3

Spis treści

1 WIADOMOŚCI WSTĘPNE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5

Świat istot żywych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Komórka – podstawowy element budowy organizmu zwierzęcego . . . . . . . . . . . . 9 Budowa komórki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Skład chemiczny organizmów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Kształt i funkcje komórek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Zestawienie wiadomości o budowie organizmu zwierzęcego . . . . . . . . . . . . . . . 14

2 PIERWOTNIAKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16

Budowa pełzaka i jego czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Pierwotniaki oraz ich znaczenie w przyrodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

ZWIERZĘTA

3 OGÓLNE WIADOMOŚCI O ZWIERZĘTACH . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

BEZKRĘGOWCE

4 PARZYDEŁKOWCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34

Stułbia płowa i jej czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Wybrane parzydełkowce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

5 PŁAZIŃCE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Tasiemiec nieuzbrojony i jego przystosowanie do pasożytniczego trybu życia . . . . . . 46 Wybrane tasiemce oraz ich wpływ na zdrowie człowieka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49

6 NICIENIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52

Glista ludzka i jej czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52 Nicienie pasożytnicze oraz ich wpływ na żywicieli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

7 PIERŚCIENICE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

Dżdżownica ziemna i jej przystosowanie do życia w glebie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60 Pierścienice żyjące w różnych środowiskach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66

8 MIĘCZAKI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

Ślimak winniczek i jego czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Krewniacy winniczka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Małże, ich czynności życiowe oraz znaczenie w przyrodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 Głowonogi oraz ich środowisko życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80

Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

9 STAWONOGI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84

Skorupiaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85

Rak rzeczny i jego czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Skorupiaki oraz ich środowisko życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

Pajęczaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

Pająk krzyżak i jego czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 Wybrane pajęczaki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

Owady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

Bielinek kapustnik i jego czynności życiowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Przegląd owadów oraz ich znaczenie w przyrodzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Zestawienie wiadomości o bezkręgowcach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112

Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

84

Stawonogi to zmiennocieplne bezkręgowce, żyjące we wszystkich środowiskach na całym świecie – w powietrzu, w wodzie i na lądzie. Mogą prowadzić wolno żyjący lub pasożytni-czy tryb życia. Wśród stawonogów wyróżniamy skorupiaki, pajęczaki i owady.

Ciało stawonogów jest podzielone na segmenty, które u większości łączą odcinki ciała. Są to głowa, tułów i odwłok u owadów i głowotułów oraz odwłok u skorupiaków i pajęczaków.

Stawonogi mają parzyste, członowane odnóża. Człony odnóży są połączone ruchomo – stawowo, stąd nazwa całej grupy zwierząt. Niektóre odnóża służą do chodzenia lub pły-wania, inne są przekształcone w czułki lub narządy gębowe.

Ciało stawonogów okrywa twardy pancerz odgrywający rolę zewnętrznego szkieletu, do którego są przytwierdzone mięśnie. Chroni on ciało przed napastnikami, urazami me-chanicznymi i przed zbytnią utratą wilgotności. W miejscach, gdzie łączą się poszczególne segmenty ciała lub części odnóży, pancerz jest cieńszy, co zapewnia zwierzęciu swobodę

ruchów. Twarde okrycie ciała stawonogów powoduje, że ich wzrost odbywa się tylko w okresach linienia. Linienie to zrzucanie starego pancerza, pod którym wcześniej tworzy się nowy. Nowy pancerz jest mięk-ki, elastyczny i  większy niż poprzedni. Po opuszczeniu starego pancerza przez zwie-rzę nowy zostaje rozciągnięty przez rosną-ce ciało stawonoga.

Pobieranie tlenu do oddychania i  wy-miana gazowa u  stawonogów zależą od środowiska, w  którym żyją. Wodne sta-wonogi do oddychania pobierają tlen z  wody za pomocą skrzeli. Stawonogi żyjące na lądzie do oddychania pobiera-ją tlen z  powietrza atmosferycznego za pomocą płuc – powierzchni oddecho-wych, znajdujących się we wnętrzu ciała (pajęczaki), lub tchawek (owady). Sta-wonogi są głównie rozdzielnopłciowe i jajorodne. Mają dobrze rozwinięte zmy-sły, zwłaszcza wzrok i węch. Rozwielitka – przedstawiciel skorupiaków

9 Stawonogi

85

SkorupiakiSkorupiaki są stawonogami wodnymi, które żyją w wodach słodkich i słonych. W morzach i oceanach niektóre skorupiaki żyją przy brzegu, inne przystosowały się do życia w głębinach, jeszcze inne unoszą się w toni wodnej. Niektóre skorupiaki żyją na lądzie w wilgotnych miej-scach. Ciało skorupiaków jest zbudowane z segmentów. U niektórych sąsiadujące segmenty są zrośnięte, np. u raka głowa zrośnięta z tułowiem tworzy głowotułów okryty jednolitym pancerzem. Skorupiaki do oddychania pobierają tlen z wody za pomocą skrzeli.

Rak rzeczny i jego czynności życioweRak rzeczny jest stawonogiem należącym do skorupiaków. Żyje tylko w wodzie. Zamieszku-je dobrze natlenione i czyste wody rzek i potoków. Jest uważany za wskaźnik czystości wód.

Budowa zewnętrzna raka rzecznego

narządy gębowe służące do pobierania pokarmu

odnóża zakończone szczypcami służące do chwytania, obrony i zdobywania pokarmu

odnóża kroczne służące do poruszania się

„wachlarz” na odwłoku, przystosowany do pływania

czułki, narządy zmysłu dotyku, węchu i równowagi służące do rozpoznawania otoczenia

oczy – narząd wzroku –służące do obserwacji otoczenia

odwłok zbudowany z segmentów przystosowany do pływania

głowotułów pokryty mocnym pancerzem chroniącym ciało raka przed napastnikami

86

9

Ciało raka składa się z  głowy zrośnię-tej z  tułowiem, czyli głowotułowia, oraz odwłoka. Z  przodu głowy znajdują się czułki – narządy zmysłu dotyku, służące do rozpoznawania otoczenia, oraz narządy gębowe służące do pobierania i  rozdrab-niania pokarmu. Po obu stronach głowy są rozmieszczone oczy – narząd zmysłu wzro-ku. Znajdują się one na słupkach i działają niezależnie od siebie. Dzięki temu rak może patrzeć we wszystkich kierunkach, nie po-ruszając się.

Głowotułów raka jest pokryty twardym pancerzem chroniącym go przed napastnika-mi. Jest to jednocześnie zewnętrzny szkielet, do którego są przyczepione liczne mięśnie.

Na głowotułowiu znajdują się odnóża kroczne, służące do poruszania się, oraz odnóża zakończone szczypcami, którymi rak broni się i zdobywa pokarm.

Odwłok jest zbudowany z segmentów. Nie jest on tak sztywny jak tułów. Końcowy seg-ment ma wachlarzowaty kształt. Odwłok jest przystosowany do pływania, a u samicy do-datkowo do noszenia jaj i młodych raków.

Rak odżywia się roślinami wodnymi, drobnymi wodnymi bezkręgowcami, a także mar-twymi zwierzętami, np. śniętymi rybami i inną padliną. Z tego względu odgrywa ważną rolę czyściciela dna z rozkładających się resztek.

Do oddychania rak pobiera tlen z wody za pomocą skrzeli znajdujących się z obu stron ciała pod pancerzem głowotułowia.

Rak jest rozdzielnopłciowy i jajorodny. Samica składa jaja w zgięciu odwłoka, do które-go samiec składa plemniki. Zapłodnione jaja są przyczepione na odwłoku i noszone przez całą zimę. Dopiero na wiosnę lub na początku lata wychodzą z nich młode raki.

W ciągu pierwszego roku młody rak szybko rośnie, ponieważ kilkakrotnie linieje. W na-stępnych latach rośnie znacznie wolniej.

Rak pręgowany Rak rzeczny

To ciekaweRak rzeczny żeruje tylko nocą. Dzień spędza w ukryciu – w wykopanych jamkach lub pod korzeniami drzew. Głębokość, na jakiej przebywa, zależy od temperatury wody. Wiosną i latem żeruje na płyciznach. Im jest chłod-niej, tym schodzi głębiej, jednocześnie mniej jedząc. W zimie wcale nie pobie-ra pokarmu.

Ćw

icze

nia

87

Pokoloruj pola, w których są wpisane cechy stawonogów.

Stawonogi to organizmy:

zmiennocieplneobupłciowe żyworodne

rozdzielnopłciowe bezkręgowektórych człony odnóżysą połączone stawowo

jajorodne stałocieplnektórych ciało jestzbudowane z segmentów

których odnóża są członowane kręgowe

Uzupełnij schemat nazwami grup zwierząt, które należą do stawonogów.

STAWONOGI

Pokoloruj pola, w których podane cechy opisujące raka są prawdziwe.

Rak do oddychania pobiera za pomocą skrzeli tlenrozpuszczony w wodzie.

Rak do oddychania pobiera za pomocą płuc tlen z powietrza atmosferycznego.

Rak odżywia sięroślinnością przybrzeżną.

Rak odżywia się padliną,ale poluje też na żywe zwierzęta wodne.

Rak rodzi żywe młode, jest więc żyworodny.

Rak jest zwierzęciem jajorodnym.

1

2

3

88

Napisz, jaką funkcję w organizmie raka pełnią wymienione części jego ciała.

głowotułów –

odwłok –

odnóża kroczne –

odnóża ze szczypcami –

Odczytaj nazwy zaszyfrowane w rebusach. Uzupełnij nimi zdania.

Z

DO

S W

DKA

WARK

Y

PÓSZ

R

CH

Rak ma narządy , dzięki którym rozpoznaje

środowisko i znajduje pokarm.

Narządem wzroku są na .

4

5

89

Skorupiaki oraz ich środowisko życiaSkorupiaki to różnorodna grupa zwierząt mająca duże znaczenie w przyrodzie. W jeziorach i stawach żyją rozwielitki i widłonogi. Wchodzą one w skład planktonu i są bardzo ważnym pokarmem dla ryb. Skorupiaki planktonowe, np. widłonogi, w morzu są pokarmem dla ryb i ssaków morskich.

Ośliczka i kiełż zdrojowy żywią się obumarłymi szczątkami roślin. Skorupiaki te można spotkać tylko w czystej wodzie i dlatego są one biologicznym wskaźnikiem czystości wód.

W  ciepłych morzach żyją np. kraby, homary, krewetki i  langusty, które są ce-nionym przez ludzi pożywieniem.

Planktonowy kryl, żyjący w wodach wokół Antarktydy, jest podstawowym pokarmem pingwinów, ryb, niektórych fok, a także wie-lorybów. Niektóre skorupiaki, np. stonogi, przystosowały się do życia na lądzie. W Pol-sce żyje wiele ich odmian. Najczęściej jest spotykany prosionek (stonóg piwniczny).

Krab

WidłonógOśliczka

Kryl

Prosionek (stonóg piwniczny)

Ćw

icze

nia

90

Połącz nazwę skorupiaka ze środowiskiem, w którym żyje.

SKORUPIAKI ŻYJĄCE

w wodzie

na lądzie

ośliczka

prosionek

homar

rozwielitka

langusta

krab

kiełż zdrojowy

krewetka

kryl

rak

Odczytaj wyraz zaszyfrowany w rebusie. Uzupełnij nim zdanie.

S = TKIWIÓRKA

Z

WER

to skorupiaki, które wchodzą w skład plankto-

nu i są ważnym pokarmem dla ryb.

1

2

112

9ZESTAWIENIE WIADOMOŚCI O BEZKRĘGOWCACH

GRUPA ZWIERZĄT, ŚRODOWISKOŻYCIA I PRZEDSTAWICIELE CHARAKTERYSTYCZNE CECHY GRUPY

PARZYDEŁKOWCE – żyją w środowisku wodnym.

• stułbia płowa• chełbia modra

• ciało zbudowane z dwóch warstw komórek, wewnątrz jest jama chłonąco-trawiąca

• występowanie postaci polipa lub meduzy

• drapieżne

• wymiana gazowa całą powierzchnią ciała

• rozmnażanie polipów bezpłciowe, meduz – płciowe

PŁAZIŃCE – część żyje we wnętrzu ciała żywiciela.

• tasiemiec uzbrojony• tasiemiec bąblowcowy

• ciało płaskie, złożone z członów

• na główce występują przyssawki

• pasożyt, pokarm chłonie całą powierzchnią ciała

• oddychanie beztlenowe

• obojnaki i jajorodne, rozwój w dwóch żywicielach

NICIENIE – niektóre żyją we wnętrzu ciała żywiciela, inne – w glebie.

• włosień kręty• glista ludzka

• ciało wydłużone, w przekroju okrągłe

• część jest pasożytami

• oddychanie całą powierzchnią ciała

• rozdzielnopłciowe i jajorodne

• wolno żyjące lub rozwój w jednym żywicielu

113

ZESTAWIENIE WIADOMOŚCI O BEZKRĘGOWCACH

GRUPA ZWIERZĄT, ŚRODOWISKOŻYCIA I PRZEDSTAWICIELE CHARAKTERYSTYCZNE CECHY GRUPY

PIERŚCIENICE – niektóre żyją w wilgotnej, urodzajnej glebie, inne w słodkich wodach o zamulonym dnie.• dżdżownica• rureczniki• pijawka

• ciało zbudowane z pierścieni

• wymiana gazowa całą powierzchnią ciała

• obupłciowe i jajorodne

MIĘCZAKI – większość żyje w wodzie, niektóre na lądzie.• winniczek• skójka• ośmiornica

• miękkie ciało okryte muszlą – u ślimaków spiralną, u małży dwuklapową

• ślimaki lądowe – roślinożerne, małże fi ltrują drobne organizmy z wody

• obupłciowe i jajorodne

STAWONOGI – niektóre żyją w środowisku wodnym, inne – w lądowym.• rak• krzyżak• bielinek kapustnik

• u owadów ciało podzielone na głowę, tułów i odwłok, a u skorupiaków i paję-czaków na głowotułów i odwłok, pokry-te pancerzem

• członowane odnóża są połączone ruchomo–stawowo

• wzrost ciała w okresie linienia• wymiana gazowa u skorupiaków za

pomocą skrzeli, u pajęczaków – płuc, a u owadów – tchawek

• niektóre są drapieżne, inne – roślinożerne• rozdzielnopłciowe i jajorodne, w roz-

woju motyla występuje postać larwy i poczwarki