STUDIA POLlTYCZNE nr 4 PRZEGLADY I RECENZJE

Ion Pac epa, Czerwone horyzonty, przeklad Malgorzata Fabianowska, Warszawa 1991, Wydawnictwo "Litera" we wspolpracy z Wydawnictwem "Bellona", ss. 288.

Wspomnienia szefa rumufiskiego wywiadu, lana Pacepy, stanowi,! szczegoln,! pozycj~ w dose sk,!pej dotychczas literaturze pami~tnikarskiej obszaru komunistycznej EUfOPY Wschodniej. Zaini­cjowal j'l zast~pca resortu bezpieczenstwa PRL, Jozef Swiatio, a przez dlugie lata kontynuowal najbliiszy wspolpracownik Josipa Broz Tito, a potem dysydent, Milovan Djilas. Ta szczegolna memuarystyka zostala zasilona na pocZ'!tku lat szesooziesi'ltych wydanymi na Zachodzie pami~t­nikami Nikity Chruszczowa, a ostatnio polskimi publikacjami Edwarda Gierka, Mieczyslawa F. Rakowskiego i Wojciecha Jaruzelskiego. Czerwone horyzonty, b¢,!ce efektem wieloletniej pracy autora w tajnych sluibach rumunskich, odslaniaj,! najskrytsze tajniki funkcjonowania systemu totalitarnego. W sluibach specjaInych autor znalazl si~ na pocz'!tku lat pi~ziesi'ltych, wkrotce po ukonczeniu studiow na wydziale elektrotechniki politechniki bukaresztenskiej. W 1959 r. stan'!i na czele pionu wywiadu technologicznego, a w dwa lata po:iniej calego wywiadu rumutiskiego, pelni'!c oficjalnie funkcj~ wiceministra spraw wewn~trznych . Pozostawal przy tym jednym z najbardziej zaufanych ludzi Nicolae Ceausescu i jego osobistym przyjacielem. W 1978 r., ~d'lc u szczytu kariery zawodowej, uciekl via ambasada amerykanska w Bonn do Stan ow Zjednoczonych, gdzie uzyskal azyl polityczny. Fakt ten odbil si~ glosnym echem w swiecie, wywolal szok nerwowy rumunskiego dyktatora, niebywal,! konstemacj~ elity politycznej Bukaresztu, najwi~ksz,! czystk~ personaln,! aparatu panstwowego i partyjnego w powojennej Rumunii i dezintegracj~ siatki szpiegowskiej tego kraju . Opublikowane w 1978 r. - stanowi'lce wynik doswiadczen - wspo­mnienia staly si~ rewelacj,! na Zachodzie. Autor w formie dziennika przedstawii zapis wydarzen z ostatnich kilku miesi~cy, ktore sp¢zil u boku Ceausescu. Relacja, koncentrujC!Ca si~ na profesjonalnej domenie Pacepy - dzialalnosci wywiadu, obejmuje taki:e sfery rumutiskiej polityki wewn~trznej i zagranicznej, iycia elity politycznej ogl,!danej od kuchnii, gabinetu i sypialni wraz z najintymniejszymi szczeg6lami. Jest to zarazem opis klamstwa, cynizmu, dezinformacji, korupcji, intryg i zbrodni, ktore tworzyly powszedni,! rzeczywistose najbardziej ortodoksyjnego systemu realnego socjalizmu w Europie Wschodniej.

Ta frapuj'lca lektura, nie bez oporu, mimo niew'!tpliwych walorow poznawczych, poddaje si~ rygorom recenzji naukowej. Ci'liy tutaj zarowno charakter publikacji, nalei,!cej do gatunku literatury sensacyjno-politycznej, jak i personalia autora, opisuj,!cego swiat bez moralnoSci, do ktorego sam naleial. W relacji Pacepy, czlowieka z pewnosci,! kompetentnego i inteligentnego w swej profesji, brak jest gl~bszego rozrachunku z samym sob,! i ziem, jakie wspoltworzyl. Dose nieprzekonywajC!Co wypada przy tym autoportret krdlony na kartach ksi,!i:ki, prawdopodobnie z intencj,! egzoneracji swojej osoby, przedstawiajC!Cy Pacep~ jako kochaj,!cego ojca, konesera sztuki, milosnika malarstwa i w gI~bi duszy wiernego chrzdcijanina. Czerwone horyzonty silnie eksponuj,! element sensacji. Publikacja zorientowana na sukces wydawniczy, maj,!ca takie z pewnoSci,! sluiye jako instrument w toczonej wowczas wojnie psychologicznej mi¢zy Wschodem i Zachodem, nie jest bynajrnniej wolna od ubarwien i przejaskrawien, nawet tak wynaturzonej wladzy, jak,! byla tyrania Ceausescu. Z drugiej jednak strony Pacepa, swiadek i wspoltworca relacjonowanej akcji, odslania fakty, ktore moi:e po dlugich latach utajnienia trafilyby cz~Sciowo do szerzej dost~pnych zbiorow archiwaInych, ale bye moze pozostalyby calkowicie nieujawnione. Dotyczy to zwlaszcza pokazanych w ksi'lZce powi,!zan z mi¢zynarodowym terroryzmem, kontaktow z bojowkami palestynskimi, libijskim reiimem Kadafiego czy wspolpracy z KGB, czemu ~sto nie towarzyszyl zapis protokolarny przy skrupulatnym d'lieniu wladzy do ukrycia swej zbrodniczej dzialalnoSci. Szanse bezposredniej, pelniejszej weryfikacji naukowej swiadectwa Pacepy S,! nader ograniczone, zwlaszcza, ie w'ytworzona przez obalony w 1989 r. reiim dokumentacja w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, Ministerstwie Spraw Wewn~trznych, Komitecie Centralnym i Politycznym Komite-

Studia Polityczne

226 PRZEGL4.DY / RECENZJE

cie Wykonawczym (odpowiednik biura politycznego) Rumunskiej Partii Komunistycznej pozostaje nadal niedost~pna, a niesmiale proby reinterpretacji historii najnowszej kraju, pisanej przez komunistow, podejmowane przez wspolczesnll rumunsklliiteratur~ naukowll nie kompensujll tego stanu rzeczy. Juz chociazby to czyni wspomnienia szefa rumunskiego wywiadu przedmiotem wartym zainteresowania badawczego.

Mimo formalnego ograniczenia relacji do 1978 r., b¢llcego w gruncie rzeczy zabiegiem redakcyjnym, ksillika zawiera znacznie szerszll warstw~ materialowo-informacyjnll. Autoe bowiem cz~sto uzupe/nia reJacjonowane niejako "na biezllCO" tematy ich retrospekcjll, cofajllCll" si~ do rZlldow poprzednika Ceausescu na stanowisku sekretarza generalnego RPK w latach 1945 -1965, Gheorghe'a Gheorghiu-Deja. Jedna z nich, 0 duZym znaczeniu irOdlowym, dotyczy przelomowego momentu w komunistycznej historii Europy Wschodniej - powstania na W~grzech 1956 r., rzucajllc nowe swiatlo na rol~ najwyiszych wladz rumunskich w walce z w~gierskim ruchem rewolucyjnym. W czasie tajnych konsultacji w Bukareszcie w sprawie zbrojnej interwencji ZSRR na W~grzech, prowadzonych ze strony radzieckiej przez I sekretarza KP ZSRR Chruszczowa i premiera Gieorgija Malenkowa, strona rumunska reprezentowana przez sekretarza genera/nego RPK Gheorghiu-Deja, ministra obrony narodowej i czlonka Biura Politycznego E. Bodnanisa oraz Ceausescu, nowo mianowanego czlonka Biura Politycznego, odpowiedzialnego za sily zbrojne i bezpieczenstwo, naciskala na szybkll i twardll, z uzyciem sil wojskowych, akcje przeciwko rZlldowi Imre Nagya. Do realizacji tego zadania wyslano na W~gry kilkuset agentow, rekrutowanych w duzej mierze z licznej w Rumunii w~gierskiej mniejszoSci narodowej. Starali si~ oni przenikac w roine srodowiska spoleczenstwa w~gierskiego w celu zbierania informacji 0 ruchu oporu, jego glownych przywOdcach, nieformalnych grupach, kontaktach w wojsku, rZlldzie i partii, aby sprawniej identyfikowac i likwidowac "kontrewolucjonistow". Po stlumieniu powstania ludzie ci pozostawali nadal aktywni, a zestawiane przez nich listy imienne ulatwialy zindywidualizowany terror wobec w~gierskiego spoleczenstwa, represjonowanie osob oddanych rewolucji, larnanie podziemnych osrodkow ruchu. .

Ksillzka odslania rowniez tragiczne losy Nagya po wywabieniu go w listopadzie 1956 r. z ambasady jugoslowianskiej w Budapeszcie pod pozorem rokowan z wladzami radzieckimi i porwanie przez KGB, mimo uprzedniego zagwarantowania przez oficjalne czynniki radzieckie zeJaznym listem nietykalnoSci osobistej. Na poufne polecenie Chruszczowa Gheorghiu-Dej zgodzil si~ wywiezc przywooc~ rewolucji w~gierskiej w poblize Bukaresztu, gdzie zostal on uwi~ziony w zakamuflowanym pomieszczeniu rumunskiego wywiadu, kontrolowanego wowczas przez KGB. W tym specjalnie nieogrzewanym, mimo ci~zkiej zimy, budynku Nagy byl nieustannie przez ponad rok przesluchiwany przez grup~ oficerow KGB, chronillcych si~ przed chlodem grubymi futrami, ktorzy - jak przytacza Pacepa wypowiedzi naocznych swiadkow, zarzlldzajllcych domem niiszych funkcjonariuszy wywiadu, malZenstwo Iosa - "kiedy tylko podobala im si~ odpowiedz Nagya, dawali mu marynark~ alba koc. Kiedy im si~ nie spodobala zabierali jll z powrotem. To sarno robili z jedzeniem".

Jak twierdzll znawcy przedmiotu uslugi oddane przez rumunskie kierownictwo ZSRR podczas kryzysu w~gierskiego nie pozostaly bez wplywu na decyzj~ Moskwy 0 wycofaniu wojsk radzieckich z Rumunii w 1958 r. Czerwone horyzonty blizej ukazujll okolicznosci jej podj~a. Rozmowy w tym kierunku, prowadzone przez cieszllcego si~ zaufaniem radzieckim Bodnarasa, zostaly wsparte przekazaniem ZSRR - dostarczonej przez wspoIpracujllcego z rumunskim wywiadem przed­stawiciela zachodnioniemieckiego konsorcjum firm Schollmann i AEG - kompletnych planow i dokumentacji technicznej nowego typu walcowni, konstruowanej wlasnie w Stanach Zjed­noczonych dla produkcji supertwardych stopow staii potrzebnej do wytwarzania nowej generacji rakiet kosmicznych i wojskowych.

We wspomnieniach przewijaj'l si~ wlltki, ktore znaiazly kontynuacj~ juz w porewolucyjnej Rumunii. Jeden z najbardziej interesujllcych, natury personainej, zwillZany jest z osobllgenerala Militaru, dowoocy najwi~kszego okr~gu wojskowego Rumunii, szefa garnizonu bukaresztenskiego, jednego z najbardziej ulubionych przez dyktatora czlonkow najwyzszej kadry oficerskiej. Pacepa odslania tajemnic~ zalamania jego kariery w 1978 r. Powodem tego byl werbunek przez wywiad radziecki, dokonany przez agentk~ 0 kryptonimie "Olga" w powillzaniu ze wznowieniem romansu Illczllcego w przeszloSci Olg~, nauczycielk~ w moskiewskiej akademii wojskowej, ze studiujllcym

Studia Polityczne

PRZEGL-tDY J RECENZJE 227

w tym czasie Militaru. Agentce KGB, przybylej niby przypadkowo w celach turystyclllych do Bukaresztu z radzieck,! wycieczk,!, udalo si~ prywatnie skontaktowac z Militaru. lednak od­radzaj,!cy si~ zwi,!zek uczuciowy generala zostal szybko i bezefektywnie dla radzieckiego wywiadu przerwany sprawn,! interwencj'! rumUllskich sluib tajnych, ktore udokumentowaly zdrad~ Militaru kaset,! z nagraniem nocy s~dzonej przez par~ kochankow w mote\u kolo Bukaresztu. Militaru ponownie pojawil si~ na rumunskiej scenie politycznej na pocz'!tku 1990 r. jako nowo mianowany przez porewolucyjne wladze Frontu Ocalenia Narodowego minister obrony narodowej. Nominacja ta wywolala jednak oporu w wojsku i w rezuItacie nast,!pilo szybkie odejscie Militaru z kierownict­wa resortu. To jedno z pierwszych posuni~c kadrowych potwierdzalo, w swietle rewe\acji Pacepy, ci,!ienie ku ZSRR porewolucyjnych kol rz'!dz'!cych w Rumunii.

Najwi~cej miejsca w Czerwonych horyzontach zajmuje materia dotycz'!ca bezposrednio zawo­dowej dziedziny autory - dzialainoSci wywiadu. Ksi,!ika obrazowo i z duiym bogactwem szczeg6low ukazuje, jak Rumunia, po wycofaniu w 1962 r. doradcow KGB, rozwijala i udos­konalala wlasne koncepcje szpiegostwa i jednoczeSnie ulepszala te odziedziczone po Moskwie, koncentruj,!c si~ zwlaszcza na wywiadzie naukowym i technologicznym. Pami~tnik sugeruje wszechpot~g~ wywiadu i tajnych sluib bezpieczenstwa wewn~trznego w panstwie Ceausescu. Wydaje si~ jednak, ie z pewn,! doz,! przesady autor kreuje nadrz¢ne znaczenie pracy wywiadu w realizacji i koncepcji "samodzie\nego rozwoju gospodarczego" i "niezaleinosci politycznej" Rumunii. Glown'! rol~ mialy odgrywac w tej sferze coraz bardziej intensyfikowane operacje, ktore przez proby dotarcia roinymi sposobami i penetracj~ zachodnich osrodkow decydenckich zmierza­Iy do zjednania ich poparcia politycznego, ustwstw w dziedzinie technologii i pomocy finansowej, co stanowilo glowne iroolo iyciodajnej sily, maj,!cej oiywiac post~puj,!c,! stagnacj~ panstwa.

Druga, ci,!g1e rozszerzana sfera wywiadu - szpiegostwo technologicllle i naukowe awan­sowalo do jednego z najwi~kszych irodel dewizowych i oszcz¢noSci Rumunii. lako egzemplifikacj~ dokonan w tym zakresie aut or przytacza wydatny wklad wywiadu w realizacje wielu inwestycji w roinych dziedzinach przemyslu, m.in . w przemysle chemicznym przy budowie duiych zautomaty­zowanych ci,!gow do produkcji polistyrenu w zakladach chemiclllych w Borzesti, fabryce poli­uretanu i skor syntetycznych w Jasi, me\aminy w Brasov, filmow i papieru fotograficznego w Tirgu Mures, opon radialnych w Bukareszcie, w przemysle farmaceutyclllo-medycznym - w produkcji antybiotykow w nowych zakladach w Jasi i Bukareszccie, w przemysle hutniczym przy produkcji wysokostopowych i niemetalurgicznych gatunkow stali, hutnictwie aluminium, w przemysle.maszy­nowym - m.in. w produkcji obrabiarek numerycznych, pomp wtryskowych Boscha i elektronicz­nych obwodow scalonych.

J,!dro szpiegostwa technologicznego i naukowego stanowil wywiad wojskowy, ktorego celem bylo zwlaszcza "niwe\owanie luki technologicznej mi¢zy Wschodem a Zachodem" w dziedzinie zbrojen. Ta dzialalnosc tajnych sluib wywiadowczych wpisywala si~ w aktywnosc dyplomacji rumunskiej na obszarze Trzeciego Swiata, maj,!cej ugruntowac prestii niezaleinoSci panstwa rumunskiego w krajach afro-azjatyckich. Wi'lZalo to si~ Scisle z ujawnionymi przez Pacep~ planami reiimu rozwijania produkcji wojskowego sprz~tu typu zachodniego, bazuj,!cego na wywiadzie technologicznym, przeznaczonego na eksport do tego rejonu. Najwainiejsze produkty w tej dziedzinie stanowily: zbudowany w koprodukcji z Jugoslawi,!, w duiej mierze wykorzystuj,!cy dane dostarczone przez wywiady obydwu krajow, samolot mysliwski ,)ugrom", produkowany przy udziale Libii nowoczesny czolg wedlug modelu "Leoparda II", znajduj,!cego si~ w wyposaieniu NATO i wielofunkcyjny samolot wojskowy - transportowy, bombowy i zwiadowczy typu "Fokker 614".

Pacepa przedstawia cal,! gam~ metod zdobywania materialow technOIOgiClllych sposobami nielegalnymi, jak i przy okazji legalnych kontaktow gospodarczych i naukowych. Uiyteczne okazaly si~ tu zwlaszcza joint-ventures zakladane z firmami zachodnimi. Regul~ przy realizowaniu przedsi~wzi~ wspolpracy ekonomicznej z panstwami zachodnimi bylo wysylanie prawie wyl,!cznie jako specjalistow na praktyk~ czy przeszkolenie zakamuflowanych tajnych wspolpracownikow wywiadu . Wyposaieni w minikamery i papier kontaktowy starali si~ oni wysledzic tajemnice firm zachodnich nie obj~te kontraktem. W ten sposob na przyklad przy kooperacji rumunsko-francus­kiej w produkcji samochodu osobowego "Dacia" na Iicencji "Renault" wykradziono technologi~ walcowania stali.

Studia Polityczne

228 PRZEGL.-1DY I RECENZJE

Czerwone horyzonty stanowill iroolo informacji 0 wspoJpracy rumunskiego wywiadu z tajnymi sluibami innych panstw - Jugoslawii, Chin, Organizacji Wyzwolenia Palestyny i ZSRR. W cz~s­tych nawillzaniach do tego ostatniego partnera ksi~a daje jednak wgllld raczej ogolnikowy, a konkrety sprowadzajll si~ w zasadzie do "zamowien" Ouuszczowa, a potem Breiniewa na pomoc Bukaresztu w zdobywaniu nowych techn01 ogii kosmicznych, zwlaszcza antybalistycznych sys­temow rakietowych, kosmiclOych laserow i radarow. Autor wspomina tei, ie w polowie lat szeSCdziesilltych ZSRR skorzystalz dokonanych przez rumunskll placowk~ wywiadowczll w Paryiu dwoch efektywnych rekrutacji w glownej kwaterze NATO, ktore dostarczyly maclOej wagi dokumentacji wojskowej, przesylanej natychmiast specjalnymi samolotami do Moskwy. Rowniei tam przekazano wiadomosci od zwerbowanego szyfranta na temat francuskiego systemu kodow. Adresat mial placie za te przesylki zlotem.

W nadal otwartej kwestii - stopnia niezaleinoSci komunistyclOej Rumunii od Moskwy - Pacepa stara si~ wyraZnie przedstawie tez~ 0 celowym upozorowaniu w tej mierze rumunskiej polityki zagranicznej dla uzyskania przychylnosci politycznej i ekonomiclOej pomocy Zachodu. T~, wydaje si~, przejaskrawionll opini~, sam autor, kontruje w kilku miejscach, mowillC 0 wycofaniu na poczlltku lat szeSCdziesilltych doradcow KGB z wywiadu rumunskiego i zlamaniu radzieckiej kontroli nad rumunskll tajna komunikacjll szyfrowll przez opracowanie wlasnych, rumunskich systemow przy uiyciu zachodnich elektronicznych maszyn szyfrujllcych. Ogolna wymowa wspo­mnien nasuwa raczej wniosek, ie zdystansowanie wobec ZSRR bylo dzielem pierwszego sekretarza generalnego RPK Gheorghiu-Deja. Ceausescu nadal temu bardziej spektakularne formy, pod­porzlldkowujllc polityk~ panstwa swym osobistym ambicjom przywooczym i dllillC do nadania jej bardziej podmiotowego charakteru, nii moglo to bye w istocie w realnym ukladzie sil mi¢zy­narodowych.

W kontekScie dzialalnoSci wywiadu ksillika ukazuje takie system kontroli, jakiemu poddano spoleczenstwo rumunskie ijaki byl glownym instrumentem sprawowania wladzy wewn~trznej przez Ceausescu. Jego zasi~g konkretnie ilustruje, dokladnie odnotowany przez Pacep~, wzrost bazy aparatury technicznej - od I glownej i II regionalnych central elektronicznego podsluchu oraz 5 osrodkow cenzurujllcych korespondencj~ pocztowll w momencie dojscia do wladzy Ceausescu w 1965 r. do 10 central i 48 peryferyjnych osrodkow elektroniclOego monitoringu oraz 48 osrodkow kontroli korespondencji i 1000 przenosnych zestawow do rozpracowywania malych miast i miejscowoSci wczasowych wedlug stanu z marca 1978 r. Dalsze moiliwoSci rozwoju stwarzal nowy typ aparatu te\efonicznego z wmontowanym wewnlltrz czulym urzlldzeniem podsluchowym, dopuszczony - wedlug relacji Pacepy - jako jedyny model powszechnego uZytku w Rumunii.

Czerwone horyzonty pokazujll kryteria polityki narodowosciowej reZimu, dyskryminacj~ okolo dwumilionowej mniejszosci w~gierskiej (8% ludnosci kraju) i szczegolnie drastyczne metody walki z w~gierskll opozycjll. Celom nacjonalistycznym sluiyla zwlaszcza polityka personalna, nie dopusz­czajllca obywateli z nierumunskich kr~gow etnicznych do resortu obrony narodowej, wywiadu, Komitetu Centralnego RPK, Kwatery Glownej Securitate. W celach propagandowych utrzymywa­no przedstawicieli mniejszoSci narodowych pochodzenia w~gierskiego, niemieckiego i iydowskiego na kilku wysokich stanowiskach, pozbawionych wszakie realnej wladzy. Pod koniec lat sZeSe­dziesilltych w ramach tzw. systematyzacji terytorialnej kraju Ceausescu zaczlll przesiedlae ludnose w~gierskllzamieszkalll od wiekow w Siedmiogrodzie i rozpraszaC jll na terenie Rumunii. Towarzy­sZllce temu ograniczanie praw kulturalnego i narodowego rozwoju mniejszosci w~gierskiej oraz uposledzenie w iyciu politycznym Rumunii wywolywalo protesty dzialaczy mniejszosciowych. Jeden z nich K. Kiraly za list otwarty, wyslany w proteScie do Ceausescu i udostwniony zachodnim organizacjom obrony praw czlowieka i obywatela, zostal uwi~ziony i potajemnie naswietlany w celi dawkll promieni radioaktywnych, wywolujllcych ostre formy raka.

Obnaiajllc aberacje reZimu przekaz Pacepy daje zarazem swiadectwo cyniclOego unicestwienia wartosci humanistyclOych i humanitarnych w systemie wladzy totalnej. Dla badacza historii nie tylko jednak z tych Wlgl~dow jest ksillikll pesymistycznll i amoralnll. Uzmyslawia takie ograniczo­nose polOania. Pacepa odslania bowiem istot~ funkcjonowania wladzy, dla ktorej niejako zewn~t­rlOa, poddana bardziej publiclOym refleksjom, dzialalnosc byla niejednokrotnie czystym kamuf­laiem.

Alicja Sowinska-Krupka Warszawa

Studia Polityczne