NICHGLAS COPERNICUS UNIVERSITY Students' Society of Art Conservation

STUDENTS ON CONSERVATION

VOL. 2

Proceedings of the 2nd Polish Students Conference on Historical Monuments Conservation

Toruń, 24-26 February 2000

edited by

Tomasz Korzeniowski

Toruń 2000

UNIWERSYTET MIKOŁAJA KOPENIKA Koło Naukowe Studentów Konserwacji Dzieł Sztuki

STUDENCI O KONSERWACJI

Tom 11 Materiały

11 Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Studentów Konserwacji Zabytków

Toruń, 24-26 lutego 2000 r.

pod redakcją Tomasza Korzeniowskiego

Toruń 2000

Wydawca Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Wydział Sztuk Pięknych, Instytut Zabytkozanwstwa i Konserwatorstwa, Koło Naukowe Studentów Konserwacji Dzieł Sztuki

Współpraca wydawnicza Gdański Oddział Towarzystwa Opieki nad Zabytkami;

"Głos Uczelni". Pismo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Adres redakcji Koło Naukowe Studentów Konserwacji Dzieł Sztuki UMK

87-100 Toruń, ul. Sienkiewicza 30/32 tel./fax: (0-56) 622-49-77;

e-mail: knskds@cc.uni.torun.pł

Recenzenci artykułów (strony) prof. dr hab. Marian Arszyński (85-98), mgr Wojciech Chrościcki (35 1-358), dr inż. Andrzej Deneka ( 129-140), mgr Elżbieta Graboś ( 113-128), prof. dr hab. Jerzy Kolendo (23-46), mgr Maria Lubryczyńska (309-332), dr Jadwiga Łukaszewicz (181-230), ad i. Wiesław Procyk (l 53-166), mgr Robert Rogal (7-22), dr Halina Rosa (359-376), prof. dr Maria Roznerska (333-350), mgr M. Rudy (67-84; 99-112; 237-250; 257-292; 377-412), dr Jan Salm (141-152), adi. Janusz Smaza (167-180) , mgr Elżbieta Szmit-Naud (25 1-256), ad i. Jadwiga Wyszyńska (47-66) , mgr inż . arch. Bożena Zimnowoda-Krajewska (231-236)

Konsultant naukowy wydania dr hab. Jerzy Ciabach

Tłumaczenia angielskie mgr Anna Wróbel

Na pierwszej stronie okładki: starożytne popiersie ze zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu (fot. MN Poznań) Na czwartej stronie okładki: miniatura indyjska z XVII w. (fot. J. Czuczko)

© Copyright by Koło Naukowe Studentów Konserwacji Dzieł Sztuki UMK

Toruń 2000

ISBN 83-912696-1-2

PUBLIKACJĘ WYDANO DZIĘKI FINANSOWEJ POMOCY

Generalnego Konserwatora Zabytków Ministerstwa Edukacji Narodowej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika

Wydziału Kultury Turystyki i Sportu Urzędu Miejskiego w Toruniu

• Wytwórni Klejów i Zapraw Budowlanych

ISPO Polska sp. z o.o.

Wydanie I. Nakład l 000 egz. Skład, łamanie i opracowanie graficzne: Sebastian Dudzik

Druk: Zakład Poligraficzno-Wydawniczy POZKAL w Inowrocławiu

Wykonanie przygotowalni i naświetlenie: Studio Grafiki Komputerowej "Artpress" s.c., 88- 100 Inowrocław, tel./fax (052) 354-95-1 O

STUDENCI O KONSERWACJI

Tom 11 Materiały 11 Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej

Studentów Konserwacji Zabytków, Toruń , 24-26 lutego 2000 r.

Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Katedra Konserwacji i Restauracji Rzeźby Kamiennej i Elementów Architektury

Irma Fuks

Nagrobek Ludwiki Kierbedź z Cmentarza Powązkowskiego w Warszawie. Problemy konserwatorskie

Nagrobek powstał po śmierci 19-letniej Ludwiki Kierbedź, która zmarła w 1872r. Pomnik nagrobny ufundowała matka Ludwiki -Józefa z Bonkowskich. Ludwika była bratanicą słynnego budowniczego nieistniejącego mostu na Wiśle -Stanisława Kierbedzia. Kuzynka Eugenii, żony Stanisława- fundatorki gmachu Akademii Sztuk Pięknych przy ul. Wybrzeże Kościuszkowskie 37 w Warszawie, gdzie obecnie mieści się Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki. Kompozycja jest formą eklektyczną łączącą cechy neogotyckie i klasyczne. Siedmioelementowa forma przypomina starożytne stele nagrobne cippusy - prostopadłościenne pomniki nagrobne, z inskrypcją w centrum i skromną dekoracją rzeźbiarską określoną przeważnie omamentyką roślinną. Składa się

z podstawy, na niej spoczywa dwustopniowa baza, pośrodku której umieszczono wapienną aplikację kartusza herbowego Ślepowrona. Najbardziej dekoracyjna jest frontowa płaszczyzna trzonu z dekoracyjnym owalnym wieńcem. Wewnątrz naturalistycznej dekoracji z kwiatów i liści znajduje się pole inskrypcyjne. U szczytu wieńca umieszczono fotografię zmarłej. Nad trzonem zwieńczenie lambrekinowe zakończone urną. (11.1) Autor użył dwóch rodzajów materiału kamiennego: elementy nośne (podstawa i dwa stopnie) są wykonane z krzemionkowo - żelazistego piaskowca kwarcowego, natomiast dekoracyjny kartusz herbowy oraz górną część nagrobka sporządzono z opoki janikowskiej

154 Irma Fuks

( detrytycznego wapienia mikrytowego) z niewielką domieszką związków żelaza trójwartościowego (trzon, zwieńczenie zakończone urną). Fugi i elementy nagrobka łączono zaprawa na bazie spoiwa olejnego z wypełniaczem z mączki marmurowej z dodatkiem bieli cynkowej i gipsu jastrychowego (mieszaniny gipsu i wapna). Czarno-bi ałą fotografię ułożono wewnątrz ramki z blachy stalowej, mjedziowanej na prostokątnym kawałktt tkaniny jedwabnej i przykryto szkłem kryształowym. Pole nagrobne otoczone było typowym ogrodzeniem o charakterze funeralnym. Nagrobek posadowiony był na podmurówce z cegieł,

otynkowanej cementem, bez izolacji poziomej i pionowej. Obiekt eksponowany jest w najstarszej południowej części Powązek.

Powązki są miejscem o specyficznych, wręcz ekstremalnych, warunkach fizyko-chemjcznych. Nazwane zostały "największym laboratorium konserwa­torskim na świeżym powietrzu"!. Klimat wielkomiejskj przyczynia się do wzrostu zachmurzenia, częstszych wystąpień mgieł i opadów. Utrzymującej się stale podwyższonej wilgotności sprzyja dodatkowo bujna roś linność Powązek (zieleń

o charakterze parkowym). Gęsta zabudowa architektury cmentarnej ogranicza ruchy powietrza, co sprzyja powstawaniu wilgoci typu kondensacyjnego. Zacienienie i zawilgocenie sprzyjają rozwojowi mikroflory i mikroorganizmów. Badania mikroklimatu przeprowadzone w ramach programu katedry wykazały,

że opady występują średnio 150 dni w roku, w tym śnieg zalega ok. 60-70 dni , do tego mgła ok. 43dni w roku. W wilgoci typu kondensacyjnego i w wodzie opadowej powstają agresywne kwasy z bezwodników kwasowych. Mgła jest groźniejsza, gdyż kropelki mgły stają się ośrodkami powstawania roztworów kwasów o większym stężeniu niż w wodzie deszczowej. Pomiary wykazały, że jej pH równe jest 3(czyli silnego kwasu).

Bardzo groźnym czynnikiem niszczącym jest śnieżna powłoka,

szczególnie dla elementów wapiennych, z których wykonywane są powszechnie zwieńczenia nagrobków. To magazyn związków chemicznych, które w skonden­sowanej formie działają na powierzchnię co prowadzi do lokalnych wyługowań. Woda działa również mechanicznie na obiekty. Największe zniszczenia dokonują się w okresie zimowym (przyczyną są wysokie wahania temperatury i towarzyszące temu zmiany fizyczne wody). Najbardziej podatny na te zmiany jest wapień. Występujące w powietrzu zanieczyszczenia są w 70% efektem natężenia transportu samochodowego. Odpowiedzialne za ten stan są

substancje pochodzące z parującego paliwa, niepełnego i pełnego jego spalania. Środki transportu emitują pyły, substancje smoliste, i gazy: CO, C02, NOx, zw. Pb

i S02• Usytuowanie cmentarza u zbiegu bardzo ruchliwych ulic: Powązkowskiej

1 A. Roman i W. Procyk, Młodzi konsenvatorzy na Powązkach, [w:] Nasza pamięć ... 25 lat odnowy Powązek, Warszawa 1999, s.78

Nagrobek Ludwiki Kierbedź z cmentarza Powązkowskiego w Warszawie 155

i Okopowej, oraz bliskie sąsiedztwo licznych elektrociepłowni, ciepłowni, elektrowni i zakładów przemysłowych powoduje wysoki poziom zanjeczyszczenia powietrza i dwukrotnie wyższy opad pyłów na terenie cmentarza (zwłaszcza w najstarszej części). Dla przykładu podam kilka wartości, które są najlepszym miernikiem stanu zanieczyszczenia środowiska. Stężenie C02 osiąga 221 O rug1m3/dobę podczas gdy norma wynosi 1350 mglm3/dobę.

Chwilowe stężeni e NOx l ,5mgfm3/30 minut i przekraczało ponad 2x

dopuszczalną normę- 0,6mglm3. Stężenie CO i związków ołowiu 4x przekraczało nonny: dla CO = 5,8 mgfm3

(nonna wynosi 3mglm3), dla zw. Pb =2, lfm3 (nie ma normy występowania ołowiu w powietrzu). S02 = O, 116 mgfm3 (2x przekroczona norma - 0,064mgfm3frok,

Opad pyłów = 500t/km2/rok (norma wynosi 250t/km2/rok) NOx = 0,032mg/m3/rok, l ,5x przekroczona jest norma stężenia wynosząca

0,022mg!m3Jrok. w okresie zimowym występuje zwiększenie stężeń co2 i NOX 2 (bezwodniki

kwasowe). Tragiczna sytuacja obiektu powodująca rozpad substancji zabytkowej nagrobka, zdecydowała, że znalazł on się wśród grupy nagrobków, objętych specjalnym programem badawczym katedry. Program ten dotycz analiz zależności pomiędzy budową technologiczną, warunkami ekspozycji a procesami zniszczenia. W przypadku omawianej kompozycji szczególny nacisk kładziony był na wzajemne oddziaływanie wapiennych i piaskowcowych elementów obiektu a ekstremum panującym na cmentarzu . Na ogólny, zły stan zachowania obiektu miały wpływ w.w. czynniki. Efektem tych zjawisk były liczne silnie skonsolidowane z podłożem czarne naskorupi­enia, konglomeraty pyłów zespolonych węglowodorami i zanieczyszczeniami organicznymi. Obiekt zniszczony był w około 40%. Liczne ubytki mechaniczne powstały w trakcie działań wojennych, korozji stalowych elementów wewnątrz obiektu oraz pod wpływem fizyko-chemicznego działania wody. Największym zniszczeniom uległy elementy wykonane z wapienia. Dekoracja rzeźbiarska na każdym z tych elementów uległa rozmyciu, a rysunek ornamentów zatarty głównie na krawędziach (11.2-3). Typowe zmiany struktwy wewnętrznej w elementach zwieńczenia wywołane zostały przez korozję bolca. Na skutek tych naprężeń,

destrukcji blokowej uległa finezyjnie wyrzeźbiona urna. (Il.4-5) Runęła

2 A. Zambrzycka, Znaczenie mikroklimatu w procesie niszczenia kamiennych obiektów zabytkowych na przykładzie Cmentarza Powązkowskiego w Warszawie, [w:] Szwka cmen­tarna. Sympozjum międzynarodowe. Dokumenty, Wrocław 1995, s. 299

156 Inna Fuks

ze zwtenczenia i niszczała w polu grobowym. Liczne ubytki mechaniczne na elementach wapiennych nagrobka były wynikiem działań wojennych, korozji wewnątrz obiektu i mechanicznego działania wody wynikających ze specyficznego mikroklimatu Powązek. [Również bolec w szczycie urny był analogicznym powodem uszkodzenia

elementu wieńczącego urnę, którego nie odnaleziono. Prawdopodobnie był to krzyż.] Najmniejszy i najbardziej wdzięczny element z wapienia- herb, dotknęły

największe zniszczenia. (Zachowało się ok. 50% materiału kamiennego, lecz jedynie 30% było czytelne. Zniszczenia dotyczyły głównie warstwy powierzchniowej elementu z zachowaniem jego ogólnej formy. Brakowało górnej części tarczy herbowej wraz z dużym fragmentem wyrzeźbionego na niej kruka. [Destrukcji uległy elementy korony (sterczyny), a także fragmenty labrów oraz

klejnotu powyżej.] Zniszczenia piaskowcowych elementów podstawy i stopni w niewielkim stopniu dotyczyły pionowych i poziomych płaszczyzn. Na powierzchni poszczególnych elementów nagrobka, w zależności od materiału skalnego, utworzyły się różnego rodzaju nawarstwienia.(ll.8) Na wapieniu zaszły zmiany typowe dla erozji tej skały eksponowanej w w.w. ekspozycji zewnętrznej. Destrukcja tych elementów wapiennych i transport produktów tych przemian spowodowały erozję

piaskowca. Obiekt nosił ślady prób reanimacji wizerunku estetycznego. Ubytki uzupełniono zaprawą gipsowo- wapienną. Zaprawą cementową wypełniono

ubytki podczas tynkowania podmurówki, na styku płyt. Użyto również farb olejnych. Warstwa szarej farby osiągała grubość 5 mm, działając jak nawarstwienie. Dezintegracja kamienia pod uszczelniającą powłoką farby olejnej spowodowała rozwarstwienie i odpadanie fragmentów dekoracji rzeźbiarskiej. Podobne procesy doprowadziły do destrukcji herbu. [Silnie zdezintegrowana część górna odłamała się, a pozostała część detalu była

czytelna dzięki skonsolidowanym, twardym nawarstwieniom w warstwie powierzchniowej kamienia. Migracja spoiwa z podpowierzchniowej warstwy wapienia ku powierzchni, spowodowała jego niedobór wewnątrz elementu - materiał skalny był w wielu miejscach zdezintegrowany i zubożony o spoiwo (osypywał się pod dotknięciem), często wypłukany przez wodę opadową. Efektem końcowym były odstające łuski lub pustki powietrzne powstałe między kamieniem a zwartym i twardym nawarstwieniem powierzchniowym, zawierającym resztki uszczelniających powłok olejnych]. Nieco inny charakter, miały nawarstwienia na piaskowcu. Transport produktów wietrzenia znajdującego się powyżej materiału wapiennego i powolne gromadzenie się na powierzchni elementów z piaskowca poniżej, powodowały zmianę procesów wietrzeniowych tychże elementów (tzn. nawarstwienia zawierały

gips mimo nieobecności wapnia w spoiwie piaskowca). Fiaskowiec pokrywały

Nagrobek Ludwiki Kierbedź z cmentarza Powązkowskiego w Warszawie 157

ciemnoszare nawarstwienia mocno scalone z podłożem. Po obu stronach herbu i w środkowej partii stopnia występowały spęcherzone, łuszczące się nawarstwienia gipsowe o czarnej barwie. (Woda gruntowa migrowała na wysokość 60-1 00 cm). Wzdłuż granicy podsiąkania kapilarnego dookoła obu elementów powstały ciemne nawarstwienia skorupiaste i powierzchniowe ubytki formy po złuszczeniu nawarstwień z ogromną zawartością soli. Agresywne sole: siarczany, azotany, azotyny, chlorki i węglany, które migrowały i osadzały się na powierzchni w postaci nawarstwień lub pozostając wewnątrz obiektu. Badania chemiczne wykazały, że największe ilości soli znajdowały się w najbardziej zniszczonych elementach wapiennych: herbie (5,47% wagowych), dwukrotnie większa ilość siarczanów, chlorków i czterokrotnie azotanów, niż w pozostałych elementach. W umie zawartość soli wynosi: 6%- 4,33% wagowych. Najwięcej soli znaleziono w zwieńczeniu lambrekinowym - w niektórych partiach aż 64,265%. Fiaskoweowa baza, w której był osadzony herb w 3,45%). Przy dolnej krawędzi trzonu dochodziło do 17,59%. A w głębszych partii kamienia 8,18% - 2,54% (ok. 2cm). Fiaskoweowe stopnie- 5,13o/lr' 2,4%). W przypadku podstawy materiał pochodzący z tyłu nagrobka zawiera tylko 0,67% soli, natomiast w sąsiedztwie cementowego kitu, aż 4,42%. Bardziej zasolone są partie frontowe nagrobka, zwłaszcza w miejscach nacieków gipsowych. W herbie znalazła się największa ilość azotanów (O - 4 mg l 1), bardzo duża ilość siarczanów (do 50 mg l 1) i chlorków (3 - 6 mg l l). W trzonie znajdowały się duże ilości tych soli, dotyczy to zwłaszcza górnych partii elementu do 50 mg l l siarczanów, 6 - l O mg l l chlorków. W pozostałych elementach znajdują się zbliżone ilości poszukiwanych soli. Na wszystkich płaszczyznach kompozycji , w zależności od orientacji w przestrzeni i ukształtowania formy rozwijały się obficie kolonie mikroorga­nizmów. Wszelkie zagłębienia formy pokryte były luźno zalegającym organ­icznym osadem (ziemia, resztki roślin). Daleko posunięte zmiany wietrzeniowe zniwelowały pierwotny efekt plastyczny kompozycji. Z racji skomplikowanego charakteru wietrzeniowych przemian, które zaszły na powierzchni i w strukturze obiektu. Pomnik ten został zakwali­fikowany do programu prac konserwatorskich katedry. W związku z powyższym założono, że nie ma możliwości przeprowadzenia wnikliwej konserwacji in situ. Dlatego też obiekt zdemontowano i przewieziono do pracowni Katedry Konserwacji Rzeźby Kamiennej i Elementów Architektury. [Wykonano szereg badań mikrochemicznych (m.in. analizę jakościową i ilościową soli).] Zdemontowano fotografię, którą przekazano do specjalistycznej konserwacji w pracowni Konserwacji i Restauracji Grafiki i Starych Dmków Uest w trakcie konserwacji) (ll.3). Ze względu na bujny rozwój form organicznych na obiekcie

158 Inna Fuks

- przeprowadzono zabiegi o intensywnym charakterze. Osłabione fragmenty zabezpieczono kitami o charakterze prewencyjnym (o spoiwie syntetycznym z mączką wapienną). Herb dodatkowo nasączono, w celu wzmocnienia struktural­nego metodą próżniową, preparatem krzemoorganicznym Funcosil Steinfestiger 300 (Remmers, Niemcy) (II. 7). Elementy nagrobka zostały oczyszczone metodami mechanicznymi i chemicznymi. Do zmiękczenia i usunięcia nawarstwień oraz przemalowań użyto gotowych preparatów. Po oczyszczeniu wszystkie elementy odsolono metodą swobodnej migracji soli. Fragmenty herbu sklejono, a brakujące fragmenty zrekonstruowano według projektu w kicie mineralnym. Nie zachowane fragmenty urny zrekonstruowano w wapieniu janikowskim. Proces rekonstrukcji przebiegał stopniowo, w oparciu o analizę formy rzeźbiarskiej zachowanej na powierzchni kompozycji. Mniejsze ubytki uzupełniano w kitach na bazie spoiw syntetycznych i mineralnych. Masy barwiono pigmentami naturalnymi. Fleki i kity zunifikowano kolorystycznie (Il.ll ). Wykonano hydrofobizację nagrobka preparatem Ahydrosil Z z katalizatorem produkcji krajowej [Instytutu Chemii Przemysłowej

w Warszawie]. Środek ten jest najefektywniejszy ze wszystkich stosowanych w czasie 20 letniego okresu działań konserwatorskich na Powązkach.

Impregnację przeprowadzono w optymalnych warunkach. Penetracja tego preparatu miała charakter powierzchniowy - max. na kilka cm w głąb.

Po zakończeniu zabiegów konserwatorskich przeprowadzono montaż elementów pomnika w pierwotnym miejscu ekspozycji.

Literatura

l. Biernatowie A. i B. , Cmentarz Powązkowski w Warszawie, Materiały inwen­taryzacyjne. T. l , kwatery 1-14, Warszawa 1980, 2. Boniecki A., Herbarz Polski, Warszawa 1899 3. Cmentarz Powązkowski w Warszawie, Warszawa 1982 4. Dudziński S., Alfabet heraldyczny, Warszawa 1997 5. Górzyński S., i Kochanowski J., Herby polskiej szlachty, Warszawa 1997 6. Kolbuszewski J., Cmentarze, Wrocław 1996 7. Kozakiewicz S., Słownik terminologiczny Sztuk Pięknych, Warszawa 1969 8. Michałowska H., [w:] Encyklopedia populama PWN, Warszawa 1984, s.612 9. Nasza Pamięć. 25 lat odnowy stotych Powązek, Warszawa 1999 l O. Niesiecki K., Herbarz Polski. T. VIII, Lipsk 1841 , rep. Warszawa 1979 11. Cesterrei cher- Mołlwo M., Leksykon symboli, przeł. J. Prokopiuk, Warszawa 1992 12. Petrozalin- Skowrońska, Encyklopedia Warszawy, Warszawa 1997 13. Piwocki K., Historia Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie 1904-1964, Wrocław 1965

Nagrobek Ludwiki Kierbedz z cmentarza Powl!Zkowskiego w Warszawie 159

14. Slownik terminologiczny Sztuk Pi~knych, Warsz.awa 1996 15. Szenic S., Cmentarz Powqzkowski (1851-1890), Warszawa 1981 16. Trf(towska - Zambrzycka A., Degradacja srodowiska na Cmentarzu Powqzkowskim. Wplyw zanieczyszcze1i atmosferycznych na przyk/adzie obiektow zabytkowych, [w:] Aneks do pracy magisterskiej na Wydzjale Konserwacji i Restauracji Dziel Sztuki w Katedrze Konserwacji i Restauracji Rzezby Kamiennej i Element6w Architektury, Warszawa 1989 17. Waldorff J., Cmentarz powqzkows/...7 w Warszawie, Warszawa 1982 18. Winniczuk L., Slownik kttltuty antycznej, Warszawa 1969

Jrma Fuks

The gravestone of Ludwika Kierbedi from Pow:tZki Cementery in Warsaw. Conservation problems

The paper presents the analysis of biochemical problems in urban condition' The conservation of the gravestone of Ludwika Kierbedi; from Powctzl-.1 Cemetery in Warsaw has been preceded by detailed studies of interdependency between technological construction, exposition conditions and destruction processes. Particular attention has been drawn to the interaction between limestone and sandstone elements and the extreme prevailing at the cemetery.

Conservation works have been carried out gradually, and to a vast extent. They involved object dismantling and transport, surface cleaning, desalting, crack filling and reconstruction, structural strengthening, surface and structural hydrophobization, colour unification of fillers, as well as the assembly of the object at Powctzki Cemetery.

160 Inna Fuks

n. l. Nagrobek Ludwiki Kierbedź, zm. w 1872 r. Stan obiektu z 1997 r. Cmentarz Powązkowslci w Warszawie. Fot. Marcin Witkowski

l l.

2.

Wap

ienn

y he

rb w

pi

asko

wco

wym

st

opni

u.

Stan

pr

zed konserwacją-

l 997

r.

FoL

Mar

cin

Witk

owsk

i [J

. 3.

Fr

agm

ent

trzo

nu (

foto

graf

ia z

mar

lej)

. St

an p

rzed

konscnvacją

-19

97 r

. Fo

L M

arci

n W

itkow

ski

z l)) ~ er

~

i"

t-'

c Q.

~.

~

~

CD a- CD

Q.

N•

N

(") 8 CD

i=! s ;::J

l)) .."

o i ~ "' c. CD

~

~ ~ .., (

/)

N

l)) ~

~·

>-

0\

.._.

162 Irma Fuks

11. 4. Urna w trakcie konserwacji. Fot. I. Fuks i M. Rajewska

Ił. 5. Urna w trakcie konserwacji. Fot. I. Fuks i M. Rajewska

''1

II.

6. H

erb

-st

an p

o ko

nser

wac

ji 1

998

r. R

ekon

stru

kcja

w

kic

ie m

iner

alny

m.

Fot

. I.

Fuk

s i

M.

Raj

ewsk

a

11. 7

. U

rna

-sta

n p

o k

onse

rwac

ji w

199

8 r.

Rek

onst

rukc

ja

w w

apie

niu

jani

kow

skim

i k

itach

min

eral

nych

. Fo

t. l.

Fuks

i M

. R

ajew

ska

i t""

c Q.

~ 8:

~

n g- ~

N o 3 n c ~ "' o ~ ~

o ~ "' c. n ~

~ @

"' ~ ~ n;

·

0'1 w

164 lrma Fuks

11. 8. Nagro.bek Ludwiki Kierbedź (fragment l stopnia). Stan przed konserwacją, widoczne zniszczenia i zaczernienie powierzchni. Fot. Marcin Witkowski

Ił. 9. Fragment zwiel1czenia. Stan przed konserwacją. Fot. Marcin Witkowski

II.

l O.

Nag

robe

k L

. K

ierb

ed.

Stan

z 1

999

r. po

zam

on­

tow

aniu

(pr

zed

fugo

wan

iem

. Fo

t. In

na F

uks

[J.

11.

Obi

ekt

po p

owtó

rnym

mon

tarz

u na

Powązkach.

Sta

n z

1999

r. F

ot.

l1m

a F

uks

~

~

o eT

~

l' c o. ~ ~

~

~

eT

o o.

N·

N

()

3 o "' ~ t;'l "' o ~ ~ 8 ~ "' c. ~ ~ ~ "' (;! t;'l ~

;:;·

,_.

0\

Vl