STUDIA DOKTORANCKIE W SYSTEMIE SZKOLNICTWA...

RocznikPedagogiczny36/2013PLISSN0137-9585

MARIA CZEREPANIAK-WALCZAKUniwersytetSzczeciński

STUDIADOKTORANCKIEWSYSTEMIESZKOLNICTWAWYŻSZEGOIWSPOŁECZEńSTWIEWIEDZY:KOMUIDOCZEGOPOTRZEBNE

SąSTUDIADOKTORANCKIENAKIERUNKU/WDYSCYPLINIEPEDAGOGIKA

Kształcenie doktorów jest głównym priorytetem uniwersytetów europejskich. Studia doktoranckie są pierwszą fazą karier młodych badaczy

oraz centralną siłą tworzenia Europy wiedzy, zatem jeśli ambitne cele zwiększania zdolności badawczej,

wzrostu innowacyjności oraz ekonomicznego rozwoju mają być osiągnięte konieczne jest kształcenie coraz większej liczby badaczy”.

ProfessorGeorgWinckler–EUAPresident2005–2009

WPROWADZENIE (KILKASŁóWOPROCESIEBOLOńSKIMISPOŁECZEńSTWIEWIEDZY)

Kształceniemłodychbadaczyznajdujesięwcentrumwieluważnychtema-tówwspółczesnych europejskichiświatowychdebat.WPolscewciąż tkwimywhistorycznejkoncepcjitraktowaniadoktoratuwyłącznie(aconajmniejgłów-nie)jakostopnianaukowegootwierającegokarieręakademicką,awięcprzygotowa-niadopracynauczycielaakademickiego.Dlategowciążutrzymujesięprzekonanieotym,żenajlepsządrogąkarierynaukowejjest„terminowanie”ubokumistrzaina-bywaniedoświadczeńwśrodowisku,wktórympozostaniesię„odpierwszejwypła-tydozłotegozegarka”.Niesąwstanietegozmienićformalneprzepisyanizachętywpostacigrantównamobilność.Znieformalnychrozmówzkandydataminastudiadoktoranckieizdoktorantamiwnoszę,żewśródmotywówpodjęciategoetapufor-malnegokształcenianaczołowysuwasięchęćpracywszkolewyższej.Tymczasem,współczesne przemianywwielu sferach jednostkowego i zbiorowego życia, ideespołeczeństwawiedzyipostulatyedukacjicałożyciowejotwierająnoweprzestrzeniewykorzystaniakompetencjimłodychbadaczy.Iwłaśniekoncepcjetychkompetencjiiwarunkówichrozwijaniastanowiąprzedmiotdyskusji.

Wdyskusjach tychwysuwanesąargumentyspołeczne iekonomiczne.JakstwierdziłaKomisarzds.Edukacji,Kultury,Multijęzyczności(Multiligualności)

MARIA CZEREPANIAK-WALCZAK70

iMłodzieżyAndrullaVassiliounaspotkaniuzbeneficjentamiprogramówMarieSklodowska-Curie:„Inwestowaniewbadanianiejestopcjąanialternatywą,jestkoniecznościądlaEuropyzewzględunabudowaniesilnegoekonomiczniespołe-czeństwawiedzy.WczasiegdyUniaEuropejskadoświadczanajpoważniejszychkryzysówekonomicznychjestemprzekonana,żemusimyinwestowaćwnaszka-pitał społeczny,musimy inwestowaćwnaszychbadaczy, inwestować wWas.(…).NasząambicjąjestuczynienieEuropyatrakcyjnymmiejscemstudiowaniaibadań,atymsamymzachęceniewielumłodychludzidoobieraniakarieryna-ukowej” (http://horizon2020projects.com/es-marie-sklodowska-curie-actions-in-terviews/on-the-horizon-marie-curie-actions/dostęp:10.07.2013)

PowstawanieeuropejskiegospołeczeństwawiedzyjestściślezwiązanezPro-cesemBolońskim,wktórymnakonferencjiwBerliniew2003rokuposzerzonostrukturę edukacji akademickiej do trzech stopni (licencjat/bachelor, magister/masteridoktor).Dwalatapóźniej,wkomunikaciezkonferencjiwBergen(2005)podkreślonejestznaczeniesynergiiedukacjiakademickiejibadań,wczymistot-nąrolępełnikształceniamłodychbadaczy.TenetapformalnegoakademickiegokształceniajestteżelementemspajającymEuropejskiObszarSzkolnictwaWyż-szego(EOSW/EHEA)iEuropejskąPrzestrzeńBadawczą(EPB/ERA).

Ten (przydługi) wstęp historyczny na temat Procesu Bolońskiego służywskazaniuźródełkoncepcjikształceniamłodychbadaczynastudiachtrzeciegostopniaipozwalazrozumiećwspółczesnenapięcia,jakietowarzysząrealizacjitejkoncepcji.Mająonewieleźródeł,wśródktórychmożnawskazać:

a) tradycję,azwłaszczanapięciewywołaneróżnicamimiędzytradycyjnymiformamiprzygotowaniadokarierybadawczej,związanejgłówniezkarierąaka-demickąanowymikoncepcjamiwtymzakresie;

b) nadmiar regulacji prawnych towarzyszących wdrażaniu nowych formkształceniamłodychbadaczy;

c) lękprzed„drenażemmózgów”zarównoskalikraju,jakiEuropy(atakżewskaliglobalnej).

Każdeztychźródełznaczyswójśladworganizacjiiprogramachstudiówdoktoranckich oraz efektach uczenia sięmłodych badaczy.W tym tekście po-dejmuję próbę omówienia wskazanych czynników ważących na koncepcjachstudiówtrzeciegostopnia/doktoranckich.Ponadtostaramsięodczytaćteoretycz-neperspektywywyznaczającetekoncepcjeorazichkonsekwencjedlaefektówkształcenia/uczeniasięnatympoziomie.Wcentrumanalizodnoszętezjawiskado studiów doktoranckich na kierunku pedagogika.

KOMUIDOCZEGOPOTRZEBNESąSTUDIADOKTORANCKIE NAKIERUNKUPEDAGOGIKA?

Przytoczone wyżej słowaA.Vassiliou zawierają odpowiedź na postawio-ne tu pytanie. Studia doktoranckie potrzebne sąwielu podmiotom zbiorowym

STUDIADOKTORANCKIEWSYSTEMIESZKOLNICTWAWYŻSZEGOIWSPOŁECZEńSTWIE... 71

iindywidualnym.Sąprzedewszystkimistotnymśrodkiemiośrodkiemrealizacjiideispołeczeństwawiedzyorazedukacjicałożyciowej.

Młodzibadaczesąsiłąinadziejązrównoważonegopostępuirozwoju,jed-nostkowegodobrostanuiładuspołecznegowskaliglobalnej.Stanowiąonirów-nieżznaczącypotencjałwyznaczającymiejscekrajunamapieświatowejnauki.Za sprawą studiów doktoranckich uczelnie powiększają szanse realizacjimisjiistatutowychzadańszkoływyższej(niemówiącomiejscuwrankingach).Po-nadtowciążatrakcyjnakarierabadaczawymagającawieluróżnorodnychkompe-tencji,corazszerszegoichspektrummożebyćrealizowanapoprzeztenpoziomedukacji akademickiej. Zatemmożna powiedzieć, że studia doktoranckie jakoformakształcenia ipoczątekkarierybadawczejzaspokajająpotrzebyzbiorowei jednostkowe.Totrudnozakwestionować.Nicwięcdziwnego,żepodejmowa-ne są decyzje ułatwiające ich organizowanie. Przykładem tego jest obniżeniewymagańwpolskimprawie.ZgodniezustawąPrawooszkolnictwiewyższymz2005r.(Art.195. 1)doprowadzeniatakichstudiówuprawnionesąjednostkiorganizacyjneuczelniorazjednostkinaukoweposiadająceuprawnieniedonada-wania stopnia naukowego doktora habilitowanego albo co najmniej dwa upraw-nieniadonadawaniastopnianaukowegodoktora.Wedługwcześniejszychposta-nowieńustawowych(Ustawaoszkolnictwiewyższymzdnia12września1990roku(Dz.U.Nr65,póz.385zpóźn.zm.)studiadoktoranckiemogłybyćtworzonewyłączniewjednostkachorganizacyjnychuczelni,uprawnionychdonadawaniastopnianaukowegodoktorahabilitowanegowzakresiedyscyplinodpowiadają-cychtymuprawnieniom.Jednocześnietakieobniżeniawymagańprzyczyniasiędotego,żestudiadoktoranckienabierającharakterumasowego.Atosprawia,żekoniecznejestnowepodejściezarównodokryteriówprzyjęćnanie,jakiwarun-kówkończeniategoetapuformalnejedukacjiakademickiej.

Uznanie studiów doktoranckich za trzeci poziom edukacji akademickiej sprawia, że sąone zwyklepodejmowanebezpośredniopoukończeniu studiówdrugiego stopnia.W tej sytuacji kandydacinie zawszemają sprecyzowaneza-interesowaniabadawcze,niesązorientowani,naczympolegałączenierolistu-dentaibadacza.Niewszyscywczasiewcześniejszychetapówstudiowaniamająmożliwośćprzygotowaćsiędotegoetapuformalnejedukacji.MatoszczególneznaczeniewkontekścietejzasadyProcesuBolońskiego,zgodniezktórąmożliwejest podejmowanie kolejnych etapów kształcenia na kierunkach innych, aniże-liukończonewcześniej.Oznacza to,żedopodjęcia studiów trzeciegostopnianawybranym kierunku i uzyskaniaw ich efekcie naukowego stopnia doktorawokreślonejdyscyplinieuprawnieni sąabsolwencidowolnychkierunkówstu-diów. Z punktu widzenia rozwoju nauki i poszerzania obszarów wiedzy jest to ko-rzystne–zainteresowaniabadawczeabsolwentówinnychkierunkówmogąprzy-czynićsiędopodejmowanianowych,wstosunkudo tradycyjnych,problemówbadawczych,wykraczaniapozadotychczasowepraktykibadawczeitp.Jednakżez punktuwidzenia rzeczywistych efektówczteroletnich studiówdoktoranckich


pewne wątpliwości może budzić możliwość osiągania ustawowo zdefiniowa-nych efektów, a zwłaszczawykazywanie się przez doktoranta „ogólnąwiedząteoretycznąwdanejdyscyplinienaukowej”(Ustawaz14marca2003r.ostop-niach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki, Dz.U.Nr65,poz.595zpóźn.zm.;art.13.1).Mojawątpliwośćwynikazanalizyplanów studiów doktoranckich na kierunku pedagogika w polskich uczelniach, którewmaju2013r.zaczerpnęłamzdostępnych strondomowychwydziałówi instytutówprowadzącychstudia III stopniana tymkierunku.Napogłębianie,poszerzanie, pozyskiwanie na zaawansowanym poziomie wiedzy z zakresu nauk o edukacji w tych planach przeznacza się zwykle 30–60 godzin. Oczywiścieuczeniesięnatymetapiestudiówniesprowadzasięwyłączniedouczestniczeniawformalnychwykładach,jednakżewieleinnychzadańiobowiązkówdoktoran-tautrudniasamodzielnepogłębianiewiedzyztakrozległejdyscypliny.Zaśpo-wierzchowna,wycinkowawiedza z zakresu studiowanej dyscyplinymoże staćsiępoważnymczynnikiemutrudniającympracębadawczą,zarównonaddyser-tacją,jakiwpóźniejszejkarierzenaukowej.Matoszczególneznaczeniewod-niesieniu do studiów na kierunku pedagogika.Wśród propozycji ograniczeniafragmentarycznościwiedzypedagogicznejchciałabymwskazaćkryterianaboruna studia doktoranckie uwzględniające przygotowanie z zakresu pedagogikiogólnej,wtymdziejówiwspółczesnościmyślipedagogicznejorazposzerzeniezakresu kursowych i fakultatywnych zajęć o szerokim profilu społecznymi humanistycznym. Niebagatelną rolę w poznawaniu szerokiego spektrumproblematykinaukoedukacjiodgrywamobilnośćdoktorantówwkraju(programMOST)izagranicą(Erasmus).

Poszukiwanieodpowiedzinapostawionewyżejpytaniekierujemojąuwagęnawarunkiżyciaspołecznegoorazkoncepcjeiprognozyichzmianyformułowa-newróżnychskalach,dystansachczasowychorazdlaróżnychterytoriów.Zmia-nytezjednejstronyotwierająnowepolaproblemowebadańnadintencjonalnieorganizowanymiwarunkami rozwojuosoby i zmiany społecznej, z drugiej zaśgenerująnowemiejscapracydlabadaczy tychzjawisk. Istotnymprzedmiotemnamysłujestmasakrytycznawnaukachoedukacji,toznaczy„takaliczbawza-jemnienasiebieoddziałującychtwórców,którapozwalanapowstanietwórczegośrodowiska,czylitakiego,wktórymwszyscyoddziałująnasiebie,pobudzającsiędociągłejpracytwórczej”(W.W.Jędrzejczak,Masa krytyczna, „SprawyNauki”,maj2008).Oznaczato,żedyskusjanadmasąkrytycznąnastudiachdoktoranc-kich na kierunku pedagogika oraz liczbą stopni doktorskichw tej dyscyplinienaukowejjestaktualnaiwymagarzetelnych,przejrzystychanaliz.Wiążesiętobowiemzjednejstronyzwarunkamirozwojudyscyplinynaukowej,zdrugiejzaśzliczebnościądoktorówwtejdyscyplinie.WedługkomunikatuMinistraNaukiiSzkolnictwaWyższegoz3września2013r.w2012rokustopieńnaukowydok-toranaukwzakresiepedagogikinadano117osobom,costanowi2,1%ogólnej


liczbyosób(N=55721),którewtymżerokuuzyskałypierwszystopieńnaukowy(Dz.U.MNiSWz20września2013,poz.54).Osiągnięciemasykrytycznejjestbowiemwarunkiemigwarantemwysokiejjakościkształcenia/uczeniasięipro-wadzonychbadań,czylirozwojudyscyplinynaukowej,ajednocześnieuniknięciadoświadczaniafrustracjiwśródtychdoktorów,którzynieznajdująsatysfakcjonu-jącychichpozycjizawodowychispołecznych.

Liczebnośćdoktorównaukwdyscypliniepedagogika w ogólnej liczbie stop-ninaukowychdoktoranadanychwPolscew2012roku obrazujądanezamiesz-czonenarys.1.

Rys.1.StopnienaukowedoktoranadanewPolscew2012r.

źródło:opracowaniewłasnenapodstawiekomunikatuMinistraNaukiiSzkolnictwaWyższegoz3września2013.

Należypodkreślić,żewdebacieomasiekrytycznejwnaukachoedukacjiistotneznaczeniemajązarównoargumentyilościowe,jakijakościowe.

Kształcenie na studiach doktoranckich na kierunku pedagogika kojarzone jest głównie zpotrzebamikadrowymiw szkolnictwiewyższym. Istotnie zapo-trzebowanie na pracowników naukowo-badawczychw kształceniu pedagogówjestduże.Wynikaonozmasowościkształceniana tymkierunku.Odwielu lat

1 Wtejliczbiejest1213osóbzestopniemnaukowymdoktorawdziedzinienaukhumanistycznychoraz170osóbzestopniemnaukowymdoktorawdziedzinienaukspołecznych.Doktorzynaukw dyscyplinie pedagogika stanowią 8,46% łącznie liczbydoktorów z naukhumanistycznychi społecznych.Usytuowanie stopnianaukowegodoktora razwdziedzinienaukhumanistycz-nych,innymrazemwnaukachspołecznychjestkonsekwencjądostosowywaniasięradwydzia-łówdorozporządzeniaMinistraNaukiiSzkolnictwaWyższegowsprawiewykazuobszarów,dziedzinnauki i sztukiorazdyscyplinnaukowych i artystycznychz8 sierpnia2011 r.Dz.U.z2011nr179poz.1065.Namocytegorozporządzeniapedagogika jako dyscyplina naukowa zostałaulokowanawobszarzenaukspołecznych,wdziedzinienaukspołecznych.


pedagogika plasujesięnaczelenajbardziejatrakcyjnychkierunkówstudiów.Ob-razujątodanewtabeli1.

Tabela1.Popularnekierunkistudiówwlatach2006–2012(10tys.iwięcej)

Rok akad.

I miejsce II miejsce III miejsce IVmiejsce Vmiejsce

Kierunek Liczba Kierunek Liczba Kier. Liczba Kier. liczba Kier. liczba

2012/13 Informa-tyka 30639 Zarzą-

dzanie 27579 prawo 24985 Budownic-two 24969 Pedago-

gika 20215

2011/12 Budow-nictwo 29888 Zarzą-

dzanie 28608 Informa-tyka 27625 Pedago-

gika 25839 Prawo 25581

2009/10 Zarzą-dzanie 35388 Pedago-

gika 33094 prawo 26581 Budownic-two 24637 Informa-

tyka 24055

2008/09 Zarzą-dzanie 34706 Pedago-

gika 32019 prawo 27471 Ekonomia 32278 Budow-nictwo 21200

2007/08 Pedago-gika 37490 prawo 31827 Zarzą-

dzanie 27707 Ekonomia 22026 Admini-stracja 21014

2006/07 prawo 25167 Pedago-gika 16455 lekarski 15164 Socjologia 13593 Politolo-

gia 12819

źródło:opracowaniewłasnenapodstawie:Informacja o wynikach rekrutacji na studia na rok akad. 2012/13 w uczelniach nadzorowanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego http://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/2c9dcb54750b1bea5b1e3c22cad6f20a.pdf(dostęp20.02.2013r.).

Mimo tak dużej liczby studentów i absolwentów rynek pracywciąż chło-nieabsolwentówtegokierunku.Ponadtopewnemiejscapracy(między innymiwoświacie)przeznaczonesądlaosóbztytułemzawodowymmagistra.Pedagogi-kajestwięckierunkiem,naktórymliczebnośćnaobydwustopniachnależywciążdonajwiększych.Oznaczatodużezapotrzebowanienanauczycieliakademickichna tym kierunku, zwłaszcza że według danych z analizy zasobów kadrowychw szkołachwyższychwiększość z nich (57%) stanowią doktorzy, 19%dokto-rzyhabilitowanii15%profesorowie(Analiza zasobów kadrowych w uczelniach na poszczególnych kierunkach i wypracowanie zasad etatyzacji,Warszawa2010,s.44).

JakstwierdzająautorzyraportuAnaliza zasobów kadrowych w uczelniach … (s.112),niżdemograficznywywołującyspadekliczbystudentówmożeokazaćsięistotnymczynnikiemposzerzaniaofertyedukacyjnejdlaosóbaktywnychzawo-dowo.Totakżemożeprzyczynićsiędozwiększeniaofertywzakresiekształceniabadaczyzaangażowanychjużwpracęzawodową.Otwieratowielemożliwościkształcenianastudiachdoktoranckichprowadzącychdostopnianaukowegodok-toranaukspołecznychwdyscyplinie pedagogika.Praktykaspołeczna(nietylkooświatowainietylkokształceniewszkolewyższej)wciążpotrzebujekrytycznychiwątpiącychanalityków,otwartychnanieustanniewyłaniającesięnoweproble-my.Studiadoktoranckiesązatempotrzebnespołeczeństwu.Kwalifikacjeikom-petencjeichabsolwentówsąistotnymczynnikiemwzrostudobrostanuwróżnych


sferachżycia.WświetleraportuMaking the Most of Knowledge2, mimożedomi-nującymmiejscemzatrudnieniadoktorówjestszkolnictwowyższe,wwielukra-jachrealizująoniprogramybadawczewinnychsektorach.Jesttoprzedstawionenaponiższymrysunku.Wprawdziedanetenieuwzględniajądyscyplinynauko-wej,alewkontekściedużegozapotrzebowanianabadaczyzjawiskspołecznychmożnajewykorzystaćdoargumentacjinarzeczkształceniadoktorówpedagogiki.

Rys.2.Miejscazatrudnieniaosóbzestopniemnaukowymdoktora(% ogólnej liczby osób ze stopniemnaukowymdoktorazatrudnionychnastanowiskachbadawczychw2009roku)

źródło:opracowaniewłasnenapodstawieMaking the Most of Knowledge.

Nietrudnodostrzeczwiązkimiędzymiejscemzatrudnieniaosóbzestopniemnaukowymdoktoraispołeczeństwemwiedzy,zwłaszczagospodarkamiopartyminapotencjaleintelektualnymorazwartościamiHDI(Human Development Index).Wartododać, że również absolwenci studiówdoktoranckichwobszarzenaukspołecznych i humanistycznych zatrudnieni w gospodarce oraz w strukturachrządowych i samorządowych przyczyniają się wydatnie do zmiany społecznejikulturowej.Doświadczeniebadawczenabytewpracynaddysertacjąorazumie-jętność prezentowania wyników pracy naukowej w czasopismach naukowychsprawiają,żeabsolwenttychstudiówjestprzygotowanydopełnieniaznaczących

2 Making the Most of Knowledge. Key Findings of the OECD –KNOWINNO PROJECT on the Careers of Doctoral Holders,http://www.oecd.org/sti/inno/CDH%20FINAL%20REPORT-.pdf.


rólwróżnychsferachżyciaspołecznego3.Doktorzynaukspołecznych(albohu-manistycznych, gdyż iw tymobszarze nadawane są stopnie naukowe doktoranauk w dyscyplinie pedagogika) odgrywają (mogą odegrać) znaczące role nietylkow rozwoju edukacji (formalnej, pozaformalnej i nieformalnej), ale takżew wielu sektorach kultury i gospodarki.

Wprojektowaniuiorganizowaniukształceniamłodychbadaczymożnazaob-serwowaćconajmniejdwapodejścia,amianowicie:takie,którenazywamyzo-rientowanym na rozwój nauki oraz drugie, zorientowane rynkowo. Te orientacje występujązarównowśródorganizatorówstudiówdoktoranckich(radwydziałów),opiekunównaukowych,jakiwśródsamychdoktorantów.Należypodkreślić,żetenastawienianiemająswoichźródełwpodzialebadańnapodstawoweistoso-wane.Możnawprawdziepowiedzieć,żeniemusząonebyćrozłączne.Jednakżewpraktycedośćtrudnooichkomplementarność.Orientacjananaukęwyrażasięnastawieniunaosiąganie takichefektówedukacjinastudiachIIIstopnia,którewyrażająsięwstawianiunowychpytań,odkrywaniunowychterytoriówpoznaniaorazstawianiuryzykownychhipotez,doświadczaniuniepewnościiradościodkry-wania.Orientacjanarynekzaśwyrażasięwkształtowaniukompetencjiwyma-ganychdorozwiązywaniadoraźnychproblemówsprawdzonychiuznanychprzezautorytetywskazywanychprzez interesariuszyzewzględuna ichekonomicznelubpolitycznepotrzeby,atakżewnastawieniunamaksymalizacjęwielkoścido-tacjizbudżetunakształceniedoktorantów.Wtymkontekściemożnapostawićpytanieoto,którazorientacjiprzeważawpodejściudostudiówIIIstopnia.

Wśródkonsekwencjiutrudnieńpołączeniatychdwuinteresówmożnawska-zaćmiędzyinnyminiewspółmiernośćnakładównakształcenienastudiachdokto-ranckichzrzeczywistymiichkosztami.Orientacjananaukęikształceniekompe-tentnychbadaczyprzynosizwykleodroczonyefekt.Zarównokompetencjedok-torów,jakiefektyichpracybadawczejniezawszeprzyczyniająsiębezpośrednio,anawetwkrótkimczasiedospektakularnychodkryćizastosowańocharakterzerynkowym. Zastosowaniewieluwyników badań cechuje odroczeniew czasie.Nierzadko stawiane przez badaczy problemy są niedostrzegane, niezrozumiałenawetdlaautorówstrategiirozwojuróżnychsferżycia,atakżeosóbdecydują-cychofinansowaniuprojektówbadawczych(wtymniemałejgrupyrecenzentówwnioskówograntynaukowe).Świadcząo tymmiędzy innymidanedotyczącewynikówkonkursównagrantydlamłodychbadaczy(PRELUDIUM–napro-jektybadawcze realizowaneprzezosoby rozpoczynającekarieręnaukowąnie-posiadającestopnianaukowegodoktora).WpaneluHS6,doktóregoskładanesąwnioski w dyscyplinie Pedagogika (HS6_8doHS6_12)orazsocjologia i psycho-logia,spośród74aplikacjidofinansowaniazostałozakwalifikowanych14(http://www.ncn.gov.pl/aktualnosci/2013-04-29-wyniki-konkursow,dostęp15.08.2013).Oznacza to,że tylkocopiąty(19%)wniosekskładanyprzezmłodychbadaczy

3 J.P. Myklebust: Industial PhD score high on employment and income, “UniversityWorldNews”,1stofSetpember2013,no285.


podlegafinansowaniuzbudżetunauki.Wpołączeniuzograniczonymdostępemdostypendiówdoktoranckich(obrazujątodanenarys.2)sytuacjatasprawia,żeczęstodoktoranci,byutrzymaćsięwczasiestudiówinierzadkopokryćkosztyswoichbadańpodejmująsięróżnychpraczarobkowych,niezawszezwiązanychzestudiowanądyscypliną.

Rys. 3. Pomoc materialna dla doktorantów

Żródło:opracowaniewłasnenapodstawie:Szkoły wyższe i ich finanse w 2011 r. GUS, Warszawa 2012.

JakpiszeW.W.Jędrzejczak:„wprawdzie(pracazarobkowa,dop.M.Cz-W)dajetopewnedoświadczenieżyciowe,aleodciągaoryginalneumysłyodtworze-nia.Jeślijużpojawisięmyśltwórcza,tonarealizacjęrzeczywiścieoryginalnychpomysłówczęstoniemapieniędzy(W.W.Jędrzejczak,Masa krytyczna, „SprawyNauki”,maj2008)orazczasu”.

Wodpowiedzinapytaniepostawionewtytuletejczęścimożnawięcodpo-wiedzieć,żejakkolwiekstudiadoktoranckienakierunkupedagogikasąpotrzebneszerokiemuspektrum interesariuszy (używającsłownictwaneoliberalnejnowo-mowy),todrogadostopnianaukowegowtejdyscypliniewymagaoddoktoranta(inierzadkojej/jegorodziny)dużejdeterminacjiiwysiłków(takżefinansowych).

NAPIęCIAMIęDZYADMINISTROWANIEMIAUTONOMIą WKSZTAŁCENIUMŁODYCHBADACZY

Kolejnym wątkiem analizy specyfiki studiów III stopnia – doktoranckichna kierunku pedagogika jest organizacja i zakładane efekty kształcenia. Cen-tralnezarządzaniewtymzakresiesprawia,żewuczelniachmamydoczynieniaz administrowaniem studiami doktoranckimi, dopasowywaniem ich organizacji


do wymagań zawartych w formalnych przepisach, które nie zawsze nadążajązadynamikązmiany,zarównownauce,jakiwwarunkachżycia.Wrezultaciemamy do czynienia z dwoma komplementarnymi zjawiskami, a mianowicie: nie-stabilnością inadmiaremprawa(A.Kojder,Nadmiar prawa, w: K. Frysztacki, P.Sztompka(red.),Polska na początku XXI wieku: przemiany kulturowe i cywili-zacyjne, KomitetSocjologiiPAN,Warszawa2012).Zobydwomatymizjawiska-mimamydoczynieniawnauceiwszkolnictwiewyższym.Jednymzprzykładówniestabilnościjestniemalnieustanne„doskonalenie”/nowelizowanieustawyPra-wooszkolnictwiewyższymorazrozporządzeń,wtymrozporządzeńwsprawiestudiówdoktoranckich(projektostatniegoogłoszonyzostał6grudnia2012r.).Bezprzeprowadzeniapełnegocyklujednychzmianpodejmowanesąinicjatywyich nowelizacji, modernizacji, przemian. W rezultacie uczestniczymy w perma-nentnej zmianie bez poczucia podmiotowego sprawstwa i bez ponoszenia od-powiedzialnościzawypełnianieadministracyjnychzobowiązań.Drugiezjawisko–nadmiarprawa–zdaniemAndrzejaKojderawyrażasięwzbytdużejliczbie– w stosunku do koniecznych potrzeb – ustaw, przepisów, procedur i instrumen-tówkontrolnych (tamże).Konsekwencją tego jest brak, a conajmniej znaczneograniczeniegotowościdopodejmowaniaoddolnych,podmiotowych inicjatyworazwystępowaniezmianprzystosowawczych,doktórychZ.Kwiecińskizalicza:akomodacje, adaptacje i asymilacje (Z.Kwieciński,Zmiany w edukacji. Próba bilansu dwóch dekad, w:K.Frysztacki,P.Sztompka(red.),Polska na początku XXI wieku: przemiany kulturowe i cywilizacyjne, Komitet Socjologii PAN, War-szawa2012).

Nastawienie na dostosowanie, na kształtowanie kompetencji pragmatycz-nych oraz zachowanie transmisyjnego paradygmatu wiedzy pewnej i ustalonej nie sprzyjatwórczościnaukowej,wychodzeniupozawyznaczoneformalniepoleak-tywnościpoznawczejiedukacyjnej.Tworzeniewarunkówdoświadczaniaprzezdoktorantówtego,cobyło/jestudziałemichnauczycielijestpewnądrogądoogra-niczeniaichotwartościnanoweproblemybadawczeinoweźródłahipotez,wyj-ściapozato,cosądostępnewuniwersytecietraktowanymjakoprzedsiębiorstwo.Tymczasemcorazwiększąrolęodgrywaumiejętnośćorganizowaniawarunkówprowadzeniabadań,współpracywzespołachbadawczych(wtyminterdyscypli-narnych),komunikowania iupowszechnianiawynikówbadań,nie tylkowśro-dowiskunaukowymorazstawianianowychpytańbadawczychwykraczającychpoza tradycyjne ramy dyscypliny, dziedziny i obszaru nauki. Wymaga to nowego podejściazarównodoorganizacjitegoetapukształcenia/uczeniasię,jakidoorga-nizacjiwarunkównabywaniakompetencjibadacza.Todrugiewiążesięzezmianąkoncepcjiopiekunanaukowego,któregotradycyjnarolamistrzamaszansębyćposzerzonaonowedziałania inowepostawy.Niebagatelną rolęw tej zmianiemożeodegraćkoncepcjazadańformalniewprowadzanegopromotorapomocni-czego – nowegownaszej tradycji uczestnika procesu kształtowania i rozwojukompetencji badawczych, w których istotne znaczenie ma widzenie badanych


zjawiskwszerokimkontekścienauki.Takoncepcjawmoimprzekonaniumożebyćinteresującymprzedmiotemdebatywśródakademickichpedagogów,nietylkowodniesieniudowłasnejdyscypliny,alewkontekściepedagogikiszkoływyższej,akademickiegokształceniaiuczeniasię.Problematykanowychformwsparciadok-torantówwrealizacjiichprojektówbadawczychorazzachowaniarównowagimię-dzyformalnymprogramemstudiówiaktywnościąbadawcząbyłamiędzyinnymiprzedmiotemdebatywczasieVIDorocznegoSpotkaniaEUA-CDE,jakieodbyłosięnaUniwersytecieWarszawskimwdniach18–19czerwca2013r.

Wdyskusjinadźródłamiiprzejawaminapięćmiędzyautonomiąakademickąi nadmiarem centralnego administrowania w odniesieniu do studiów doktoranc-kichważnymzagadnieniem są efekty edukacjimłodychbadaczy formułowanewkategoriitypówracjonalności.WspółczesnakoncepcjawywiedzionazKrajo-wychRamKwalifikacjiwyraźniewskazujenaorientacjęnaracjonalnośćinstru-mentalną,zarównowpodejmowaniuproblematykibadawczej,jakimetodologii.Taorientacjazjednejstronywpisujesięwparadygmattransmisyjny,wktórymna czoło wysuwa się podążanie za Mistrzem, powtarzanie jego doświadczeńiw najlepszymprzypadkumoże prowadzić najwyżej dowykształcenia erudy-typragnącegopewności istałości(F.Znaniecki:Uczeni polscy a życie polskie, [w:] Społeczne role uczonych, Wybór,wstęp,przekładtekstówiredakcjanauko-waJ.Szacki,PWN,Warszawa1984,s.250).Orientacjanaracjonalnośćinstru-mentalnąuwidaczniasięijestutrwalanamiędzyinnymiwrecenzjachprojektówbadawczych,aplikacjiogranty itp.Wyjściepozaadministracyjniewyznaczonegranice dyscypliny naukowej czy to w aspekcie merytorycznym, czy metodolo-gicznymczęstoskutkujeodrzuceniemprojektu.

Z drugiej strony orientacja ta ogranicza kształtowanie i wykorzystywaniew badaniach podejmowanych przez doktorantów racjonalności emancypacyj-nejwyrażającej sięwodwadze, innowacyjności i krytycznej refleksji,w prze-kraczaniuograniczeńtkwiącychzjednejstronywustawachirozporządzeniach,zdrugiejzaśwtradycji,bynierzecskostnieniuwzorówbadańnaukowych.Wy-pełnianieprzezdoktorantaijegoopiekuna/opiekunówzadańwyznaczonychpla-nem i programem studiów, zwłaszcza tymwprost i dosłowniewywiedzionymzrozporządzeńMinistraNaukiiSzkolnictwaWyższegoorazzorientowanymnaekonomiczneaspektystudiówdoktoranckich(toznaczymaksymalizacjęzyskówuczelniiadministracjicentralnej,anienastawienienawysokąjakośćpoczątkówkarierbadawczych)czynizkształceniadoktorówpedagogiki (inietylko)proces(amożeproceder?)reprodukcjidotychczasowychdoświadczeń,atakżefragmen-taryzacjiwiedzyowarunkachrozwojuosobyizmianyspołecznej.

KONKLUZJE

Poszukiwanie odpowiedzi na postawione w tytule pytanie wymaga szerokiej dyskusjinatematspecyfikiipotencjalnychefektówstudiówdoktoranckich.Niejesttodyskusjaprowadzonawyłączniewśródpedagogów,alewobecwagibadań


w procesie zmiany edukacyjnej na wszystkich szczeblach systemu edukacji oraz w różnych obszarach jednostkowego i zbiorowego życiawłaśniew tej dyscy-plinienaukowejinatymkierunkukształcenianabieraszczególnegoznaczenia.Poprzeztakądebatępowstajezjednejstronymożliwośćskorzystaniazdobrychdoświadczeń innychorganizatorów studiówdoktoranckich (krajowych i zagra-nicznych), z drugiej zaś szansa ekstrapolacjiwłasnych dobrych idei i praktyk.Przedewszystkimwidzępilnąpotrzebęrozstrzygnięcianapięciamiędzyadmini-stracyjniewyznaczanymiprogramamiedukacjimłodychbadaczyaautonomicz-nymiprojektamiwtymzakresie.Odnosisiętozwłaszczadodwutendencjiwy-stępującychwspółcześniewkształceniudoktorantów,amianowicie:interdyscy-plinarnościiumiędzynarodowienia. W naukach o edukacji znajdziemy wiele argumentówprzemawiającychnarzeczwdrożenia tych tendencji–pedagogikajestwszaknaukąpogranicza,jestznaturyswejinterdyscyplinarna.Jesttakżejakonaukaspołecznauwikłanawdziejącesięzdarzeniaiprocesyozróżnicowanymzasięgu–odlokalnegopoglobalny.Toczynizniejotwartepoleinterdyscyplinar-ności tworzonejwiedzy ibadańorazumiędzynarodowieniakształcenia ikarierbadawczych. Tymczasemw dotychczasowych doświadczeniach kształcenia nastudiachdoktoranckichprzeważajątakie,którecechujewąskoprofilowość,homo-genicznośćizanurzeniewtradycji.Towarzyszytemuniskamobilnośćwramachsubsydiowanych programów MOST i ERASMUS. Niewykluczone, że jednązprzeszkódmobilnościwkraju izagranicą jest (moimzdaniemzupełnienie-uzasadniony)lękprzeddrenażemmózgów.Skutkujetoograniczeniemmożliwo-ścikontaktówzinnymibadaczamiorazkulturamiedukacyjnymiibadawczymi.Miejscetegozajmujeswoisty„chówwsobny”,reprodukcyjnośćlokalnychwzo-rów kształcenia i badań. Interdyscyplinarność i umiędzynarodowienie studiówdoktoranckichmogątezjawiskazłagodzić, jakkolwiekniemożnaichuznaćzapanaceumnaistniejącewarunkipoczątkukarierbadawczych.

Wśródprzykładówjednejztychtendencji,amianowicie;interdyscyplinar-ności(orazswoistejponadregionalności)wkształceniumłodychbadaczynależywskazać funkcjonującą jużod27 lat formę, to znaczyLetniąSzkołęMłodychPedagogów. Ze względu na jej specyfikęmożna uznać ją za komplementarnądo lokalnychstudiówdoktoranckich. Jednakżezewzględunaproporcję liczbyuczestników do liczby doktorantów na kierunku pedagogika jest to tylko namiast-kaprzekraczaniaadministracyjnychramkształcenianastudiachdoktoranckich.

W odniesieniu do nauk o edukacji taka inicjatywa została podjęta przezkonsorcjum,wskładktóregowchodząuczelniez5państw,wtymDolnośląskaSzkołaWyższa (http://www.edite.eu/edite_consortium/UNIVERSITIES; dostęp12.07.2013r.).KonsorcjumtorealizujeprojektEDiTE(EuropeanDoctarate InTeacherEducation).Celemtegoprojektujesttworzenieoryginalnego,interdyscy-plinarnegoimiędzynarodowegoprogramukształceniabadaczyedukacji,wedu-kacji i dla edukacji bazującegona ścisłych związkachbadań i praktyki eduka-cyjnej, ponadgranicznej wymianie wiedzy i dobrych praktyk w tym zakresie oraz wypracowaniewspólnegoprogramustudiówdoktoranckichdlabadaczyoświaty


iedukacji.Jesttojedynieprzykładrealizacjiwskazanychtendencjiwprojektowa-niu studiów doktoranckich uznanych za pierwszy etap kariery badawczej.

Wformalnych(międzyinnymiwEUA-CDE)iwnieformalnychdebatachpostulujesiępowstanie swoistego „TraktatuzMaastrichtdlaedukacjiinauki”,azwłaszczautworzenieobszarukształceniaibadańbezgranicwewnętrznych(cowiążesięztworzeniemEOSW/EHEAorazEPB/ERA)orazumacnianiespójnościnaukowejispołecznej.WskazanywyżejprojektEDiTE,atakżeinneinicjatywyiprogramyrealizowanejużwpolskichuczelniachsądrogądoziszczeniasięidei„Traktatu zMaastrichtdla edukacji i nauki”.Wymaga to jednakporozumieniawsprawie specyfikimasykrytycznejwnaukachoedukacjiorazzmniejszeniaprzywiązaniasięorganizatorówiuczestnikówstudiówdoktoranckichdoadmi-nistracyjniewyznaczanychramfunkcjonowaniategoetapuformalnejedukacji.

BIBLIOGRAFIA

Czerepaniak-Walczak M., Trzeci poziom edukacji akademickiej czy kształcenie młodych bada-czy? Krajowe Ramy Kształcenia dla studiów doktoranckich„StudiaPedagogiczne”2013,nrXXV.

JędrzejczakW.W.,Masa krytyczna, „SprawyNauki”,maj2008.Kojder A., Nadmiar prawa, [w:]K.Frysztacki,P.Sztompka(red.),Polska na początku XXI

wieku: przemiany kulturowe i cywilizacyjne, KomitetSocjologiiPAN,Warszawa2012.KwiecińskiZ.,Zmiany w edukacji. Próba bilansu dwóch dekad, w: K. Frysztacki, P. Sztomp-

ka(red.),Polska na początku XXI wieku: przemiany kulturowe i cywilizacyjne, Komitet Socjologii PAN,Warszawa2012.

Ustawaoszkolnictwiewyższymz12września1990roku(Dz.U.Nr65,poz.385zpóźn.zm.).Ustawaz14marca2003r.ostopniachnaukowychitytulenaukowymorazostopniachitytule

wzakresiesztuki,Dz.U.Nr65,poz.595zpóźn.zm.Informacja o wynikach rekrutacji na studia na rok akad. 2012/13 w uczelniach nadzo-

rowanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego http://www.nauka.gov.pl/g2/orygina-l/2013_05/2c9dcb54750b1bea5b1e3c22cad6f20a.pdf(dostęp20.02.2013.

Komunikat Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 3 września 2013 r. w sprawie wykazu nadanych stopni doktora, Dz.U.MNiSWz20września2013,poz.54.

http://www.ncn.gov.pl/aktualnosci/2013-04-29-wyniki-konkursow,dostęp15.08.2013.http://horizon2020projects.com/es-marie-sklodowska-curie-actions-interviews/on-the-hori-

zon-marie-curie-actions/dostęp:10.07.2013.http://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/2c9dcb54750b1bea5b1e3c22cad6f20a.pdf

(dostęp20.02.2013r.).EuropeanDoctorateinTeacherEducation,http://www.edite.eu/edite_consortium/UNIVER-

SITIES;dostęp12.07.2013r.

Author:Maria Czerepaniak-WalczakTitle:Doctoralprogramsinthesystemofhighereducationandtheknowled-

gesociety:whoandwhyneedsaPhDinthefield/inthedisciplineofPedagogyKeywords: doctoral education PhD in Pedagogy, critical mass, interdiscipli-

narity, internationalization Discipline:PedagogicsLanguage:PolishDocumenttype:Article


AbstractInthistextistakentheissueofdoctoralstudiesasthehighestlevelofformal

education aswell as the first stage of their research careers.Use the categoryof “criticalmass” I put questions about the PhD program in the discipline ofPedagogy.Oneofthecontextofanalysisof“criticalmass”isthenumberofthepedagogystudentsIandIIdegreeandthesocialcontextsofeducationaswellasemployabilityqualifiedpedagogs.Then,Iask,whoandwhyneedsaPhDinpedagogy. At the end I discuss the European trends in doctoral education with comparing it to the dominance the administrative and bureaucratic approach to doctoral studies in Poland.

STUDIA DOKTORANCKIE W SYSTEMIE SZKOLNICTWA...

Documents

Transcript of STUDIA DOKTORANCKIE W SYSTEMIE SZKOLNICTWA...