Struktura magii. Kszta³towanie ludzkiej psychiki, czyli wiêcej ni¿ NLP. Czê�æ 1Autor: Richard Bandler, John GrinderT³umaczenie: Joanna Krzemieñ-RuscheISBN: 83-246-0849-4Tytu³ orygina³u: The Structure of MagicFormat: A5, stron: 344

Jak modelowaæ ludzkie nastawienie, zachowanie i sposób my�lenia?

� Odnajdowanie cz³owieka w jego w³asnym �wiecie � Warsztat psychoanalityka �wnikanie w metamodele i przekszta³canie percepcji � Wprowadzanie rozmówcy w now¹ rzeczywisto�æ

W tej ksi¹¿ce Richard Bandler i John Grinder krok po kroku opisuj¹ proces celowego przekszta³cania ludzkiej psychiki. Nazywaj¹ po imieniu to, co wielu psychologów uznaje za nieuchwytne. W za³o¿eniu ksi¹¿ka ta skierowana by³a do terapeutów chc¹cych udoskonaliæ swój warsztat pracy. Jednak jej oryginaln¹ wersjê chêtnie czytaj¹ tak¿e osoby, które nie studiowa³y psychologii i nie korzysta³y wcze�niej z technik NLP.

�Struktura magii� Czê�æ 1� poszerzy Twoje zdolno�ci analizowania ludzkiej natury. Sprawi, ¿e zaczniesz dostrzegaæ ró¿nicê miêdzy dwoma �wiatami: rzeczywisto�ci¹ obiektywn¹ i t¹, któr¹ ka¿dy tworzy sam dla siebie. To w³a�nie zaburzenia w konstruowaniu w³asnego modelu �wiata s¹ �ród³em wewnêtrznych cierpieñ cz³owieka i konfliktów miêdzyludzkich. Na szczê�cie �wiadomo�æ istnienia rozbie¿no�ci miêdzy �wiatem a jego obrazem daje nam fantastyczn¹ mo¿liwo�æ zwrócenia na to uwagi osobie prze¿ywaj¹cej trudno�ci, co pomaga jej w przezwyciê¿aniu w³asnych ograniczeñ.

Kluczowe zagadnienia omawiane ksi¹¿ce to:

� tworzenie w³asnej mapy �wiata (gdzie siê podzia³a rzeczywisto�æ?), � magiczna semantyka (s³owa-zaklêcia otwieraj¹ce ludzki umys³), � rozgryzanie ludzi (psychoanaliza z elementami NLP), � zmienianie przez do�wiadczanie (dostarczanie umys³owi doznañ powoduj¹cych

trwa³e zmiany).

S P I S T R E Ś C I • • • • • • • • • • • • • • • • •

Podziękowania ............................................................ 11

Przedmowa .................................................................. 13

Wprowadzenie ............................................................ 15

Wstęp .......................................................................... 19

Ostrzeżenie dla Czytelnika ......................................... 23

Rozdział 1. Struktura wyboru ..................................... 29Doświadczanie i postrzeganie jako aktywny proces ................ 34Jak w krzywym zwierciadle, przez okulary norm

społecznych ............................................................................. 36Jak w krzywym zwierciadle, przez okulary norm

indywidualnych ....................................................................... 41Modele i terapia ......................................................................... 43Co z tego wynika? ...................................................................... 51

Rozdział 2. Struktura języka ....................................... 53Metamodel języka ...................................................................... 58Wybrane zasady dotyczące procesów językowych u ludzi ...... 59

Struktura magii. Kształtowanie ludzkiej psychiki, czyli więcej niz NLP

8

Model transformacyjny .............................................................. 63W ogólnym zarysie ..................................................................... 75Podsumowanie ............................................................................ 78

Rozdział 3. Struktura magii ........................................ 79Metamodel .................................................................................. 81Struktura głęboka i to, co poza nią ............................................ 89Kwestionowanie struktury głębokiej ........................................ 93Podsumowanie .......................................................................... 104W ogólnym zarysie ................................................................... 104

Rozdział 4. Zaklęcia do rozwoju potencjału ............ 107Ćwiczenie A .............................................................................. 108Pominięcie ................................................................................ 110Zniekształcenia — nominalizacje ............................................ 132Ćwiczenie B .............................................................................. 139Uogólnienia ............................................................................... 141Poprawność semantyczna ........................................................ 165Poprawność dla celów terapii .................................................. 183Ćwiczenie C ............................................................................. 184

Rozdział 5. Struktura magii w praktyce ................... 187Stenogram nr 1 ......................................................................... 189Stenogram nr 2 ......................................................................... 220

Rozdział 6. Stając się uczniem czarnoksiężnika ...... 251Drugi składnik — struktury odniesienia ................................ 254Odgrywanie — natychmiastowa powtórka doświadczenia ... 265Fantazja kierowana — podróż w nieznane ............................. 268Paradoksy terapeutyczne ......................................................... 273

Spis treści

9

Różne mapy tego samego terytorium ...................................... 278Kongruencja ............................................................................. 280Terapia rodzinna ...................................................................... 284Podsumowanie .......................................................................... 286

Konkluzja .................................................................. 289

Załącznik A Krótki zarysgramatyki transformacyjnej ................. 293

Poprawność i struktura składnikowa ....................................... 296Synonimia ................................................................................. 312

Glosariusz .................................................................. 331

Bibliografia ................................................................ 335

R O Z D Z I A Ł 1 • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Struktura wyboru

Działania niemal tajemniczej natury, które przebiegają odwrotnieniż zwyczajowo przyjęte, w sposób mniej lub bardziej paradoksal-ny... Są to metody, które mogłyby sprawiać na obserwatorachwrażenie magicznych — gdyby nie to, że oni sami znają ich tajnikilub równie dobrze opanowali ten sam mechanizm.

H. Vaihinger, The Philosophy of „As If”1

Z szeregów ważnych postaci współczesnej psychologii wyłoniło sięobecnie grono charyzmatycznych supergwiazd. Wygląda na to, żeludzie ci wykonują zadania psychologii klinicznej z łatwością i roz-machem godnymi terapeutycznego magika. Zagłębiają się w cierpie-nie, ból i otępienie innych, przekształcając ich brak chęci do życiaw radość, żywotność i wiarę w moc nadziei. Mimo że podchodzą doswej pracy w różny sposób, wszystkich ich łączy niepowtarzalny czari moc. Sheldon Kopp opisał swoje kontakty z taką osobą w książceGuru:

Perls charakteryzował się niebywale silną, dającą się odczućosobowością, niezależnością ducha, skłonnością do podejmowania

1 Hans Vaihinger, The Philosophy of „As If”, Routledge, Kegan and Paul, Ltd.,

London 1924, s. 11.

Struktura magii. Kształtowanie ludzkiej psychiki, czyli więcej niz NLP

30

ryzyka, które podpowiadała mu intuicja, oraz ogromną umiejętno-ścią nawiązywania głębokiego kontaktu z każdym, kto był otwarty,aby z nim pracować…Obserwowanie innych ludzi przechodzą-cych przez takie doświadczenia sprawia, że można zalać się łzami,poczuć się wyczerpanym albo doznać przypływu radości. Jegointuicja była tak genialna, a stosowane techniki tak potężne, żeczasem wystarczyły mu minuty, żeby dotrzeć do człowieka znaj-dującego się w trudnym położeniu. Bez względu na to, jak bardzoktoś był zablokowany, zesztywniały, umarły dla świata, szukającypomocy, a jednocześnie obawiający się zarówno jej, jak i związa-nych z jej przyjściem zmian, Perls stawiał mu trudne pytanie, poczym czynił swą magię. Jeśli jego pacjent chciał współpracować,wyglądało to tak, jakby Perls musiał tylko wyciągnąć rękę, chwy-cić za suwak otwierający fasadę tego człowieka i pociągnąć w dółtak szybko, że jego umęczona dusza wypadała na podłogę pomię-dzy nimi2.

Perls nie był i z pewnością nie jest jedynym terapeutą dysponującymtaką magiczną wręcz mocą. Virginia Satir oraz inni znani terapeucirównież zdają się mieć magiczne przymioty. Negowanie posiadaniatych zdolności albo nazywanie ich po prostu talentem, intuicją lubgeniuszem jest równoznaczne z ograniczeniem własnego potencjałuterapeuty. Czyniąc tak, tracimy szansę nauczenia się, jak przychodzą-cym do nas ludziom dostarczyć doświadczeń, które mogą okazać siępomocne w dokonaniu zmian, co z kolei pozwoli im w pełni cieszyćsię życiem. Celem niniejszej książki nie jest zakwestionowanie ma-gicznego charakteru naszych przeżyć w kontakcie z czarodziejamiterapii, lecz właśnie pokazanie, że uprawiana przez nich magia — 2 Sheldon Kopp, Guru, Bantam, New York, 1976, s. 146.

Struktura wyboru

31

podobnie jak w przypadku innych wyrafinowanych działań ludzkich,takich jak twórczość malarska, komponowanie muzyki albo loty naKsiężyc — ma swoją strukturę i w związku z tym można się jejnauczyć, przy założeniu, że posiada się odpowiednie ku temu zdol-ności. Nie możemy też zagwarantować, że po przeczytaniu tej książ-ki Czytelnik posiądzie te cechy. W szczególności nie chcemy spra-wiać wrażenia, że odkryliśmy jedyne słuszne lub najskuteczniejszepodejście do psychoterapii3. Pragniemy tylko przedstawić określonyzestaw narzędzi, które naszym zdaniem kryją się w działaniach sku-tecznych terapeutów, aby umożliwić Czytelnikowi rozpoczęcie lubkontynuację nigdy niekończącego się procesu udoskonalania, wzbo-gacania i poszerzania umiejętności potrzebnych do świadczeniapomocy ludziom.

Ponieważ ten zestaw narzędzi nie jest oparty na żadnej dotych-czas opisanej teorii psychologicznej ani podejściu terapeutycznym,chcielibyśmy przedstawić skrócony przegląd procesów psycholo-gicznych, na podstawie których stworzyliśmy te narzędzia. Nazywa-my to modelowaniem procesu.

Jak w krzywym zwierciadle

Kiedy aktywnie włącza się logika, zmienia ona to, co jest dane,i powoduje, że odłączamy się od rzeczywistości. Nie potrafimynawet opisać podstawowych procesów zachodzących w psyche,nie natykając się na każdym kroku na ten niepokojący — a może

3 W rzeczy samej w książce tej będziemy dowodzić, że wyrażenia takie, jak słuszne

podejście lub najskuteczniejsze podejście to wyrażenia niepełne. Aby można byłouznać je za pełne, należałoby zapytać: Podejście do czego? Słuszne dla kogo?Najskuteczniejsze w porównaniu z czym? Najskuteczniejsze wobec czego? Nakońcu książki znajduje się słowniczek trudniejszych terminów, do korzystaniaz którego serdecznie zachęcamy w przypadku wystąpienia nowego lub nieznanegoterminu.

Struktura magii. Kształtowanie ludzkiej psychiki, czyli więcej niz NLP

32

pomocny? — czynnik. Kiedy tylko w obrębie psyche znajdzie sięjakieś odczucie, wciągane jest w wir procesów logicznych. Psychezazwyczaj z własnej woli zmienia zarówno to, co jest dane, jak i to,co jest przedstawione. W tym procesie należy rozróżnić obydwiete rzeczy: po pierwsze, rzeczywiste formy, w których dokonuje sięzmiana; po drugie, wyniki otrzymane z danych wyjściowychw efekcie tej zmiany.

Zorganizowane działanie funkcji logicznej ściąga do siebiewszystkie odczucia i tworzy własny, wewnętrzny świat, którycoraz bardziej oddziela się od rzeczywistości, niemniej w pewnychpunktach przylega do niej tak ściśle, że dochodzi do ustawicznegoprzenikania między tymi dwoma światami. Z trudem daje sięzauważyć, że działamy na podwójnej scenie — w naszym wła-snym świecie wewnętrznym (który — rzecz jasna — zostajeprzez nas uprzedmiotowiony jako świat postrzegania zmysłowe-go), a także w zupełnie odmiennym świecie zewnętrznym.

H. Vaihinger, The Philosophy of „As If”4

W historii cywilizacji niejednokrotnie zwracano uwagę, że istniejezasadnicza różnica między światem rzeczywistym a ludzkim do-świadczaniem tego świata. My jako ludzie nie odnosimy się bezpo-średnio do świata. Każdy z nas tworzy sobie jego wyobrażenie, w któ-rym żyje — oznacza to, że tworzymy mapę lub model i działamy natej podstawie. Nasze wyobrażenie świata w dużym stopniu decydujeo sposobie jego doświadczania oraz o tym, jak będziemy ten światodbierać i jakie będziemy dostrzegać dla siebie możliwości.

4 Hans Vaihinger, The Philosophy of „As If”, op. cit., s. 159 – 160.

Struktura wyboru

33

Należy pamiętać, że przedmiot świata idei jako całość [mapa lubmodel — przyp. autorów] nie stanowi portretu rzeczywistości —byłoby to absolutnie niewykonalne — lecz ma nas wyposażyćw narzędzie, które ułatwi poruszanie się po świecie.

H. Vaihinger, The Philosophy of „As If”5

Nie istnieją dwie osoby, które miałyby identyczne doświadczenia.Model, który tworzymy, aby łatwiej nam było poruszać się po świe-cie, częściowo opiera się na indywidualnych doświadczeniach.W związku z tym każdy z nas może stworzyć inny model świata,w którym wszyscy żyjemy — i tym samym zamieszkać w nieco innejrzeczywistości.

…należy odnotować istotną cechę map. Mapa nie jest terytorium,które przedstawia, ale — jeśli jest właściwa — ma podobną doniego strukturę, dzięki czemu jest użyteczna…

Alfred Korzybski, Science & Sanity6

Tutaj chcielibyśmy zamieścić dwie uwagi. Po pierwsze, niezbędnejest rozróżnienie między światem a modelem lub wyobrażeniemświata. Po drugie, modele świata, które każdy z nas sobie tworzy,będą się od siebie różniły. Istnieje szereg sposobów ich klasyfikacji.

5 Tamże, s. 15.6 Alfred Korzybski, Science and Sanity, The International Non-Aristotelian Library

Publishing Company, Lakeville, Connecticut 1933 (w wydaniu czwartym tejpozycji, które zostało opublikowane przez Institute of General Semantics,Chicago 1958, cytat ten znaleźć można na stronach 58 – 60) — przypisuzupełniony przez redakcję.

Struktura magii. Kształtowanie ludzkiej psychiki, czyli więcej niz NLP

34

Dla naszych celów podzieliliśmy je na trzy obszary7: ograniczenianeurologiczne, ograniczenia społeczne oraz ograniczenia indywi-dualne.

DOŚWIADCZANIE I POSTRZEGANIEJAKO AKTYWNY PROCESOgraniczenia neurologiczneWeźmy pod uwagę systemy receptorów człowieka: wzrok, słuch,dotyk, smak i węch. Istnieją zjawiska fizyczne znajdujące się pozazakresem powyższych pięciu obszarów czuciowych. Przykładowofale dźwiękowe zarówno poniżej 20 okresów na sekundę, jak i powy-żej 20 000 okresów na sekundę są niesłyszalne dla człowieka. Jednakte zjawiska fizyczne pod względem struktury są takie same, jak faleznajdujące się pomiędzy granicznymi dla nas wartościami (fale nazy-wane przez nas dźwiękami). Układ wzrokowy człowieka jest w stanierejestrować wyłącznie fale pomiędzy 380 a 680 milimikronów.Fale o długościach nie mieszczących się w tym przedziale nie sąwidzialne dla ludzkiego oka. Stąd wniosek, że postrzegamy jedynieczęść ciągłego zjawiska fizycznego, co wynika z genetycznie uwarun-kowanych ograniczeń neurologicznych.

7 Chcemy zaznaczyć, że naszym zdaniem podział (sposobów tworzenia przez

każdego z nas modelów świata różniących się między sobą) na trzy kategoriejest przydatny dla celów przedstawiania kwestii modelowania przez człowieka.Nie chcemy przez to powiedzieć, że przedstawione przez nas trzy kategorieróżnic są jedynymi możliwymi i słusznymi ani że jest to wyczerpujący sposóbrozumienia procesu modelowania. Nie chcemy również powiedzieć, że te trzykategorie można we wszystkich przypadkach skutecznie od siebie odróżnić.Zgodnie z przedstawianymi tu zasadami modelowania podział ten ma pomócjedynie w zrozumieniu samego procesu modelowania.

Struktura wyboru

35

Ciało ludzkie jest wrażliwe na dotyk — kontakt z powierzchniąskóry. Zmysł dotyku jest doskonałym przykładem na to, jak ogromnywpływ na doświadczenie człowieka wywiera układ nerwowy. Pod-czas serii doświadczeń8 ponad sto lat temu Weber dowiódł, żedokładnie ta sama sytuacja ze świata rzeczywistego odbieranajest przez człowieka jako dwa zupełnie różne doznania dotykowe.Podczas badań Weber stwierdził, że zdolność odczuwania dotykujednocześnie w dwóch miejscach na powierzchni skóry różni siędiametralnie w zależności od tego, gdzie jesteśmy dotykani. Naj-mniejsza odległość pomiędzy dwoma punktami odczuwana jakodotyk w dwóch różnych miejscach musi być trzydzieści razy większana ramieniu niż na małym palcu, by człowiek mógł odczuć to w tensam sposób. Ten mechanizm sprawia, że ta sama sytuacja (w kate-goriach świata rzeczywistego) postrzegana jest jako dwa zupełnieróżne doznania wyłącznie z uwagi na działanie naszego układunerwowego. Ten sam dotyk, który na małym palcu odczuwany jestjako dotyk w dwóch różnych punktach, na ramieniu odbieranyjest jako dotyk w jednym punkcie. Świat rzeczywisty pozostajeniezmienny, ale odbiór tego świata zmienia się diametralnie, gdyżjest funkcją układu nerwowego.

Podobne różnice między światem rzeczywistym a odbiorem tegoświata można wykazać w przypadku innych zmysłów9. Z ograniczeńnaszej percepcji najlepiej zdają sobie sprawę naukowcy przeprowa-dzający doświadczenia fizyczne i opracowujący maszyny pomagająceczłowiekowi przezwyciężać te ograniczenia. Zbudowane przez nichurządzenia odbierają zjawiska pozostające poza zasięgiem naszych

8 Edwin G. Boring, A history of experimental psychology, Appleton-Century-Crofts,

New York 1957, s. 110 – 111 — przypis uzupełniony przez tłumacza.9 Tamże.

Struktura magii. Kształtowanie ludzkiej psychiki, czyli więcej niz NLP

36

zmysłów albo wykraczające poza naszą zdolność rozróżniania i przed-stawiają je w formie sygnałów możliwych do odczytania — w postacifotografii, ciśnieniomierzy, termometrów, oscyloskopów, licznikówGeigera czy detektorów promieniowania alfa. To pomaga uświado-mić sobie, że różnice między naszymi modelami świata a światemjako takim wynikają po części z natury naszego układu nerwowego,który systematycznie zniekształca i ignoruje spore części realnegoświata. W rezultacie ogranicza to zakres możliwych ludzkich doznań,a także odpowiada za rozbieżności między zjawiskami faktyczniezachodzącymi w świecie realnym a doświadczeniem ludzkim.W rezultacie nasz układ nerwowy, pierwotnie uwarunkowany gene-tycznie, stanowi pierwszy zestaw filtrów, które odróżniają świat(terytorium) od naszych wyobrażeń świata (czyli mapy).

JAK W KRZYWYM ZWIERCIADLE,PRZEZ OKULARY NORM SPOŁECZNYCHOgraniczenia społeczne

„[Uczynilibyśmy dobrze, rozważając poważniej niż dotąd wysu-niętą przez Bergsona teorię pamięci i postrzegania zmysłowego.]Sugerował on, że funkcją mózgu, układu nerwowego i organówzmysłowych jest przede wszystkim selekcja, a nie tworzenie. Każ-dy człowiek jest w każdym momencie zdolny pamiętać wszystko,co mu się przydarzyło, i spostrzegać wszystko, co się dzieje gdzie-kolwiek we wszechświecie. Funkcją mózgu i układu nerwowegojest chronienie nas przed przytłaczającym, mogącym przyprawićo dezorientację wpływem tej masy w głównej mierze bezużytecz-nej i nieistotnej wiedzy poprzez wyłączenie większości z tego, cow przeciwnym razie nieustannie spostrzegalibyśmy i zapamięty-

Struktura wyboru

37

wali, oraz pozostawienie tylko bardzo małego i szczególnegowycinka, który miałby praktyczne znaczenie. Zgodnie z tą teorią,każdy z nas jest potencjalnym Wolnym Umysłem. Aby umożliwićprzetrwanie biologiczne, Wolny Umysł musi ulec transformacji zapośrednictwem redukującego zaworu mózgu i układu nerwowego.Skutkiem tej redukcji jest ledwie sączący się bezwartościowystrumyczek takiej świadomości, która pozwala zachować życie napowierzchni danej nam planety. W celu formułowania i wyrażaniatreści zredukowanej świadomości, człowiek wynalazł oraz nie-skończenie rozbudował owe systemy symboli i zawarte w nichfilozofie, które nazywamy językiem. Każda jednostka jest zarazembeneficjentem i ofiarą tradycji językowej, w jakiej się rodzi —beneficjentem o tyle, o ile język otwiera dostęp do nagromadzo-nych zapisów doświadczeń innych ludzi, ofiarą o tyle, o ile utwier-dza ją w przekonaniu, że zredukowana świadomość jest jedynąświadomością — i zniekształca jej poczucie rzeczywistości, tak iżjest aż nazbyt skłonna brać swe koncepcje za dane, swe słowa zarzeczywiste zjawiska.

Aldous Huxley, Drzwi percepcji. Niebo i piekło10

Druga przyczyna istnienia różnic między naszym doświadczaniemświata a światem rzeczywistym wynika z ograniczeń społecznych lubfiltrów („okularów norm społecznych”). Określamy je mianem czyn-ników społeczno-genetycznych11. Pod pojęciem genetyki społecznej

10 Aldous Huxley, Drzwi percepcji. Niebo i piekło, tłum. Piotr Kołyszko, Przedświt,

Warszawa 1991, s. 14 – 15.11 Przyjęliśmy tu dziwnie brzmiący termin — genetyka społeczna — aby

przypomnieć Czytelnikowi, że ograniczenia społeczne dotyczące zachowaniaczłonków społeczeństwa wywierają głęboki wpływ na kształtowanie ichpercepcji — tak samo jak ograniczenia natury neurologicznej. Ponadto

Struktura magii. Kształtowanie ludzkiej psychiki, czyli więcej niz NLP

38

rozumiemy wszystkie kategorie filtrów, których oddziaływaniu pod-legamy jako członkowie systemu społecznego: nasz język, przyjętesposoby postrzegania i wszystkie podtrzymywane przez społeczeń-stwo fikcje.

Być może najbardziej rozpowszechnionym społeczno-genety-cznym filtrem jest system językowy. W ramach poszczególnychsystemów językowych część bogactwa naszych doznań związana jestz liczbą rozróżnień możliwych w pewnym obszarze odczuwania12.W maidu, języku Indian amerykańskich z rejonu północnej Kali-fornii, do opisania całego spektrum kolorów służą tylko trzy sło-wa13. Za pomocą tych słów całe spektrum dzieli się na następująceczęści (podane tu polskie odpowiedniki stanowią ich największeprzybliżenie):

ograniczenia neurologiczne, pierwotnie warunkowane genetycznie, podlegajązakwestionowaniu i zmianie tak samo, jak ograniczenia pierwotnie uwarunkowanespołecznie. Przykładem niech będzie ogromny sukces nauki w zakresie zyskaniaświadomej kontroli nad częścią wegetatywnego układu nerwowego, zarównou ludzi (chociażby fale alfa), jak i u innych gatunków. Te fakty wskazują,że ograniczenia neurologiczne także można zakwestionować.

12 Jest to zaledwie jeden z większej liczby oczywistych sposobów zwyczajowegokształtowania percepcji przez język (John Grinder, Suzette Elgin, A Guide toTransformational Grammar, Holt, Rinehart and Winston, New York 1973, s. 6 – 7,a także prace Benjamina Whorfa i Edwarda Sapira).

13 Tak naprawdę z czysto lingwistycznego punktu widzenia w języku maidu istniejątylko dwa słowa opisujące kolory — lak i tit. Trzecie słowo przedstawione w tymtekście to złożenie, składające się z dwu morfemów o odrębnych znaczeniach:tu – mocz oraz lak – czerwony. Jednakże to, co nas interesuje, to nie analizajęzykoznawcza, ale charakterystyczna percepcja osoby posługującej się na co dzieńjęzykiem maidu. Informacje na ten temat uzyskaliśmy od Williama Shipleyaz Uniwersytetu Kalifornijskiego w Santa Cruz.

Struktura wyboru

39

Podczas gdy ludzie w ramach widzialnego spektrum są w stanierozróżnić 7 500 000 odcieni14, osoby władające na co dzień językiemmaidu zwyczajowo określają swoje wrażenia kolorystyczne za pomo-cą trzech kategorii, jakie oferuje im ich język. Te trzy słowa na okre-ślenie koloru muszą pokryć ten sam zakres wrażeń odbieranychw świecie rzeczywistym, który zwykle opisuje się za pomocą ośmiukolorów. Wynika to z faktu, że osoba władająca językiem maiduzwykle uświadamia sobie tylko trzy kategorie doświadczania koloru,podczas gdy przeciętny Europejczyk ma do dyspozycji o wiele wię-cej kategorii. To pozwala mu wyrobić sobie bardziej zróżnicowanąpercepcję. A więc w przypadku, gdy Europejczyk opisze dwa obie-kty jako różne (np. książka żółta i książka pomarańczowa będą dlaniego obiektami o różnych barwach), dla osób mówiącym językiemmaidu będą to takie same obiekty (dwie książki w kolorze tulak).

W odróżnieniu od ograniczeń neurologiczno-genetycznychograniczenia społeczno-genetyczne można dość łatwo przezwycię-żyć. Najlepiej świadczy o tym fakt, że jesteśmy w stanie władać wię-cej niż jednym językiem — czyli potrafimy stosować więcej niżjeden zestaw społeczno-językowych kategorii lub filtrów przy kate-goryzowaniu doświadczeń, które będą stanowić nasze wyobrażenieświata15. Weźmy na przykład najzwyklejsze zdanie: Książka jestniebieska. Niebieski to nazwa koloru, której używamy w odniesieniudo pewnej części kontinuum światła widzialnego. Zwiedzeni struktu-rą języka, dochodzimy do wniosku, że niebieski stanowi właściwośćobiektu nazywanego przez nas książką, a nie nazwę, jaką nadaliśmyswojemu odczuciu.

14 Edwin G. Boring, A history of experimental psychology, op. cit.15 Osoby płynnie władające kilkoma językami zauważają pewnie, jak zmienia się

ich percepcja świata i własnej osoby, kiedy posługują się poszczególnymi językami.

Struktura magii. Kształtowanie ludzkiej psychiki, czyli więcej niz NLP

40

Z punktu widzenia naszej percepcji substancja o nazwie cukierzawsze wiąże się ze złożonym doznaniem: słodka biel. Następnienasza psyche nadaje temu zestawieniu kategorię przedmiotu i jegoatrybutów: to jest słodkie. W takim przypadku biel występujew roli przedmiotu, słodki zaś stanowi atrybut. Ale psyche znarównież wrażenie bieli z innych przypadków, gdzie występuje onaw roli atrybutu, tak więc również i tutaj zostaje ona ostateczniepotraktowana jako atrybut. Jednak kategoria przedmiot – atrybutnie znajduje zastosowania, jeśli słodki i biały to atrybuty, a niepodano żadnego doznania, które mogłoby stanowić przedmiot.Tutaj na ratunek przybywa nam język i poprzez nadanie nazwycukier umożliwia nam traktowanie pojedynczego doznania jakozestawienia atrybutów. (…) Kto upoważnił myśl, by założyła, żebiel to rzecz, a słodki to atrybut? Jakie ma ona prawo, aby dalejzakładać, że obydwa te słowa stanowią atrybuty, a następniementalnie dodać przedmiot służący jako ich nośnik? Uzasadnienianie można znaleźć ani w samych doznaniach, ani w tym, co uwa-żamy za rzeczywistość. (…) Wszystko, co jest dane świadomości,stanowi doznanie. Dodając przedmiot, do którego doznania mająprzylegać jego atrybuty, myśl popełnia bardzo poważny błąd:hipostazuje doznanie, które w ostatniej analizie okazuje się jedynieprocesem, jako żywotny atrybut oraz przypisuje ten atrybutrzeczy, która albo istnieje jedynie w złożeniu samych doznań, albozostała po prostu dodana przez myśl do tego, czego już doznano.(…) Gdzie podziała się słodycz przypisana cukrowi? Ona istniejetylko w akcie doznania. (…) Tym samym myśl nie tylko zmieniabezpośrednie doznanie, lecz także coraz bardziej oddala się odrzeczywistości i coraz bardziej plącze się we własnych formach.Dzięki umysłowi krytycznemu — mówiąc naukowo — myśl wy-

Struktura wyboru

41

nalazła przedmiot, który ma być przyporządkowany. Ów przed-miot jest fikcją, atrybut sam w sobie jest fikcją i wszystkie ichwzajemne odniesienia są fikcją.

H. Vaihinger, The Philosophy of „As If”16

Kategorie doświadczeń dzielonych z innymi członkami społeczności,w której żyjemy — przykładowo nasz wspólny język — to drugaprzyczyna sprawiająca, że nasze modele świata różnią się międzysobą.

Należy zauważyć, że jeśli chodzi o ograniczenia neurologiczne,w normalnych okolicznościach filtry neurologiczne są takie samew przypadku wszystkich ludzi — jest to płaszczyzna doznań wspólnadla wszystkich przedstawicieli gatunku ludzkiego. Filtry społeczno--genetyczne są takie same w przypadku członków tej samej grupyspołeczno-językowej, ale istnieje ogromna liczba różnych wspólnotspołeczno-językowych. To sprawia, że dzięki drugiemu zestawowifiltrów zaczynamy się od siebie odróżniać jako ludzie. Gdy doświad-czenia zaczynają wyraźnie różnicować, wyobrażenia świata stają sięcoraz bardziej odmienne. Trzeci zestaw ograniczeń — ograniczeniaindywidualne — to źródło najważniejszych różnic między ludźmi.

JAK W KRZYWYM ZWIERCIADLE,PRZEZ OKULARY NORM INDYWIDUALNYCHOgraniczenia indywidualneTrzecią przyczyną, dla której nasze doświadczanie świata może od-biegać od rzeczywistości, jest zestaw filtrów nazywanych ogranicze-niami indywidualnymi. Przez ograniczenia indywidualne rozumiemy 16 H. Vaihinger, The Philosophy of „As If”, op. cit., s. 167.

Struktura magii. Kształtowanie ludzkiej psychiki, czyli więcej niz NLP

42

wszystkie wyobrażenia, które tworzymy jako istoty ludzkie na pod-stawie własnej, niepowtarzalnej historii życia.

Każdy człowiek zdobywa doświadczenia stanowiące jego własnąhistorię, równie wyjątkowe jak odciski palców. Wszyscy mamy jakieśwłasne, oryginalne doświadczenia dorastania i egzystencji — nie madwóch identycznych historii życia. Choć nie można zaprzeczyć ist-nieniu życiowych historii niemal pokrywających się z sobą, zawszebędą się one różniły przynajmniej kilkoma aspektami. Modele czy teżmapy, które tworzymy w trakcie życia, oparte są na indywidualnychdoświadczeniach, a ponieważ pewne aspekty naszych doświadczeńsą niepowtarzalne, pewne części tych modeli świata są wyjątkowe dlakażdego z nas. Wszystkie niestandardowe sposoby, na które wy-obrażamy sobie świat, znajdują odzwierciedlenie w naszym i tylkonaszym zestawie zainteresowań, nawyków, sympatii, antypatii i zasadzachowania. Te różnice sprawiają, że każdy z nas wykreował modelświata, który na pewno w jakiś sposób różni się od modeli światainnych ludzi.

Przykładowo bliźnięta jednojajowe mogą być wychowywanew tym samym domu przez tych samych rodziców i zdobyć niemalidentyczne doświadczenia, ale każde z nich w trakcie obserwacjioddziaływań między rodzicami a resztą rodziny może inaczej odbie-rać rzeczywistość. Jedno z bliźniąt może stwierdzić, że rodzice nigdyza bardzo się nie kochali — wiecznie się sprzeczali i faworyzowalisiostrę-bliźniaczkę. Drugie z nich może być zdania, że rodzice sza-nowali się nawzajem i wszystko szczegółowo omawiali przed podję-ciem decyzji, a poza tym faworyzowali siostrę-bliźniaczkę. Nawet nabardzo zawężającym przykładzie bliźniąt jednojajowych możnawskazać, że ich osobiste doświadczenia dają początek różnicom —jest to efekt stworzenia własnych modeli lub własnego postrzegania

Struktura wyboru

43

świata. W przypadku osób niespokrewnionych, którymi będziemy sięzajmować, różnice między ich osobistymi modelami będą znaczniewiększe i obejmować będą szerszy zasięg doświadczeń.

Trzeci zestaw filtrów, jakim są ograniczenia indywidualne, odpo-wiada za głębokie różnice w sposobach tworzenia przez nas modeliświata. Różnice w modelach mogą albo zmieniać normy (narzuconespołecznie), wzbogacając zarazem doświadczenie, a więc dając więk-szy wybór możliwości działania, albo zubożać doświadczenie w spo-sób ograniczający zdolność do efektywnego działania.

MODELE I TERAPIAJak wynika z naszego doświadczenia, zazwyczaj przychodzą do nasna terapię osoby cierpiące, psychicznie sparaliżowane w obliczu bra-ku wyboru lub wolności działania w życiu. My z kolei dochodzimy downiosku, że to nie świat nagle się skurczył, nie zabrakło też znienackamożliwości wyboru, ale że osoby te nie są w stanie dostrzec sposo-bów i możliwości działania. To wszystko pozostaje dla nich otwarte,ale nie istnieje w ich modelach świata.

Niemal każdy człowiek należący do naszej kultury doświadczaw życiu szeregu zmian i dochodzi do punktów zwrotnych, z którymimusi sobie poradzić. Różne formy psychoterapii przewidują różnekategorie dla tych ważnych momentów. Ciekawe, że niektórymludziom udaje się przejść przez takie okresy zmian niemal beztrudu — osoby te uznają zmiany za okazję do zaangażowaniaogromnej energii i kreatywności. Inni ludzie w obliczu tych samychproblemów doświadczają lęku i bólu — jest to coś, przez co musząprzejść, kiedy zależy im po prostu na tym, żeby przeżyć. Różnicamiędzy tymi dwiema grupami polega naszym zdaniem przede

Struktura magii. Kształtowanie ludzkiej psychiki, czyli więcej niz NLP

44

wszystkim na tym, że ludzie podchodzący kreatywnie do sytuacjistresowych i potrafiący sobie skutecznie z nimi radzić są osobamimającymi bogate wyobrażenia lub modele swojego życiowego poło-żenia. To pozwala im dostrzec szeroki zakres możliwości działania.Natomiast ludzie należący do drugiej grupy odczuwają wyraźny braksensownych opcji i żadna z nich nie wydaje się im dobra — jest topostawa „urodzonej ofiary losu”. Pozostaje nam pytanie: „Jak tomożliwe, że różni ludzie w obliczu tej samej sytuacji zachodzącejw rzeczywistym świecie doświadczają tak różnych przeżyć?”. Na-szym zdaniem dzieje się tak dlatego, że różnica w doświadczaniuwypływa przede wszystkim z różnic w bogactwie ich modeli. Tymsamym powstaje pytanie: „Jak to możliwe, że ludzie dysponują zubo-żonym modelem świata, który staje się przyczyną ich cierpieniaw obliczu świata tak złożonego, bogatego i różnorodnego?”.

Zanim zrozumieliśmy, jak to się dzieje, że niektórzy ludzie trwająw bólu i cierpieniu, najpierw musieliśmy zdać sobie sprawę, że niesą oni źli, szaleni ani chorzy. W rzeczywistości dokonują najlepszegowyboru spośród opcji dostrzeganych w ich własnym modelu świata.Innymi słowy, zachowanie człowieka, jakkolwiek dziwne mogłoby sięna pierwszy rzut oka wydawać, ma sens w kontekście możliwościwyborów dostępnych w danym modelu17. Trudność polega nie natym, że człowiek dokonuje złego wyboru, lecz na tym, że nie mawystarczająco wielu możliwości — nie ma bogato ukształtowanegoobrazu świata. Najbardziej zdumiewającym paradoksem odnośniestanu człowieka jest to, że procesy pozwalające nam przeżyć, rozwi-jać się, zmieniać i doświadczać radości są tożsame z tymi, które każą

17 Problem ten został rozpoznany przez osoby takie, jak Gregory Bateson i R.D.

Laing w badaniach nad rodziną schizofreników. Miłośnicy Sherlocka Holmesaw tym podejściu rozpoznają także jedną z jego zasad.

Struktura wyboru

45

nam utrzymywać zubożony model świata — to nasza zdolność dooperowania symbolami, czyli do tworzenia modeli. Tym samym pro-cesy pozwalające nam realizować najniezwyklejsze czyny jednocze-śnie blokują nasz dalszy rozwój, jeśli popełnimy błąd i pomylimymodel z rzeczywistością. Rozróżniamy trzy podstawowe mechanizmypopełniania tego błędu18: uogólnienie, pominięcie i zniekształcenie.

Uogólnienie to proces, w którym elementy lub fragmenty modeluświata danej osoby odrywają się od pierwotnego doświadczeniai zaczynają reprezentować całą kategorię zjawisk, a to doświadczeniestaje się tylko przykładem. Zdolność do uogólniania ma duże znacze-nie w radzeniu sobie ze światem. Przykładowo może ona okazać sięużyteczna, kiedy pod wpływem oparzenia po dotknięciu gorącejkuchenki stwarzamy uogólnienie, że na gorące kuchenki należy zaw-sze uważać. Jednakże uogólnianie tego doświadczenia do postaciprzekonania, że kuchenki są niebezpieczne i dlatego nie należy ichtrzymać w domu, oznacza niepotrzebne ograniczenie pola działania.

Weźmy przykład dziecka, które po raz pierwszy w życiu bawi sięfotelem bujanym, opiera się mocno plecami i przewraca się. Dzieckomoże dojść do wniosku, że fotele bujane są niestabilne i nie należyich używać. Jeśli jednak w jego modelu świata w jednym workuznajdą się fotele bujane wraz z innym fotelami i krzesłami, wszystkiekrzesła podlegać będą zasadzie: „Nie opierać się plecami!”. Innedziecko, którego model świata przewiduje rozróżnienie między buja-nymi a innym fotelami, będzie miało więcej możliwości działania. 18 Ponownie pragniemy zaznaczyć, że stosowane przez nas kategorie nie narzucają

niczego strukturze rzeczywistości — uznaliśmy je za użyteczne w organizowaniunaszego myślenia i działania, zarówno przy prezentacji tego materiału,jak i w terapii, to znaczy przy opracowywaniu własnego modelu terapii.Podejrzewamy, że większość Czytelników, biorąc pod uwagę zwyczajoweznaczenie tego słowa, będzie postrzegać terminy „uogólnienie” i „pominięcie”jako specjalne przypadki „zniekształcenia”.

Struktura magii. Kształtowanie ludzkiej psychiki, czyli więcej niz NLP

46

Na podstawie własnego doświadczenia sformułuje nową zasadę lubuogólnienie dotyczące wyłącznie foteli bujanych: „Nie opierać sięplecami!”. Tym samym opracowuje bogatszy model, dający większemożliwości wyboru.

Ten sam proces uogólniania może doprowadzić człowieka dosformułowania reguły takiej, jak: „Nie wyrażaj swoich uczuć”. Jeń-cowi wojennemu więzionemu w obozie zasada ta pomoże uniknąćkary i zwiększy szanse przeżycia. Jednakże zastosowanie jej w mał-żeństwie ogranicza potencjał potrzebny do stworzenia harmonijnegozwiązku, pozbawiając któregoś z partnerów możliwości wyrażaniauczuć, co jest niezbędne w tego typu relacjach. W rezultacie czło-wiek ten będzie odczuwał osamotnienie i oderwanie — i będzie czuł,że nie ma wyboru, ponieważ jego model świata nie przewiduje takiejopcji, jak wyrażanie uczuć.

Reasumując, chodzi o to, że ta sama zasada może być użytecznaalbo szkodliwa — w zależności od kontekstu. Nie ma czegoś takiego,jak zawsze słuszne uogólnienie. Każdy model należy oceniać w da-nym kontekście. Uwzględnienie uwarunkowań, w jakich się ukształ-towało ludzkie zachowanie wyglądające na dziwne lub niewłaściwe,stanowi klucz do jego zrozumienia.

Drugim mechanizmem, który możemy wykorzystać na swojąkorzyść albo na swoją zgubę, jest pominięcie. Pominięcie to proces,w którym selektywnie zwracamy uwagę na pewne aspekty doświad-czenia, a inne rugujemy ze świadomości. Weźmy na przykład zdol-ność do prowadzenia rozmowy w pomieszczeniu pełnym rozgada-nych osób — człowiek jest w stanie wychwycić głos jednej,konkretnej osoby i słuchać jej, ignorując wszystkie głosy w tle.Z drugiej strony przy zastosowaniu tego samego procesu ludziepotrafią być głusi na opinie troszczących się o nich i ważnych dla

Struktura wyboru

47

nich osób. Oto przykład: człowiek przekonany o tym, że nie jest wartniczyjej miłości, skarżył się nam na żonę, która w jego mniemaniunigdy nie okazywała mu, że jej na nim zależy. Kiedy odwiedziliśmygo w domu, zdaliśmy sobie sprawę, że tak naprawdę żona wiele razymu o tym mówiła. Jednakże jej komunikaty do niego nie docierały,ponieważ blokowało je stworzone przez niego uogólnienie odnośniepoczucia własnej wartości. On naprawdę nie słyszał tego, co żona doniego mówi. Zweryfikowaliśmy tę tezę, kiedy zwróciliśmy mu uwagęna niektóre komunikaty tego rodzaju. Stwierdził wówczas, że nigdynie słyszał, żeby żona kiedykolwiek coś takiego powiedziała.

Pominięcie redukuje świat do proporcji, które w naszym odczuciujesteśmy w stanie ogarnąć. Taka redukcja może okazać się użytecznaw pewnych kontekstach, ale może też stać się źródłem cierpienia.

Trzeci z procesów modelowania to zniekształcenie, które umożli-wia zmianę odbioru danych sensorycznych. Fantazja na przykładpozwala przygotować się do czekających nas doświadczeń. Ludziezniekształcają rzeczywistość, powtarzając przemowę, którą mająwkrótce wygłosić. To właśnie ten proces pozwala na wszelką twór-czość artystyczną. Niebo w formie przedstawionej przez van Goghapowstało tylko dlatego, że van Gogh potrafił zniekształcić postrzega-nie czasu i miejsca, w którym się znajdował w chwili tworzenia.Podobnie wszystkie wielkie powieści i epokowe odkrycia naukowewymagają zdolności zniekształcania i odmiennej interpretacji rze-czywistości. Za pomocą tej samej techniki ludzie potrafią także ogra-niczać bogactwo swoich doświadczeń. Weźmy ponownie pod uwagęprzykład naszego przyjaciela, o którym była już mowa (dokonał onuogólnienia, że nie jest wart niczyjej miłości). Kiedy wskazywaliśmy,że żona przekazywała mu komunikaty świadczące o jej miłości doniego, on natychmiast je zniekształcał. Za każdym razem, kiedy

Struktura magii. Kształtowanie ludzkiej psychiki, czyli więcej niz NLP

48

usłyszał z ust żony komunikat, który dotychczas podlegał w jegoumyśle pominięciu, odwracał się do nas z uśmiechem i mówił: „Onatak mówi, bo pewnie czegoś ode mnie chce”. W ten sposób mężczy-zna ten dostosowywał sygnały świata zewnętrznego do modeluświata, który sam sobie stworzył. Skutecznie wzbraniał się przedstworzeniem bogatszego wyobrażenia tego świata, uniemożliwiającrozwój bliskich i satysfakcjonujących relacji z żoną.

Człowiek, który został kiedyś odrzucony, dokonuje uogólnienia,że nie jest wart niczyjej miłości. Jego model świata wyposażony w touogólnienie albo pomija komunikaty świadczące o istnieniu uczuciawobec niego, albo uznaje te komunikaty za nieszczere. A skoro nieuświadamia sobie jakichkolwiek komunikatów świadczących o miło-ści do niego, podtrzymuje uogólnienie, że nie jest wart niczyjejmiłości. Sytuacja ta stanowi przykład klasycznej pętli dodatniegosprzężenia zwrotnego (samospełniającej się przepowiedni) lubsprzężenia zwrotnego wyprzedzającego19. Uogólnienia lub oczekiwa-nia stworzone przez daną osobę przefiltrowują i zniekształcają jejdoświadczenia tak, aby były one zgodne z tymi oczekiwaniami.A ponieważ takiej osobie brak doświadczeń, które mogłyby zakwe-stionować jej uogólnienia, oczekiwania są potwierdzane i koło sięzamyka. W ten sposób ludzie podtrzymują swoje zubożone modeleświata.

Przyjrzyjmy się klasycznemu eksperymentowi badającemu nasta-wienie psychiczne czy też oczekiwania:

W ramach eksperymentu psychologicznego, który zasługuje naszersze rozpropagowanie poza kręgiem specjalistów, Bruneri Postman prosili uczestników badania o rozpoznanie serii kart do

19 Pisał o tym m.in. Pribram.

Struktura wyboru

49

gry. Karty pokazywane były im w sposób kontrolowany — każdaz nich widoczna była przez krótką, określoną chwilę. Większośćkart była normalna, ale niektóre z nich zawierały anomalie — naprzykład szóstka pik była w kolorze czerwonym, a czwórka kierbyła czarna. Każda runda eksperymentu polegała na eksponowa-niu karty uczestnikowi w serii stopniowo wydłużanych ekspozycji.Po każdym okazaniu uczestnik mówił, jaką kartę widział, a rundękończono po uzyskaniu dwóch następujących po sobie prawidło-wych odpowiedzi.

Nawet podczas najkrótszych ekspozycji wielu uczestnikówidentyfikowało większość kart, a po niewielkim wydłużeniu jejczasu wszyscy uczestnicy rozpoznawali wszystkie karty. W przy-padku kart normalnych rozpoznania były zazwyczaj prawidłowe,ale najciekawsze jest to, że karty „niezwykłe” były rozpoznawaneniemal zawsze — i to bez widocznego wahania czy zaskoczenia —jako jedne z normalnych kart. Czarna czwórka kier była na przy-kład brana za czwórkę pik lub czwórkę kier. Bez żadnych trudno-ści uczestnicy natychmiast dopasowywali „niezwykłą” kartę dojednej z kategorii pojęciowych znanych z doświadczenia. Nie moż-na było nawet stwierdzić, czy uczestnicy badania widzieli cośinnego, niż rozpoznali. W miarę jak czas okazywania „niezwy-kłych” kart się wydłużał, uczestnicy zaczęli się wahać i wykazy-wać świadomość istnienia anomalii. Przykładowo w obliczu czer-wonej szóstki pik niektórzy z nich mówili: to jest szóstka pik, alecoś z nią jest nie tak — czarny kolor ma czerwoną obwódkę.Dalsze wydłużenie czasu okazywania kart spowodowało jeszczewiększe wahanie i zamieszanie, aż w końcu (czasem dość nieocze-kiwanie) większość uczestników podawała prawidłowe rozpozna-nie bez wahania. Gdy prawidłowo rozpoznali dwie lub trzy

Struktura magii. Kształtowanie ludzkiej psychiki, czyli więcej niz NLP

50

„niezwykłe” karty, nie mieli już trudności z pozostałymi. Jednakżeznalazło się kilku uczestników, którzy w ogóle nie byli w staniedokonać wymaganej korekty w swoich kategoriach pojęciowych.Nawet przy czasie czterdziestokrotnie dłuższym niż czas potrzebnyna prawidłowe rozpoznanie normalnej karty ponad 10% kart„niezwykłych” nie zostało prawidłowo rozpoznanych. Uczestnicy,którym się to nie udało, często doznawali osobistej rozpaczy.Jeden z nich wykrzyknął: „Nie potrafię powiedzieć, co to jest. Towtedy nawet nie wyglądało jak karta. Nie wiem, jakiego jest terazkoloru, i nie wiem, czy to jest pik, czy kier. Nie mam teraz nawetpewności, jak w ogóle wygląda pik. Boże mój!”. W następnymrozdziale będziemy mieli do czynienia z naukowcami, którzyzachowują się w taki sposób.

Czy jako metafora, czy też z powodu dobrego odzwierciedlenianatury ludzkiego umysłu, ten eksperyment psychologiczny dostar-cza nam cudownie prostego i przekonującego schematu procesuodkrycia naukowego. W nauce, tak jak w eksperymencie z kartamido gry, nowość dociera do nas z trudem, spotyka się z oporem,ponieważ pojawia się na tle oczekiwań. Początkowo doświadczanesą tylko zjawiska przewidywalne i normalne — i to nawet w oko-licznościach, w których później odkrywa się anomalie.

Uogólnienie dokonywane przez uczestników tego eksperymentupolegało na założeniu, że możliwe zestawienia koloru i kształtu będązawsze takie same, jak te, których zawsze doświadczali i do którychprzywykli: czarne piki i trefle, czerwone kiery i kara. Swoje uogól-nienia podtrzymywali poprzez zniekształcenie albo kształtu, albokoloru na kartach „niezwykłych”. Wynika stąd, że nawet przy takprostym zadaniu mechanizm uogólnienia i towarzyszący mu proces

Struktura wyboru

51

zniekształcenia nie pozwoliły ludziom prawidłowo rozpoznać tego,co widzieli na własne oczy. Rozpoznawanie dziwnie wyglądającychkart nie ma dla nas większego znaczenia. Ale eksperyment ten w swejprostocie pokazuje te same mechanizmy, które dają nam potencjał dowzbogacenia lub zubożenia tego, co przydarza się nam jako lu-dziom — zarówno wtedy, gdy prowadzimy samochód, jak i wtedy,gdy próbujemy zbudować bliskie związki międzyludzkie — albo(w sensie dosłownym) tego, czego będziemy doświadczać w każdymaspekcie życia.

CO Z TEGO WYNIKA?Czarodzieje terapii, o których mówiliśmy wcześniej, wyznają różnepodejścia do psychoterapii i stosują techniki, które zdają się diame-tralnie odmienne. Opisują dokonywane przez siebie cuda za pomocątak charakterystycznej terminologii, że zdaje się ona nie mieć nicwspólnego z postrzeganymi przez nich własnymi czynami. Wielerazy widzieliśmy, jak ci ludzie pracują. Ze strony innych obserwato-rów słyszeliśmy uwagi, z których wynikało, że czarodzieje terapiidokonują fantastycznych, intuicyjnych przeskoków, przez co ich pra-ca staje się niezrozumiała. Niemniej choć techniki przez nich stoso-wane są różne, łączy ich jedno: wprowadzają zmiany w modelachświata stworzonych przez ich pacjentów, dzięki czemu pacjenci owizyskują więcej opcji zachowań. Zgodnie z naszymi obserwacjamikażdy taki czarodziej posiada mapę lub model służące do zmianymodeli świata tworzonych przez pacjentów — jest to więc pewienmetamodel, który pozwala im skutecznie rozszerzyć i wzbogacićmodele pacjentów w taki sposób, że ich wnętrze staje się bogatszei odczuwają oni większą chęć życia.

Struktura magii. Kształtowanie ludzkiej psychiki, czyli więcej niz NLP

52

Naszym celem jest przedstawienie Czytelnikowi jasno sprecyzo-wanego metamodelu — to znaczy takiego metamodelu, któregomożna się nauczyć. Chcemy udostępnić go każdemu, kto pragnieposzerzyć i wzbogacić swoje umiejętności osoby świadczącej pomocinnym. Ponieważ jednym z podstawowych sposobów poznawaniai rozumienia pacjentów jest dla terapeuty język i ponieważ jest ontakże jednym z podstawowych sposobów formułowania doświad-czeń, skupiliśmy się w naszej pracy na języku terapii. Na szczęściejasno sprecyzowany model struktury języka został opracowany nie-zależnie od kontekstu psychologii i terapii przez językoznawcówzajmujących się gramatyką transformacyjną. Po zaadaptowaniu dlapotrzeb terapii stanowi on dla nas jasno sprecyzowany metamodelsłużący wzbogaceniu i rozbudowie umiejętności terapeutycznych.Wyposaża on nas w cenny zestaw narzędzi, które pozwolą zwięk-szyć skuteczność i tym samym nadać pracy terapeutycznej cechymagiczne.

Jeśli Czytelnik chce dowiedzieć się więcej na temat interakcjijęzykowej w kontekście terapeutycznym albo zwiększyć efektywnośći nadać pracy terapeutycznej cechy magiczne, niniejsza książka roz-winie przed nim ścieżkę, którą będzie w stanie podążać. Magiaskrywa się w używanym przez nas języku. Nici, które można zawią-zywać i odwiązywać, są do dyspozycji Czytelnika, jeśli tylko zwrócion uwagę na to, co już posiada (język), oraz na strukturę zaklęćpozwalających się rozwijać. Przedstawiamy je w pozostałych roz-działach tej książki.