Strauss_kanibale_okladka.indd 1 2015-03-03 13:51:18

1-łamanie.indd 1 2015-03-06 13:37:06

1-łamanie.indd 2 2015-03-06 13:37:55

1-łamanie.indd 3 2015-03-06 13:37:55

Seria: Cultura

RADA PROGRAMOWA SERII Czesław Robotycki – przewodniczący Janusz Barański, Marcin Brocki, Michał Buchowski

PROJEKT OKŁADKI Sławomira DrosdziokIlustracja na okładce: Francisco Goya, Saturn pożerający własne dzieci

Tytuł oryginału: Nous sommes tous des cannibales précédé Le Père Noël supplicié. Avant-propos de Maurice Olender.

© Éditions du Seuil, 2013Collection La Libraire du XXIe siècle, sous la direction de Maurice Olender

© Copyright for Polish Translation and Edition by Wydawnictwo Uniwer-sytetu Jagiellońskiego

Wydanie I, Kraków 2014All rights reserved

Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy.

ISBN 978-83-233-3701-0

www.wuj.pl

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12 663-23-80, tel./fax 12 663-23-83Dystrybucja: tel. 12 631-01-97, tel./fax 12 631-01-98tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.plKonto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325

1-łamanie.indd 4 2015-03-06 13:37:55

SPIS TREŚCI

Przedmowa Maurice’a Olendera ....................... 7

Męczeństwo Père Noël ...................................... 11„Wszystko na wspak” ........................................ 37Czy istnieje tylko jeden typ rozwoju? ............... 45Problemy społeczne: obrzezanie kobiet

i techniki wspomaganego rozrodu ............... 61Prezentacja książki przez jej autora .................. 77Etnolog i klejnoty ............................................. 87Portrety artystów .............................................. 97Montaigne i Ameryka ....................................... 107Myśl mityczna, myśl naukowa .......................... 113Wszyscy jesteśmy kanibalami ........................... 121Auguste Comte i Włochy .................................. 129Wariacje na temat obrazu Poussina .................. 141Seksualność kobiet i pochodzenie

społeczeństwa.............................................. 149Lekcja mądrości wściekłej krowy ...................... 159Powrót wujka ................................................... 169Dowód z nowego mitu ..................................... 179Corsi e ricorsi. Dziedzictwo Vica ....................... 189

Źródła tekstów ................................................. 199

Autor ................................................................ 203

1-łamanie.indd 5 2015-03-06 13:37:55

PRZEDMOWA

Maurice’a Olendera

Claude Lévi-Strauss napisał stronice tworzące prezen-towany tom w odpowiedzi na prośbę dużego włoskiego dziennika „La Repubblica”. Owocem jest niepubliko-wany dotąd zbiór składający się z szesnastu tekstów napisanych po francusku w latach 1989–2000.

Biorąc każdorazowo za punkt wyjścia jakieś bieżące wydarzenie, Lévi-Strauss nawiązuje w nich do kilku z wielkich współczesnych debat. Czy chodzić będzie o epidemię nazywaną „chorobą wściekłych krów”, czy o współczesne formy kanibalizmu (żywieniowego lub terapeutycznego), czy o rasistowskie przesądy zwią-zane z praktykami rytualnymi (żeńskim albo męskim obrzezaniem), etnolog zachęca do podjęcia próby zrozumienia faktów społecznych rozwijających się na naszych oczach, przywołując dzieło Montaigne’a, stanowiące jeden z fundamentów zachodniej nowo-żytności: „każdy chce mienić barbarzyństwem to, co różni się od jego obyczaju”1.

Lévi-Strauss podkreśla w ten sposób, że każda praktyka, wierzenie czy obyczaj, „niezależnie od tego, jak wydawałby się dziwny, zaskakujący czy nawet

1 M. de Montaigne, Próby, przeł. T. Boy-Żeleński, Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2004, s. 171 (przyp. tłum.).

1-łamanie.indd 7 2015-03-06 13:37:55

8 Wszyscy jesteśmy kanibalami

oburzający”, może być pojmowany wyłącznie w od-niesieniu do swego kontekstu. Z okazji czterechsetnej rocznicy urodzin Montaigne’a w 1992 roku antropolog inicjuje po raz kolejny ciągle aktualną filozoficzną debatę: „Z jednej strony filozofia Oświecenia, która poddaje wszystkie społeczeństwa historyczne kryty-ce i pielęgnuje utopię społeczeństwa racjonalnego. Z drugiej strony relatywizm odrzucający każde abso-lutne kryterium, którym mogłaby się posłużyć dana kultura, aby oceniać inne kultury. Od Montaigne’a i za jego przykładem nie przestano szukać rozwiązania tej sprzeczności”.

Podobnie jak całe dzieło Claude’a Lévi-Straussa, niniejszy tom, który swój tytuł zapożycza od jednego z rozdziałów, podkreśla nierozerwalną więź pomiędzy „myślą mityczną a myślą naukową”, nie redukując bynajmniej tej drugiej do tej pierwszej. Przypomina nam, że pomiędzy społeczeństwami określanymi jako złożone a tymi, które uważa się „za pierwotne lub archaiczne”, nie istnieje tak wielki dystans, jak długo sądzono. Stwierdzenie to wynika z procedury czy, mówiąc inaczej, z metody, która jednocześnie zmierza do zrozumiałego ujęcia codzienności: „To, co dalekie, wyjaśnia to, co bliskie, lecz to, co bliskie, może również wyjaśnić to, co dalekie”.

O ten rodzaj refleksji, o ową „praktykę” spojrzenia, w ramach których to, co bliskie, i to, co odległe, wza-jemnie się objaśniają, chodzi już w 1952 roku, w tekście zatytułowanym Męczeństwo Père Noël otwierającym ten tom, a napisanym dla „Les Temps modernes”. W tekście tym Claude Lévi-Strauss pisze w następujący sposób o jednym z najnowszych rytuałów Zachodu: „Nie co dzień etnolog ma okazję obserwować we własnym społeczeństwie nagłe pojawienie się jakiegoś rytuału,

1-łamanie.indd 8 2015-03-06 13:37:55

Przedmowa Maurice’a Olendera 9

a nawet jakiegoś kultu”. Będąc ostrożnym, dodaje jednocześnie, że jest o wiele łatwiej, choć zarazem o wiele trudniej, zrozumieć nasze własne społeczeń-stwa: „Łatwiej, ponieważ ciągłość doświadczenia jest zachowana w każdym momencie i szczególe, a jed-nocześnie trudniej, ponieważ przy tych zbyt zresztą rzadkich okazjach można zdać sobie sprawę z niezwy-kłej złożoności nawet najbardziej niedostrzegalnych przemian społecznych”.

W tych kronikach naznaczonych piętnem ostatnich lat XX wieku odnajdujemy przenikliwość i stymulujący pesymizm wielkiego antropologa. Jego przełożone na blisko trzydzieści języków dzieło naznacza odtąd początek XXI stulecia.

Maurice Olender

1-łamanie.indd 9 2015-03-06 13:37:55

MĘCZEŃSTWO PÈRE NOËL

1952

*

* Père Noël, nazywany również Bonhomme de Noël – to legen-darna postać rozdająca zabawki i słodycze dzieciom w czasie wigilii Bożego Narodzenia (przyp. tłum.).

1-łamanie.indd 11 2015-03-06 13:37:55

Święta Bożego Narodzenia1 1951 roku miały być na-znaczone we Francji polemiką, na którą prasa i opinia publiczna wydawały się szczególnie wyczulone i która wprowadziła do zwyczajnej dla tego okresu roku rados-nej atmosfery nutę niezwyczajnej goryczy. Od wielu już miesięcy władze kościelne ustami niektórych prałatów wyrażały swą dezaprobatę wobec wzrastającej wagi, jaką rodziny oraz sprzedawcy przywiązują do postaci Père Noël. Sprzeciwiały się niepokojącemu „poganizo-waniu” świąt Bożego Narodzenia odciągającemu ogół od specyficznie chrześcijańskiego ich upamiętnienia, z korzyścią dla mitu pozbawionego wartości religij-nych. Ataki te rozpoczęły się w przeddzień świąt; z większą dyskrecją, lecz nie mniejszą konsekwencją do głosu Kościoła katolickiego przyłączył się Kościół protestancki. Początkowo listy od czytelników oraz artykuły pojawiające się w gazetach świadczyły – na różne sposoby, lecz zasadniczo nie akceptując opinii kościelnej – o zainteresowaniu, jakie cała ta sprawa wzbudziła. Punkt kulminacyjny nastąpił 24 grudnia, gdy korespondent dziennika „France-Soir” w następu-jących słowach zdał sprawę z pewnego wydarzenia:

1 Francuskie słowo na określenie tego święta, Noël, wywodzi się z łac. natalis dies oznaczającego właśnie dzień narodzenia (przyp. tłum.).

1-łamanie.indd 13 2015-03-06 13:37:55

15Męczeństwo Père Noël

chowawczą. Niech inni mówią i piszą, co chcą, i czynią z Père Noël przeciwwagę dla Père Fouettard2.

Dla nas chrześcijan święta Bożego Narodzenia powin-ny pozostać wspomnieniem narodzin Zbawiciela.

Egzekucja Père Noël na dziedzińcu katedry została w różny sposób oceniona przez społeczeństwo i wy-wołała ożywione komentarze nawet wśród katolików.

Owa niefortunna manifestacja może skądinąd po-ciągnąć za sobą nieprzewidziane przez organizatorów skutki.

Sprawa podzieliła miasto na dwa obozy.Dijon oczekuje zmartwychwstania Père Noël za-

mordowanego wczoraj na dziedzińcu katedry. Zmar-twychwstanie on dziś wieczór o osiemnastej w ratuszu. W oficjalnym komunikacie ogłoszono, że Père Noël wzywa, jak co roku, diżońskie dzieci na place de la Libération i że przemówi do nich z dachu ratusza, gdzie będzie spacerował w świetle reflektorów.

Kanonik Kir, deputowany i mer Dijon, miał się powstrzymać od zajęcia stanowiska w tej delikatnej sprawie.

Tego samego dnia męczeństwo Père Noël uzyskało rangę najważniejszej wiadomości: każdy dziennik komentował incydent, a niektóre, jak cytowany już „France-Soir”, mający, jak wiadomo, nawiększy nadkład wśród francuskiej prasy, posunęły się aż do poświęcenia mu artykułu wstępnego. Zasadniczo postawa diżońskiego kleru została do tego stopnia

2 Père Fouettard to pomocnik Père Noël, odrażająca postać z długą brodą uzbrojona w bicz (fouet, stąd jego nazwa), którym ma smagać nieposłuszne dzieci (przyp. tłum.).

1-łamanie.indd 15 2015-03-06 13:37:55

AUTOR

Claude Lévi-Strauss urodził się 28 listopada 1908 roku w Brukseli. W latach 1959–1982 roku piasto-wał Katedrę Antopologii Społecznej w College de France. W 1974 roku został członkiem Akademii Francuskiej. Zmarł 30 października 2009 roku w Paryżu.

Niektóre dzieła:

La Vie familiale et sociale des Indiens Nambikwara, Société des américanistes, Paris 1948.

Les Structures élémentaires de la parenté, PUF, Paris 1949;La Haye, Mouton &Cie, Paris 1967.

Race et Histoire, Unesco, Paris 1952; Dénoël, Paris 1967; Gallimard, „Folio Essais” nr 58 & „Folioplus” nr 104, Paris.

Tristes Topiques, Plon, Paris 1955; wyd. kieszonkowe: „Terres Humaines” nr 3009 (wyd. pol.: Smutek tro-pików, przeł. A. Steinsberg, wyd. 1, PIW, Warszawa 1960; wyd. 2, Opus, Łódź 1992; wyd. 3, Aletheia, Warszawa 2009).

1-łamanie.indd 203 2015-03-06 13:38:00

Anthropologie structurale, Paris, Plon 1958; wyd. kieszonkowe: „Agora”, nr 7 i nr 189, t. 1–2(wyd. pol.: Antropologia strukturalna, przeł. K. Pomian, wyd. 1, PIW, Warszawa 1970; wyd. 2, Wy-dawnictwo KR, Warszawa 2000; wyd. 3, Aletheia, Warszawa 2009).

Le Totémisme aujourd’hui, Paris, PUF, 1962 (wyd. pol.: Totemizm dzisiaj, przeł. A. Steinsberg, wyd. 1, PWN, Warszawa 1968; wyd. 2, Wydawnictwo KR, Warszawa 1998).

La Pensée sauvage, Paris, Plon 1962; Pocket «Agora» n°2 (wydanie polskie: Myśl nieoswojona, przeł. A. Zajączkowski, wyd. I: PWN, seria Biblioteka So-cjologiczna, Warszawa 1969; wyd. II, Wydawnictwo KR, Warszawa 2001).

Mythologiques, Plon, Paris:Le Cru et le Cuit, 1964 (wyd. pol.: Surowe i gotowane, przeł.

M. Falski, Aletheia, Warszawa 2010). Du miel aux cendres, 1967 (wyd. pol.: Od miodu do po-

piołów, przeł. B. Baran, Aletheia, Warszawa 2013).L’Origine des manières de table, 1968.L’Homme nu, 1971.

Anthropologie structurale II, Plon, Paris 1973 (wyd. pol.: Antropologia strukturalna II, przeł. M. Falski, Wydawnictwo KR, Warszawa 2001).

La Voie des masques, t. 1–2, Editions Albert Skira, Genève 1975; wyd. przejrzane i rozszerzone z do-daniem Trois Excursions, Plon, Paris 1979; wyd.

204 Wszyscy jesteśmy kanibalami

1-łamanie.indd 204 2015-03-06 13:38:00

205Autor

kieszonkowe: „Agora”, n r 25 (wyd. pol.: Drogi masek, przeł. M. Dobrowolska, Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1985).

Le Regard éloigné, Plon, Paris 1983 (wyd. pol.: Spojrze-nie z oddali, przeł. W. Grajewski, PIW, Warszawa 1993).

Paroles données, Plon, Paris 1984.

La Potière jalouse, Plon, Paris 1985; wyd. kieszonkowe: „Agora”, nr 28.

L’Histoire de Lynx, Plon, Paris 1991; wyd. kieszonkowe: „Agora”, nr 156 (wyd. pol.: Opowieść o rysiu, przeł. E. Bekier, Wydawnictwo Opus, Łódź 1994).

Regarder écouter lire, Plon, Paris 1993.

Saudades do Brasil, Plon, Paris 1994.

Œuvres, Gallimard, „Bibliothèque de la Pléiade”, Paris 2008.

L’Anthropologie face aux problèmes du monde moderne, Seuil, „La Librairie du XXIe siècle”, Paris 2011 (wyd. pol.: Antropologia wobec problemów współczesnego świata, przeł. M. Falski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013).

1-łamanie.indd 205 2015-03-06 13:38:00

Wszyscy jesteśmy kanibalami

L’Autre face de la lune. Ecris sur le Japon, Seuil, „La Librairie du XXIe siècle”, Paris 2011 (Druga strona księżyca. Pisma o Japonii, przeł. M. Falski, Wydawnic-two Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013).

206

1-łamanie.indd 206 2015-03-06 13:38:00

REDAKTORZY INICJUJĄCY Mateusz Chaberski Olaf Pietek

REDAKTOR WYDAWNICTWA Agnieszka Stęplewska

ADIUSTACJA

JĘZYKOWO-STYLISTYCZNA Wojciech Adamski

KOREKTA Magdalena Jankosz

SKŁAD I ŁAMANIE Wojciech Wojewoda

Wydawnictwo Uniwersytetu JagiellońskiegoRedakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Krakówtel. 12-663-23-81, tel./fax 12-663-23-83

1-łamanie.indd 208 2015-03-06 13:38:00