungnad, tamże.18 Books, reading, and Hungarian Calvinists, tamże.19 Counter-Reformation and the Printed Book in Poland-Lithuania, tamże.

Kronika

554

nych (École des hautes études en sciences sociales) wydania Proprium de sanctis na terytorium monarchii habsburskiej w okresie potrydenckim20.

W następnym bloku wystąpień „Buying, selling and collecting”, Marianna Czapnik (Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie) wygłosiła referat omawia-jący indywidualne zakupy książkowe Polaków we Włoszech od XVI do XVIII w., na podstawie zapisów proweniencyjnych pozostawionych w starych dru-kach ze zbiorów BUW21. Maciej Ptaszyński (UW) omówił występowanie Biblii w księgozbiorach kościołów protestanckich z terenu Prus Królewskich w XVI i XVII w.22, natomiast Falk Eisermann z Biblioteki Państwowej Pruskiego Dzie-dzictwa Kulturowego w Berlinie (Staatsbibliothek zu Berlin – Preusischer Kul-turbesitz) przedstawił biblioteki kościołów protestanckich z północno-wschod-niego terenu Niemiec, trudno dostępne i wciąż nieopracowane23.

W czasie ostatnich dwóch paneli, „Translations and revisions” oraz „Prin-ting for national and local markets”, Jiři Černy z Uniwersytetu Palackiego (Univerzita Palackého) w Ołomuńcu przybliżył pierwsze anonimowe wy-danie Ein Mandat Jesu Christi… Nikolausa Hermana z 1524 r.24; Jan Volek (University of Minnesota) omówił tłumaczenia dzieł Erazma z Rotterdamu na język czeski25, a Liudmyla Sharipova (University of Nottingham) prze-kłady na języki wschodniosłowiańskie popularnego poradnika życia chrze-ścijańskiego Imitatio Iesu Christi, aż do XIX w.26 Następnie Maria Piasecka (UJ) przedstawiła popularne panegiryki wydawane z okazji imienin w Ole-śnicy27, a Veronika Čapská z Uniwersytetu Karola w Pradze omówiła dzia-łalność czeskiego protestanckiego wydawcy i mecenasa Františka Antonína Swéerts-Sporcka (1662-1738)28. Konferencja zakończyła się wystąpieniem Jamesa Brophy’ego z Uniwersytetu w Delaware (Stany Zjednoczone), któ-ry mówił o niechęci właścicieli oficyn drukarskich do wprowadzania prasy parowej w pierwszej połowie XIX w. i roli, którą nadal odgrywała w tym czasie prasa do druku ręcznego29.

20 Liturgical books and Propers of Saints in the Habsburg Monarchy after the Council of Trent, tamże.

21 «Liber hic Patauii comparatus est ad usum…» purchasing of books made by Poles in Italy from the 16th to the 18th centuries, tamże.

22 The Reformation and the Book: A place of the Holy Script in the churches in the Duchy of Pomerania in the 16th and 17th century, tamże.

23 Rediscovering the Church Libraries of North-Eastern Germany, tamże.24 First Edition and the Reprints of the Flysheet Ein Mandat Jesu Christi from 1524, tamże.25 Erasmus Speaks Czech: The Publication and Context to a Czech Translation of the New

Testament, tamże.26 That Little Golden Book: Peter Mohyla’s Slavonic Translation of the Imitation of Christ, tamże.27 The average and the exceptional in a provincial printing shop: the case of early modern

Oels, tamże.28 The (Swéerts-)Sporck Book Patronage Between the Transcultural and the Local, tamże.29 The Hand Press and Political Dissent: Oppositional Print in Central Europe, 1800-1848, tamże.

Kronika

555

Wszystkie referaty wygłoszone w trakcie konferencji mają zostać wy-dane w wydawnictwie Brill, w serii Library of the Written World. Następna konferencja z cyklu „St Andrews Book Conference” pt. „Print and Power” odbędzie się w czerwcu 2018 r.30

Marianna CzapnikGabinet Starych Druków

Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie, Warszawa, [email protected]

30 The St Andrews Book Conference. Print and Power. [online] http://ustc.ac.uk/index.php/site/conference [dostęp 28.10.2017].

Kronika

556

The Italian Renaissance Book, and afterwards – warsztaty w ramach „Book History

Workshop”, Lyon, 4-7 VII 2016 r. Od 4 do 7 lipca 2016 r. uczestniczyłam w jednym z czterech kursów od-

bywających się w Lyonie w ramach warsztatów „Book History Workshop”. Co roku są one organizowane przez Instytut Historii Książki w Lyonie (Institut d’Histoire du Livre), który powstał szesnaście lat temu jako wspólny projekt lyońskiej Biblioteki Miejskiej (Bibliotéque municipale), Muzeum Drukarstwa (Musée de l’imprimerie) oraz trzech szkół: École normale supérieure (Let-tres et sciences humaines) skupiającej się na studiach filozoficznych, lingwi-stycznych i literaturoznawczych; École nationale supérieure des sciences de l’information et des bibliothèques (ENSSIB) odpowiedzialnej za kształce-nie na poziomie wyższym bibliotekarzy we Francji oraz École nationale des chartes w Paryżu prowadzącej studia w zakresie nauk pomocniczych historii, paleografii i archiwistyki. Instytut koncentruje się głównie na komparatyw-nym podejściu do historii przemian kulturowych i intelektualnych. Zajmuje się badaniami nie tylko w dziedzinie dziejów książki, ale również na polach z nimi związanych, jak np. historia technologii, ekonomii i sztuki, socjolo-gia, antropologia, lingwistyka czy nauki informacyjne. Czynnie uczestniczy w promowaniu dziedzictwa kulturowego Lyonu na arenie międzynarodowej, w szczególności poprzez szkolenia w zakresie ochrony i badania zbiorów za-bytkowych oraz dynamicznego rozwoju zasobów online, m.in. dawnej książ-ki. Działania te mają na celu zapoznanie szerokiej publiczności z kolekcjami lyońskich muzeów i bibliotek. Jednym z pomysłów na międzynarodową pro-mocję Instytutu są warsztaty odbywające się każdego lata w Lyonie1.

Cykl wykładów ma za zadanie przede wszystkim rozwinąć umiejętności i praktyczną wiedzę na temat książki dawnej. Kursy bazują na bezpośred-nim kontakcie z uznanymi specjalistami, wykorzystywaniu drukowanych i audiowizualnych materiałów oraz zajęciach praktycznych z oryginalnymi drukami pochodzącymi ze zbiorów Miejskiej Biblioteki w Lyonie, lyońskie-go Archiwum oraz Muzeum Drukarstwa. Jednym z ważniejszych aspektów warsztatów jest ich interdyscyplinarność. Spotkanie dużego grona specja-listów sprzyja przeplataniu się wielu różnych dziedzin mających związek z historią i ewolucją książki

1 Pierwszy „Book History Workshop” odbył się w roku 2001. Warsztat stanowi europejski odpowiednik amerykańskiej „Rare Book School”, powszechnie znanej w kręgach specjalistów z dziedziny starych druków. Zapoczątkowana przez Terrego Belangera „Rare Book School” odbywa się regularnie na Uniwersytecie Virginia w Charlottesville.


Kronika

Zajęcia w roku 2016, w których miałam przyjemność uczestniczyć, od-bywały się równolegle w czterech grupach – dwóch anglo- i dwóch fran-cuskojęzycznych. Moja grupa liczyła dwanaście osób, w większości od lat związanych ze starymi drukami – w przeciwieństwie do roku poprzedniego, kiedy największą grupę słuchaczy stanowili studenci. Wśród uczestników warsztatów w 2016 r., przybyłych z różnych krajów (m.in. Niemcy, Austria, Stany Zjednoczone Ameryki), przeważali pracownicy bibliotek oraz nauczy-ciele akademiccy, których zainteresowania naukowe i zawodowe skupiały się wokół zagadnień związanych z dawną książką. Zajęcia dla trzech grup prowadzili Monique Hulvey, dr Kristian Jensen i dr Sébastien Morlighem, zaś bloki wykładów dotyczyły kolejno: wstępu do studiów nad inkunabuła-mi, współczesnej typografii we Francji oraz badań proweniencyjnych.

Kurs pod tytułem „The Italian Renaissance Book, and afterwards”, w któ-rym uczestniczyłam, prowadził profesor studiów nad książką i bibliotekami (Bibliography and Library Studies) na uniwersytecie w Udine – Neil Harris. Jest to znany wykładowca i specjalista w dziedzinie historii książki XV- i XVI--wiecznej, autor wielu publikacji, m.in. Bibliografia dell’«Orlando innamora-to»2. Zajmuje się także weneckimi wydawnictwami renesansowymi, drukami Aldusa Manucjusza oraz katalogowaniem starych druków, ze szczególnym uwzględnieniem fingerprintu. Współpracuje ponadto z Narodowym Instytu-tem Badań nad Renesansem we Florencji (Instituto Nazionale de Studi sul Rinascimento), gdzie regularnie prowadzi zajęcia dla doktorantów.

Profesor Harris potrafi zainteresować tematem, zauważa liczne analogie łą-czące świat książki dawnej ze współczesnością, używa zabiegów retorycznych zachęcając studentów do interakcji, do wspólnego myślenia, rozwiązywania problemów i łamigłówek. W swoich wykładach nawiązuje do treści ogólnie znanych i lubianych przez studentów, wykorzystuje liczne porównania do piłki nożnej, do Gwiezdnych Wojen, do kariery politycznej Silvio Berlusconiego, do współczesnej popkultury i literatury popularnej. Pierwszego dnia przedstawił w skrócie zarys historii bibliotek od średniowiecza do czasów współczesnych, ich organizację i podział, narodziny bibliotek prywatnych, miejskich, naro-dowych. Wspólnie przyglądaliśmy się problemom na jakie napotykali dawni właściciele książek i czytelnicy. Długo dyskutowaliśmy na temat pierwszej biblioteki publicznej Malatestiana w Cesenie, która w stanie prawie niezmie-nionym przetrwała do czasów obecnych. Odwiedzając ją, możemy poczuć się jak renesansowy czytelnik, pozbawiony elektryczności, skazany na schylanie się nad pulpitem i przesuwanie ciężkich woluminów przytwierdzonych łań-cuchami do regałów. Owe „katenaty” okazały się zresztą bardzo skuteczną ochroną przed złodziejami – z Malatestiany do dziś ukradziono jedynie dwa

2 Istituto di Studi Rinascimentali di Ferrara, Panini 1991.

558

Kronika

woluminy. N. Harris opowiadał, w jaki sposób przechowywano dawną książ-kę i jak na przestrzeni wieków zmieniał się sposób jej traktowania oraz usta-wiania na półce. Prezentował slajdy z iluminacjami i miniaturami obrazują-cymi sposoby przechowywania książek, na przykład przedstawienia świętego Hieronima w otoczeniu różnie ułożonych woluminów. Z przekazów wynika, że książki drukowane na pergaminie musiały leżeć na półce płasko, by się nie odkształcić, przez co zajmowały więcej miejsca. Wielu z nas nie zdaje sobie sprawy z faktu, iż woluminy zaczęto układać pionowo dopiero od ok. 1530 r., ale nawet wtedy były nadal ustawiane obcięciami, a nie tak jak dziś, grzbie-tami do przodu. Profesor Harris zachęcał uczestników do czynnego zaanga-żowania w wykłady, zadawał liczne pytania, na przykład: dlaczego książki na niektórych wizerunkach mają okładki w różnych kolorach? Odpowiedź – po-nieważ we wczesnym okresie oprawiano książki w tkaniny (ang. cloth cove-ring) i nadawano im indywidualny charakter prywatnej kolekcji – tak jak dziś „personalizujemy” na przykład etui telefonu. Przedstawiał ilustracje z kołem albo okrągłym stolikiem do czytania (ang. bookwheel), który przyrównał do dzisiejszego czytnika Kindle. Oglądając woluminy i porównując druki do ma-nuskryptów musieliśmy zwracać uwagę na różniące je szczegóły oraz cechy wspólne, takie jak iluminacje czy rubrykacje. Wiadomo, że pierwsze druki bardzo przypominały rękopisy, np. nie sygnowano składek lub sygnowano je ręcznie, a następnie obcinano marginesy, przez co nieraz trudno było odróżnić książkę rękopiśmienną od inkunabułu. W XV w. książka drukowana, będą-ca wciąż nomen omen w „powijakach”, nie była ceniona zbyt wysoko przez czytelników, a co za tym idzie, nie miała jeszcze własnej tożsamości. Ówcze-snym odbiorcom trudno było zrezygnować z pergaminowej, pięknie ilumi-nowanej książki rękopiśmiennej na rzecz papieru i druku, ponieważ dla ludzi renesansu różnica między nimi była tak dotkliwie odczuwalna jak dla nas, współczesnych, różnica między książką a jej fotokopią. Pojawienie się druku było zatem podwójną rewolucją – zamianą rękopisu na druk i pergaminu na papier. By złagodzić szok i „oswoić” czytelnika z wynalazkiem wciąż stoso-wano jednak ręczne wykańczanie, dopisywanie tytułów czy rubrykację. Re-wolucja wydawnicza przyszła z Wenecji – nagle drukowanie stało się czymś więcej niż samym technicznym procesem, czymś, co znamy pod pojęciem współczesnego publishingu – pojawiła się profesja wydawcy. Wydawca nie drukuje, nie pisze, nie dobiera szaty graficznej, a „jedynie” inwestuje pienią-dze, które zwracają mu się dopiero po pewnym czasie. Musi zatem posiadać wystarczająco duże zasoby finansowe, by pozwolić sobie na ogromne, dłu-goterminowe przedsięwzięcia, które wcale nie gwarantują zwrotu kosztów. Według N. Harrisa prowadzenie wydawnictwa można porównać do zakładów bukmacherskich lub wyścigów konnych, ponieważ zarówno z jednym, jak i z drugim wiąże się bardzo duże ryzyko. Dyskutowaliśmy również o typowo

559

Kronika

praktycznych aspektach drukarstwa, do których dziś nie przywiązujemy wagi, mimo ich oczywistości. Przez długi czas grupa zastanawiała się, co łączyło największe renesansowe ośrodki drukarstwa, takie jak Wenecja, Paryż, Lyon czy Antwerpia. Odpowiedź była prosta, lecz nikt na nią nie wpadł: wszyst-kie te miasta miały dostęp do dróg wodnych, a dystrybucja towarów przy ich pomocy była przecież dużo (mniej więcej osiem razy) szybsza niż lądem. W Wenecji bogate rody mogły inwestować na dłuższą metę, pojawiali się wy-dawcy, którzy wykładali ogromne fundusze z własnej kieszeni, niepewni czy pieniądze się zwrócą. Tak samo dzieje się również dziś – profesor Harris przy-toczył przykład S. Berlusconiego, który jest właścicielem największej spółki wydawniczej we Włoszech – Mondadori.

Książka dawna, zwłaszcza pergaminowa, bogato iluminowana i oprawia-na, w swoich czasach bywała odpowiednikiem dzisiejszego ferrari (i mniej więcej tyle samo kosztowała). Na zdobiony złotem wolumin wydawano kro-cie i tylko najbogatsi mogli sobie na ów luksus pozwolić. Posiadanie takiej książki świadczyło więc o statusie społecznym, tak jak dziś posiadanie eks-kluzywnego samochodu.

Kolejne dni kursu upłynęły pod znakiem A. Manucjusza. Wykład zaczął się od informacji związanych z pojawieniem się karty tytułowej w drukach włoskich (co miało miejsce w 1476 r. w oficynie Erharda Ratdolta, w dru-ku Calendarium Johannesa Regiomontanusa). Jej rozwój wiązał się oczywi-ście ze względami finansowymi – był dyktowany chęcią sprzedaży książki; w końcu zaczęto oceniać ją nie po kolofonie czy wybranych na chybił tra-fił fragmentach, a po ówczesnym odpowiedniku okładki – karcie tytułowej. Obecny na niej sygnet drukarski był zazwyczaj znakiem wydawcy lub sprze-dawcy, rzadziej samego drukarza. Okazało się także, że wydrukowanym da-tom nie można całkowicie ufać, bowiem kolofon często przedstawia mylną datę, która mogła być zapożyczona z rękopisu, natomiast datę na karcie tytu-łowej często wpisywano „na wyczucie”. Wskutek tego dochodziło do sytu-acji, że data tam wybita była dużo późniejsza niż moment, w którym książka trafiała do sprzedaży (im była nowsza, tym bardziej pożądana). W czasach Aldusa, czyli na początku XVI w., oprawa stanowiła ok. 70% wartości książ-ki, toteż najczęściej sprzedawano luźne kartki, bez oprawy, o którą musiał zatroszczyć się już przyszły właściciel. Gdy dotarliśmy w końcu do samego Aldusa, N. Harris zwrócił uwagę na pewną kwestię z jego biografii, która bez wątpienia wpłynęła na późniejsze powodzenie Manucjusza jako typografa.

Urodził się ok. 1449, zaś pierwszą książkę wydrukował dopiero w 1495 r. Co zatem porabiał przez czterdzieści lat? Odpowiedź jest powszechnie znana: uczył dzieci pochodzące z arystokratycznych włoskich rodzin, jak np. rodzina Pio z Carpi. To właśnie edukacja stała się dla niego kluczem do sukcesu, gdyż dzięki wieloletnim doświadczeniom w zawodzie nauczyciela bez problemu

560

Kronika

„wpasował się” w rynek wydawniczy. Na potrzeby akademickie i szkolne opracował zbiór tekstów, które każdy student był zobligowany przeczytać. Kanon ten funkcjonował przez kolejne stulecia i był świetną dźwignią handlu. Załamał się dopiero w wieku XIX, gdy nastała moda na self-education, zaczę-to wydawać poradniki, czytelnicy rozpoczęli naukę na własną rękę.

W wyniku dyskusji między profesorem Harrisem a uczestnikami kursu, udało się wypunktować kilka dalszych istotnych faktów: • Aldus nie wynalazł, lecz rozpowszechnił format 8o. Jedyny format, w jakim

nie drukowano inkunabułów to 12o (narodził się w XVI w. we Włoszech).• Aldus nie był pierwszą osobą w Europie drukującą po grecku – Grecy już

wcześniej tłoczyli dzieła w swoim języku narodowym; pierwsza książka wyłącznie w języku greckim ukazała się w 1476 r. w Mediolanie. Manu-cjusz wypracował nowy wzór czcionki greckiej i zrezygnował z abrewia-tur, przez co tekst stał się łatwiejszy w odbiorze.

• Pierwszy wydrukował jednak teksty po włosku (w 1501).• Pierwszy wprowadził podział na tomy, dzięki czemu zapoczątkował ko-

lekcjonerstwo całych serii, co również wpłynęło na rozwój rynku książki.• Pierwszy wydrukował paginację i indeks. • Pierwszy wydał katalog wydawniczy.• Pierwszy drukował na papierze kolorowym. • Pierwszy składał tekst w trzech językach na jednej stronie.• Pierwszy wprowadził paragrafy.

Wniosek nasuwa się sam – to właśnie Aldusowi zawdzięczamy kształt tekstu pisanego dziś na komputerze we współczesnych edytorach. Należy również pamiętać, że interpunkcja w obecnej formie ustaliła się już w okre-sie 1530-1540.

Kolejny dyskutowany temat również zaowocował ciekawymi wnioskami. Chodziło o możliwości przetrwania książki i zagrożeń, jakie czyhają na wo-luminy przez wieki użytkowania. Zdaniem N. Harrisa czynnikiem najgroź-niejszym dla książek jest człowiek, czyli czytelnik. Zdecydowanie lepszy stan zachowania prezentują teksty greckie niż łacińskie, ponieważ greka nie była powszechnie znana; per analogiam większe szanse na przetrwanie miały tek-sty łacińskie niż w językach narodowych, oraz te drukowane na pergaminie. W przypadku gdy np. uczeń zniszczył lub zgubił podręcznik, łatwiej i taniej było kupić kolejny papierowy egzemplarz. Im większy, grubszy i droższy wo-lumin, tym lepiej będzie zachowany, ponieważ po prostu trudniej go przenosić lub wozić ze sobą. Również cenzura wbrew pozorom chroniła książkę – po pierwsze dzieła z indeksu miały niezwykle wysoki popyt w myśl zasady „zaka-zany owoc smakuje najlepiej”, po drugie nie palono ich masowo (takie praktyki znamy głównie z filmów czy powieści), lecz zamykano pod kluczem, np. w bi-bliotekach klasztornych, gdzie spoczywały bezpiecznie nawet przez wieki.

561

Kronika

Kolejną z poruszanych kwestii była problematyka związana ze zmianami w formacie książki – w latach 1465-1600 zmieniał się stosunek liczbowy for-matów, bowiem coraz mniej było 2o, około połowę stanowiły 4o, a po 1540 r. coraz więcej produkowano 8o i mniejszych formatów. Następnie przeszliśmy do rozważań o języku i literaturze włoskiej. W XVI w. literatura włoska stała się wzorcem dla całej literatury europejskiej dzięki trzem głównym filarom, na których się opierała – Dantemu Alighieri, Francescowi Petrarce i Gio-vanniemu Boccaccio. Na przełomie XV i XVI w., kiedy zastanawiano się, jaki właściwie powinien być język włoski, ustalono teksty wspomnianych autorów jako modelowe – twórczość Petrarki jako wzór poezji, a Boccaccia jako wzór prozy. Niestety, poza tym kanonem nie było miejsca na nowości i zmiany, dlatego do dziś język włoski pozostaje leksykalnie uboższy od in-nych języków europejskich.

Podczas wspólnego obiadu uczestników i wykładowców mogliśmy po-rozmawiać w nieco mniej „akademickiej” atmosferze i zasmakować lokal-nych specjałów. Profesora Harrisa wyjątkowo zaciekawił centralny katalog NUKAT, z którym do tej pory nie miał do czynienia [!], pytał o fingerprint, o nasze zdanie na temat bazy Edit16 i ISTC, opowiadał o swoich dwóch po-bytach w Warszawie (pierwszy w latach 70., drugi kilka lat temu)3. Poza za-jęciami na szczęście zostało trochę czasu na zwiedzanie miasta. Lyon może zauroczyć. Dziesięć procent jego powierzchni znajduje się na liście dziedzic-twa UNESCO. Ze szczytu górującego nad aglomeracją wzgórza Fourvière można dokładnie przyjrzeć się rozwojowi architektonicznemu miasta od re-nesansowej starówki przypominającej rzymskie Zatybrze (w końcu to Rzy-mianie byli fundatorami Lugdunum), aż do nowoczesnych budynków i obsa-dzonych drzewami szerokich alei rozciągających się na wschód od Rodanu. Stare miasto ze swoimi wąskimi uliczkami, sklepikami oferującymi lokalne towary, knajpami i restauracjami jest najbardziej urokliwą częścią Lyonu. Przyjemnie patrzy się na gotycką katedrę św. Jana Chrzciciela, która została wzniesiona w okresie od XII do XV w. na ruinach kościoła z VI w. Do mo-mentu wybudowania niezbyt lubianej przez lyończyków XIX-wiecznej ba-zyliki Notre-Dame de Fourvière, to właśnie katedra Jana Chrzciciela była kościołem górującym nad całym miastem.

W roku 2017 Instytut Historii Książki również zaplanował nowy tema-tycznie cykl warsztatów. Odbyły się one w dniach 26-29 czerwca, jak za-wsze w Lyonie. Organizatorzy przygotowali, tradycyjnie już, cztery kursy prowadzone przez wybitnych znawców dawnej książki: Jamesa Mosleya (Uniwersytet w Reading) i Nelly Gable (Drukarnia Narodowa w Paryżu),

3 Z entuzjazmem wspominał ogrody na dachu BUW, jako zjawisko raczej niespotykane w innych bibliotekach, niezwykle urokliwe i zapadające w pamięć.

562

Kronika

N. Harrisa, Isabelle de Conihout (dom aukcyjny Christie’s w Paryżu) oraz Dominique Varry (ENSSIB w Lyonie). Kursy francuskojęzyczne dotyczyły problematyki opraw francuskich i opisu fizycznego druku, natomiast zajęcia angielskojęzyczne poświęcono czcionce drukarskiej i nauczaniu o dawnej książce. Dokładniejsze informacje dotyczące m.in. programu i warunków uczestnictwa w warsztatach są dostępne na stronie Instytutu pod adresem http://ihl.enssib.fr/. Lyońskie warsztaty są znakomitą okazją do zapoznania się z unikatowymi obiektami, uczestnictwa w interesujących wykładach oraz spotkania ze specjalistami i entuzjastami dawnej książki.

Martyna OsuchGabinet Starych Druków


563

Kronika

Międzynarodowy Kongres „500 lat białoruskiego drukarstwa książkowego”

(„500 гадоў беларускага кнігадрукавання”) Mińsk (Białoruś), 14-15 IX 2017 r.

Rok 2017 dla białoruskiego księgoznawstwa minął pod znakiem obcho-dów 500-lecia druku pierwszej książki Franciszka Skaryny – humanisty, wydawcy i prekursora drukarstwa w języku białoruskim. Centralnym wy-darzeniem jubileuszowego roku stał się Międzynarodowy Kongres „500 lat białoruskiego drukarstwa książkowego”, który odbył się 14-15 IX 2017 r. w Mińsku. Organizatorami wydarzenia były Ministerstwo Kultury Repu-bliki Białoruś i Narodowa Biblioteka Białorusi. Wysoka ranga wydarzenia została potwierdzona patronatem Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), udziałem najwyższych władz państwowych oraz przedstawicieli korpusu dyplomatycznego wielu krajów.

Kongres cieszył się ogromnym zainteresowaniem badaczy białoruskich i zagranicznych. Do Mińska przybyło ponad 800 specjalistów z 25 krajów: przedstawiciele bibliotek narodowych oraz innych znaczniejszych książ-nic, pracownicy ośrodków naukowo-badawczych i licznych instytucji nauki i kultury. Gospodarze i goście w ciągu dwóch dni obrad wygłosili setki refe-ratów pogrupowanych w siedmiu sekcjach. Część referatów została opubli-kowana w dwutomowej pracy zbiorowej, która ukazała się w końcu 2017 r. i znacząco wzbogaciła dorobek badawczy dotyczący dziejów książki na Bia-łorusi1. Pozostałe opracowania ukażą się w białoruskich dziedzinowych cza-sopismach naukowych. Poza obradami uczestnicy kongresu mieli okazję do licznych spotkań, dyskusji, prezentowania nowych publikacji i omawiania wspólnych perspektyw badawczych, opracowania projektów współpracy.

Wśród uczestników zagranicznych zauważalny był udział przedstawicieli polskiego środowiska bibliologicznego, biorących udział w kongresie m.in. dzięki finansowemu wsparciu Unii Europejskiej w ramach projektu MOST (Mobility Scheme for Targeted People-to-People-Contact) – jego celem jest rozszerzenie zawodowych kontaktów między obywatelami Białorusi i Unii Europejskiej. Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie reprezentowa-ła Zoja Jaroszewicz-Pieresławcew, Uniwersytet Gdański – Krzysztof Ma-ciej Kowalski, Chrześcijańską Akademię Teologiczną w Warszawie – Jerzy Ostapczuk. W konferencji wzięli też udział dwaj pracownicy Biblioteki Na-

1 Матэрыялы міжнароднага кангрэса «500 гадоў беларускага кнігадрукавання». Ч. 1-2, cклад. А. Суша, Мінск 2017.


564

Kronika

rodowej w Warszawie: Tomasz Szwaciński (Instytut Książki i Czytelnictwa) oraz Maciej Wieczorek (Instytut Konserwacji Zbiorów Bibliotecznych). Z Krakowa przybyły Iwona Pietrzkiewicz (Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej) i Lilia Kowkiel. Jako przedstawiciel młodych badaczy wystąpił Wiktor Korbut, doktorant z Uniwersytetu Warszawskiego.

Ważnym wydarzeniem stała się otwarta w pierwszym dniu kongresu wystawa „Franciszek Skaryna i jego epoka”, ukazująca sylwetkę i dorobek pochodzącego z Połocka drukarza, wydawcy, filozofa, tłumacza Biblii, ar-tysty-grafika, pisarza oraz lekarza. Zaprezentowano na niej najstarsze dru-kowane księgi z zasobów bibliotek białoruskich, jak również ze zbiorów niemieckich, francuskich, szwedzkich, włoskich, polskich i ukraińskich. Po raz pierwszy w jednym miejscu i czasie zebrano i przedstawiono szerokiej publiczności 61 ksiąg Skaryny, sprowadzone z czterech krajów.

Głównym tematem posiedzenia plenarnego stała się rola Białorusi w kształtowaniu i zachowaniu książkowego dziedzictwa Europy, jak również spuścizna F. Skaryny i jego środowiska. Ważnym wydarzeniem kongresu był międzynarodowy „okrągły stół” zajmujący się problematyką „Dziedzic-twa dokumentalnego w regionie środkowo-europejskim: drogi zachowania, badania i popularyzacji”, którego drugi dzień pracy odbywał się w zespole zamkowym w Nieświeżu. Podczas posiedzenia plenarnego oraz w trakcie obrad okrągłego stołu przedstawiciele różnych krajów dzielili się doświad-czeniem związanym z zachowaniem narodowego dziedzictwa piśmiennicze-go. O realizacji tego zadania w białoruskich warunkach mówili Raman Ma-tulski, Aleś Susza, Tacciana Kuźminicz, Alena Dałhapoława z Narodowej Biblioteki Białorusi. Praktyczne rozwiązania stosowane w innych krajach zaprezentowali Krasimira Aleksandrova (Narodowa Biblioteka Bułgarii), Halina Kowalczuk (Narodowa Biblioteka Ukrainy), Veronica Cosovan (Bi-blioteka Narodowa Republiki Mołdowy), Jasna Malešič (Biblioteka Naro-dowa i Uniwersytecka w Lublanie, Słowenia), Slađana Sjekloća (Biblioteka Narodowa Czarnogóry). Reprezentujący warszawską książnicę narodową M. Wieczorek opowiedział o działalności Instytutu Konserwacji Zbiorów Bibliotecznych BN.

Kolejne obrady ze względu na różnorodność tematyki oraz sporą liczbę referentów odbywały się w sesjach panelowych. Z braku możliwości omó-wienia wszystkich zaprezentowanych tam referatów oraz biorąc pod uwagę ukazanie się wersji drukowanej materiałów konferencyjnych do omówienia wybrano kilka wystąpień istotnych dla polskiej bibliologii. Podczas pracy sekcji „Franciszek Skaryna: postać, aktywność, dziedzictwo” wśród licz-nych prelekcji na szczególną uwagę zasługują referaty Z. Jaroszewicz-Pie-resławcew Dziedzictwo książkowe Franciszka Skaryny i jego kontynuatorów w zbiorach polskich, T. Szwacińskiego Skoryniana w zbiorach starodru-

Kronika

565

ków i rękopisów Biblioteki Narodowej w Warszawie oraz Jurija Łabynce-wa i Łarysy Szczawińskiej (Rosyjska Akademia Nauk) Współczesne polskie skarynoznawstwo. Wystąpienia te przedstawiały rolę polskich bibliologów w światowych badaniach nad dorobkiem F. Skaryny.

Sekcja druga „Pięćset lat druku książki” została poświęcona dziejom książki na ziemiach białoruskich oraz wzajemnym powiązaniom białoru-skiego drukarstwa ze światowymi tradycjami, obejmując historię tłoczenia tekstów czcionką zarówno cyrylicką, jak i łacińską. W trakcie obrad sekcji trzeciej „Dziedzictwo książki Białorusi w krajowych i zagranicznych kolek-cjach” poruszona została tematyka obecności druków historycznie powiąza-nych z Białorusią w bibliotekach różnych typów, omówiono ich skompliko-wane losy oraz przedstawiono perspektywy studiowania tego rozproszonego dziedzictwa. W pracy sekcji uczestniczyli badacze z Białorusi, Litwy, Nie-miec, Polski, Rosji i Ukrainy. Jerzy Ostapczuk w swoim referacie skupił się na poszukiwaniu pierwowzoru dla wileńskiego Czetwieroewangelija z roku 1644, zaś L. Kowkiel omówiła białoruskie książki drukowane łacinką z XIX i początku XX w. obecnie przechowywane w zbiorach Biblioteki Jagielloń-skiej. Nieco mniej referatów wygłoszono podczas sekcji: „Narodowe doku-menty i kolekcje w zasobach bibliotek, archiwów, muzeów i ich bibliogra-ficzne opisy”, „Dzieje bibliotekarstwa na Białorusi i za granicą”, „Książka – czytelnictwo – biblioteka: XXI wiek”, „Książka i sztuka: od Skaryny do współczesności”. Osobnym wydarzeniem w ramach kongresu stał się ko-lejny okrągły stół, tym razem poświęcony zagadnieniom kampanologii, na którym wystąpił m.in. K.M. Kowalski z Gdańska.

Kongres w Mińsku po raz kolejny pokazał, jak bardzo istotne są wspólne projekty badawcze dotyczące zagadnień szeroko pojmowanej kultury książ-ki, dla której nie istnieją podziały geograficzne, chronologiczne oraz języ-kowe. Toteż nie ulega wątpliwości, iż złożony obraz kultury druku wciąż wymaga zintegrowania wysiłków badaczy z wielu krajów.

Lilia KowkielInstytut Historii PAN w Krakowie, Kraków, Polska

[email protected]

Kronika

566


Konferencja naukowa „200 lat Ossolineum”, Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,

18-20 X 2017 r.W dniach 18-20 X 2017 r. we Wrocławiu odbyła się konferencja naukowa

„200 lat Ossolineum”, zorganizowana przez Zakład Narodowy im. Ossoliń-skich (ZNiO) jako jedno z wydarzeń jubileuszu 200-lecia istnienia tej insty-tucji. Celem konferencji było przedstawienie zagadnień związanych z dzie-jami i dorobkiem założonego w 1817 Zakładu oraz ustanowionego w 1823 r. i funkcjonującego w jego obrębie Muzeum XX. Lubomirskich, a także in-nych instytucji bibliotecznych, muzealnych oraz osób z nimi związanych, które przyczyniły się do zachowania i rozwoju kultury polskiej. W konferen-cji wzięło udział ponad 100 uczestników z Polski i Ukrainy, którzy podczas trzydniowych obrad wysłuchali 60 referatów zgrupowanych w 14 panelach. Sesje, podzielone tematycznie, obejmowały historię ZNiO oraz jego zbiory biblioteczne (dzień pierwszy), kolekcje muzealne (zwłaszcza Muzeum XX. Lubomirskich), Wydawnictwo Ossolineum oraz czasopisma (dzień drugi), ossolińskie varia, postacie zasłużonych dyrektorów bibliotek, mecenasów i kolekcjonerów oraz lwowskie instytucje kultury do 1945 r. (dzień trzeci).

Pierwszego dnia obrady otworzył Adolf Juzwenko, dyrektor ZNiO, któ-ry powitał zgromadzonych uczestników oraz przedstawił problematykę konferencji, przypominając skomplikowaną historię Zakładu i jego zbio-rów. Następnie głos zabrał Jerzy Zdrada z UJ, Przewodniczący Rady Ku-ratorów ZNiO, który przejrzyście zarysował obraz czasów, w których po-wstawało i funkcjonowało Ossolineum oraz ludzi je tworzących. Kolejny prelegent, Tomasz Makowski, dyrektor Biblioteki Narodowej w Warszawie (BN), przedstawił początki Narodowego Zasobu Bibliotecznego sięgające lat 1977-1979, kiedy to trzy polskie biblioteki: BN, Biblioteka Jagiellońska (BJ) i ZNiO podjęły współpracę w celu utworzenia centralnej ewidencji naj-cenniejszych zbiorów piśmiennictwa narodowego i jednolitego systemu in-formacji oraz w celu ułatwienia udostępniania zasobu. Sesję wprowadzającą zakończył referat Zdzisława Pietrzyka, dyrektora BJ, który omówił wymianę personalną w latach 1848-1918 pomiędzy Biblioteką Jagiellońską, Bibliote-ką Uniwersytecką we Lwowie oraz Ossolineum. Panel otwierający konfe-rencję poprowadził Mariusz Dworsatschek, wicedyrektor ZNiO.

Kolejne dwie sesje koncentrowały się wokół historii Zakładu od momen-tu jego utworzenia do II wojny światowej oraz wokół jego losów powojen-nych do czasów współczesnych. Panel „Wokół Ossolineum – Ossolineum dawniej” poprowadził Z. Pietrzyk. Markus Eberharter (BN/UW) przedstawił

Kronika

klimat kulturalno-społeczny Lwowa w momencie zakładania Ossolineum, wyjaśniając, na czym polegała jego wyjątkowość społeczna, kulturalna i na-ukowa w kontekście innych inicjatyw tego typu podejmowanych we Lwowie po 1815 r. Agnieszka Woźna-Wieczorek (UW) przedstawiła zbieżny rozwój Ordynacji Przeworskiej Książąt Lubomirskich i Ordynacji Książąt Czarto-ryskich począwszy od postaci ich założycieli przez działalność kolekcjoner-ską i wystawienniczą obu rodzin. Bożena Figiela (Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej) omówiła różne sfery działalności publicznej Henryka Lubomir-skiego na szerokim tle wydarzeń historycznych i życia rodzinnego. Marianna Mowna (Lwowska Narodowa Naukowa Biblioteka Ukrainy im. W. Stefany-ka1 – LNNBU) ukazała kolejny chronologicznie etap funkcjonowania Osso-lineum, prezentując obraz Zakładu w latach 1871-1939 na podstawie danych z przewodników lwowskich: jego funkcjonowanie, działalność i wielkość zbiorów. Sesję „Wokół Ossolineum – Ossolineum dziś” prowadzoną przez Dianę Pietruch-Reizes rozpoczął referat M. Dworsatschka, który przedstawił historię wirtualnego scalania zbiorów ossolińskich, podzielonych w latach 1946-1947 pomiędzy ZNiO we Wrocławiu a LNNBU, możliwą dzięki współ-pracy tych dwóch instytucji. Kwestię współpracy rozwinęła Wiktoria Malic-ka, pełnomocnik Ossolineum we Lwowie, omawiając współczesną działal-ność Zakładu w tym mieście, która oprócz pracy nad zbiorami obejmuje m.in. przedsięwzięcia kulturalne („Spotkania Ossolińskie” zainicjowane w 2006 r.) oraz dbanie o pamięć lwowskich „Ossolińczyków”. Podsumowaniem dwóch sesji historycznych było wystąpienie Magdaleny Kwiatkowskiej (Uniwersy-tet Łódzki – UŁ), która przeanalizowała i dokonała kategoryzacji obszernej bibliografii prac wydanych w ostatnim 25-leciu odnoszących się do historii i wielokierunkowej działalności Ossolineum.

Druga część obrad w pierwszym dniu konferencji poświęcona była zbio-rom bibliotecznym Zakładu. Rozpoczął ją referat Doroty Sidorowicz-Mulak (ZNiO), która przedstawiła działalność H. Lubomirskiego jako darczyńcy Ossolineum na przykładzie starych druków ofiarowanych przez niego do Za-kładu oraz zaprezentowała znaki własnościowe i biblioteczne występujące na nich, w tym te dotychczas nierozpoznane. Inny sposób gromadzenia zbiorów bibliotecznych przedstawiła Agnieszka Franczyk-Cegła (ZNiO) omawiając kupno i wymianę książek w bibliotece Ossolineum w pierwszej połowie XIX w., a także związaną z tym kwestię udostępniania zbiorów ossolińskich oraz sprawę kradzieży ponad 200 rzadkich i unikatowych druków polskich z XVI-XVII w. dokonanej przez Kazimierza Władysława Wójcickiego tuż po pierwszym otwarciu ossolińskiej czytelni. Olga Kołosowska, wicedyrektor ds. naukowych LNNBU, omówiła cyrylickie stare druki z kolekcji lwowskie-

1 Львівська національна наукова бібліотека України імені В.Стефаника.

568

Kronika

go Ossolineum w zbiorach swojej biblioteki (w tym druki lwowskich wydaw-ców), pochodzące m.in. z księgozbioru założycielskiego Józefa Maksymiliana Ossolińskiego oraz z kolekcji przeworskiej H. Lubomirskiego, podarowanej Zakładowi w 1870 r. O losach powojennych pozostałej części kolekcji prze-worskiej, tej, która została wówczas na miejscu, opowiedziała Agnieszka Fluda-Krokos (Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie), wyjaśniając, w jaki sposób księgozbiór założony przez H. Lubomirskiego i gromadzony przez jego spadkobierców w Przeworsku do 1945 znalazł się w 1949 r. we Wro-cławiu. Kolejna prelegentka, Iryna Kachur (LNNBU), przedstawiła książki z księgozbiorów gromadzonych przez kobiety w XVIII-XIX w. z lwowskiej kolekcji Ossolineum w zbiorach LNNBU, ich pieczęcie, ekslibrisy i superekslibrisy, w tym dotychczas nierozpoznany superekslibris napisowy hrabiny Marceliny Worcellowej, fundatorki stypendium dla młodzieży przyznawa-nego przez Ossolineum. Pierwszą sesję poświęconą zbiorom bibliotecznym zamknął referat Hanny Kuleszy (ZNiO), która omówiła sposób pozyskiwania rękopisów literackich do zbiorów ossolińskich w latach 1946-1990, w tym zainicjowaną w 1968 r. systematyczną akcję zbierania manuskryptów pisarzy współczesnych oraz przekazanie przez Marię Kuncewiczową archiwum pi-sarki i jej męża Jerzego Kuncewicza.

Sesję popołudniową, również skupiającą się na ossolińskich zbiorach bi-bliotecznych, prowadziła D. Sidorowicz-Mulak. Jako pierwsza głos zabrała Barbara Otfinowska (ZNiO), która przedstawiła historię bogatej kolekcji te-atraliów ze zbiorów Zakładu oraz zaprezentowała jej najciekawsze obiek-ty dotyczące teatrów dolnośląskich, m.in. afisze, plakaty teatralne, jedno-dniówki czy fotografie teatralne autorstwa Stefana Arczyńskiego. Kolekcję najcenniejszych książek ze zbioru ossolińskich nowych druków zwartych (XIX-XX w.), tzw. cymelia, omówiła Monika Jaremków (Uniwersytet Wro-cławski – UWr), przedstawiając historię jej tworzenia, stan współczesny i per-spektywy rozwoju, a także postulując podjęcie badań nad tym wyjątkowym zbiorem. Kolejna prelegentka, Katarzyna Jamrozik (UWr), skoncentrowała się na kategoryzacji (z punktu widzenia wydawcy, miejsca i daty wydania, treści oraz układu edytorsko-typograficznego) należących do Ossolineum jednodniówek z XIX-XX w., rzadkich druków ulotnych nieodnotowanych w Bibliografii polskiej 1901-1939. Jednodniówki A-Ż (Warszawa 2014). Ry-szard Nowakowski (ZNiO) omówił z punktu widzenia statystycznego po-dział ossolińskiego zbioru prasy polskiej (4800 tytułów z lat 1801-1939) po II wojnie światowej, kiedy to 1270 tytułów czasopism w formie daru zostało przekazanych do Wrocławia, a ponad 3500 pozostawiono w LNNBU. Kwe-stię prasy w zbiorach tej instytucji poruszyła także Zorjana Greń, Sekretarz Naukowy LNNBU, która dokonała tematyczno-typologicznej analizy zbioru brytyjskich periodyków z historycznej kolekcji Ossolineum, by określić ów-

569

Kronika

czesny profil gromadzenia czasopism w Zakładzie, ich ofiarodawców, a tak-że oszacować wpływ angielskiej nauki i kultury na ówczesne społeczeństwa wschodnioeuropejskie.

Pierwszy dzień obrad zakończono dyskusją, po której część uczestników udała się do gmachu głównego Zakładu na zwiedzanie wystawy jubileuszo-wej „200 lat Ossolineum 1817-2017” z jej kuratorami Martą Pękalską i Łu-kaszem Koniarkiem.

Drugi dzień konferencji poświęcony był zbiorom muzealnym oraz Wy-dawnictwu Ossolineum. Uczestników powitał Stanisław Waltoś (UJ), pro-wadzący pierwszą sesję. Jako pierwszy głos zabrał Ł. Koniarek (ZNiO), który przedstawił założenia projektowe budowy nowej siedziby Muzeum XX. Lubomirskich. Małgorzata Mikuła (ZNiO) omówiła natomiast tzw. zbiór Opałka z zasobów Działu Sztuki tegoż Muzeum w ZNiO, czyli kolek-cję grafiki polskiej kupionej od Mieczysława Opałka w latach 1950-1951, obejmującą około 2200 jednostek, w większości drzeworytów z XIX-wiecz-nej prasy polskiej. Kolejne cztery referaty koncentrowały się na kolekcjach przedwojennych Muzeum Lubomirskich we Lwowie. Anita Soroko (ZNiO) przedstawiła bogaty zbiór rysunku polskiego obejmujący ok. 4500 obiektów, zidentyfikowanych, zdigitalizowanych i ocenionych pod względem konser-watorskim w ramach zrealizowanego przez nią projektu „Kwerenda polskie-go rysunku z Muzeum Lubomirskich znajdującego się w zbiorach Biblioteki Ukrainy im. Wasyla Stefanyka we Lwowie”. Maria Nitka (Polski Instytut Studiów nad Sztuką Świata w Warszawie) omówiła kolekcję polskiego ma-larstwa współczesnego z galerii Muzeum XX. Lubomirskich, jej koncep-cję w kontekście narodowościowym, wpływie na inne galerie oraz recepcję w Polsce rozbiorowej z początku XX w. Iryna Polanska (Lwowskie Muzeum Historyczne2 – LMH) przedstawiła wyjątkową kolekcję ponad 150 orderów pochodzących z Muzeum XX. Lubomirskich w zbiorach LMH, na którą składają się ordery z 25 krajów świata, w tym z Polski. Halina Skoropadova (LMH) omówiła kolekcję porcelany Lubomirskich z lwowskiej placówki, jej losy, stan obecny oraz zaprezentowała najciekawsze obiekty.

Drugą sesję poświęconą muzeom, prowadzoną przez Ł. Koniarka, roz-począł Marcin Hamkało, wicedyrektor ZNiO, który przedstawił działal-ność wystawienniczą i edukacyjną Muzeum Pana Tadeusza w kontekście współczesnego rozwoju muzeów oraz rezultaty działania placówki, otwartej w 2016 r. Referat Elżbiety Baran, Barbary Butent-Stefaniak i Adama De-glera (ZNiO), przedstawiony przez tego ostatniego, koncentrował się na wystawie numizmatycznej zorganizowanej w 1928 r. we Lwowie; autorzy przedstawili etapy jej powstawania, układ oraz wybór monet, które wów-

2 Львівський історичний музей.

570

Kronika

czas zaprezentowano publiczności. Inną wystawę lwowską omówiła Maria-na Levytska (Instytut Etnologii Narodowej Akademii Nauk Ukrainy3), która przedstawiła pierwszą dużą ekspozycję malarstwa zorganizowaną w 1847 r. w salach lwowskiego Ossolineum: „Wystawę publiczną na korzyść Instytutu Ubogich”, koncentrując się na takich zagadnieniach jak m.in. rola Ossoli-neum w świecie lwowskiej sztuki, relacje między sztuką a rozwojem praktyk charytatywnych we Lwowie pierwszej połowy XIX w. czy rozwój krytyki artystycznej. Z inną lwowską wystawą – Powszechną Wystawą Krajową zor-ganizowaną w 1894 r. – związany jest natomiast obraz-panorama Bitwa pod Racławicami, którego skomplikowane losy, zwłaszcza powojenne, proble-my z konserwacją i wpływ na społeczeństwo polskie przed oraz po II wojnie światowej przedstawiła Małgorzata Skotnicka-Palka (ZNiO). Kolejny refe-rat, zamykający sesję południową, poświęcony był muzeom oświatowym w przestrzeni publicznej; autorka, Bogumiła Celer (Książnica Pedagogiczna im. A. Parczewskiego w Kaliszu, Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk) syntetycznie omówiła specyfikę tego typu placówek oraz zaprezentowała poszczególne muzea oświatowe, kładąc nacisk na ich historię, zbiory oraz dostępność, także w świecie wirtualnym.

Referaty wygłoszone w drugiej części obrad tego dnia skoncentrowane były na kwestiach edytorskich oraz wydawnictwach ciągłych. Sesję wydaw-niczą, prowadzoną przez Wandę Ciszewską (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu), rozpoczął referat M. Pękalskiej (ZNiO), która przedstawiła funk-cjonowanie oraz organizację Wydawnictwa Ossolineum w strukturach PAN, kładąc nacisk na analizę profilu wydawniczego i statystykę produkcji. Produk-cji wydawniczej Ossolineum w latach wcześniejszych, 1878-1918, poświę-cony był referat Ireny Gruchały (UJ), która omówiła materiał typograficzny, ilustracyjny, formę, układ oraz ramę wydawniczą podręczników szkolnych Ossolineum, posiadającego od 1878 r. przywilej ich wydawania i sprzedaży dla galicyjskich szkół ludowych z polskim językiem nauczania. D. Pietruch--Reizes (UJ) przedstawiła oraz dokonała kategoryzacji wydawnictw źródło-wych z XIX i początków XX w. do dziejów książki prawniczej w Polsce. Sesję poświęconą wydawnictwom ciągłym, prowadzoną przez Anetę Firlej-Buzon (UWr), rozpoczął referat Aleksandry Sołtan-Lipskiej (Muzeum Warszawy), która omówiła współpracę oraz wymianę idei pomiędzy środowiskiem skupio-nym wokół „Biblioteki Warszawskiej” a Ossolineum, odbywającą się głów-nie za pomocą listów publikowanych na łamach czasopisma. Danuta Syrwid (Dom „Gazety Olsztyńskiej”, Oddział Muzeum Warmii i Mazur w Olsztynie) opisała historię gromadzenia i kompletowania prasy (mikrofilmy, digitaliza-cja) z terenu byłych Prus Wschodnich na podstawie „Gazety Olsztyńskiej”,

3 Інститут народознавства Національної Академії наук України.

571

Kronika

której (prawie) całość z lat 1886-1913 jako jedyna przechowuje LNNBU. Kolejna prelegentka, Małgorzata Derkacz (UWr), zaprezentowała rezultaty analizy zawartości XIX-wiecznych czasopism naukowych wydawanych przez Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk, Towarzystwo Naukowe Krakow-skie, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk i ZNiO z punktu widzenia ich roli w popularyzacji nauki europejskiej i krajowej. Innemu lwowskiemu cza-sopismu wydawanemu przez Ossolineum poświęcony był referat Aleksandry Lubczyńskiej (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach), która omó-wiła profil periodyku „Dawna Sztuka” z lat 1938-1939, wychodzącego pod redakcją Mieczysława Gębarowicza, Stanisława Jana Gąsiorowskiego i Tade-usza Mańkowskiego.

Obrady dnia drugiego zakończono dyskusją nad zaprezentowanymi refe-ratami. Po niej zaś uczestnicy zwiedzili Muzeum Pana Tadeusza.

Trzeci i ostatni dzień konferencji poświęcono różnym kwestiom związa-nym z Ossolineum, osobom zasłużonym dla bibliotek i muzeów, kolekcjo-nerom oraz mecenasom, a także lwowskim instytucjom kultury do 1945 r. Sesję pierwszą poprowadziła M. Pękalska. Otworzył ją referat Bożeny Ko-redczuk (UWr), która omówiła współpracę Instytutu Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego z wrocławskim Osso-lineum w latach 1956-2016, kładąc nacisk na kwestie kadrowe oraz prace o Zakładzie pisane przez magistrantów, doktorantów i pracowników IINiB. Kolejna prelegentka, Ewa Andrysiak (UŁ), nie mogła pojawić się na konfe-rencji osobiście, lecz jej referat o drukach związanych z Kaliszem w zbiorach ZNiO odczytał Krzysztof Walczak (Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego w Kaliszu); autorka przeana-lizowała druki XIX-wieczne i z pierwszej połowy XX w., wykazując zwią-zek między instytucjami drukarskimi i wydawniczymi ówczesnego Lwowa i Kalisza. Lidia Snicarczuk, wicedyrektor LNNBU, przebadała zbiory akce-syjne Działu Rękopisów wrocławskiego Ossolineum w poszukiwaniu mate-riałów do historii ukraińskiego dziennikarstwa; w referacie opisała odkryte źródła dokonując ich kategoryzacji pod względem tematycznym. K. Wal-czak omówił XIX-wieczne polskie podręczniki do nauki historii w zbiorach Ossolineum, koncentrując się na ich materiale typograficznym. Ostatni refe-rat sesji o ossolińskich variach poświęcony był Andrzejowi Lubomirskiemu, ostatniemu ordynatowi przeworskiemu; jego autor, Łukasz Chrobak (UJ), omówił działalność Lubomirskiego nie tylko jako kuratora literackiego Za-kładu, lecz także jako inicjatora wielu przedsięwzięć gospodarczych.

W sesji kolejnej, prowadzonej przez M. Derkacz, kontynuowano refero-wanie badań nad sylwetkami osób zasłużonych dla bibliotekarstwa. Barbara Maresz (Biblioteka Śląska) przedstawiła współpracę pomiędzy lwowskim Ossolineum a Biblioteką Sejmu Śląskiego, możliwą dzięki osobistemu za-

572

Kronika

angażowaniu dyrektora Zakładu Ludwika Bernackiego. Karolina Tomczyk--Kozioł (Biblioteka Raczyńskich) omówiła działalność Andrzeja Wojtkow-skiego jako dyrektora BRacz. w latach 1928-1939, koncentrując się na jego zasługach dla rozwoju książnicy. A. Firlej-Buzon (UWr) skupiła się na zna-czeniu prac Antoniego Knota w organizowaniu BOssol. w trudnych latach powojennych we Wrocławiu, począwszy od jego roli w sprowadzeniu jej do tego miasta.

Kolejne dwie sesje, prowadzone odpowiednio przez K. Walczaka i B. Koredczuk, koncentrowały się wokół mecenasów i kolekcjonerów. Kamila Kłudkiewicz (UAM) w referacie o Tytusie Działyńskim postawi-ła tezę, że błędem jest oddzielanie jego zainteresowań bibliofilsko-edytor-skich od kolekcjonerstwa zabytków związanych z historią Polski, bowiem Działyński nie gromadził zbiorów dla samego kolekcjonerstwa, lecz miał w planach szerszy zamysł: stworzenie oświeceniowego w charakterze mu-zeum-zakładu badawczego. Monika Małecka (PAN Biblioteka Kórnicka) omówiła natomiast wpływ najbliższej rodziny T. Działyńskiego na jego pasję kolekcjonerską oraz stosunek do niej – nie tylko ojca i syna, lecz także żony i córek. Maria Niestrawska (Muzeum Literackie Henryka Sien-kiewicza, Oddział BRacz.) przedstawiła postać Ignacego Łosia – kolekcjo-nera, który poświęcił swoje życie zbieraniu sienkiewiczianów, i stworzył kolekcję, która dała podwaliny Muzeum Literackiemu Henryka Sienkiewi-cza. Anna Feliks (Muzeum Wnętrz w Otwocku Wielkim, Oddział Muzeum Narodowego w Warszawie) zaprezentowała działalność Szymona Szwarca, wiedeńskiego antykwariusza urodzonego w Krakowie, dzięki któremu mu-zea w Polsce pozyskały do swoich zbiorów bezcenne artefakty rzemiosła artystycznego, m.in. namioty tureckie spod Wiednia. Drugą sesję rozpo-czął referat Marii Otto (PAN Biblioteka Gdańska), która przeanalizowa-ła księgę darczyńców Biblioteki Rady Miejskiej Gdańska, prowadzoną w latach 1596-1782, wskazując na motywy, jakie kierowały darczyńca-mi. Urszula Kacperczyk (Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie – AGAD) omówiła zidentyfikowane fragmenty archiwaliów bibliotecznych (inwentarze, rachunki za książki) oraz obiekty z księgozbioru Stanisława Augusta w AGAD, sygnalizując istnienie kolejnych, których pewną iden-tyfikację utrudnia brak jednoznacznych znaków proweniencyjnych. Hanna Krajewska, dyrektor PAN Archiwum w Warszawie, przedstawiła sylwetkę Stanisława Staszica jako mecenasa na polu nauki, sztuki i kultury, który m.in. ufundował siedzibę przeznaczoną dla Towarzystwa Przyjaciół Nauk. W. Ciszewska zaprezentowała działalność Narcyza Gieryna przed II wojną światową oraz po jej zakończeniu, koncentrując się na jego roli jako dar-czyńcy bibliotek bydgoskich, przede wszystkim Biblioteki Miejskiej. Anna Laszuk (Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych) omówiła archiwalia

573

Kronika

instytucji, stowarzyszeń i towarzystw naukowych w zasobach archiwów państwowych w Polsce, prezentując ich zawartość oraz statystykę zasobów.

Ostatnia sesja konferencji poświęcona była lwowskim instytucjom kul-tury do 1945 r. Jako pierwszy głos zabrał Jerzy Reizes-Dzieduszycki (UŚ), który, nawiązując do tematu poprzedniej sesji, omówił rolę Włodzimierza Dzieduszyckiego w utworzeniu naukowej Biblioteki Muzeum Przyrodnicze-go im. Dzieduszyckich we Lwowie, jego inicjatywy wydawnicze i pracę ba-dawczą. Olena Kozakiewicz (Narodowa Akademia Nauk Ukrainy4) opisała różne aspekty oraz pola działalności Ligi Pomocy Przemysłowej, analizując jej wkład w rozwój przemysłu, rzemiosła i sztuki w Galicji. Iryna Horban (Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego Instytutu Narodoznawstwa Akademii Nauk Ukrainy5) opisała losy Muzeum Przemysłu Artystycznego we Lwowie w latach 1939-1941; powstało ono w 1939 r. w oparciu o zbio-ry Miejskiego Muzeum Przemysłu Artystycznego wskutek przyłączenia do niego różnych kolekcji zabytków artystycznych m.in. z Muzeum XX. Lu-bomirskich, Muzeum Narodowego im. Króla Jana III we Lwowie, Archi-diecezjalnego Muzeum Ormiańskiego oraz wielu zbiorów publicznych i prywatnych. Ostatni referat poświęcony był dramatycznym zdarzeniom na początku II wojny światowej we Lwowie – Ryszard Nowicki (Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy) przedstawił organizację obrony prze-ciwlotniczej Biblioteki Uniwersytetu Jana Kazimierza oraz zaangażowane w nią osoby.

Prowadzący ostatnią sesję M. Dworsatschek zainicjował dyskusję do-tyczącą przedstawionych referatów. Na koniec A. Juzwenko podsumował trzydniowe obrady, dziękując uczestnikom za udział i zaangażowanie oraz podkreślając różnorodność i złożoność kwestii i problemów, z którymi sty-kają się badacze zbiorów bibliotecznych, muzealnych oraz postaci związa-nych z Ossolineum i z innymi instytucjami zasłużonymi dla kultury polskiej. Organizatorzy zapowiedzieli publikację materiałów pokonferencyjnych w 2018 r.

Agnieszka Franczyk-CegłaDział Starych Druków,

Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, [email protected]

4 Національна академія наук України.5 Музей етнографії та художнього промислу Інституту народознавства НАН України.

574

Kronika

Znawcy opraw w Augsburgu. 22. Kongres zorganizowany przez Arbeitskreis für

die Erfassung, Erschließung und Erhaltung historischer Bucheinbände, Biblioteka

Uniwersytecka w Augsburgu, 12-14 X 2017 r.W dniach 12-14 października 2017 r. odbył się w Augsburgu zjazd mi-

łośników opraw, zorganizowany po raz 22. przez robocze grono powołane dla rejestracji, opracowania i zachowania historycznych opraw (Arbeitskreis für die Erfassung, Erschließung und Erhaltung historischer Bucheinbände – dalej AEB1). Wzięło w nim udział stu uczestników, reprezentujących głów-nie europejskie biblioteki i archiwa. W kongresach uczestniczą zazwyczaj również osoby niezwiązane z żadną instytucją, ale zainteresowane tematyką tegumentologiczną. Spotkanie odbywało się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Augsburgu (Universitätsbibliothek Augsburg), przechowującej także hi-storyczne księgozbiory. O jednym z nich podczas wykładu inauguracyjnego mówił kierownik zbiorów specjalnych, Günther Hägele. Tematem wykładu była historia biblioteki książąt Oettingen-Wallerstein (Oettingen-Wallerstein- sche Bibliothek), która w augsburskiej książnicy uczelnianej znajduje się od 1980 r.2 Wśród wielu cennych książek tej kolekcji znajdują się egzem-plarze należące do kupca, humanisty Markusa Fuggera (1529-1597); kilka jego luksusowych, renesansowych opraw ukazano na wystawie zatytułowa-nej „Einband Schätze” (Cymelia wśród opraw). Nie była to jedyna ekspozy-cja towarzysząca obradom – w holu Biblioteki Uniwersyteckiej wystawiono woluminy oprawne w brokatowy papier, któremu poświęcono dwa wykłady wygłoszone pierwszego dnia zjazdu. Warto pamiętać, iż papier tego rodzaju został wynaleziony w Augsburgu pod koniec XVII w. i od nazwy tego miasta zwany jest również augsburskim. Dość szybko rozpoczęła się jego masowa produkcja, którą w wieku XVIII zajmowało się w tym mieście ok. 30 wy-dawców. Fakt ten przypomniała Angela Opel z Augsburga prezentując pro-jekt wystawy pod tytułem „Mehr als Muster – Bunt – und Vorsatzpapiere aus der Grafischen Sammlung” (Więcej niż kolorowy papier ‒ wyklejki ze zbiorów graficznych). Ekspozycję, której towarzyszył niewielki katalog,

1 Na temat działalności AEB oraz 20. i 21. obrad zorganizowanych przez to gremium zob. „Z Badań nad Książką i Księgozbiorami Historycznymi” 2015, t. 9, s. 389-394; 2016, t. 10, s. 422-426.

2 Von der gräflichen «liberey» zur Universitätsbibliothek. Zur Sammlungsgeschichte der Fürstlich Oettingen-Wallersteinschen Bibliothek, zob. Programm, [online] http://aeb.staatsbibliothek-berlin.de/22_jahrestagung_augsburg_programm.pdf [dostęp 25.01.2018].


Kronika

przygotowali studenci tutejszej Wyższej Szkoły Nauk Stosowanych (Hoch-schule für angewandte Wissenschaften Augsburg), podczas zajęć semestral-nych na Wydziale Projektowania (Fakultät Gestaltung) pod opieką Michaela Stolla i Tilo Grabacha. Referentka przedstawiła koncepcję i etapy realizacji projektu3. Jednym z bardziej znaczących handlarzy i producentów papieru brokatowego był Georg Christoph Stoy (1670-1750) z Augsburga, którego nazwisko wymienione zostało również podczas drugiego referatu. Papier sy-gnowany przez Stoya był bowiem znany i stosowany nie tylko w Niemczech – używano go również do oprawiania książek w Skandynawii. O papierze brokatowym z wyklejek książek przechowywanych w zbiorach norweskiej biblioteki narodowej (Nasjonalbiblioteket) mówiła Nina Hesselberg-Wang z Oslo. W referacie Der Vergleich von Brokatpapiermustern unter Einbezie-hung der Video-Spektralanalyse wskazała na funkcjonalność zastosowania w badaniach nad papierem tego rodzaju cyfrowego systemu VSC-6000 służą-cego do „wszechstronnej analizy dokumentów w różnych zakresach światła”4.

Natomiast Marco Heiles z Düsseldorfu zaprezentował wystąpienie za-tytułowane Abschlieβbare Bücher des Mittelalters und der Frühen Neu- zeit (Książki zamykane na klucz z czasów średniowiecza i epoki nowożytnej). Najstarsza znana księga „z kluczykiem” jest rękopisem z połowy XV w., za-wierającym dwa odpisy dzieł medycznych. Tego rodzaju oprawy nie zostały kompleksowo omówione w literaturze naukowej, m.in. oprawoznawczej. Poszukiwania Heilsa objęły zbiory środkowej Europy. Wśród zarejestrowa-nych przez autora 31 „kluczonych książek” znajdują się na przykład księgi miejskie, pamiętniki, kroniki rodzinne. Referent zaprezentował kilka typów takich opraw. Zastanawiając się nad ich funkcją zaznaczył, iż wiele pytań na ten temat pozostaje bez odpowiedzi5.

Oprawom z wieków średnich poświęcony był również kolejny referat – Der Geislinger Buchbinder Johannes Richenbach (gest. 1486) und seine Einbände (Introligator z Geislinger Johannes Richenbach (zm. 1486) i jego oprawy). Scott Husby ze Stanów Zjednoczonych Ameryki omówił w nim

3 Więcej na ten temat zob. Mehr als Muster – Bunt – und Vorsatzpapiere aus der Grafischen Sammlung, [online] http://www.kunstsammlungen-museen.augsburg.de/index.php?id=39055 [dostęp 25.01.2018].

4 Cyfrowa stacja kontroli dokumentów VSC-6000, [online] http://kryminalistyka.eu/badania_pisma.php [dostęp 25.01.2018].

5 Więcej na ten temat zob. M. Heiles, Liste abschließbarer Handschriften des Mittelalters und der Frühen Neuzeit, [online] https://mittelalter.hypotheses.org/8758 [dostęp 25.01.2018]. Tam odesłanie do referatu Gesicherte Geheimnisse – über Buchschlösser und das, was sie verbergen wygłoszonego przez autora na 17. sympozjum Stowarzyszenia Mediewistów (Mediävistenverband) „Geheimnis und Verborgenes im Mittelalter/ Secrets in the Middle Ages”, 20.05.2017, zob. [online] http://www.mediaevistenverband.de/wp-content/uploads/Programm_Symposium_komplett.pdf [dostęp 25.01.2018].

576

Kronika

twórczość jednego ze znakomitszych introligatorów europejskich XV w., J. Richenbacha. Oprawy z jego warsztatu przechowywane w Bibliotece Hun-tington (Huntington Library) w San Marino w Kalifornii stały się impulsem do dalszych poszukiwań dzieł tego mistrza w Stanach Zjednoczonych i Eu-ropie, a następnie przedmiotem analizy – technik wytwarzania, elementów zdobień. W sumie zidentyfikowano 54 tomy oprawione przez Richenbacha; kilka z nich jest już opisanych w bazie Bookbindings on Incunables6 stwo-rzonej przez Bibliotekę i Muzeum Morgana (Morgan Library & Museum) w Nowym Jorku7.

Sobotnie obrady rozpoczęli referatem Ein ungewöhnliches Buchprojekt: „99 Haiku” (Nietypowy projekt książkowy: „99 Haiku”) mistrz introligator-stwa Ingela Dierick (Belgia) i artysta – dyplomowany designer Rolf Lock (Austria). W wyniku ich współpracy powstały unikatowe książki artystycz-ne. Wszystkie wykonano w niewielkim, wydłużonym formacie (14 x 6,5 cm), jednak każda jest inna – różnią się kolorem, rodzajem papieru, mo-tywem zdobienia i krótkim wierszem (haiku – japońska forma poetycka). Stworzone w ciągu trzech lat tomiki powstały z inspiracji pracami japońskie-go malarza, grafika i drzeworytnika Hiroshige Andō (1797-1858) i nawiązu-ją do jego dzieła Sto znanych miejsc w Edo.

Bardziej współczesnej tematyki dotyczył referat Mechthildy Lobisch z Gauting Dem Handwerk verpflichtet, der Moderne zugewandt – Buchein-bände (Zobowiązanie wobec rzemiosła, zwrócenie ku nowoczesności - opra-wy książkowe), która mówiła o twórczości Thorvalda Henningsena (1896-1977). Ten mistrz introligatorstwa znany jest przede wszystkim jako autor podręcznika8. Prowadził pracownię w Zurychu pomiędzy 1946 a 1972 r., a oprawy jego autorstwa, rozproszone po różnych bibliotekach (publicznych i prywatnych) nie doczekały się całościowego opracowania. Autorka przed-stawiła wyniki swoich badań – bogato ilustrowany album opraw Henningse-na9, którego podstawę stanowi kolekcja tego artysty ze zbiorów Centralnej Biblioteki Zurychu (Zentralbibliothek Zürich).

Kolejne dwie wypowiedzi obejmowały zagadnienia ochrony dóbr kul-tury. Ursula Hartwieg z Berlina przedstawiła referat Überlifertes sichern – Die Koordinierungsstelle für die Erhaltung des schriftlichen Kultur-guts (Ocalić tradycję – Centrum Koordynacji Zachowania Dziedzict-

6 Incunable Bookbindings at The Morgan Library & Museum, [online] http://www.themorgan.org/collections/bindings/about [dostęp 25.01.2018].

7 Zob. [online] http://www.themorgan.org/search/site/richenbach [dostęp 25.01.2018].8 Najnowsze wydanie: T. Henningsen, Geschichte der Buchbinderei in der Schweiz, hrsg. aus

dem Nachlass des Autors, Mönchaltorf 2015.9 Bucheinbände von Thorvald Henningsen 1896-1977. Ein Werkverzeichnis, bearb. von

M. Lobisch und E. Gülland, hrsg. von H. Burkhardt, Möchaltorf 2017.

577

Kronika

wa Piśmienniczego). O konieczności zachowania spuścizny piśmienniczej przechowywanej w archiwach i bibliotekach dyskutowano w Niemczech od dawna, jednak dopiero pożar Biblioteki Księżnej Anny Amalii (He-rzogin Anna Amalia Bibliothek) w Weimarze (2004) i tragedia Archiwum Miejskiego (Stadtarchiv) w Kolonii (2009 r.), zwróciły szczególną uwagę na kwestię zabezpieczania dóbr kultury. Do koordynacji działań w tym zakresie powołano w 2011 r. Centrum Koordynacji Zachowania Dziedzic-twa Piśmienniczego (KEK – Koordinierungsstelle für die Erhaltung des schriftlichen Kulturguts). Wyniki funkcjonowania tej jednostki omówiła w referacie właśnie U. Hartwieg. Pierwszy etap działań koordynowanych przez KEK zakończył się w 2015, druga faza trwać będzie do 2020 r. Do tej pory dofinansowano 220 projektów, które można podzielić na sześć kategorii, w tym zabezpieczenie zasobów archiwalnych i bibliotecznych ‒ czyszczenie, odkwaszanie, konserwacja; środki bezpieczeństwa; prowa-dzenie badań naukowych.

Ostatni referat – pod tytułem Bucheinbände aus Kirchenbibliotheken in Mecklenburg-Vorpommern (Oprawy książek z bibliotek kościelnych w Meklenburgii-Pomorze Przednie) – wygłosiła Cornelia Chamrad z Bi-blioteki Uniwersyteckiej w Rostocku (Universitätsbibliothek Rostock) skupiając się na zbiorach bibliotek kościelnych z Meklemburgii-Pomorza Przedniego. Do niedawna niewiele było wiadomo o większości z ponad 50 historycznych bibliotek kościelnych z tego regionu. Podstawowe źró-dło do badań nad historycznymi księgozbiorami w Europie – Handbuch der historischen Buchbestände in Deutschland, Österreich und Europa10 wylicza wiele z nich, jednak często nie podaje szczegółowych informacji. W 2016 r. biblioteka uniwersytecka w Rostocku i Ewangelicko-Luterański Kościół Północnych Niemiec podjęły realizację projektu mającego na celu przebadanie bibliotek kościelnych i wypracowanie koncepcji opracowa-nia, zachowania i użytkowania tych cennych zasobów. Podczas rejestracji obiektów z badanych zbiorów opisywano również stan zachowania opraw, koncentrując się na okładzinach z wieku XVI. W swoim wystąpieniu C. Chamrad przedstawiła dotychczasowe ustalenia na temat rejestrowa-nych księgozbiorów11. Projekt zakończyło w 2017 r. kolokwium podsumo-wujące efekty podjętych prac12.

10 Hrsg. von B. Fabian, digitalisiert von G. Kükenshöner, Hildesheim 2003, wersja cyfrowa: [online] http://fabian.sub.uni-goettingen.de/fabian [dostęp 2.11.2017].

11 Więcej o projekcie zob. Historische Kirchenbibliotheken in Mecklenburg-Vorpommern Modelle der Vernetzung, Erschließung, Erhaltung und Nutzung, [online] http://www.ub.uni-rostock.de/ub/xDLib/kirchenbib_xde.shtml [dostęp 2.11.2017].

12 Historische Kirchenbibliotheken in Mecklenburg-Vorpommern. Modelle der Vernetzung, Erschließung, Erhaltung und Nutzung. Kolloquium zum Projektabschluss, [online] http://www.themorgan.org/collections/bindings/about [dostęp 25.01.2018].

578

Kronika

Jak każdego roku, organizatorzy zaproponowali uczestnikom możliwość udziału w warsztatach oraz odwiedzenie miejscowych bibliotek i archiwów. Do wyboru zaproponowano: warsztat na temat techniki i materiału opraw książek, zwiedzanie bibliotecznych magazynów uczelnianej książnicy, wi-zytę w augsburskiej Bibliotece Państwowej i Miejskiej (Staats- und Stadt- bibliothek), archiwum diecezjalnym (Archiv des Bistums Augsburg) lub w nowym gmachu miejskiego archiwum (Stadtarchiv Augsburg). Dodatko-wą ofertą była również możliwość wyjazdu do dawnej biblioteki uniwersy-teckiej (Studienbibliothek) w pobliskim Dillingen.

Przewodniczący AEB Andreas Wittenberg zamykając tegoroczne obra-dy zaprosił uczestników i wszystkich zainteresowanych na kolejny kongres organizacji, który odbędzie się w Bibliotece Uniwersyteckiej w Rostocku.

Joanna Milewska-Kozłowska Gabinet Starych Druków


579

Kronika

Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Ekslibris: znak własnościowy – dzieło sztuki”, Kraków, Uniwersytet Pedagogiczny im. KEN,

15 XI 2017 r.Dnia 15 XI 2017 r. odbyła się zorganizowana przez Instytut Nauk o Infor-

macji UP w Krakowie konferencja „Ekslibris: znak własnościowy – dzieło sztuki”, której tematyka spotkała się z zainteresowaniem środowiska ekslibri-sofilów i ekslibrisologów. Obecni byli przedstawiciele ośrodków akademic-kich, międzynarodowych stowarzyszeń ekslibrisowych, bibliofilskich, jak również pracownicy bibliotek oraz muzeów. Konferencja wpisała się w jubile-uszowe obchody powstania w Polsce najstarszych drzeworytniczych ekslibri-sów z 1516 i 1517 r., wykonanych dla biskupa Macieja Drzewickiego.

Zamierzeniem organizatorów było zainicjowanie dyskusji na tematy skoncentrowane wokół ekslibrisu jako dzieła sztuki i przedmiotu kolekcjo-nerstwa, jako znaku oznaczania własności woluminów i elementu badań pro-weniencyjnych. Celem konferencji było zwrócenie uwagi na kulturę znaku, wokół którego skupiają się towarzystwa miłośników, redaktorzy czasopism i autorzy publikacji mu poświęconych, organizatorzy i uczestnicy konkur-sów oraz wystaw.

Bogaty w wystąpienia program sesji podzielony został na cztery sekcje te-matyczne: „Ekslibris na świecie”, „Teoria i odkrycia”, „Twórczość” oraz „Ko-lekcjonowanie”. W pierwszej z historią sztuki ekslibrisu w Turcji zapoznała słuchaczy Nurgül Arikan, reprezentująca m.in. Towarzystwo Miłośników Eks-librisu w Stambule (Istanbul Ex-Libris Society). Referentka przeprowadziła badania księgozbiorów w wybranych bibliotekach tureckich pod kątem obec-ności w nich znaków własnościowych – ekslibrisów i pieczęci. Szczególne zainteresowanie badaczki zwrócił księgozbiór przechowywany w Bibliotece Uniwersytetu Boğaziçi w Stambule, w którym odnalazła oprócz licznych eks-librisów także pieczęcie z czasów osmańskich. W swoim referacie omówiła też działalność Muzeum Ekslibrisu w Stambule (Museum Libris-Ex Istanbul), które jest jednym z dziesięciu takich placówek na świecie. Wspomniała rów-nież o dwóch tureckich organizacjach miłośników ekslibrisu: Towarzystwie Miłośników Ekslibrisu w Ankarze (Ankara Exlibris Society) oraz tzw. Akade-mii Ekslibrisu w Stambule (Istanbul Exlibris Academy).

Motywy ekslibrisu ukraińskiego z XX w. zaprezentowała Larysa Kupczyń-ska z Lwowskiej Narodowej Naukowej Biblioteki Ukrainy im. W. Stefanyka (Львівська національна наукова бібліотека України імені В.Стефаника). Jednym z najczęściej występujących motywów na ekslibrisach ukraińskich jest


580

Kronika

książka, która często ma symboliczne znaczenie. Drugą dużą grupę ekslibrisów stanowią znaki z motywami sztuki ludowej. Ukraińscy artyści często na eksli-brisach utrwalali także rodzimych „luminarzy narodu ukraińskiego”, pisarzy i uczonych. W sztuce ukraińskiej XX w. pojawiały się też ekslibrisy zawierają-ce treści ideologiczne, symbole komunistyczne i państwa radzieckiego.

Kolejna prelegentka, Kornélia Tóth Vas, reprezentująca węgierską Bi-bliotekę Narodową (National Széchényi Library) omówiła ekslibrisy mające związek z Węgrami, przechowywane w Dziale Zbiorów Rzadkich Wszechro-syjskiej Państwowej Biblioteki Literatury Zagranicznej im. M.I. Rudomino (Всероссийская государственная библиотека иностранной литературы им. М.И. Рудомино) w Moskwie. Szczególną uwagę zwróciła na ich kon-tekst międzynarodowy. Kolekcja obejmuje prace 80 znanych węgierskich artystów, wśród których są: Antal Fery, István Drahos, Béla Stettner. Prele-gentka zwróciła także uwagę na artystów zagranicznych tworzących dla wę-gierskich kolekcjonerów, takich jak: Józef Suskiewicz i Małgorzata Korolko z Polski, Franz von Bayros z Austrii, Fritz Kühn z Niemiec.

Referat zatytułowany 100 lat fińskiej literatury o ekslibrisie przedstawił Olli Ylönen (FISAE – Fédération Internationale des Sociétés d’Amateurs d’Ex-Libris oraz Uniwersytet w Tampere). Autorem pierwszej fińskiej książ-ki na temat ekslibrisu, wydanej w 1916 r., był bibliotekarz Arne Jörgensen. Referent omówił rozwój piśmiennictwa fińskiego poświęconego tej proble-matyce, a także dzieje kolekcjonowania ekslibrisów oraz historię towarzystw miłośników ekslibrisów działających w Finlandii.

Szczególne zainteresowanie słuchaczy wzbudziły wystąpienia zaprezen-towane w sekcji: „Teoria i praktyka”. Pierwszy referat zatytułowany Eks-libris – miraż semantyczny wygłosił Krzysztof Marek Bąk (UŚ). Prelegent zadał podstawowe pytanie: czym jest dzisiaj ekslibris? Podkreślił w swoim wystąpieniu, iż w dobie ponowoczesności, kiedy wiele tradycyjnych norm ulega przewartościowaniu, należy odpowiedzieć sobie na pytanie: jaki jest i czy w ogóle istnieje ekslibris ponowoczesny? Zauważył, że ekslibris nie-wątpliwie jest formą intymną. Z założenia jest niewielki, czyli można mó-wić o intymności formatu, ale także o intymności przeznaczenia, inspiracji, intymności daru. Moment, w którym wręczamy ekslibris jest czymś bardzo intymnym, ale też bardzo trudnym. Dając komuś swoją pracę zawierającą refleksje na temat tej osoby odczuwa się tremę. Ekslibris jest formą dialogu, ktoś prosi mnie o zinterpretowanie jakiejś rzeczywistości. Prelegent podkre-ślił, że w ekslibrisie jest duży potencjał piękna i możliwości rozwoju. Nieza-leżnie od tego czy dalej będzie nazywany ekslibrisem, jaką techniką będzie wykonany, to relacja pomiędzy autorem, adresatem i ewentualnie widzem, wzbogacona o jakąś formę inspiracji, niewątpliwie będzie humanistyczną siłą ekslibrisu i być może za jakiś czas uda się go zdefiniować na nowo.

Kronika

581

Prezentacja kolejnego referenta, Mariusza Dańskiego, Ekslibris w cza-sach ponowoczesności była próbą zwrócenia uwagi i zainicjowania dyskusji nad rolą, jaką ekslibris pełni w społeczeństwie informacyjnym, a także nad jego miejscem w świecie wirtualnym. Radomski artysta uprawiający twór-czość w zakresie grafiki, rysunku i nowych mediów, podjął się próby odpo-wiedzenia na pytanie: czy kolekcjoner e-booków ma możliwość posiadania swojego znaku własnościowego w wersji cyfrowej? Jaką postać powinien on przyjąć? Poruszony temat jest bardzo szeroki i kontrowersyjny. Na zakoń-czenie M. Dański zaryzykował postawienie tezy, iż dzięki mediom cyfro-wym wróci tradycyjny ekslibris.

W wystąpieniu zatytułowanym Ekslibrisy i literatura ekslibrisologicz-na w dorobku naukowym i kolekcjonerstwie Janusza Dunina (1931-2007) Jacek Ladorucki (UŁ) zaprezentował postać wybitnego uczonego i biblio-fila. W 2017 r. przypadła dziesiąta rocznica śmierci J. Dunina, który miał szczególne spojrzenie na książkę. Ważnym aspektem rozważań prelegen-ta były praktyczne aspekty zbierania ekslibrisów w środowisku biblio-filskim. Referent odwołał się do prac teoretycznych i publicystycznych J. Dunina oraz katalogów aukcyjnych. Zaprezentował zbiór ekslibrisów Cecylii i J. Duninów, wspomniał o wystawach prezentujących kolekcję interesującą z punktu widzenia historycznego, artystycznego i obyczajo-wego. W referacie omówione zostały także ekslibrisy własne Duninów, autorstwa znanych i wielokrotnie nagradzanych artystów, takich jak: Teo-fil Jóźwiak, Zbigniew Dolatowski, Leszek Rózga, Henryk Płóciennik czy Wojciech Jakubowski.

Rolę drukarzy w procesie kształtowania się tradycji europejskiego eks-librisu XV-XVI w. omówił Arkadiusz Wagner (UMK). Ekslibrisy euro-pejskie XV i XVI stulecia funkcjonują w świadomości badaczy głównie jako dzieła graficzne. W rzeczywistości większość ekslibrisów powstałych w omawianym okresie należy do prac graficzno-typograficznych lub też wyłącznie typograficznych. Na powstanie ekslibrisów duży wpływ mieli ówcześni drukarze. A. Wagner w swoim referacie podjął próbę zaprezen-towania skali wpływu typografów na rozwój europejskiego – w tym i pol-skiego – ekslibrisu.

Równie interesujące były kolejne dwa referaty wygłoszone przez re-prezentantów UAM. Prelegenci przedstawili słuchaczom księgi uważane dotychczas za zaginione, a odnalezione podczas prac prowadzonych w ra-mach projektu grantowego „Inwentaryzacja zasobu Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie”. Michał Muraszko zaprezentował księgę cechu kowalskiego z Łasku ze znakami własnościowymi ks. Grzegorza Jana Zdziewojskiego. Natomiast Jakub Łukaszewski omówił stary druk z utworami Poggia Brac-cioliniego Opera z księgozbioru Krzysztofa Szydłowieckiego, opatrzony

Kronika

582

herbowym superekslibrisem kanclerza. Co ciekawe, okazało się także, że w księdze znajduje się dotąd nienotowany w literaturze egzemplarz ekslibri-su Szydłowieckiego.

Sesję zatytułowaną „Twórczość” otworzył referat Czarnonabiałym – eks-libris Łukasza Cywickiego. Artysta reprezentujący Uniwersytet Rzeszowski podzielił się swoimi refleksjami o tworzeniu ekslibrisów. Tematem kreowa-nych przez niego prac stała się postać, a inspiracji szukał początkowo wśród najbliższego otoczenia, członków rodziny i przyjaciół. Artysta przyznał, iż tworzenie ekslibrisów nie jest prostym zadaniem. Pracując nad nimi, zada-wał sobie pytania: co powie „właściciel” pracy, która została mu dedyko-wana? Czy dostrzeże w niej podobieństwo? Czy mu się spodoba? Czy trafił w sedno jego charakteru i potrafił je właściwie wydobyć, pokazać to, co w nim najważniejsze?

Kolejny prelegent, Marcin Cziomer z Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, w swoim wystąpieniu Artysta i ekslibris. Samorealiza-cja lub romans próbował odpowiedzieć na pytanie, dlaczego niektórzy artyści uprawiają sztukę ekslibrisu a inni nie. Obserwując działalność poszczególnych twórców można zauważyć, że niektórzy z nich jedynie w pewnych okresach zajmowali się ekslibrisem, stał się on jedynie dodatkiem do ich artystycznego dorobku. Natomiast dla innych mała forma graficzna okazała się centralnym punktem twórczości. W referacie wspomnianych zostało kilku artystów, takich jak m.in. Józef Bielniak czy Jerzy Panek i Krzysztof Kmieć.

Funkcjonowanie ekslibrisu na początku XX w. w Warszawie przybliżył Piotr Czyż z Muzeum Narodowego w Warszawie. Zwrócił uwagę na zmianę stosunku do ekslibrisu, jaka nastąpiła w XX w. W znakach własnościowych coraz częściej zaczęto dostrzegać piękno i nadawano im cechy grafiki arty-stycznej. Księgoznaki zaczęły być wykonywane przez działających w War-szawie artystów, takich jak: Ignacy Łopieński, Feliks Jabłczyński, Adam Półtawski czy Józef Tom. Ekslibris zdobywał coraz większe uznanie wśród bibliofilów, historyków książki oraz kolekcjonerów grafiki. Zaczęto organi-zować ważne przedsięwzięcia popularyzujące sztukę ekslibrisową, np. kon-kurs na ekslibris hr. Tomasza Potockiego (1914) czy też konkurs na ekslibris BUW (1916).

Małgorzata Lebda z UP w Krakowie przedstawiła trendy w projektowa-niu ekslibrisu cyfrowego. Podjęła próbę przyjrzenia się tradycji z perspekty-wy nowych cyfrowych narzędzi. Zauważyła, że sztuka ekslibrisu wchodząc w nowy cyfrowy wiek nie boi się z jego digitalności korzystać. Nie odbywa się to jednak kosztem tradycji, jak twierdzi M. Lebda. Ekslibris pomimo zmiany narzędzi za pomocą których jest tworzony, zachowuje swoją unika-towość i rozpoznawalną formę, czyniące z tego znaku fenomen nie poddają-cy się chwilowym modom.

Kronika

583

Dwie kolejne prelegentki, Agnieszka Górska i Anna Kraus, omówiły wy-brane przykłady ekslibrisów na kartach książek w zbiorach Biblioteki Politech-niki Krakowskiej. Scharakteryzowały właścicieli oraz twórców ekslibrisów, omówiły również tematykę i techniki wykonywania znaków własnościowych. Podkreśliły w swoim wystąpieniu, że to dopiero początek działań związanych z opracowaniem znaków proweniencyjnych w tej bibliotece.

Rozważania nad różnorodnymi funkcjami rycin heraldycznych Jana Ziarnki w szeroko pojętej kulturze książki zaprezentowała Małgorzata Bi-łozór-Salwa z BUW. Obecnie zidentyfikowane są cztery ryciny heraldyczne autorstwa Ziarnki. Oprócz powszechnie znanych ekslibrisów Piotra Daniło-wicza i Jana Karola Chodkiewicza oraz Jakuba Sobieskiego, artysta wykonał także drzeworytniczą anamorfozę z herbem Guillaume’a Du Vaire’a.

Ekslibris tworzy wyjątkowy rozdział w twórczości grafika i plakacisty Eugeniusza Geta Stankiewicza, o czym mówiła Dorota Miłkowska z ASP we Wrocławiu. Referentka pokusiła się o stwierdzenie, że w tych małych pracach artysta nie tylko zbliżał się do osoby, której dedykował ekslibris, ale także pozwalał zbliżyć się do siebie. Prace Stankiewicza zawierają liczne wątki autobiograficzne, również motywy humorystyczne, nierzad-ko zabarwione erotyką. Ponadto są świadectwem rozwoju jego warsztatu, w którym szczególne miejsce zajmował miedzioryt i biegłość w operowa-niu graficzną linią.

Część dotyczącą twórczości zakończyła Agnieszka Fluda-Krokos z UP w Krakowie, przedstawiając działalność i kolekcję ekslibrisów An-toniego Brosza, krakowskiego bibliofila i kolekcjonera, literata i redakto-ra Państwowego Wydawnictwa Naukowego. Szczególną uwagę słuchaczy prelegentka zwróciła na ekslibrisy, których motywem byli bohaterowie słynnej powieści Miguela de Cervantesa – błędny rycerz Don Kichot i jego giermek Sancho Pansa. Bogaty zbiór ekslibrisów, zgodnie z wolą kolekcjonera przekazany został po jego śmierci do zasobów BJ. W 1999 r. złożono w niej także archiwalia rodzinne. Część kolekcji, dzięki zakupowi dokonanemu przez Antykwariat Naukowy w Toruniu, trafiła również do Biblioteki UMK.

Problematyka zbieractwa ekslibrisów stanowiła ważną część konfe-rencji, dlatego kontynuowana była w ostatniej sekcji zatytułowanej „Ko-lekcjonowanie”. Z Krakowa do Kalisza uczestnicy konferencji przenieśli się dzięki wystąpieniu Bogumiły Celer, dotyczącemu kolekcji ekslibrisów w zasobach Książnicy Pedagogicznej im. A. Parczewskiego w Kaliszu. Jej zbiór księgoznaków systematycznie powiększa się od 1980 r., przede wszystkim dzięki darczyńcom. Małe formy graficzne są nie tylko groma-dzone, ale również popularyzowane za pośrednictwem wystaw czy też pu-blikacji. Prelegentka przedstawiła kolekcje ekslibrisów autorstwa polskich

Kronika

584

i zagranicznych twórców. Szczególną uwagę zwróciła na twórczość grafi-ków związanych z Kaliszem i regionem (Władysława Kościelniaka, Cze-sława Wosia, Heleny Sawickiej, Adama Młodzianowskiego). Omówiona została także działalność edukacyjno-kulturalna Książnicy związana z po-pularyzacją ekslibrisów.

Kolekcję ekslibrisów ks. Leona Formanowicza w zbiorach Archiwum Ar-chidiecezjalnego w Gnieźnie zaprezentował Piotr Pokora (UAM). Ks. L. For-manowicz, kolekcjoner, bibliofil, po podjęciu pracy w Bibliotece Katedralnej prowadził przez wiele lat badania naukowe poświęcone ekslibrisowi polskie-mu, malowanym protoekslibrisom w księgach rękopiśmiennych i drukowanych oraz superekslibrisom. Zgromadził bardzo interesujący materiał, który zamie-rzał opublikować, jednak plany te przerwała wojna oraz jego śmierć w obo-zie koncentracyjnym. Kolekcja ekslibrisów zebrana przez ks. Formanowicza trafiła po wojnie do Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie. Nie jest to zbiór zbyt imponujący ilościowo, natomiast jest niezwykle ciekawy merytorycznie. Naj-starsze obiekty pochodzą z XVI w., znaczna większość to ekslibrisy z XIX w. i początków XX w. Kolekcja zawiera grafiki Rudolfa Mękickiego, Kajetana Kielisińskiego, Wojciecha Jakubowskiego, a także Józefa Mehoffera, Kazimie-rza Sichulskiego, Mariana Leszczyńskiego czy Mariana Gumowskiego. For-manowicz, człowiek o wielu pasjach naukowych, zbierał różne rzeczy – oprócz kolekcji ekslibrisów i odlewów pieczęci zachowała się także jego cenna kolek-cja świętych obrazków.

Kolejny prelegent, Marcin Romeyko-Hurko z Muzeum Narodowe-go w Warszawie, swój referat Grafika, sztuka książki i druku jako motyw w ekslibrisie przełomu XIX/XX wieku w Kolekcji Gabinetu Rycin i Rysunków Muzeum Narodowego w Warszawie poświęcił prezentacji i analizie wybra-nych przykładów ekslibrisów artystów zagranicznych i polskich. W zbiorach warszawskiej placówki znajduje się licząca około 5000 obiektów kolekcja ekslibrisu polskiego i obejmująca około 1500 obiektów kolekcja ekslibri-su obcego. Obydwie kolekcje oparto między innymi na dawnych zbiorach warszawskiego kolekcjonera sztuki, mecenasa artystów Dominika Witke--Jeżewskiego oraz wileńskiego bibliotekarza, historyka Michała Eustachego Brensztejna. Zbiór ekslibrisów stanowi bogaty przekrój tej dziedziny sztuki na ziemiach polskich i w Europie od połowy XVI stulecia aż do lat 30. XX w. W kolekcji ekslibrisu obcego wyróżnia się liczny zespół prac z przełomu wieków XIX i XX. Wśród nich warto zwrócić uwagę na kompozycje o te-matyce związanej ze sztuką druku, dziejami książki i liternictwa. W referacie znalazły się nazwiska takich twórców, jak: Bruno Héroux, Emil Weckesser, Louis Titz. Wystąpienie było okazją do przybliżenia, wciąż nieznanej sze-rzej, kolekcji ekslibrisu obcego, aktualnie opracowywanego i digitalizowa-nego w Gabinecie Rycin i Rysunków warszawskiego Muzeum Narodowego.

Kronika

585

Przedmiotem referatu Katarzyny Podniesińskiej były natomiast eksli-brisy znawców i kolekcjonerów numizmatyki przechowywane w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie, ze szczególnym uwzględnieniem księ-goznaków pochodzących z XIX i początków XX w.

Konferencję zakończył Paweł Sysa (UMK), który przedstawił inicjatywę Poczty Polskiej emisji znaczków pocztowych z okazji 500-lecia polskiego ekslibrisu. Znaczek nawiązujący do powstania pierwszego polskiego eksli-brisu, miał się ukazać (w formie bloczka) w grudniu 2017 r. Wydaniu blocz-ka towarzyszyć miała ozdobna koperta FDC (First Day Cover), okoliczno-ściowy stempel oraz specjalny kolorowy folder informacyjny o 500-letniej historii polskiego ekslibrisu. W kolejnych latach Poczta Polska zamierza kontynuować w tej formie promocję ekslibrisu.

Sesjom towarzyszyły ożywione dyskusje, najdłuższa rozwinęła się po zaprezentowaniu rozważań natury teoretycznej. Równie ciekawa wymiana opinii prowadzona była na zakończenie konferencji. Rozmowy niejedno-krotnie przyjmowały formę konsultacji i kontynuowane były w kuluarach konferencji.

W czasie przerw uczestnicy obrad mogli zapoznać się z wystawą eks-librisów ze zbiorów Kaspra Świerzowskiego. Kolekcjoner zaprezentował wybrane grafiki Tyrsusa Wenhrynowicza, Jana Stańdy, Jerzego Napieracza, Adama Młodzianowskiego, Stanisława Jakubowskiego, Wiktora Langnera, Witolda Chomicza, Władysława Bieleckiego, Janusza Benedyktowicza i Je-rzego Bandury.

Krakowskie spotkanie poszerzyło wiedzę słuchaczy, a wydanie referatów drukiem pozwoli na zapoznanie się z prezentowaną tematyką ekslibrisolo-giczną szerszemu gronu badaczy, wzbogaci znajomość kolekcji ekslibrisów. Konferencja stała się okazją do spojrzenia na niewielką grafikę jako dzieło sztuki, znak własności, przedmiot kolekcjonerstwa i przejaw kultury książki.

Bogumiła CelerKsiążnica Pedagogiczna im. A. Parczewskiego w Kaliszu, Kalisz, Polska

[email protected]

Kronika

586


Konferencja naukowa „Hinc Omnia. Zbiory historyczne, artystyczne i specjalne

w bibliotekach oraz innych instytucjach kultury: Zbiory XIX-wieczne. Organizacja,

terminologia, metodyka badań, konserwacja” Warszawa, 29-30 XI 2017 r.

W dniach 29-30 XI 2017 r. w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie (BUW) odbyła się międzynarodowa konferencja naukowa „Zbiory XIX--wieczne. Organizacja, terminologia, metodyka badań, konserwacja”. Tym spotkaniem, które ma otwierać cykl konferencji w BUW pod wspólnym ty-tułem „Hinc Omnia. Zbiory historyczne, artystyczne i specjalne w biblio-tekach oraz innych instytucjach kultury”, uczczono przypadającą w 2017 r. dwusetną rocznicę powstania Biblioteki przy Uniwersytecie Warszawskim (UW). Honorowy patronat nad wydarzeniem objął Narodowy Instytut Mu-zealnictwa i Ochrony Zbiorów.

Na temat konferencji wybrano zbiory XIX-wieczne, a postawienie w cen-trum zainteresowania zagadnień związanych z ich gromadzeniem i organiza-cją, potrzebami konserwatorskimi oraz badaniami naukowymi nad nimi jest w praktyce polskich bibliotek i innych instytucji kultury perspektywą nową. Druki powstałe po 1800 r. wciąż są traktowane zasadniczo w kategoriach „druków nowych”, podczas gdy upływ czasu, stałe pogarszanie się ich stanu zachowania (przede wszystkim przez skutki procesu kwasowej samodegra-dacji celulozy we wszystkich obiektach papierowych od ok. 1850 r.), coraz wyraźniejsza odmienność tych obiektów od współczesnych, a także natural-na zmiana świadomości historycznej w odniesieniu do wydarzeń i zabytków sprzed 100 czy 200 lat – nakazują wypracować nowy sposób traktowania zbiorów XIX-wiecznych, jeśli chodzi o opiekę i studia nad nimi. Nie przy-padkiem inicjatywa spotkania poświęconego temu tematowi pojawiła się właśnie w BUW, gdzie zbiorom XIX-wiecznym (pojmowanym szeroko jako obiekty z lat 1801-1918) nadano status zbiorów specjalnych. Opiekę nad kil-kusettysięcznym księgozbiorem z tego okresu sprawuje w BUW najmłodszy z gabinetów zbiorów specjalnych – powołany w 1999 r. Gabinet Zbiorów XIX Wieku. Duża część obiektów XIX-wiecznych jest wydzielona z głów-nego zasobu BUW i przechowywana osobno, a za pożądany punkt dojścia przyjmowane jest powstanie odrębnego magazynu dla wszystkich książek i periodyków XIX-wiecznych. Obecnie trwają w BUW prace nad stworze-niem odrębnej czytelni zbiorów specjalnych, udostępniającej wyłącznie wy-

Kronika

dawnictwa XIX-wieczne w sposób odpowiadający ich potrzebom i wartości. Oczywiście utrwalone jest już w Bibliotece traktowanie w ten sposób kolek-cji XIX-wiecznych (powstałych w XIX w. i przynajmniej w części składają-cych z XIX-wiecznych obiektów), licznych w książnicy Uniwersytetu przez jej dwustuletnią historię, przechowywanych w Gabinecie Rycin, Gabinecie Rękopisów, Gabinecie Zbiorów Muzycznych, Gabinecie Starych Druków, Gabinecie Zbiorów Kartograficznych i Gabinecie Dokumentów Życia Spo-łecznego.

Zaproszenie na konferencję zostało skierowane do różnych grup pracow-ników instytucji kultury, którzy zajmują się zbiorami XIX-wiecznym – nie tylko księgozbiorami, ale także materiałami rękopiśmiennymi, kolekcja-mi artystycznymi, muzycznymi i innymi zbiorami specjalnymi, do teore-tyków i praktyków z bibliotek i muzeów, ośrodków akademickich, uczelni artystycznych, pracowni konserwatorskich. Organizatorzy chcieli stworzyć okazję do wymiany myśli teoretycznej, refleksji metodologicznej, wyników obserwacji podjętych podczas praktycznego zajmowania się kolekcjami XIX-wiecznymi przez bibliotekarzy, kustoszy, muzealników, historyków sztuki, konserwatorów dzieł wykonanych na papierze, badaczy różnych sfer historii i kultury XIX w.

Dwa intensywne dni obrad konferencyjnych wypełniło 26 referatów i kilka związanych z nimi dyskusji. Zgłoszone propozycje złożyły się na cztery za-sadnicze bloki tematyczne. W referacie wprowadzającym Zbiory XIX-wiecz-ne. Definicja, organizacja i metodyka badań dyrektor BUW Jolanta Talbierska przedstawiła obecną sytuację zbiorów XIX-wiecznych w instytucjach kultury oraz sformułowała zasadnicze pytania, dotyczące problemów terminologicz-nych, badawczych, organizacyjnych i konserwatorskich. Kolejne sesje zostały poświęcone badaniom nad księgozbiorami i kolekcjami artystycznymi z XIX w., zagadnieniom gromadzenia i organizacji zbiorów oraz problemom konser-wacji obiektów XIX-wiecznych.

Podczas dwóch pierwszych sesji uwaga uczestników spotkania koncen-trowała się wokół zagadnień proweniencji i historii kolekcji książkowych i artystycznych z XIX w. Zwłaszcza część obrad poświęcona księgozbiorom wyraźnie pokazała, że zbiory XIX-wieczne stały się nowym przedmiotem studiów tego typu. Do niedawna bowiem badania proweniencyjne, zmierza-jące do rozpoznania procesów rozpowszechniania i użytkowania książek, a stanowiące (obok rejestrowania dawnej produkcji wydawniczej) główny nurt w europejskich pracach naukowych nad dziejami książki i księgozbio-rów, ograniczały się zasadniczo do starodruków, a jedynie sporadycznie dotykały dziewiętnastego stulecia – rejestracji zapisów proweniencyjnych z tego okresu oraz analizy pochodzenia obiektów XIX-wiecznych. Tymcza-sem siedem referatów ukazało, jak w różnego rodzaju ośrodkach krajowych

588

Kronika

i zagranicznych historyczne kolekcje książkowe o rozmaitym pochodzeniu i profilu prowokują swych kustoszy do specyficznych ujęć badawczych, każ-dorazowo odpowiadających indywidualnej charakterystyce i dziejom zbio-rów, i niemal zawsze przynoszących szersze wnioski na temat warunkowanej przez okoliczności polityczne i społeczne historii polskiej kultury XIX w.; księgozbiory okazują się w ten sposób także narzędziem badawczym dla wielu dziedzin humanistyki. Szerokie i głębokie studia proweniencyjne ko-lekcji XIX-wiecznych niejednokrotnie muszą przyjmować formę „śledztw”, prowadzonych przez interdyscyplinarne zespoły nie tylko przywarsztato-wo, ale w licznych bibliotekach, archiwach czy instytutach naukowych oraz w piśmiennictwie z badanego okresu i współczesnym, dla ujawnienia waż-nych dla poszczególnych kolekcji faktów z biografii ich dawnych właścicie-li, historii instytucji i regionów.

Dagmara Binkowska z Działu Druków XIX i pierwszej połowy XX w. Biblioteki Gdańskiej PAN omówiła więc profil i historię stworzonego przez lingwistę i leksykografa Krzysztofa Celestyna Mrongowiusza (1764-1855) księgozbioru z Biblioteki Miejskiej w Gdańsku (Danziger Stadtbibliothek), na tle problemów gdańskiej tożsamości kulturowej po zaborze pruskim. Iwona Długopolska z Działu Starych Druków, Rękopisów i Kartografii Mu-zeum Narodowego w Krakowie przedstawiła natomiast charakterystykę i dzieje biblioteki, która wchodziła w skład kolekcji lekarza i antropologa Edwarda Goldsteina (1844-1920). Referat Marty M. Kacprzak, Wojciecha Dołęgiewicza i Zbigniewa Olczaka z Gabinetu Zbiorów XIX Wieku BUW zaprezentował problemy metodologiczne i praktyczne badań proweniencyj-nych nad zbiorami XIX-wiecznymi książnicy UW – zawierał wyniki pra-cy nad przekazaną do Biblioteki w latach 60. XIX w. kolekcją wysokiego urzędnika carskiego w Królestwie Polskim, Waleriana Płatonowicza Płato-nowa (1809-1893). Podobne ujęcia dziejów księgozbiorów z tej epoki oraz – przez ich pryzmat – historii „książkowych” związków polsko-rosyjskich charakteryzowały wystąpienia badaczy z Państwowej Publicznej Naukowo--Technicznej Biblioteki Syberyjskiego Oddziału Rosyjskiej Akademii Nauk w Nowosybirsku1, z którą BUW współpracuje od kilku lat w oparciu o umo-wę między instytucjami (na konferencji był obecny i przemawiał podczas jej otwarcia dyrektor generalny Biblioteki w Nowosybirsku Andrei Guskov). Tatiana Iliushechkina z Oddziału Książki Rzadkiej i Rękopisów tego ośrod-ka przedstawiła losy i problemy badania księgozbioru generała Franciszka Ksawerego Kosseckiego (1778-1857), zaś referat Andreya Borodikhina i Alexeya Yudina z tego samego Oddziału zaprezentował XIX-wieczną, pol-

1 Государственная публичная научно-техническая библиотека Сибирского отделения Российской академии наук в Новосибирске (ГПНТБ СО РАН).

589

Kronika

skojęzyczną część księgozbioru Władimira Nikołajewicza Peretza (1870-1935) i Warwary Pawłowny Adrianowej-Peretz (1888-1972), badaczy lite-ratury i folkloru. Irina Troyak z Laboratorium Księgoznawstwa2 Biblioteki w Nowosybirsku omówiła natomiast kolejne wyniki swego projektu badaw-czego, realizowanego we współpracy z BUW, poświęconego działalności bibliofilskiej Arkadego Andriejewicza Tołoczanowa (1830-1897) – rosyj-skiego urzędnika w Królestwie Polskim, który swój księgozbiór przekazał w testamencie UW. Referat dotyczył problemu materiałów do badań nad historią kolekcjonerstwa książek i przedstawiał nowo odkryte źródło do jego dziejów w Królestwie Polskim drugiej połowy XIX w. – przechowywane w Petersburskiej Filii Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk3 listy Tołocza-nowa do Jana Baudouina de Courtenay (1845-1929), absolwenta warszaw-skiej Szkoły Głównej, profesora językoznawstwa, m.in. pracującego w UW. Podczas konferencji zaprezentowano także, nowo wydaną przez Bibliote-kę w Nowosybirsku i BUW, książkę I. Troyak o przechowywanej w BUW kolekcji Tołoczanowa4. Redaktor naukowy publikacji, Grzegorz P. Bąbiak z Wydziału Polonistyki UW, podkreślił znaczenie tej monografii nie tylko dla badań nad historią księgozbiorów oraz relacji polsko-rosyjskich, ale także nad dziejami UW; warto zauważyć, że w roku jubileuszu Uniwersytetu także ujawnienie korespondencji Tołoczanowa z Baudouinem de Courtenay na-biera ze względu na osobę adresata szczególnego znaczenia. Przekonującym dowodem na to, że badania proweniencyjne księgozbiorów historycznych mogą dostarczać bardzo interesujących i nierzadko zaskakujących materia-łów do poznania historii XIX w., na przykład ówczesnego życia codziennego i warunków ekonomicznych, okazało się także wystąpienie Jeleny Lisiczo-nok z Biblioteki Rosyjskiej Akademii Nauk5 oraz Instytutu Historii Peters-burskiego Uniwersytetu Państwowego6 na temat zakładek książkowych od-nalezionych w księgozbiorze Józefa Antoniego Żaby (1798-1880).

Również referaty w sesji poświęconej zbiorom artystycznym potwierdziły, że badania proweniencji obiektów i kolekcji z XIX w. okazują się funkcjo-nalne dla naukowego rozpoznania kultury tego stulecia. Zarazem wystąpienia te skoncentrowały się na ówczesnych uwarunkowaniach powstawania kolek-cji i tym samym skierowały uwagę na, historycznie ujęty, problem groma-dzenia zbiorów. Magdalena Adamska z Gabinetu Rycin Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie przedstawiła go na przykładzie kolekcji graficznej,

2 Лаборатория книговедения ГПНТБ СО РАН.3 Санкт-Петербургский филиал Архива Российской Академии Наук (PAН).4 И.С. Трояк, А.А. Толочанов и его библиотека: из истории польско-российских

книжных связей, Новосибирск 2017.5 Библиотека Российской Академии Наук (БАН).6 Институт истории Санкт-Петербургского государственного университета (СПбГУ).

590

Kronika

m.in. rycin ornamentalnych, senatora Macieja Wodzińskiego (1782-1848), ukazując jego działalność na tle nurtów europejskiego kolekcjonerstwa grafiki w XIX w. Urszula Dragońska z Gabinetu Rycin BUW omówiła w podobnym ujęciu lwowską kolekcję drzeworytów barwnych neurologa Izydora Krzemic-kiego (1867-1935). Barbara Ciciora-Czwórnóg z Działu Sztuki Nowoczesnej Muzeum Narodowego w Krakowie, kontynuując tę tematykę – omawiając za-gadnienie selekcji przy tworzeniu kolekcji rysunków w XIX w. – wprowadziła także w problematykę ich naukowego opracowania, ustalania współczesnych kategorii systematyzujących i typologii. Autorka przedstawiła zagadnienia metodologiczne ujawnione podczas prac nad publikacją pierwszej części Ka-talogu rysunków Jana Matejki w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie zatytułowanej Studia z natury. Kwestie związane z opracowaniem katalogów kolekcji pochodzących z drugiej połowy XIX w. zreferowała także w odnie-sieniu do zupełnie innego typu obiektów graficznych Magdalena Piotrowska z Zakładu Historii Sztuki Nowoczesnej Instytutu Historii Sztuki UAM oraz Gabinetu Rycin Muzeum Narodowego w Poznaniu, prezentując problemy ter-minologiczne związane z dawnym drzeworytem japońskim.

Zagadnienia gromadzenia i organizacji zbiorów XIX-wiecznych były przedmiotem pierwszej sesji drugiego dnia konferencji. W odniesieniu do historycznych początków kolekcji zajęła się nimi Izabela Przepałkowska z Gabinetu Rycin BUW, która podjęła próbę rekonstrukcji pochodzenia pierwszych nabytków Gabinetu i przedstawiła ustalenia badawcze na temat zakupu rycin o tematyce dewocyjnej na aukcji w Poznaniu w 1818 r. oraz historycznego uporządkowania tej kolekcji. Natomiast Małgorzata Czapal-ska i Małgorzata Wójtowicz z Sekcji Gromadzenia i Opracowania Zbiorów Głównej Biblioteki Pracy i Zabezpieczenia Społecznego zaprezentowały nieznane szerzej, a interesujące historyczne zbiory swej instytucji, groma-dzone od 1918 r. i związane z dziejami prawodawstwa – m.in. XIX-wieczne edycje tekstów źródłowych, opracowania dziejów prawa prywatnego i po-stępowania sądowego, źródłowe publikacje czasopiśmiennicze.

W kolejnych wystąpieniach przedstawiono dzieje kolekcji, które uległy rozproszeniu w wyniku uwarunkowań historycznych – losów instytucji, do których należały, a także w związku z przyjmowanymi w tych instytu-cjach w różnych okresach koncepcjami gromadzenia i organizacji zbiorów z XIX w. Autorzy referatów analizowali współczesne konsekwencje tych dawnych wydarzeń i decyzji oraz działania, które podejmuje się obecnie w celu odtworzenia utraconych informacji o proweniencjach i scalenia roz-proszonych kolekcji. Referat Diany Błońskiej z Archiwum Muzeum Naro-dowego w Krakowie i Katarzyny Podniesińskiej z Gabinetu Rycin i Rysun-ków tej placówki omawiał politykę dubletową, którą realizowano do połowy XX w. w tej placówce, a która prowadziła do rozbijania oryginalnych ko-

591

Kronika

lekcji i zaprzepaszczania wiedzy o pochodzeniu obiektów. Dobromiła Rzy-ska-Laube z Muzeum Tradycji Szlacheckiej w Waplewie Wielkim (oddziału Muzeum Narodowego w Gdańsku) w wystąpieniu pod znamiennym tytułem Restytucja czy gromadzenie szczątków? Szanse i trudności w scalaniu pozo-stałości kolekcji Sierakowskich przedstawiła problemy identyfikacji obiek-tów artystycznych należących niegdyś do jednej kolekcji, pozyskiwania jej rozproszonych pozostałości, komplikacji związanych z prawami własności do obiektów, które przechowują muzea powstałe po II wojnie światowej; poruszono także zagadnienie promocji zbiorów w niewielkich ośrodkach. Referat Joanny M. Dziewulskiej z Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Kra-kowie był prezentacją historii zbiorów muzealnych i bibliotecznych PAU, których gromadzenie zainicjowało Towarzystwo Naukowe Krakowskie w 1815 r., a które przez 200 lat uległy znacznemu rozproszeniu. Współcze-sną odpowiedzią na ten problem jest m.in. projekt badawczo-digitalizacyjny „PAUart – Katalog zbiorów artystycznych i naukowych Polskiej Akademii Umiejętności”, w ramach którego od 2014 r. opracowuje się, digitalizuje i udostępnia w Internecie obszerne zbiory ikonograficzne dawnej kolekcji.

Z innej, przekraczającej ramy jednej instytucji, perspektywy ujął temat organizacji zbiorów Artur Jazdon z Biblioteki Uniwersyteckiej w Poznaniu, który omówił doświadczenia i plany swej instytucji, związane z organizacją regionalnych zbiorów XIX-wiecznych. Cel tego projektu to: rejestracja całej wielkopolskiej produkcji wydawniczej z XIX w. (w odniesieniu do Wielko-polski identyfikowanego jako okres 1815-1914); tworzenie wspólnej bazy danych, która dokumentuje stan posiadania czterech głównych bibliotek poznańskich (Biblioteka Uniwersytecka, Biblioteka Poznańskiego Towarzy-stwa Przyjaciół Nauk, Biblioteka Kórnicka, Biblioteka Raczyńskich) oraz ułatwia im współpracę w ramach polityki gromadzenia zbiorów XIX-wiecz-nych, scalania rozproszonych ciągów czasopism, konserwacji i skanowania obiektów na potrzeby Wielkopolskiej Biblioteki Cyfrowej.

Palącemu problemowi konserwacji zbiorów z XIX w. poświęcona zo-stała następna sesja konferencji. Kluczowe zagadnienia zostały w naturalny sposób zasygnalizowane we wcześniejszych wystąpieniach, omawiających konkretne kolekcje i obiekty XIX-wieczne, a w sposób szczególny w re-feracie Moniki Małeckiej z BKórn. PAN pt. Niedostrzegalne piękno dzie-więtnastowiecznych opraw. Systematyzując i klasyfikując zagadnienia tegu-mentologiczne, autorka podkreślała niedocenianą często wartość estetyczną XIX-wiecznych obiektów bibliologicznych, ale i wskazywała na negatywne skutki masowej produkcji książek w tym stuleciu. Marzenna Ciechańska z Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP w Warszawie, zary-sowując problematykę konserwacji XIX-wiecznych obiektów zabytkowych o podłożu papierowym, określiła je jako „nieprzewidywalne” dla konser-

592

Kronika

watorów, ze względu na mnogość i różnorodność możliwych uszkodzeń, konieczność indywidualnego podejścia w każdym przypadku, a zarazem li-czebność obiektów, które wymagają interwencji konserwatorów. Wojciech Chrościcki i Monika Korsak-Truszczyńska z Katedry Konserwacji i Restau-racji Starych Druków i Grafiki ASP przedstawili negatywne konsekwencje, jakie dla jakości i stanu zachowania wydawnictw miał wieloaspektowy roz-wój przemysłu poligraficznego (papiernictwa, techniki składu i druku, intro-ligatorstwa) w XIX w. Określili w związku z tym druki z tej epoki jako wciąż nowe wyzwanie dla konserwatorów. Wystąpienie przygotowane przez Ewę Potrzebnicką, pełnomocnika dyrektora Biblioteki Narodowej w Warszawie ds. Narodowego Zasobu Bibliotecznego, oraz Bogdana Filipa Zerka z Insty-tutu Konserwacji Zbiorów Bibliotecznych BN prezentowało metody kon-serwacji zbiorów XIX-wiecznych w książnicy narodowej, w tym doświad-czenia z prac nad przeciwdziałaniem efektom kwasowej degradacji papieru w ramach realizacji Wieloletniego Programu Rządowego „Kwaśny Papier”, przede wszystkim prac nad masowym odkwaszaniem obiektów ze zbiorów BN, należących do Narodowego Zasobu Bibliotecznego.

Ostatnie referaty konferencji zostały poświęcone interesującym zagad-nieniom konserwatorskim, związanym z bardzo specyficznymi typami XIX--wiecznych obiektów. Izabela Zając z Katedry Konserwacji Starych Druków i Grafiki ASP omówiła problemy ochrony i konserwacji ówczesnych albumów fotograficznych – na podstawie doświadczeń z realizacji projektu związanego z „Albumami Olszyńskiego” ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warsza-wie. Ze względu na różnorodność technik fotograficznych i wielość użytych materiałów wymagają one złożonych prac badawczych w celu identyfikacji rodzaju zniszczeń i szczegółowego określenia stanu zachowania. Fotogra-fiom poświęciła referat także Jadwiga Jaźwierska z Oddziału Zbiorów Spe-cjalnych Biblioteki Uniwersyteckiej KUL, która scharakteryzowała najstar-sze zbiory fotograficzne swojej instytucji oraz przedstawiła wyzwania, jakie stawiają w zakresie opracowania formalnego i rzeczowego, katalogowania, przechowywania i ochrony. Bardzo ciekawy typ obiektów XIX-wiecznych stanowi przedmiot zainteresowania Magdaleny Grendy-Kurmanow, Sylwii Popławskiej oraz I. Zając z Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztu-ki ASP. Ich referat zarysował bowiem problematykę konserwacji i ochrony zabytkowych zielników na podstawie prac w ramach projektu badawczego związanego z konserwacją naukowych zielników etnografa i folklorysty Mi-chała Fedorowskiego (1853-1923) ze zbiorów Wydziału Biologii UW oraz artystycznego zielnika Elizy Orzeszkowej (1841-1910) z Muzeum Narodo-wego w Warszawie.

Podczas konferencji został też zaprezentowany referat Anny Czarnockiej z Biblioteki Polskiej w Paryżu, poświęcony zbiorom rzeźbiarza Franciszka

593

Kronika

Blacka (1881-1959), którego większość dzieł oraz całe archiwum – kore-spondencja, zdjęcia, dokumenty osobiste i pamiątki, a także dokumenty ar-tystycznych stowarzyszeń emigracyjnych, m.in. Société des Amis de Tadé Makowski, Klubu Polskiego Artystyczno-Naukowo-Literackiego, Comité d’Aide aux Artistes Polonais, Grupy Artystów Polskich we Francji, Związku Artystów Polskich we Francji – znajduje się w Muzeum w Saint-Maur-des--Fossés i wymaga naukowego zbadania i opracowania przez osoby o dobrej znajomości języka i kultury polskiej. Temat ten, związany z problematyką gromadzenia, opracowania, badania i ochrony kolekcji artystycznych, w du-żej mierze wykraczał poza ramy chronologiczne konferencji, został jednak do niej włączony ze względu na znaczenie tej mało rozpoznanej kolekcji z prze-łomu XIX i XX w. i pierwszej połowy XX w. oraz na potrzebę zainteresowa-nia pracami nad nią polskich środowisk naukowych i instytucji kulturalnych.

W podsumowaniu konferencji dyrektor J. Talbierska stwierdziła, że bardzo szeroka tematyka spotkania, wielość omówionych zagadnień, bez-pośrednio związanych z pracami różnego rodzaju specjalistów w różnych instytucjach nad różnymi typami zbiorów XIX-wiecznych, pozwala zbliżyć się do określenia, co dla obiektów i kolekcji z tego okresu jest charaktery-styczne i ważne. Zwrócono uwagę na funkcjonowanie odmiennych kategorii chronologicznego wydzielania zbiorów XIX-wiecznych, zależnego od nie-jednakowych uwarunkowań historycznych w różnych regionach Polski doby rozbiorów – vide różne daty graniczne XIX stulecia przyjmowane w BUW oraz w bibliotekach naukowych Wielkopolski. Podkreślono konieczność in-dywidualnego podejścia do kolekcji, z których każda jest specyficzna i uni-katowa, a przez to domaga się adekwatnego do swej historii i charakterystyki przechowywania, ochrony, opracowania oraz eksploracji naukowej, w której szczególną rolę odgrywają badania proweniencyjne. Równocześnie zwró-cono uwagę na podobne i wspólne problemy, z którymi borykają się opie-kunowie tych różnorodnych kolekcji. Są to przede wszystkim kwestie stanu zachowania i konserwacji obiektów, które powstały w okresie dominacji ma-sowej produkcji, mającej liczne negatywne konsekwencje dla jakości i trwa-łości papieru. Jako niezmiernie ważny jawi się także problem rozproszenia historycznych kolekcji, uwarunkowanego losami właścicieli i instytucji, a pociągającego za sobą kwestie restytucji czy scalania ich w rzeczywistości cyfrowej. Między innymi w związku z tym bardzo ważny jest postulat in-tensywnej i zgodnej współpracy między różnymi instytucjami kultury, które zajmują się zbiorami z tej epoki, na poziomie regionalnym i ponadregional-nym. Przed wszystkimi bowiem stoi wyzwanie wypracowania standardów, wytycznych i zasad opieki nad tymi dwustuletnimi obiektami zabytkowymi, które w powszechnej świadomości wciąż stanowią „nowy” przedmiot prac organizacyjnych i badawczych.

594

Kronika

Wydaje się, że listopadowa konferencja „Zbiory XIX-wieczne. Orga-nizacja, terminologia, metodyka badań, konserwacja”, która odbyła się w BUW, oraz zapowiadana publikacja dokumentująca to spotkanie mogą się przyczynić do ujednolicenia i zintegrowania prac nad tymi problemami w instytucjach, które sprawują pieczę nad polskim dziedzictwem dziewięt-nastego stulecia.

Marta M. KacprzakGabinet Zbiorów XIX Wieku


595

Kronika

Studies into the History Collections · «Najszlachetniejszy ze wszystkich znaków...

Documents

Transcript of Studies into the History Collections · «Najszlachetniejszy ze wszystkich znaków...