fragment pozycji: Prawo cywilne cz oglnaprof. dr Zbigniew Radwaski, 2008

Rozdzia I. Zagadnienia oglne czynnoci prawnych Autor: Z. Radwaski 1. Wica moc czynnoci prawnych

I. Problem

II. Naturalistyczna teoria autonomii woli

III. Normatywna podstawa skutecznoci prawnej

2. Owiadczenie woli

I. Uwagi oglne okoncepcji owiadczenia woli

II. Pogldy nauki polskiej

III. Semiotyczna charakterystyka owiadczenia woli

IV. Podstawa przypisania owiadczenia woli

V. Waniejsze akty niemajce charakteru cywilnoprawnego owiadczeniawoli

3. Owiadczenie woli aczynno prawna

I. Rozwj koncepcji

II. Analiza poj

Literatura:M. Butkiewicz, Wpyw ustawy o podpisie elektronicznym na form czynnoci prawnych, PPH 2003, Nr 4; M. Drozdowicz, (Nie)bezpieczny podpis elektroniczny, PPH 2003, Nr 1; M. Gutowski, Niewano czynnoci prawnej, Warszawa 2006; J. Gwiazdomorski, Prba korektury pojcia czynnoci prawnej, Prace zzakresu prawa cywilnego iprawa na dobrach niematerialnych, ZNUJ 1974, Nr346; A. Jdrzejewska, Koncepcja owiadczenia woli wprawie cywilnym, Warszawa 1992; M. Krajewski, Zmiany regulacji formy czynnoci prawnych, PPH 2003, Nr 7; K. J. Matuszyk, Forma czynnoci prawnych w stosunkach midzy przedsibiorcami, PPH 2004, Nr 9; M. Niedopia, Autonomia woli wczci oglnej prawa cywilnego, PiP 1984, Nr12; A. Ohanowicz, Wolno umw wprzyszym polskim kodeksie cywilnym, RPEiS 1926, Nr3; B. Pabin, Niepewno elektronicznej daty pewnej, Rej. 2004, Nr 12; Z. Radwaski, Teoria umw, Warszawa 1977; tene, Wykadnia owiadcze woli skadanych indywidualnym adresatom, WrocawWarszawaKrakw 1992; J. Skpski, Autonomia woli wprawie midzynarodowym prywatnym wzakresie zobowiza umw, Krakw 1964; M. Soniak, Rozwj historyczny konstrukcji umowy obligacyjnej, Katowice 1986; tene, Zasada swobody umw wprawie obligacyjnym zperspektywy schyku XX wieku, SIS 1985, Nr 10; A. Stelmachowski, Zarys teorii prawa cywilnego, Warszawa 1988; D. Szostek, Czynno prawna a rodki komunikacji elektronicznej, Krakw 2004; A. Szpunar, Uwagi opojciu czynnoci prawnej, PiP 1974, Nr12; S.Wronkowska, Z. Ziembiski, Zarys teorii prawa, Pozna 1997.

1. Wica moc czynnoci prawnych I. Problem Przez czynno prawn podmioty prawa cywilnego same mog ksztatowa wice je stosunki cywilnoprawne (wywiera skutki prawne) art. 56 KC. Pojawia si w zwizku z tym pytanie, na jakiej podstawie owe dziaania osb prywatnych uzyskuj donioso prawn.

II. Naturalistyczna teoria autonomii woli 1. Konsensualizm Myl, e akt woli czowieka moe by zdarzeniem kreujcym wice go skutki prawne, dugo i opornie przebijaa si w dziejach kultury.

-2- W pierwotnych systemach prawnych panowa skrajny formalizm, przybierajcy niekiedy wrcz ksztat rytuau prawnego. Dla wywoania okrelonego skutku prawnego trzeba byo posuy si cile ustalonymi formuami sownymi, uywa w nakazany sposb pewnych przedmiotw wrcz odgrywa cae sceny w obliczu wiadkw, sdziw lub caego szczepu. W okresie tym to, co dzisiaj nazywamy form czynnoci prawnej, w immanentny sposb zespalao si z sam czynnoci prawn, stanowic jej konstytutywny element pojciowy[1].

Ju w prawie rzymskim mona znale elementy konsensualizmu. Jednake tysicletni rozwj tego systemu nie doprowadzi do przyjcia oglnej zasady, e konsens jest najistotniejszym, nieodzownym elementem kadego zobowizania umownego[2].

Koncepcja ta zapanowaa w doktrynie cywilistycznej dopiero w XVII i XVIII w. i byo to wynikiem dugiej ewolucji. Dokonywaa si ona najpierw pod wpywem nauki Kocioa. Ju bowiem redniowieczne prawo kanoniczne przeamao tradycje rzymskie odnonie do rde zobowiza i wystpio otwarcie z tez, e wszelkie przyrzeczenie, nawet nieformalne (nudum pactum) rodzi zaskaralne zobowizanie[3]. Kolejnym istotnym elementem rozwoju i upowszechnienia tej koncepcji sta si laicki nurt prawa natury. Jego wybitny reprezentant H. Grotius wyranie gosi, e sam konsens zobowizuje (solus consensus obligat)[4].

2. Autonomia woli w liberalny i indywidualistyczny nurt prawa natury odpowiedzia na postawione na wstpie pytanie, formuujc koncepcj nazwan pniej autonomi woli. Wychodzia ona z zaoenia, e czowiek z natury swej jest wolny i rwny innym ludziom, a w konsekwencji, e jedyn uzasadnion podstaw ograniczenia jego wolnoci moe by wycznie jego wola wyraona w umowie. Koncepcja ta bezporednio wic z natury ludzkiej wywodzia kreacyjn moc obowizkw prawnych. Konsekwentnie wyznaczaa ona wtrn rol prawu pozytywnemu. Miaa ona polega tylko na chronieniu praw podmiotowych, uksztatowanych przez autonomiczn wol jednostki, niewymagajc adnego koncesjonowania czy jakiego uznania przez obowizujcy system prawny, a znajdujc tylko granice w wolnoci innych ludzi[5]. Kto jednak dobrowolnie zobowiza si w umowie zawsze dziaa susznie, a wic z pen aprobat moraln (Qui dit contractuel, dit juste).

Teoria ta stosunkowo najszersze i najtrwalsze uznanie znalaza we Francji, wywierajc take wpyw na tre KC franc. Pod jej wpywem w szczeglnoci sformuowany zosta przepis art. 1134 KC franc., w myl ktrego umowa ma walor prawa midzy jej stronami.

O jej atrakcyjnoci decydoway nie tylko zaoenia filozoficzne, ale i w istotnej mierze take konsekwencje ekonomiczne. Absolutna dominacja niekontrolowanej wolnej

-3- woli czowieka w sferze stosunkw prawnych w peni odpowiadaa bowiem idei liberalizmu gospodarczego, lecej u podstaw rozwijajcego si ustroju kapitalistycznego. Teoretyczne jej podstawy stworzy wanie u schyku XVIII w. A. Smith.

Dominowaa ona rwnie w nauce niemieckiej w okresie owiecenia i w I po. XIX w., znajdujc silne poparcie zwaszcza w filozofii Kanta[6].

3. Krytyka We Francji teoria autonomii woli zostaa z pocztkiem XX w. poddana wszechstronnej krytyce zarwno jeli chodzi o jej filozoficzne i normatywne podstawy, jak i spoeczny oraz moralny aspekt. W szczeglnoci wic podnoszono, e przepisy KC franc. nie stanowi dostatecznej podstawy dla uznania autonomicznej woli stron za bezporednie rdo zwizania umow. Nawet wspomniany art. 1134 KC franc. zawiera zastrzeenie, e tylko umowy legalnie zawarte (lgalement formes) maj walor ustawy midzy stronami. Znaczy to bowiem, e musi istnie uprzednio system prawny, ktry okrela przesanki owej legalnoci umw, co w istocie czyni ustawodawca francuski, zastrzegajc m.in., e nie mog one narusza porzdku publicznego i dobrych obyczajw. Wszystko to nie da si ju wyjani na podstawie teorii autonomii woli. Nie sprawdziy si rwnie zaoenia tej teorii o rwnoci ludzi, a w konsekwencji, i o pozytywnej ocenie moralnej kadej umowy dobrowolnie zawartej. Postpujcy rozwj gospodarki kapitalistycznej ujawni istotne rnice, wystpujce w faktycznym pooeniu stron umw i wynikajce std niesprawiedliwoci spoeczne, ktrych nie da si usprawiedliwi prostym powoaniem si tylko na formalnie wyraon zgodn wol stron. Te zarzuty ze szczegln si podkrelali zwaszcza zwolennicy socjalistycznych koncepcji spoecznych[7].

Wczeniej ni we Francji, albowiem ju w poowie XIX w., teoria autonomii woli zdominowana zostaa w Niemczech przez szko historyczn (reprezentowan przede wszystkim przez F. Savignyego), ktra zawieraa ju wyranie zarysowan koncepcj pozytywistyczn. F. Savigny kwestionowa bowiem, e natura ludzka lub indywidualna wola czowieka miay same przez si walor praw przyrodzonych. Byy to dla niego zjawiska pozaprawne, ktre stanowiy tylko podstaw dla norm prawnych okrelajcych dopiero stosunki prawne i sfery dziaa woli czowieka (podmiotw prawa)[8]. ladem tym poszed nastpnie gwny nurt nauki niemieckiej.

-4-III. Normatywna podstawa skutecznoci prawnej 1. Zaoenia oglne Wspczenie zdecydowanie panuje ju w zachodnioeuropejskiej doktrynie cywilistycznej pogld, e to nie autonomia woli jednostki (w rozumieniu naturalistycznym), lecz system prawny stanowi podstaw wicej prawnie mocy umw i innych czynnoci prawnych.

Ostatecznie do takiego wniosku dosza w szczeglnoci doktryna francuska poprzez rne koncepcje o niejednoznacznym wyrazie w tym wzgldzie[9]. J. Ghestin stanowczo ju sformuowa tez, e moc wica kontraktu opiera si na prawie obiektywnym (stanowionym), a nie na nadrzdnej, autonomicznej woli jednostki[10]. Takie samo stanowisko w tym wzgldzie zajmuj autorzy drugiego reprezentatywnego dla wspczesnego prawa francuskiego opracowania: F. Terr, P. Simler, Y. Lequette. Podkrelaj oni, e moc wica nie pochodzi z danego przyrzeczenia, lecz z doniosoci, jak system prawny wie z przyrzeczeniem (de la valeur que le droit attribue la promesse). Jeeli wic umowa nie odpowiada wymaganiom prawnym, to pociga za sob jedynie konsekwencje moralne, a nie prawne w razie koniecznoci realizowane w drodze przymusu pastwowego[11].

Take doktryna niemiecka odcina si od indywidualistycznej i liberalnej koncepcji autonomii woli, wskazujc, e wola jednostki ma donioso prawn (wie prawnie) tylko w granicach i w sposb wyznaczony w systemie prawnym[12].

Podobne pogldy reprezentuje rwnie doktryna szwajcarska, uznajc, e umowa prawnie wie z mocy porzdku prawnego i w granicach prawem okrelonych, a przysugujce podmiotom uprawnienia do dokonywania takich czynnoci prawnych opieraj si na delegacji udzielonej im przez system prawny[13].

Rozwaana kwestia nie wywouje kontrowersji w nauce polskiego prawa cywilnego. Zgodny pogld, uznajcy czynno prawn, a wic take umow, za zdarzenie prawne wyznaczone systemem prawnym, z gry przesdza o tym, e podstaw zwizania prawnego cywilnoprawnej umowy lub innej czynnoci prawnej jest norma prawna, a nie autonomiczna wola podmiotu. Na t immanentn zaleno zwraca si ponadto

-5- uwag w rnych wypowiedziach odnoszcych si do autonomii woli lub swobody kontraktowej[14].

Przyjcie takiego zaoenia pozwala chroni autorytetem prawa i pastwa nie jakiekolwiek umowy lub przyrzeczenia, lecz tylko takie, ktre odpowiadaj wartociom realizowanym przez system prawny oraz zapewni spjno aksjologiczn wszelkich stosunkw prawnych. Natomiast naturalistyczna teoria autonomii woli postulatw tych nie spenia, poniewa poszanowanie woli indywidualnej nie jest jedyn wartoci, jak nowoczesny system prawny realizuje. Ponadto, w poszczeglnych typach stosunkw spoecznych nadrzdne interesy publiczne lub interesy bezporednich nawet uczestnikw czynnoci prawnych wymagaj z kolei wyznaczenia przez prawo niejednolitych granic swobody kreowania stosunkw cywilnoprawnych. Nie da si tego zrealizowa, zakadajc z gry, e kada dobrowolnie zawarta umowa zasuguje na ochron prawn. Naturalistyczna koncepcja autonomii woli nie wyjania rwnie w sposb zadawalajcy samego zwizania osoby dokonujcej czynnoci prawnej. Jeeli bowiem wola jednostki miaaby by jedyn podstaw obowizku prawnie chronionego, to dlaczego zmiana tej woli indywidualnej nie miaaby zarazem doprowadzi do wyganicia tego obowizku.

Sumujc mona zatem powiedzie, e czynnoci prawne uzyskuj donioso prawn i w konsekwencji prawnie wi na podstawie norm prawnych, ktre konstruuj ten typ zdarze prawnych.

2. Prawo awola indywidualna Na tle wspomnianych zaoe oglnych bliszego objanienia wymaga charakter owego powizania woli indywidualnej z systemem prawnym.

Ot normy wyznaczajce tre tego pojcia naley zaliczy do wyrnionych w teorii prawa regu konstytutywnych, ktre konstruuj ow szczegln czynno konwencjonaln, jak jest cywilnoprawna czynno prawna (art. 56 KC)[15]. Normy te same przez si niczego ani nie nakazuj, ani nie zakazuj. One tylko konstruuj instrument prawny, przy uyciu ktrego podmiot prawa cywilnego moe doprowadzi do zmiany swojej sytuacji prawnej przez uregulowanie jej wedle swojej woli (wywoywa skutki prawne). W nastpstwie uksztatowania w systemie prawnym instytucji czynnoci prawnej podmiot nie uzyskuje wic adnych praw, ani nie ci na nim adne obowizki, lecz tylko poszerza si jego wolno. W odrnieniu bowiem od jego wolnoci indywidualnej (naturalnej), polegajcej np. na swobodzie poruszania si lub osiedlania si albo podejmowania rnych dziaa faktycznych, czynnoci prawne otwieraj moliwo ksztatowania przez czowieka relacji interpersonalnych, a wic stosunkw spoecznych z innymi ludmi (podmiotami prawnymi) i to prawnie chronionych (tzw. stosunkw prawnych). Zakada to oczywicie istnienie spoecznoci ludzkich prawnie ju zorganizowanych; Robinson Crusoe na bezludnej wyspie nie mgby wic dokonywa czynnoci prawnych.

-6- Najcilej t sytuacj podmiotu okrela termin kompetencja rozcignity poza obszar stosunkw publicznoprawnych na sfer stosunkw cywilnoprawnych[16]. Natomiast posugiwanie si wyraeniami uprawnienie lub prawo podmiotowe jest niewaciwe, poniewa powszechny pogld przyjty w nauce prawa cywilnego czy te pojcia z istnieniem stosunku prawnego powstaego ze zdarzenia prawnego, a wic dopiero w nastpstwie dokonania czynnoci prawnej. Ponadto, wyraenia te sugeruj, e podmiotowi przysuguje przed dokonaniem czynnoci prawnej jaka nadrzdna pozycja wzgldem innego podmiotu. Koncepcji takiej w adnym razie nie mona przyj do prawa cywilnego, opartego, jak wiadomo, na fundamencie rwnorzdnoci podmiotw.

3. Autonomia woli wznaczeniu wspczesnym Mimo odrzucenia naturalistycznej koncepcji autonomii woli, termin ten nie wyszed z uycia w dogmatyce nowoczesnego prawa cywilnego, przybierajc wszake inne znaczenie, aczkolwiek czerpic zarazem wiele elementw z tych zaoe filozoficznych, ktre legy u podstaw jego pierwotnego znaczenia.

Najoglniej rzecz ujmujc, wie si teraz termin ten z obowizujcym systemem prawnym dla wyraenia tej jego cechy, ktra pozostawia podmiotowi moliwo regulowania stosunkw cywilnoprawnych wedug jego woli. Zarazem jednak uywa si tego okrelenia nie tyle dla opisania aktualnego rozmiaru dopuszczonej przez system prawny owej wolnoci (a wic w sensie opisowym), co przede wszystkim dla oznaczenia zasady prawa cywilnego[17]. W tym sensie wypowiadaj si take reprezentanci nauki polskiej[18].

Skania to do bliszego okrelenia pojcia zasad, do ktrych zalicza si autonomi woli. Dogodn do tego podstaw stwarza wyrnienie w teorii prawa pojcia zasad w znaczeniu powinnociowym (normatywnym, dyrektywnym)[19]. Rola zasad prawa polega przede wszystkim na tym, e:

1) wyznaczaj kierunek dziaa prawodawczych;

2) ukierunkowuj proces wykadni przepisw prawnych;

3) wskazuj kierunki stosowania prawa, a w szczeglnoci sposoby czynienia uytku z tzw. luzw decyzyjnych.

-7- Natomiast zasady prawa nie s stosowane tak jak inne normy danego systemu prawnego. Realizowanie stanw rzeczy, ktre one wyznaczaj, dokonuje si przez inne (zwyke) normy systemu prawnego: przez tworzenie norm o odpowiedniej treci, odpowiedni interpretacj i stosowanie norm niebdcych zasadami prawa. Odwoywanie si do zasad prawa legitymuje wskazane czynnoci, a wic usprawiedliwia podjcie okrelonej decyzji legislacyjnej lub interpretacyjnej[20].

Ow instytucj, bezporednio realizujc zasad autonomii woli, jest czynno prawna i tylko czynno prawna; adna bowiem inna instytucja prawa cywilnego nie umoliwia podmiotom tego prawa ksztatowania, wedug ich woli, wicych ich stosunkw cywilnoprawnych. Nie jest to wic podstawowy instrument sucy do realizacji autonomii prywatnej[21], lecz instrument jedyny (art. 56 KC)[22]. W szczeglnoci nie mona zgodzi si z pogldem, e koncepcj autonomii woli (jej zakres) odnie naley take do innych dziaa zgodnych z prawem[23]. Dziaania te bowiem charakteryzuje to, e skutki prawne nie s wyznaczone wol podmiotu, lecz okrela je wycznie ustawa, wic je z okrelonym zachowaniem podmiotu, ktry nie wyraa adnych regulujcych stosunek prawny treci, a Od woli zaley (...) tylko czy zdarzenie stanowice czyn w ogle nastpi[24]. Przyjmujc powysze zaoenia, naleaoby rozcign konsekwentnie pojcie autonomii woli na czyny niedozwolone, ktre take wywouj skutki prawne zwizane z czynem czowieka i od jego woli zaley, czy go popeni. Przy tak szerokim ujciu autonomia woli traci ona w ogle swoisty sens, ktry polega wanie na tym, e ustawodawca uwaa za celowe odwoa si do woli stron pozostawiajc im swobod w uregulowaniu okrelonych zagadnie prawnych[25]. Pojcie autonomii woli odnosi si do wszystkich czynnoci prawnych, nie tylko wic do umw obligacyjnych jako zasada wolnoci umw lub zasada wolnoci kontraktowej. W szczeglnoci obejmuje ono take wolno testowania i zrzeszania si (tworzenia korporacyjnych osb prawnych). Czsto jednak zwrotu zasada wolnoci umw lub okrele rwnoznacznych uywa si jako pars pro toto na oznaczenie samego pojcia autonomii woli. Tumaczy si to wzgldami historycznymi; termin wolno umw pojawi si jeszcze przed uksztatowaniem si pojcia czynnoci prawnej. Ponadto, niewtpliwie wanie w zakresie umw obligacyjnych ograniczenia wolnoci s najmniejsze, a pozytywny sens tej wolnoci najjaniej wyraony zosta w art. 3531 KC. Problematyka autonomii woli przejawia si tu w konsekwencji w najbardziej wyrazisty sposb, uatwiajc analiz tej koncepcji. Nie mona przy tym pomin take tej okolicznoci, e umowy s najwaniejszymi czynnociami prawnymi najbardziej dla nich reprezentatywn i donios spoecznie postaci.

4. Uzasadnienie wicego charakteru zasady autonomii woli wPolsce W ustroju PRL zasada autonomii woli nie bya deklarowana w aktach prawnych, a jedynie doktryna rekonstruowaa j nie bez trudnoci z poszczeglnych postanowie

-8- ustawowych (gwnie z art. 58 KC) przy czym zakres jej obowizywania, w zwizku z zasad centralnego planowania gospodarczego, by ograniczony. Wynikao to przede wszystkim z doktryny marksistowskiej w wersji leninowsko-stalinowskiej, pod ktrej wpywem ksztatowa si ustrj PRL. Zawarte w tej doktrynie elementy absolutnej dominacji interesu publicznego, ktremu podporzdkowany by czowiek i przejcie nie tylko sfery produkcyjnej, ale i redystrybucyjnej przez pastwo, dawao podstawy do tworzenia modelu spoeczestwa, w ktrym jego obywatele nie nawizuj midzy sob adnych stosunkw prawnych. Byby to model nie pozostawiajcy miejsca dla autonomii prywatnej, a praktyka niektrych reimw komunistycznych bliska bya jego realizacji.

Zasadnicza zmiana ustroju Polski dokonana po roku 1989, a ukoronowana Konstytucj RP z 1997 r., jednoznacznie ju prowadzi do uznania autonomii woli jako podstawowej zasady prawa cywilnego, wyznaczajcej zarazem szeroki zakres korzystania z niej.

Przede wszystkim naley j wywie z konstytucyjnie uznanej wartoci, jak jest godno i wolno czowieka (preambua i art. 30 Konstytucji RP), ktrej sens uksztatowany zosta zarwno w chrzecijaskiej, jak i wieckiej doktrynie prawa naturalnego[26].

Nastpnie autonomia woli stanowi konieczn przesank w szczeglnoci w postaci wolnoci umw funkcjonowania systemu gospodarki rynkowej i dziaalnoci gospodarczej, ktra jest podstaw ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej (art. 20 Konstytucji RP).

Do tych zasad naley take wasno prywatna (art. 20 Konstytucji RP) immanentnie zwizana z gospodark rynkow, przy czym art. 64 Konstytucji RP zastrzega wyranie, e Wasno moe by ograniczona tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim nie narusza ona istoty prawa wasnoci. Ot nie ulega wtpliwoci, e jednym z takich konstytutywnych elementw wasnoci jest moliwo rozporzdzania jej przedmiotem w drodze czynnoci prawnych. Na cech t jednoznacznie wskazuje nie tylko tre art. 140 KC, ale wszelkie definicje (normatywne i doktrynalne) odnoszce si do tej instytucji. Trzeba zarazem podkreli, e ochrona przewidziana w art. 64 Konstytucji RP daleko wykracza poza cywilistyczne pojcie wasnoci, obejmujc take inne prawa majtkowe.

Na rzecz uznania autonomii woli za zasad prawa cywilnego przemawiaj take okrelone w art. 91 ust. 2 Konstytucji RP umowy midzynarodowe, ktre uzyskuj walor nadrzdny wobec ustaw zwykych. Odnosi si to w szczeglnoci do systemu prawnego UE opartego na pryncypiach gospodarki rynkowej. Stworzenie waciwych ram stopniowej integracji Polski z UE przewidywa ju Ukad o stowarzyszeniu midzy Polsk a Wsplnotami Europejskimi (Ukad Europejski) podpisany 16.12.1991 r.[27].

Obowizywanie zasady autonomii woli nie pozwala wic ustawodawcy Rzeczypospolitej Polskiej na dowolne regulowanie tej kwestii. Wbrew bowiem czysto pozytywistycznym koncepcjom realizacja tej zasady podlega konstytucyjnej kontroli.

-9-5. Inne zasady odnoszce si do czynnoci prawnych Zasada autonomii woli, stanowic podstawow przesank czynnoci prawnej, nie jest jedyn zasad prawa cywilnego, ktra okrelaaby tre i zakres stosowania tej instytucji prawnej[28].

Nie omawiajc tu szerzej problematyki innych zasad prawa cywilnego, wystarczy za A. Stelmachowskim[29] wymieni nastpujce zasady majce donioso dla analizy czynnoci prawnej:

1) zasad ochrony zaufania i wic si z ni zasad bezpieczestwa obrotu. Za warto konstytucyjn uzna j ju TK w wyroku z 28.5.1986 r.[30], w ktrym stwierdzi, e bezpieczestwo prawa i pewno obrotu prawnego s podstawowymi wartociami naszego porzdku prawnego. Ten utrwalony nastpnie w judykaturze TK pogld pozostaje w peni aktualny na podstawie art. 2 Konstytucji RP. Odwouje si do tej zasady take SN, stwierdzajc np. w orzeczeniu z 20.3.1998 r.[31], e granic swobody wsplnikw w ramach istniejcej autonomii ich woli wyznacza zasada ochrony bezpieczestwa obrotu i interesw wierzycieli spki;

2) zasad poszanowania wartoci moralnych, obejmujc take tzw. suszno kontraktow;

3) zasad respektowania nie tylko interesu jednostkowego, ale i publicznego (art. 22 Konstytucji RP). W art. 59 Konstytucji RP mowa jest o dobru publicznym; termin ten uywany jest take w krajach UE[32].

Zasady te realizowane s przez przepisy prawne przybierajce posta bd to klauzul generalnych, bd to norm bezporednio regulujcych instytucj czynnoci prawnej. Su take do interpretacji i waciwego stosowania norm regulujcych t instytucj. W razie kolizji midzy nimi zwaszcza kolizji z zasad autonomii woli organ stosujcy prawo powinien podejmowa tak decyzj, jaka w najwyszym stopniu pozwoli osign wchodzce w rachub wartoci[33].

6. Elementy autonomii woli W rezultacie uwzgldnienia wspomnianych wyej zasad, zasada autonomii funkcjonuje w ograniczonym zakresie,determinujc w konsekwencji pole pozostawione podmiotom prawa cywilnego do regulowania wasnymi ich decyzjami. W zwizku z tym poyteczne jest blisze oznaczenie elementw skadajcych si na pojcie autonomii woli, aby atwiej byo wskaza, w jakich sferach moe przejawia si dziaanie reglamentujcych j przepisw. Zagadnienie to analizowane jest gwnie w zakresie umw (jako wolno kontraktowa), lecz nie ma adnych metodologicznych racji przemawiajcych

-10- przeciwko przenoszeniu dokonanych na tym polu ustale do ogu czynnoci prawnych.

W doktrynie prawniczej nie ma penej zgodnoci pogldw co do wykazu tych elementw. Wydaje si, e lista ta powinna obejmowa:

1) swobod zawizywania (zmiany) stosunku cywilnoprawnego czynnoci prawn (umow), ktrej ograniczeniem byby prawny zakaz lub nakaz dokonania czynnoci prawnej (przymus kontraktowania); wyrnienie tego elementu nie jest kontrowersyjne w doktrynie;

2) swobod doboru strony (stron) czynnoci prawnej, ktra moe by ograniczona przepisami prawnymi, wskazujcymi w szczeglnoci na dopuszczalno zawierania pewnych umw tylko z osobami majcymi okrelone w ustawie cechy; element ten rwnie powszechnie jest wyrniany w doktrynie prawniczej;

3) swobod zakoczenia stosunku prawnego (rozwizania umowy) za zgod jej podmiotw, co stanowioby pewnego rodzaju odwrotno swobody jego zawizywania (pkt 1) i dlatego element ten zasugiwaby na wyrnienie. Reglamentacja tej sfery autonomii woli polegaaby na zakazie rozwizywania stosunku pranego przez czynno prawn (np. maestwo). Element ten nie jest powszechnie wyrniany[34], niekiedy jednak obejmuje si go zakresem elementu wskazanego w pkt 1)[35];

4) swobod ksztatowania treci czynnoci prawnej (w rny sposb przez przepisy prawne ograniczana). Naturaln jej barier, niewymagajc adnego szczeglnego zakazu, stanowi autonomiczno sfery prawnej innych podmiotw prawnych, ktrej nie wolno, bez szczeglnego upowanienia ustawy lub zgody uprawnionego, narusza. Inaczej bowiem zamana byaby podstawowa zasada prawa cywilnego, wyraajca si w rwnorzdnym stanowisku podmiotw prawa wzgldem siebie. Element ten wyrniany jest zgodnie w doktrynie cywilistycznej.

Powysze elementy mona ewentualnie zredukowa do dwch podstawowych:

1) swobody ksztatowania treci czynnoci prawnych (pkt 4) oraz

2) swobody dokonywania czynnoci prawnej w szerokim znaczeniu, obejmujcym elementy omwione w pkt 13.

Midzy tymi dwoma punktami istnieje zaleno tego rodzaju, e jakiekolwiek rozstrzygnicia, dotyczce sfery swobody wskazanej w pkt 2) musz z koniecznoci logicznej by zwizane z okreleniem treci czynnoci prawnej, a wic z problemem okrelonym w pkt 1). Przymus dokonania albo niedokonania czynnoci prawnej ma sens tylko bowiem wwczas, gdy odnosi si on zarazem do okrelonej treci czynnoci prawnej.

7. Forma Przedstawiony katalog elementw objaniajcych sens autonomii woli nie obejmuje swobody formy dokonania czynnoci prawnej. Natomiast przeciwny pogld przewaa

-11- w prawie francuskim[36]. Podziela go take dominujcy nurt nauki polskiej[37]. W doktrynie niemieckiej i szwajcarskiej swobody formy nie wcza si na og do katalogu elementw wyznaczajcych tre autonomii woli (swobody kontraktowej)[38].

W podobny sposb wypowiada si Z. Radwaski[39] oraz A. Wolter, uznajcy wszake za podstawow zasad polskiego prawa cywilnego to, e owiadczenie woli moe by zoone w formie dowolnej[40].

Obowizywanie tej reguy w prawie polskim nie budzi adnej wtpliwoci w wietle art. 73 KC. Chodzi jedynie o ustalenie, czy stanowi ona element autonomii prywatnej, a w konsekwencji, czy zastrzeenie w ustawie formy szczeglnej naley traktowa jako ograniczenie tej autonomii. Podstawowy argument za takim pogldem wysuwany jest w doktrynie francuskiej. Gosi ona, e z zasady konsensualizmu, ktra opiera si na koncepcji autonomii woli, wynika, i adna forma nie jest wymagana dla wanoci kontraktu. Wolno nie byaby bowiem suwerenna, gdyby bya podporzdkowana jakiemukolwiek formalizmowi, a istniejce w KC franc. przepisy o formie szczeglnej naley traktowa jako przeytek przeszoci[41]. Do tego nurtu mylowego nawiza A. Ohanowicz, stwierdzajc, e w przeciwiestwie do dawnego formalizmu podstaw koncepcji wolnoci umw jest zasada, w myl ktrej wszelka umowa nieformalna rodzi zobowizania[42].

Naley zauway, e w nowoczesnym rozumieniu forma czynnoci prawnej nie jest jakim odrbnym skadnikiem z zewntrz, obciajcym dokonanie czynnoci prawnej. Stanowi ona bowiem tylko posta komunikowania si ludzi ze sob w szczeglnoci ujawniania woli podmiotu o uregulowaniu stosunku prawnego, a ujawnienie woli jest przecie konieczn przesank skutecznoci prawnej woli podmiotu dokonujcego czynnoci prawnej. Inaczej mwic, dopiero owiadczenie woli liczy si w stosunkach prawnych (art. 60 KC).

Jeeli wic ustawa okrela jaki szczeglny sposb komunikowania si (ujawniania woli), postanawiajc np., i wola ma by wyraona w jzyku pisanym albo przed wiadkami lub osobami urzdowymi (sdem, funkcjonariuszem USC, duchownym, notariuszem), to przez to samo nie ogranicza sfery swobodnej decyzji podmiotu dokonujcego czynnoci prawnej, co tylko mogoby stanowi podstaw dla uznania, e autonomia prywatna zostaa ograniczona zwaszcza przez wyczenie konsensualizmu.

-12- Formy szczeglne w adnej mierze nie zastpuj konsensu (woli), lecz go tylko wyraaj. Biorc za pod uwag penione przez nie funkcje, mona powiedzie, e wrcz su dokadniejszemu i utrwalonemu wyraeniu woli i to podjtej po gbszym namyle, a ponadto, jeeli forma wymaga uczestnictwa osoby urzdowej, stwarzaj powane przesanki przemawiajce za skutecznoci zoonego owiadczenia woli.

Te oglne uwagi mona zobrazowa na przykadzie konkretnej czynnoci prawnej, jak jest zawarcie maestwa. Jak wiadomo, w pierwotnych spoeczestwach instytucja ta powstawaa w nastpstwie rnych faktw (np. porwania, pokadzin, sprzeday ony), ktre nie miay nic wsplnego z konsensem. Do owych sposobw zawizywania wza maeskiego nie mona wic w ogle odnie pojcia forma w obecnym rozumieniu. Dopiero pod wpywem nauki Kocioa upowszechnia si w redniowieczu konstrukcja maestwa zawieranego solo consensu (konsensualnego). Gdy Sobr Trydencki wprowadzi nastpnie obowizkow form jego zawierania, to na pewno nie spowodowao to odstpienia od koncepcji konsensualnego maestwa oraz nie ograniczyo swobody zawierania i zapewne ze zdziwieniem przyjta byaby ocena jakoby z tego wzgldu wolno zawierania maestw przestaa by niesuwerenna, a jako nieuzasadniony relikt przeszoci ta forma szczeglna powinna by zniesiona.

Nawet wtedy, gdy forma szczeglna polega na uczestnictwie w dokonaniu czynnoci prawnej osb urzdowych, kompetentnych i obowizanych do kontrolowania jego treci, nie stanowi to ograniczenia autonomii woli, jeeli kontrola ta nie polega na swobodnej ocenie, lecz dokonywana jest wedug kryteriw obiektywnych (ustaw okrelonych), stanowicych podstaw oceny prawidowoci czynnoci take przez sdy. W takich bowiem przypadkach kontrola wykonywana przez osoby urzdowe nie zawa pola swobody dokonywania czynnoci prawnych, a peni jedynie funkcj profilaktyczn.

Dochodzimy wic do wniosku, e przez samo to, i ustanowiona zostaa forma szczeglna, nie nastpuje cienienie kompetencji podmiotu do dokonywania czynnoci prawnej, a tym samym ograniczenia autonomii prywatnej w sensie prawnym. Podmioty prawa musz wprawdzie zastosowa si do okrelonych regu komunikowania swojej woli, podj jaki ewentualnie dodatkowy wysiek lub koszty, jednake wszystko to moe co najwyej utrudni im korzystanie z kompetencji do dokonywania czynnoci prawnych, a nie kompetencj t ograniczy[43].

Gdyby brano pod uwag take te elementy, to trzeba by mwi o autonomii w innym funkcjonalnym znaczeniu[44]. Rozwaania takie s oczywicie poyteczne, lecz z metodologicznego punktu widzenia stanowi problem odrbny. Przedmiotem ich nie moe bowiem by tylko szczeglna forma czynnoci prawnych, lecz take szereg innych instytucji negatywnie wpywajcych na korzystanie z kompetencji do dokonywania czynnoci prawnych z systemem podatkowym na czele. Ponadto, z punktu widzenia funkcjonalnego, adna generalna ocena formy nie mogaby by podjta bez rozpatrzenia rnych ich rodzajw w relacji do poszczeglnych postaci czynnoci prawnych.

Podsumowujc, nie naley traktowa formy czynnoci prawnej jako ograniczenia jednej z podstawowych zasad prawa cywilnego, jak jest autonomia woli.

-13- 2. Owiadczenie woli I. Uwagi oglne okoncepcji owiadczenia woli 1. Istotny element czynnoci prawnej Naley zastanowi si nad tym, co znaczy owa wola, ktra zawsze stanowi jdro czynnoci prawnej bez wzgldu na to, jakie pole zastosowania wyznaczaby jej dany system prawny (problem autonomii woli).

Zauway trzeba, e w polskim prawie cywilnym oraz w wielu obcych systemach prawnych nie mwi si bezporednio o woli, lecz o woli wyraonej co okrela si mianem owiadczenia woli (art. 60 KC). W rozwaaniach prawnych zagadnienie woli osoby dokonujcej czynnoci prawnej pojawia si tylko w takim aspekcie.

W doktrynie obcej mona wyrni trzy gwne kierunki wyjaniajce sens (znaczenie) owiadczenia woli. S to: teoria woli, teoria owiadczenia i teoria doniosoci prawnej. W tej kolejnoci przebiega bdzie dalszy tok rozwaa.

2. Teoria woli Termin owiadczenie woli (Willenserklrung) pojawi si w niemieckiej nauce o czynnociach prawnych. Rozumiano go wwczas jako realnie przeywany przez czowieka akt woli zwany wol wewntrzn. Reprezentanci tego kierunku rozrniali:

1) wewntrzny akt woli czowieka, ukierunkowany na wywoanie skutkw prawnych i

2) jego zewntrzny wyraz, przybierajcy posta owiadczenia woli, jednake decydujc rol w tym zwizku odgrywaa wola wewntrzna.

Takie w szczeglnoci byy pogldy F. Savignyego. Zostay one przejte i w pewnej mierze zmodyfikowane przez liczne grono jego zwolennikw, stajc si istotnym elementem dominujcej w XIX w. teorii woli[45].

3. Teoria owiadczenia W opozycji do teorii woli rozwina si u schyku XIX w. teoria owiadczenia, ktra decydujce znaczenie przypisywaa nie woli wewntrznej, lecz jej owiadczeniu. Najwybitniejszy jej reprezentant E. Danz sformuowa nastpujc definicj owiadczenia woli: jest to zachowanie osoby, ktra wedug dowiadczenia obrotu i przy uwzgldnieniu wszelkich okolicznoci pozwala wnosi o okrelonej woli, bez wzgldu na to, czy wniosek taki w poszczeglnym wypadku jest zasadny, tzn., czy rzeczywicie tego rodzaju wol wewntrzn, jaka wynika z owiadczenia, miaa dana osoba[46].

4. Teoria doniosoci prawnej (Geltungstheorie) Koncepcja ta neguje klasyczne przeciwstawianie woli wewntrznej jej owiadczeniu. Twrca tej teorii K. Larenz podkrela, e skutek prawny wywouje jednolity akt, ktry charakteryzuje jako wol urzeczywistnion w owiadczeniu. Ono samo konstytuuje

-14- now regulacj prawn w postaci ustanowienia normy konkretnej. Koncepcja ta zyskaa szerokie uznanie w doktrynie prawnej. Natomiast zamiar przezwycienia dualizmu woli i owiadczenia zosta przez samego autora nastpnie zmodyfikowany. Przyj on bowiem, e dla oceny czy owiadczenie woli zostao zoone nie wystarczy sama koncepcja obiektywnego jego przypisania, lecz w pewnym zakresie konieczne jest badanie rzeczywistej woli stron[47].

W nawizaniu do teorii doniosoci prawnej rozwaana jest kwestia, jakie przesanki musz by spenione, aby owiadczenie woli mona byo uzna za zoone przez okrelony podmiot. Pod tym wzgldem wyrni mona dwa gwne nurty. Pierwszy z nich uznaje rzeczywist wol owiadczajcego za niezbdny element owiadczenia woli[48]. Natomiast drugi dominujcy w doktrynie niemieckiej uznaje moliwo przypisania owiadczenia woli podmiotowi, ktry nie mia wiadomoci wywoania skutkw prawnych, lecz przemawia za tym w szczeglnoci wzgld na ochron uzasadnionego zaufania odbiorcy owiadczenia woli, ewentualnie rwnie niedopenienie aktw starannoci po stronie skadajcego owiadczenie[49].

II. Pogldy nauki polskiej 1. Orientacja wolicjonalna Twrca Kodeksu zobowiza R. Longchamps de Berier by zwolennikiem teorii owiadczenia. Godne przypomnienia s w zwizku z tym jego argumenty przemawiajce za wyszoci tej teorii nad teori woli. Ot jako zdarzenie prawne pisa R. Longchamps de Berier wysuwa si na pierwszy plan owiadczenie, bdce zaszoci zewntrznie dostrzegaln i dajc si obiektywnie stwierdzi, podczas gdy udowodnienie woli wewntrznej jest zawsze problematyczne. Po wtre, uczynienie owiadczenia woli przedmiotem interpretacji w pewnym uniezalenieniu od woli wewntrznej zdolne jest zapobiega wybujaociom egoistycznym lub antyspoecznym jednostek przy rwnoczesnym uszanowaniu ich godziwych interesw, podczas gdy przyznanie decydujcego znaczenia woli stron musiaoby w razie stwierdzenia takich wybujaoci odmwi czynnoci wszelkiej skutecznoci. Po trzecie wreszcie, potrzeba ochrony zaufania w obrocie prawnym wymaga zwizania skutkw prawnych przede wszystkim z owiadczeniem, gdy ono tylko jest innym osobom dostpne i na nim one polegaj[50]. Natomiast definiujc owiadczenie woli jako proces zewntrznie dostrzegalny, z ktrym prawo czy skutki prawne, poniewa uwaa go za przejaw woli wewntrznej[51], nie realizowa konsekwentnie swoich zaoe teoretycznych, uznajc akt psychiczny za element istotny

-15- owiadczenia woli. Potwierdza to rwnie inna jego wypowied, w ktrej zwraca on uwag, e Owiadczenie woli musi mie pewne zewntrzne wymogi, aby porzdek prawny mg je uwaa za przejaw woli wywoania skutkw prawnych[52].

Rwnie inni uczeni, wypowiadajcy si podczas obowizywania Kodeksu zobowiza o owiadczeniu woli, uznawali za jego cech konstytutywn to, e ujawnia ono zamiar zobowizania si lub wywoania skutkw prawnych z pewnymi rnicami, w sformuowanych definicjach, akcentujcych mniejsze lub wiksze przywizanie do teorii woli lub do teorii owiadczenia[53].

Uregulowanie czynnoci prawnej w POPC z 1950 r., a potem w KC nie wpyno w znaczcy sposb na pogldy nauki polskiej na owiadczenia woli. Rdzeniem ich nadal pozostaa myl, e wyraaj zamiar wywoania okrelonych skutkw prawnych. A. Kozaczka jednoznacznie opowiedzia si za warunkiem wiadomego skadania owiadczenia woli jako przesanki jego doniosoci prawnej[54]. W innych okreleniach unikano takich jednoznacznych deklaracji, akcentujc wszake jedno: woli wewntrznej i owiadczenia. Tak wic w szczeglnoci A. Wolter wskazywa, e oba te elementy w zasadzie (...) tworz nierozerwaln cao, jednake w przypadkach nietypowych, tj. niezgodnoci midzy wol a jej przejawem, pierwszestwo naley da przejawowi woli, jako elementowi, ktry jest w normalnym i dostpnym otoczeniu rdem informacji o akcie woli[55]. Blisza analiza rozpatrywanych przez nich kwestii szczegowych prowadzi jednak do wniosku, e i oni zakadali konieczno istnienia po stronie owiadczajcego zamiaru, a wic i wiadomoci skadania prawnie doniosego owiadczenia woli. W razie braku tego elementu uznawano, e owiadczenie woli nie zostao w ogle zoone[56].

2. Orientacja obiektywna Zdecydowanie odmienny pogld na owiadczenie woli przedstawi J. Gwiazdomorski w swej pracy opublikowanej w 1973 r.[57]. Podda on wnikliwej krytyce koncepcje owiadczenia woli, ktre za przyczyn sprawcz powstania skutkw prawnych uznaj wol osoby dziaajcej oraz sformuowa pojcie owiadczenia woli zgodnie z postulatami teorii owiadczenia. W jego rozumieniu owiadczeniem woli jest kade zachowanie si osoby (...), z ktrego wynika przy uwzgldnieniu towarzyszcych okolicznoci, zasad wspycia spoecznego i ustalonych zwyczajw zamiar przejawienia woli wywoania okrelonego skutku prawnego. Podkrela przy tym, e W powyszej definicji pojcie owiadczenia woli ujte jest nie subiektywnie, ale obiektywnie. Istotne

-16- znaczenie przywizuje si bowiem w tej definicji nie do zamiaru (woli wewntrznej) osoby skadajcej owiadczenie woli, ale do tego, jak si zachowanie osoby dziaajcej przedstawia na zewntrz (...), czy wynika z tego zachowania si nie tylko wola wywoania okrelonego skutku prawnego, ale take zamiar przejawienia woli wywoania przez to wanie konkretnie podjte zachowanie okrelonego skutku prawnego[58].

Od tego czasu nurt obiektywizujcy zyskuje sobie w polskiej nauce o czynnociach prawnych coraz wiksze uznanie. W szczeglnoci w tym kierunku zmierzaj prace Z. Radwaskiego oparte w gwnej mierze na teorii doniosoci prawnej[59]. Nastpnie A. Jdrzejewska, autorka jedynej monografii powiconej koncepcjom owiadczenia woli, konstrukcj tej instytucji podporzdkowaa ochronie zaufania, tzn. uzasadnionemu oczekiwaniu, jakie wywouje dziaanie podmiotu inicjujcego proces zoenia owiadczenia woli zwaszcza w tzw. obrocie masowym[60].

III. Semiotyczna charakterystyka owiadczenia woli 1. Dziaanie znaczce Dziaanie czowieka, aby mogo uzyska kwalifikacj owiadczenia woli musi by nonikiem okrelonych treci mylowych, czyli peni funkcj znaku. Na pojcie znaku skada si:

1) materialny substrat znaku (dwik mowy, kiwanie gow, kreski na papierze), czyli spowodowany przez kogo dostrzegalny ukad rzeczy lub zjawisk i

2) reguy znaczeniowe, ktre z materialnymi substratami znakw wi okrelone myli[61].

Owe reguy znaczeniowe konstytuujce znaki tworz si spontanicznie w yciu spoecznym (np. reguy jzykowe) lub mog by stanowione, przybierajc posta norm prawnych, ktre wi jakie swoiste znaczenie z pewnymi zachowaniami lub ju funkcjonujcymi znakami jzyka powszechnego. Oglnie mwic, znaki su do porozumiewania si ludzi midzy sob, a w konsekwencji do ksztatowania relacji spoecznych.

Bez stosownych regu znaczeniowych zachowanie czowieka nie mogoby by nosicielem jakichkolwiek myli. Gdy kto wbija gwd w cian nie komunikuje niczego; gdyby nie byo regu gry w pik non lub regu szachowych, kopanie piki lub przesuwanie figur na szachownicy nic by nie znaczyo byoby czynnoci tylko faktyczn.

Rwnie z tego rodzaju zachowaniami system prawny wie niekiedy skutki prawne, czego najlepszym przykadem jest instytucja czynw niedozwolonych. Natomiast owiadczenie woli wycznie odnosi si do znakw, ktrych znaczenie (treci mylowe z nimi zwizane) wyznaczaj konsekwencje prawne (art. 56 KC).

-17-2. Regulujcy (normatywny) charakter owiadczenia woli Z kolei wyjanienia wymaga kwestia, jakiego rodzaju s znaki, ktre okrela si mianem owiadcze woli, czyli w jaki sposb mona rozpozna owiadczenie woli spord innych zachowa znaczcych, penicych funkcj porozumiewania si ludzi midzy sob. Ot blisz charakterystyk pojcia owiadczenia woli niewtpliwie utrudnia to, e zwyko si j przeprowadza przy uyciu niewyranych lub wieloznacznych terminw, takich jak: wola, zamiar lub cel.

Najpierw wic naley stwierdzi, e owiadczenie woli wbrew sugestii pyncych z potocznego rozumienia tego zwrotu nie jest wypowiedzi sprawozdawcz, informujc o pewnych przeyciach psychicznych czowieka, a w szczeglnoci o jego zamiarach lub woli. Hipoteza taka zakadaaby bowiem, e owiadczajcy uprzednio jasno sformuuje w myli tre i zamiar wywoania skutkw prawnych oraz e tre owiadczenia odpowiada treci tego, co sobie pomyla. Jednake zaoenie takie nie odpowiada potocznemu dowiadczeniu yciowemu[62].

Ponadto, jest ono nieprzydatne funkcjonalnie do organizowania obrotu gospodarczego, poniewa odwouje si do trudno sprawdzalnych przesanek psychicznych. Sugeruje przy tym zgodnie z pogldami teorii woli i owym elementem konstytuujcym wywoanie skutku prawnego jest owa wola wewntrzna. W takim jednak razie naleaoby doj do wniosku, e take trwanie skutku prawnego (zwizania) zaley od woli skadajcego owiadczenie. Mgby on wic zawsze uchyli si od zacignitego wzgldem innej osoby zobowizania. Jest to oczywicie wniosek, ktrego aden porzdek prawny ze wzgldw funkcjonalnych nie moe zaaprobowa. Nie przekonuj zarazem wyjanienia, e wola podmiotu skadajcego owiadczenie zostaje w jaki metafizyczny sposb uchwycona i utrzymana przez adresata. Tumaczenie takie raczej umacnia pogld, i koncepcja samookrelenia oparta na wewntrznej woli czowieka nie wystarczy do uzasadnienia zwizania prawnego, jakie wywouje owiadczenie woli. Psychologiczna koncepcja owiadczenia woli zawodzi zarazem na tle obowizujcego prawa polskiego. Ze wskazanych przez przepisy prawne stanw faktycznych, opatrzonych mianem owiadczenia woli, jasno bowiem wynika, e podmiot skadajcy te owiadczenia niekiedy nie mg przeywa myli, ktrych treci byoby wywoanie okrelonych skutkw prawnych (por. art. 84, 86 KC)[63].

3. Czynno konwencjonalna Inspiracja do takiego podejcia metodologicznego pyna z kilku rde. Najpierw ju A. Reinach jeden z przedstawicieli kierunku fenomenologicznego w teorii prawa wykazywa mylny sens terminu owiadczenie woli. Zaliczy on zachowanie terminem tym okrelone do wyrnionych przez siebie aktw socjalnych, intencjonalnie skierowanych do innych osb. Funkcja owiadczenia woli jak i kadego zreszt przyrzeczenia nie polega wic na informowaniu o pewnych yczeniach, zamiarach, czy podobnych przeyciach, lecz na swoistym dziaaniu, powodujcym zwizanie podmiotu skadajcego przyrzeczenie

-18-[64]. W podobnym kierunku poszli zwolennicy teorii doniosoci prawnej (Geltungstheorie) podkrelajc, e owiadczenie woli samo jest aktem konstytuujcym pewn zmian w stosunku do innych osb[65].

Zblione wtki mylowe odnale mona take w stworzonej przez J. L. Austina teorii wypowiedzi dokonawczych (performatyww). Nie s one zdaniami w sensie logicznym, nie przysuguje im wic warto prawdy lub faszu. Nie opisuj one niczego, ani z niczego nie zdaj sprawy. Natomiast samo posuenie si takimi wypowiedziami jest ju swoist czynnoci, jeeli spenione zostan ustalone wymagania[66]. Rozwijajc te intuicje znaczeniowe L. Nowak wyrni wypowiedzi dokonawcze wedug penionych przez nie funkcji, o czym decyduje ich kontekst kulturowy, a nie formalna budowa skadniowa[67]. Wspomniana wypowied oczywicie moe take peni funkcj uzewntrzniania przey psychicznych, ale nie jest to jej cecha wyrniajca. Uksztatowana gwnie w poznaskiej szkole teoretyczno-prawnej koncepcja czynnoci prawnych konwencjonalnych rozwija te wtki mylowe. S. Czepita najobszerniej wyjaniajc t koncepcj, podkrela, e czynno ma charakter konwencjonalny wtedy tylko, gdy jej dokonanie wpywa na sytuacj normatywn podmiotu tej czynnoci lub innych podmiotw[68].

Podejmujc te sugestie metodologiczne, naley zakwalifikowa owiadczenie woli do czynnoci konwencjonalnych jako regulujcych sytuacj prawn podmiotw, ktrych dotycz. Sens ich polega na tym, e dokonuj wicego ustanowienia normy przez podmioty prawa cywilnego i ze skutkami cywilnoprawnymi. Z semiotycznego punktu widzenia maj one zatem taki sam charakter jak normy prawne, aczkolwiek te ostatnie przybieraj posta norm generalnych i abstrakcyjnych i stanowione s przez kompetentne do tego organy. Ta normatywna charakterystyka owiadczenia woli pojawia si take w wielu nowoczesnych definicjach tego pojcia formuowanych w literaturze obcej[69].

Na kategorialne podobiestwo tych norm wskazuje take tre art. 1134 KC franc., wedug ktrego Les conventions lgalement formes tiennent lieu de la loi ceux qui les ont faites. Ujcie takie wyjania moliwo wspregulowania stosunku prawnego owiadczeniami woli lub normami prawnymi (art. 56 KC). Musi tu widocznie chodzi o jednorodny typ wypowiedzi, jeeli elementy stosunku prawnego mog by w pewnej mierze regulowane zamiennie norm dyspozytywn albo owiadczeniem woli.

Uwaga ta wspiera przedstawion powyej w 1, koncepcj, e normy KC konstruujce czynno prawn udzielaj podmiotom prawa cywilnego kompetencji do regulowania

-19- stosunkw cywilnoprawnych. Terminem tym posuguje si take SN[70]. Przyjmuje go take w coraz szerszej mierze doktryna cywilistyczna[71] wbrew tradycyjnym pogldom w tej mierze. Kwalifikacja taka wskazuje zarazem na swoist cech czynnoci prawnych, rnic j od innych zdarze prawnych, a polegajc na tym, e same podmioty prawa cywilnego kreuj zmian sytuacji prawnej w sposb przez siebie stanowiony, aczkolwiek w ramach prawem oznaczonych.

Ten istotny dla pojcia owiadczenia woli element nie znajduje dostatecznego wyrazu w definicjach odwoujcych si do celu osoby dziaajcej[72]. W prakseologii okrela si cel jako przyszyy stan, przy czym jednak przejcie od stanu aktualnego do owego przyszego, zamierzonego stanu nie jest jednoznacznie wyznaczone[73], a wic niekoniecznie musi nastpi przez samostanowienie normy indywidualnej. Gdyby wic poprzestano tylko na okreleniu, e owiadczenie woli zmierza do wywoania skutkw prawnych, to trzeba by doj do wniosku, i najbardziej typowym przykadem owiadczenia woli jest samobjstwo dunika dokonane dla uwolnienia si z dugw[74].

Przedstawiona tu koncepcja owiadczenia woli zakada, e akt samostanowienia dokonuje si w cile okrelonej chwili. Tylko taki punkt widzenia wyjania szereg postanowie KC wskazujcych, w jakim momencie owiadczenie woli zostao zoone lub umowa zostaa zawarta (por. art. 6163, 66, 67, 69703, 72 KC).

Stanowisko takie odpowiada rwnie potrzebom obrotu gospodarczego. Jego sprawne funkcjonowanie wymaga bowiem precyzyjnego ustalenia momentu, od ktrego powstaj prawa i obowizki stron w istotnej mierze okrelone w treci owiadczenia woli.

Z tych wzgldw nie wydaje si przekonujcy pogld, e pojcie owiadczenia woli naley rozszerzy na cay cig zdarze poprzedzajcych jego zoenie, a wywoujcych uzasadnione oczekiwania drugiej strony[75]. Jest oczywiste, e okolicznoci te, jak i cay kontekst zoenia owiadczenia woli, maj donioso prawn i w tym sensie nie mona traktowa go jako zdarzenia wyizolowanego. Jednake wpyw tych okolicznoci na owiadczenie woli dokonuje si w drodze interpretacji (art. 65 KC), a jeeli chodzi o skutki prawne, to rwnie przez konstrukcj uzupeniania treci stosunku prawnego na podstawie art. 56 KC.

Naley rwnie zauway, e wzgld na ochron konsumenta nie wspiera krytykowanej tu koncepcji. Uznane w UE i w Polsce zasady prawa konsumenckiego jednoznacznie bowiem uzaleniaj skutki prawne od zawarcia umowy. Rwnie wic i z tego punktu widzenia nie ma dostatecznych podstaw, aby kwestionowa celowo konstruowania pojcia owiadczenia woli jako aktu samostanowienia dokonujcego si w okrelonej chwili.

-20-IV. Podstawa przypisania owiadczenia woli 1. wiadomo owiadczajcego Pogldy inspirowane teori woli uznaj, e owiadczeniami woli s tylko owiadczenia skadane ze wiadomoci wywoania okrelonych skutkw prawnych. W braku takiej wiadomoci owiadczenie woli nie jest zoone (nie istnieje), a w szczeglnoci nie moe owiadczajcemu by przypisane na podstawie interpretacji obiektywnej.

Koncepcja taka dominowaa w dawniejszej teorii prawa cywilnego, a i dzisiaj znajduje zwolennikw[76], w tym rwnie w polskiej nauce prawa cywilnego[77]. Jednake od czasu, gdy podda j wnikliwej krytyce K. Larenz[78], a F. Bydlinski krytyk t rozwin[79], koncepcja ta traci na znaczeniu. W szczeglnoci odrzuca j panujcy pogld naukowy w Niemczech[80]. Tak samo naley oceni stanowisko doktryny austriackiej[81] i szwajcarskiej[82]. Jednoznacznie chocia przy zastosowaniu innej techniki legislacyjnej odrzuca j nowy Kodeks cywilny holenderski (art. 35).

Rwnie na podstawie prawa polskiego jak to ju powyej wskazano nie mona uzna, e wiadomo stanowi konstytutywny element kadego owiadczenia woli i w konsekwencji, e ono nie istnieje wtedy, gdy nie towarzyszy mu stosowne przeycie psychiczne.

Natomiast rzeczywista wiadomo wywoania okrelonych skutkw prawnych stanowi najsilniejsz podstaw przypisania owiadczenia woli osobie, ktra je skada; najpeniej bowiem realizuje funkcje samostanowienia podmiotw prawa cywilnego. Niekiedy, gdy podmioty te wystpuj w rolach dla nich niekorzystnych, system prawny wymaga, aby owiadczenie woli zoone byo z pen wiadomoci jego skutkw prawnych. Odnosi si to zwaszcza do owiadcze woli skadanych przez konsumentw przy zawieraniu umw konsumenckich. wiadomo wywoania okrelonych skutkw prawnych nie jest jednake jedyn podstaw przypisania komu owiadczenia woli.

2. Wywoanie zaufania Za kolejn podstaw przypisania komu owiadczenia woli uzna naley zgodnie z koncepcjami obiektywnymi jego zachowanie wywoujce u innych osb uzasadnione przekonanie, e wyraa ono decyzj owiadczajcego wywoania okrelonych skutkw prawnych, chociaby skadajcy owiadczenie nie by tego wiadomy. Pogld ten opiera si na zaoeniu, e owiadczenie woli jest aktem socjalnym, skierowanym

-21- do innych ludzi, a tym samym wpywajcym take na ich postpowanie. Ten kto podejmuje tego rodzaju dziaania powinien wic liczy si z konsekwencjami spoecznymi, jakie one wywouj. W szczeglnoci powinien dostosowa swoje zachowanie do uzasadnionych oczekiwa innych czonkw spoeczestwa wyznaczonych reguami spoecznymi. Jeeli ich nie respektuje, ponosi konsekwencje w postaci przypisania mu owiadczenia woli.

Koncepcja ta znajduje uzasadnienie w etycznym postulacie wicym wolno czowieka z jego odpowiedzialnoci[83]. Kto, kto zaufa danemu mu przyrzeczeniu, zasuguje na ochron.

Za takim stanowiskiem przemawiaj rwnie wzgldy pragmatyczne. Ot naley wyj z zaoenia, e ten kto okazuje zaufanie, z gry przyjmuje przyszo. Dziaa tak, jak gdyby by pewien przyszoci. Bez zaufania nie mona w sposb wzgldnie pewny planowa wasnej dziaalnoci. Natomiast im wicej zaufania, tym szersze s moliwoci ludzkiego dziaania w coraz bardziej komplikujcych si stosunkach spoecznych[84]. Jednake nie kade zaufanie zasuguje na ochron. Wrcz do stanw patologicznych zalicza si sytuacje, gdy kto obdarza innego zaufaniem tylko na podstawie swych wewntrznych wyobrae, nieopartych na zewntrznych informacjach o swym partnerze i o konkretnej sytuacji, w ktrej on si znajduje. Czy zwizane z zaufaniem oczekiwanie okrelonych zachowa zasuguje na aprobat i ochron, zaley wic zawsze od uwzgldnienia wspomnianych elementw rozpatrywanych w aspekcie regu i wiadomoci spoecznej[85].

Ot w systemie gospodarczym RP, w ktrym w myl zasad gospodarki rynkowej cay ciar aktywnoci spoczywa na podmiotach cywilnoprawnych, ogromne znaczenie ma postulat ochrony uzasadnionych spoecznie oczekiwa, a wic zaufania partnerw do siebie. Postulat ten uzyskuje zarazem wzrastajc donioso w wietle sprawdzonej tezy Durkheima o zwikszajcej si wzajemnej zalenoci spoecznej przez postpujcy podzia pracy. Zwizana z tym specjalizacja rl spoecznych tak dalece komplikuje wspdziaanie jednostek w spoeczestwie, e wymaga to zabiegw redukcyjnych przez rozszerzenie pola ochronnego dla uzasadnionych oczekiwa. Masowa produkcja i wymiana towarw w stypizowanych i uproszczonych formach prawnych umacnia te tendencje.

W konsekwencji w ostatnich dziesicioleciach dokonuje si znamienna ewolucja prawa regulujcego umowy w najbardziej rozwinitych krajach zachodnich. Prowadzi ona od realizacji woli do ochrony uzasadnionych oczekiwa[86]. Trafnie zwrcono przy tym uwag, e jednym z gwnych zada prawa cywilnego staje si pomoc dla rynku przez ochron oczekiwa zwizanych z penieniem okrelonych rl spoecznych przez kontrahentw[87].

-22- Owa spoeczna donioso zaufania znalaza uznanie jako zasada prawa cywilnego i warto konstytucyjnie chroniona (por. Nb 21).

3. Granice przypisania Na gruncie przedstawionej wyej koncepcji pojawia si kontrowersyjny w doktrynie obcej i polskiej problem, czy podstaw przypisania jest kade zachowanie wywoujce uzasadnione oczekiwanie, czy tylko takie zachowanie, ktre polega na niedooeniu przez owiadczajcego naleytej starannoci.

Pierwszy z tych pogldw bardziej dla owiadczajcego rygorystyczny reprezentuje w nauce polskiej A. Jdrzejewska. Wychodzi ona z zaoenia, e kady dziaa na wasne, a nie na cudze ryzyko. W konsekwencji owiadczajcemu naley przypisa owiadczenie woli take i w takich przypadkach, gdy zachowanie, wywoujce uzasadnione oczekiwanie innych, nie byo niestaranne. Zdajc sobie wszake spraw z tego, e takie obiektywne przypisanie moe stanowi dla owiadczajcego ciar niewspmierny, autorka dopuszcza wyjtkowo moliwo uchylenia si od skutkw owiadczenia woli, na podstawie analogicznego stosowania art. 84 KC[88].

Natomiast F. Bydlinski i idcy za nim dominujcy nurt nauki niemieckiej, krytycznie odnosi si do pogldw, ktre przypisuj komu owiadczenie woli z tego tylko wzgldu, e czyje zachowanie w ten sposb przez innych zostao zrozumiane. Sdz oni, e jest to niedostateczna podstawa do tego, aby na owiadczajcego przerzuci cae ryzyko odpowiedzialnoci wynikajcej z dokonania czynnoci prawnej. Byoby to nieuzasadnione w przypadkach, gdy owiadczajcy nie moe liczy si z takim znaczeniem, poniewa nie jest mu znana sytuacja, ktra na znaczenie takie wskazuje[89]. W swych ostatnich wypowiedziach F. Bydlinski podtrzyma swj pogld, e z reguy podstawa przypisania owiadczenia woli koczy si tam, gdzie owiadczajcy przy dooeniu naleytej starannoci nie moe wpywa na odbierany sens jego owiadczenia. Jednake dopuszcza od tej reguy wyjtki w szczeglnych przypadkach podyktowanych przede wszystkim potrzeb bezpieczestwa obrotu prawnego, a take odpowiedzialnoci za skutki wasnej sfery dziaania. Granic tej odpowiedzialnoci w kadym razie wyznacza adekwatny zwizek przyczynowy[90].

Przepisy polskiego prawa cywilnego podobnie zreszt jak i obcych systemw prawnych jednoznacznie kwestii tych nie rozstrzygaj. Wydaje si wszake, i drugi z przedstawionych pogldw bliszy jest koncepcji wicej owiadczenie woli z ide samostanowienia i odpowiedzialnoci za podjcie czynnoci konwencjonalnych. Nie chodzi tu o sankcj typu karnego, lecz o konsekwencje niedochowania starannoci, ktrej wymaga si od kadego, kto podejmuje okrelon rol w procesie komunikowania si ludzi midzy sob. Inaczej bowiem powstaby niead spoeczny.

W zakresie tak pojtego przypisania owiadczenia woli mieszcz si dziaania komunikacyjne osb funkcjonujcych w sferze kontrolowanej przez dany podmiot w szczeglnoci

-23- przez personel przedsibiorstwa. Jeeli wic sekretarka dyrektora bez jego wiedzy lub wbrew jego decyzji wyle podpisan przez niego ofert, to takie owiadczenie woli uzna naley za zoone przez osob prawn, ktrej dyrektor jest organem.

Dalej idce przypisanie moe by uzasadnione wzgldami bezpieczestwa obrotu prawnego (np. obrt niektrymi papierami wartociowymi), jednake jako przesanka wyjtkowa, wymaga szczeglnej podstawy normatywnej.

Poza takimi przypadkami nie mona uzna za owiadczenie woli niewiadomego i nieswobodnego zachowania czowieka (art. 82 KC), ktre stwarza tylko pozr jego zoenia (we nie, w stanie upojenia alkoholowego, pod wpywem nacisku fizycznego, przez osoby niemajce odpowiedniej sprawnoci psychicznej). Rwnie owiadczenia niepochodzce od okrelonych w nich osb, nie mog by im przypisywane (np. w razie sfaszowania dokumentu).

Odnosi si to take do przypadkw, gdy owiadczajcy nie zna i nie mg zna regu znaczeniowych oraz kontekstu sytuacyjnego, w ktrym adresaci odbierali owiadczenie, nadajc mu na tej podstawie okrelony sens. Jeeli wic przejezdny, nieznajcy miejscowych zwyczajw, wstpi do winiarni, w ktrej wanie odbywa si aukcja win i pokiwa rk znajomemu, ruch ten nie moe by uznany za owiadczenie woli wyraajce decyzj kupna wina. Dla prawidowego rozstrzygnicia tej kwestii nie trzeba tworzy jakich wyjtkowych regu, ktre nie mieszcz si w oglnej koncepcji owiadcze woli.

V. Waniejsze akty niemajce charakteru cywilnoprawnego owiadczeniawoli 1. Akty woli wewntrznej Licz si tylko decyzje ujawnione w owiadczeniu i przeznaczone do regulowania stosunkw wobec innych osb.

Wszelkie akty stanowienia przeznaczone wycznie dla samego stanowicego nie maj doniosoci spoecznej i dlatego nie s owiadczeniami woli, choby byy komunikowane innym osobom. Jeeli wic kto postanawia sobie, e bdzie wstawa rano o godz. 6 i jad niadanie o godz. 7, suchajc rwnoczenie dziennika radiowego, nie skada owiadczenia woli bez wzgldu na to, czy o tej decyzji powiadomi kogokolwiek, albowiem waciwa jest jedynie tre owiadczenia, a nie wola owiadczajcego, ktra nie zostaa ujawniona w zoonym owiadczeniu[91].

To samo odnosi si do tzw. potajemnego zastrzeenia (reservatio mentalis). Polega ono na tym, e ten kto skada owiadczenie woli (np. zobowizuje si do jakiego wiadczenia) rwnoczenie w myli tylko postanawia go nie wykona lub wykona w inny sposb. Pominicie w definicji owiadczenia woli odwoania si do psychologicznie rozumianej woli pozwala w sposb prosty wyjani nieskuteczno takiego zastrzeenia, co sprawiao trudnoci zwolennikom teorii woli.

-24-2. Owiadczenia woli nie na serio O owiadczeniach takich mwi si wtedy, gdy wyraenia uyte przez kogo wskazuj na jego decyzj wywoania okrelonych skutkw prawnych, jednake kontekst tej wypowiedzi nie dopuszcza takiej kwalifikacji (np. aktor na scenie sporzdza testament, profesor na wykadzie podaje przykady dokonania czynnoci prawnych, arty w czasie towarzyskiego spotkania).

Owiadczenie woli nie na serio nie jest jakim podtypem owiadczenia woli, lecz po prostu nie jest w ogle owiadczeniem woli (podobnie jak sztuczne oko nie jest okiem). Cae zagadnienie naley w istocie do wykadni owiadcze woli, a tradycyjne wyrnianie owiadcze woli nie na serio bierze si z niedoceniania kontekstu, w jakim sowa s wypowiadane.

3. Porozumienia dentelmeskie Porozumienia tego rodzaju znamionuje wyrane zastrzeenie, e nie maj one wywoa skutkw prawnych. Z tego wic wzgldu owiadczenia skadajce si na nie, nie maj charakteru owiadczenia woli w cisym, cywilnoprawnym tego sowa znaczeniu.

W razie niedotrzymania zacignitych w ten sposb zobowiza, sprawca nie odpowiada wprawdzie za szkod wywoan niewykonaniem umowy, ale naraa si na utrat zaufania (kredytu) lub na wrogie wzgldem niego, lecz dopuszczalne prawem, przeciwdziaania gospodarcze osb zawiedzionych.

4. Podjcie zobowiza grzecznociowych Rwnie takie zobowizania podejmowane s bez zamiaru wywoania konsekwencji prawnych, a tylko z uprzejmoci. To oglne stwierdzenie nie jest kontestowane w doktrynie cywilistycznej. Natomiast kopoty wywouje udzielenie odpowiedzi na pytanie, jak odrni umow cywilnoprawn od porozumienia grzecznociowego.

Jako wstpne kryterium rozpoznawcze moe suy ustalenie, czy zobowizanie podjto odpatnie. Cecha ta bowiem w adnym razie nie moe przysugiwa porozumieniom grzecznociowym, jako sprzeczna z ich natur. Natomiast podjcie zobowizania nieodpatnie nie wskazuje jeszcze jednoznacznie na jego niewicy charakter, poniewa prawo cywilne obejmuje swoim zakresem rwnie i takie postacie zobowiza (np. darowizna, uyczenie, nieodpatne zlecenie). Rwnie majtkowy albo niemajtkowy przedmiot wiadczenia nie stanowi podstawy dla rozstrzygnicia rozwaanej kwestii, albowiem nowoczesne prawo cywilne w przeciwiestwie do doktryny pospolitego prawa rzymskiego panujcej jeszcze w XIX w. reguluje rwnie stosunki o charakterze niemajtkowym.

Jeeli wic tre skadanych owiadcze nie wskazuje jednoznacznie na wice albo grzecznociowe tylko (niewice prawnie) zobowizanie strony, wwczas rozstrzygnicia szuka naley w oglnych reguach wykadni, majc zwaszcza na wzgldzie ustalone zwyczaje (art. 65 KC). Jako pomocnicz wskazwk mona przyj, e wiadczenia podejmowane przez podmioty profesjonalnie trudnice si wykonywaniem pewnych czynnoci z reguy podejmuj si ich wykonania odpatnie i na podstawie stosunku cywilnoprawnego. Natomiast drobne usugi, bez zastrzeonej odpatnoci, zazwyczaj

-25- przybieraj posta niewicego prawnie zobowizania grzecznociowego. Typowymi przykadami takich zobowiza s: przyjcie zaproszenia na obiad, na spotkanie towarzyskie, udzielenie gociny znajomemu w swoim mieszkaniu, zobowizanie si do przypilnowania dziecka, mieszkania lub jakiej rzeczy ssiadki, przewiezienie znajomego lub autostopowicza samochodem, zobowizanie si pasaera pocigu do obudzenia towarzysza podry przed okrelon godzin.

Niespenienie bez uzasadnionej przyczyny zobowizania grzecznociowego nie powoduje wprawdzie powstania kontraktowej odpowiedzialnoci odszkodowawczej, ale moe uzasadni odpowiedzialno deliktow za naruszenie zaufania osoby, ktra z tego wzgldu poniosa szkod[92].

Podobnymi do grzecznociowych s zobowizania podejmowane w czynie spoecznym, ktre rwnie wskazuj na brak zamiaru wywoania skutkw prawnych[93], lecz w intencji nieodpatnego wiadczenia pewnych usug dla dobra spoecznego.

5. Obietnice wyborcze Jeeli osoba ubiegajca si o stanowisko publiczne obiecuje w toku kampanii wyborczej okrelone korzyci majtkowe obywatelom w razie wygrania wyborw, pojawia si pytanie, czy obietnica taka ma walor cywilnoprawnego owiadczenia woli, a w szczeglnoci, czy konstytuuje jednostronn czynno prawn zwan przyrzeczeniem publicznym (art. 919 KC).

Na pytanie to zdecydowanie negatywnej odpowiedzi udzieli SN w uchwale z 20.9.1996 r.[94]. Wyjani zarazem, e kandydat do wyboru na urzd, przyjmujc dany program wyborczy i uszczegowiajc go w akcji agitacyjnej mniej lub bardziej konkretnymi obietnicami, nie wyraa woli nawizania z wyborc stosunku cywilnoprawnego, rodzcego okrelone zobowizanie do spenienia obiecanego wiadczenia w razie wygrania wyborw. Natomiast goszc obietnice, kandydat wyraa jedynie gotowo urzeczywistnienia w granicach przypisanych do danego urzdu uprawnie oraz w ramach moliwoci politycznych prezentowanego programu wyborczego, czym zachca wyborcw do opowiedzenia si za jego kandydatur. Niezrealizowanie tego programu nie pociga wic odpowiedzialnoci cywilnej, a jedynie nastpstwa natury spoecznej i politycznej.

Wspomniany pogld spotka si z aprobat w literaturze cywilistycznej[95], aczkolwiek zarzucono mu rwnie nadmiern generalizacj, podkrelajc, e take w toku akcji wyborczej kandydat do urzdu moe skada owiadczenie woli prawnie zobowizujce go do spenienia przyrzeczonych wiadcze na rzecz wyborcw[96]. Wydaje si jednak, i generalizujcy pogld SN jest uzasadniony kontekstem, w jakim obietnice wyborcze s skadane (art. 65 KC), a zarazem praktycznie przydatny, poniewa z reguy pozwala odmwi takim obietnicom przymiotu owiadczenia woli. Od reguy tej moliwe

-26- s jednak wyjtki, ktre wymagayby szczeglnych wskaza, przemawiajcych za decyzj kandydata zaangaowania jego wasnego majtku dla zrealizowania moliwego do wykonania zobowizania wyborczego.

Przyjmujc takie stanowisko, zgodzi naley si z jednomyln opini glosatorw, e powdztwo oparte na obietnicach wyborczych powinno by rozpoznane przez sd w normalnym trybie, a nie odrzucone jak to przyj SN we wspomnianej uchwale.

6. Owiadczenia niestanowcze Jeeli czyje owiadczenie nie wyraa stanowczej decyzji wywoania skutkw prawnych, a jedynie wskazuje na pewne dyspozycje psychiczne w postaci intencji i zamiarw lub gotowoci nawizania stosunku cywilnoprawnego, to brak mu owego elementu kreatywnego charakteryzujcego owiadczenia woli.

Rozrnienie to ma szczegln donioso przy analizie procesu zawierania umw, suc zwaszcza za podstaw do odrnienia oferty od niestanowczych owiadcze w postaci listu intencyjnego lub zaproszenia do rokowa (por. rozdz. VII 30).

7. Zawiadomienia Poza zakresem owiadcze woli le take wszelkiego rodzaju zawiadomienia o pewnych faktach w tym take o stanach psychicznych. Ich status metodologiczny jest rny od owiadcze woli. Wypowied stwierdzajca pewien fakt ma bowiem charakter zdania w sensie logicznym, ktre moe by prawdziwe albo faszywe[97]. Natomiast zdanie typu normatywnego, jakim jest owiadczenie woli, weryfikacji takiej ju nie podlega. Na tym tle trafnie SN stwierdzi w uchwale z 29.12.1994 r.[98], e wpis na rachunek bankowy oraz zawiadomienie o jego dokonaniu nie jest owiadczeniem woli[99], poniewa nie ma on adnego modelujcego wpywu na uksztatowanie istniejcego stosunku zobowizaniowego. Zawiadomienia prawdziwe wywouj skutki prawne tylko w przypadkach ustaw przewidzianych (np. zawiadomienie o wadach rzeczy art. 563 KC, take tzw. uznanie niewaciwie art. 123 pkt 2 KC)[100]. W pewnym zakresie mona stosowa do nich per analogiam przepisy o owiadczeniach woli (np. art. 61 zd. 1 KC okrelajce chwil zoenia zawiadomienia o przelewie wierzytelnoci[101]).

Podobny charakter maj potwierdzenia pewnych faktw. W szczeglnoci SN w orzeczeniu z 14.11.1997 r.[102] stwierdzi, e Potwierdzenie nie przez waciciela lokalu faktu przebywania w tym lokalu osoby zgaszajcej pobyt stay lub czasowy ponad dwa miesice nie jest rwnoznaczne ze zoeniem owiadczenia woli zmierzajcym do zawarcia umowy najmu z t osob.

Rwnie powiadczenie czynnoci prawnej (np. umowy konsumenckiej przez przedsibiorc), powiadczenie wysokoci nalenego zobowizania lub pokwitowanie

-27- zapaty dunej sumy (art. 466 KC) nie s owiadczeniami woli. Nie kreuj one bowiem skutkw prawnych, lecz informuj tylko o dokonanej czynnoci prawnej lub o sytuacji prawnej okrelonej osoby[103].

Tak sam kwalifikacj prawn zastosowa SN w odniesieniu do pisemnego zawiadomienia o przelewie (art. 515 KC). Trafnie wskaza zarazem, i zgodnie ze sw natur, jako owiadczenie wiedzy, zawiadomienie to moe zosta odwoane przez cedenta, jeeli si okae, e nie odpowiada ono rzeczywistemu stanowi[104].

8. Przejawy uczu Treci normatywnej nie zawieraj take przejawy uczu i dlatego nie mona kwalifikowa ich jako owiadczenia woli.

W przypadkach ustaw okrelonych wywieraj one jednak skutki prawne tam wskazane (np. przebaczenie, art. 899, 1010 KC).

9. Czynnoci lub przejawy woli W nauce niemieckiej szerokim uznaniem cieszy si rozwinita zwaszcza przez A. Manigka[105] koncepcja tzw. czynnoci woli. Maj one rni si od owiadcze woli tym, e podmiot dziaajcy nie przejawia zamiaru owiadczenia swojej woli komukolwiek; dziaanie jego nie jest wic przeznaczone do penienia funkcji komunikacyjnej. Pogldy te znalazy take pewien wyraz w nauce polskiej[106].

Nie s one jednak uzasadnione w wietle przedstawionej tu koncepcji owiadczenia woli. Nie musi ono bowiem w jaki szczeglny sposb wyraa swojej komunikacyjnej funkcji. Pojcie znaku nie zakada bowiem, aby rzeczywicie kto go odebra (zapozna si z jego treci). Wystarczy, e zachodzi tylko potencjalna moliwo jego odbioru, a jego tre (lub kontekst) wskazuj, e akt ten nie jest skierowany wycznie do tego, kto go dokona.

Rwnie nie wydaje si uzasadniona konstrukcja zblionego pojcia, a mianowicie przejawu woli podobnego do owiadczenia woli. Ma ono rni si od owiadczenia woli tym, e skutek prawny nastpuje niezalenie od woli dziaajcego[107]. Jednake kryterium to nie daje podstaw do wyrnienia swoistego typu zachowa owiadczajcego, poniewa rwnie czynnoci prawne wywieraj skutki ustaw przewidziane (art. 56 KC). Moe ono znale uzasadnienie tylko w wietle nieakceptowanej tutaj teorii woli, ktra wymaga od skadajcego owiadczenie woli zawsze wiadomoci wywoania skutkw prawnych. Jeeli nie uzna si tej przesanki za konstytutywny element owiadczenia woli (por. szerzej Nb 33), czynnoci przyporzdkowywane przejawowi woli swobodnie mieszcz si w zakresie pojcia owiadczenia woli albo zawiadomienia.

-28-10. Reklama Nawizujc do pogldw wyraanych w literaturze, SN w orzeczeniu z 14.1.1997 r.[108] wskaza, e: istotnym elementem reklamy jest zamiar wywoania okrelonej reakcji potencjalnych klientw (adresatw wypowiedzi reklamowych). Zasadniczym kryterium weryfikacji, czy w konkretnym wypadku istnia taki zamiar, jest opinia przecitnego odbiorcy, czy odebra on dany przekaz jako zacht do nabycia towaru lub usugi. Przy takim okreleniu reklamy oczywiste jest, e wypowied skierowana do potencjalnego nabywcy musi dotyczy oferowanego towaru lub usugi. Dziaalno reklamowa podlega w RP rnorodnej w tym take cywilnoprawnej reglamentacji[109].

Wypowied reklamowa nie jest wic, sama przez si, owiadczeniem woli, poniewa do istotnych (konstytutywnych) jej elementw naley tylko zamiar wywoania okrelonej reakcji po stronie adresatw, a nie ju stanowcza decyzja zawarcia odpowiedniej umowy przez reklamujcego si. W tym wietle wzmiank o oferowanym towarze lub usugach naley rozumie nie cile, lecz jako ogln gotowo do podjcia rokowa lub rozpatrzenia oferty (por. bliej rozdz. VII, Nb 59).

Nie wycza to oczywicie takiej sytuacji, w ktrej z reklam poczona bdzie oferta podmiotu reklamujcego si, jeeli wypowied jego rwnie bdzie odpowiadaa wymaganiom stawianym ofercie. Zwizek reklamy z ofert nie ma jednak charakteru koniecznego i reklama moe pojawia si bez zoenia oferty, ktra zawsze ma posta owiadczenia woli.

Natomiast SN trafnie zwrci uwag na odniesienie si wypowiedzi reklamujcej do proponowanego towaru lub usugi, co zazwyczaj wie si z informacj o ich cechach. Jeeli umowa zostanie zawarta, informacje te zwaszcza w umowach konsumenckich traktowane s jako uzupenienie treci umowy i wywouj w ten sposb skutki prawne.

11. Czynnoci procesowe Nie zostay one zdefiniowane w ustawie, aczkolwiek okrelenie to pojawia si w przepisach prawnych (por. art. 167, 169 3 KPC). W literaturze zwraca si uwag na dwie istotne cechy tych czynnoci:

1) dokonuj ich podmioty procesowe w sposb okrelony prawem procesowym, co zwyko si oznacza przez wskazanie na ich formalny charakter;

2) wywieraj one skutki prawne w sferze stosunkw procesowych[110].

Z punktu widzenia semantycznego czynnoci procesowe mona wic, wraz z czynnociami prawnymi materialnymi, zaliczy do szerszej klasy czynnoci konwencjonalnych o skutkach prawnych. Jednake te pierwsze zasadniczo rni si od czynnoci prawnych prawa cywilnego (materialnych) nie tylko sposobem ich dokonywania, ale przede wszystkim rnymi skutkami prawnymi odnoszcymi si do sfery stosunkw-29-publicznoprawnych, do jakich nale stosunki procesowe. W szczeglnoci, najwaniejsza czynno procesowa, jak jest orzeczenie sdowe i to w postaci deklaratywnej, nie da si zredukowa do dziaalnoci tylko stwierdzajcej[111], lecz jest decyzj organu publicznego autorytatywnie rozstrzygajc spraw[112] ze skutkiem erga omnes, co moe by kwestionowane tylko w trybie wskazanym w procedurze cywilnej, a ju nie np. z powoaniem si na wady owiadczenia woli. Wszystko to prowadzi do wniosku, e czynnoci procesowe stanowi odrbny rodzaj czynnoci konwencjonalnych, do ktrych nie odnosz si normy prawa cywilnego materialnego[113].

Natomiast doktryna prawa procesowego nie zalicza do czynnoci procesowych czynnoci dokonywanych przez strony poza procesem, ktre jednak wywouj skutki procesowe (np. umowa prorogacyjna art. 46 KPC, zapis na sd polubowny art. 1161 KPC, poddanie si egzekucji w akcie notarialnym art. 777 KPC)[114]. Ich charakter prawny jest w nauce niejasny i kontrowersyjny. Umowy takie podlegaj bowiem reguom prawa cywilnego materialnego, jeeli chodzi o sposb ich zawierania i skutki wadliwoci (z nieznacznym tylko dookreleniami przewidzianymi w KPC). W tym wic zakresie reguluj je normy konstruujce czynnoci prawne prawa cywilnego materialnego i na ich podstawie okrela si wano skadanych owiadcze woli stron. Jednake ze wzgldu na wycznie procesowe konsekwencje, jakie wywouj, nie mona uzna ich za zdarzenia cywilnoprawne. Raczej wic umieci naley je w szerszej kategorii zdarze procesowych obok czynnoci procesowych[115].

Z kolei czynnoci procesowe z mocy wyranych przepisw prawnych mog wywoywa konsekwencje na obszarze stosunkw cywilnoprawnych, stajc si przez to zdarzeniami cywilnoprawnymi, lecz nie czynnociami prawnymi prawa cywilnego (np. co do biegu przedawnienia, art. 123 1 pkt 1 i art. 124 1 KC; biegu zasiedzenia, art. 175 KC; statusu posiadacza samoistnego w dobrej wierze, art. 224 2 KC; liczenia odsetek od zalegych odsetek, art. 482 1 KC[116].

Moe wreszcie chodzi o tzw. mieszane czynnoci prawne, ktrych charakter prawny cigle pozostaje kontrowersyjny. Klasycznym ich przykadem jest ugoda sdowa, podlegajca zarwno reimowi materialnego prawa cywilnego i okrelonych w nich skutkach materialnoprawnych (por. zwaszcza art. 917, 918 KC), jak i prawa procesowego (por. zwaszcza art. 10, 233 w zw. z art. 203 4, a take art. 777 1 pkt 1, art. 104 KPC). W przypadkach takich dominujcy pogld doktryny opowiada si za koncepcj dualistyczn. Postuluje ona, aby wyrni dwie sprzone ze sob czynnoci (materialnoprawn

-30- i procesow) oraz do kadej z nich stosowa waciwe dla niej przepisy okrelajce przesanki jej wanoci oraz skutki prawne[117].

Na uwag w tym wzgldzie zasuguje wszake wyraony ostatnio pogld, e w istocie chodzi tu o jeden akt (w rozumieniu czynnoci prawnej) zoony, niepoddajcy si cisemu zakwalifikowaniu do czynnoci prawnych lub procesowych. Nie da si bowiem w jej ramach wyrni i odseparowa dwch czynnoci podlegajcych w caoci i wycznie regulacji materialno-prawnej bd procesowej[118].

12. Uchway Wtpliwoci budzi status prawny uchwa organw osb prawnych.

Najpierw stwierdzi naley, e publiczne osoby prawne, jakimi w szczeglnoci s gminy, mog realizowa swoje zadania, wystpujc albo jako organy wadzy publicznej wydajce decyzje administracyjne, albo jako podmioty prawa cywilnego dokonujce czynnoci prawnych (w cywilistycznym tego sowa znaczeniu). Jeeli wystpuj one w owej drugiej roli, wwczas podejmowane przez ich organy kolektywne uchway naley kwalifikowa tak samo jako uchway innych (niepublicznych) osb prawnych.

Uchway te z reguy wywieraj tylko skutki wewntrz osoby prawnej i dopiero zoenie owiadczenia woli przez organ wykonawczy (zarzd lub jego czonek) innemu podmiotowi (art. 61 KC) prowadzi do dokonania czynnoci prawnej[119].

3. Owiadczenie woli aczynno prawna I. Rozwj koncepcji 1. Uwagi oglne Pierwsz, najoglniejsz konstrukcj prawa cywilnego, suc realizacji woli podmiotu prawa cywilnego, bya umowa w szczeglnoci umowa obligacyjna. Ona stanowia podstawow instytucj Kodeksu Napoleona i innych wzorowanych na nim kodyfikacji romaskich, jak rwnie KC austr. Na niej opiera si rwnie prawo anglosaskie[120].

-31- Z kolei w prawnonaturalnej doktrynie niemieckiej XVIII w. rozwijaa si teoria owiadczenia woli. Jej rezultaty uj Landrecht Pruski z 1794 r., formuujc definicj tego pojcia, w myl ktrej owiadczeniem woli jest ujawnienie tego, co wedug zamiaru owiadczajcego ma albo nie ma nastpi (Die Willenserklrung ist eine usserung dessen, was nach der Absicht des Erklrenden geschehen, oder nicht geschehen soll)[121]. W kodyfikacji tej nie stanowio ono jednak jeszcze podstawy do konstruowania jakiego rnego od umowy zdarzenia prawnego.

Nastpnie, w nawizaniu do tej koncepcji rozwino si oglniejsze od umowy pojcie czynnoci prawnej. Okrelenie to ostatecznie utrwalio si i rozpowszechnio dziki dzieu Heise (1807 r.), ktry okrelonej tym mianem instytucji wyznaczy podstawow rol w ramach wyodrbnionej przez siebie czci oglnej prawa cywilnego[122]. W XIX i XX w. wzbogacona o dalszy dorobek nauki niemieckiej, koncepcja czynnoci prawnych przenikna take do romaskiego krgu prawnego. Stanowi ona teraz jeden z podstawowych instrumentw analizy kontynentalnych systemw prawnych wywierajc take pewien wpyw na doktryn anglosask.

Za wskazaniami teorii czynnoci prawnej poszli przede wszystkim twrcy KC niem. regulujc caociowo t instytucj w czci oglnej (ks. I). Wzr ten przejto do szeregu najnowszych kodyfikacji prawa cywilnego (np. greckiej, portugalskiej, rosyjskiej z 1994 r.).

Natomiast w KC franc. i KC austr. zachowano pierwotn koncepcj legislacyjn uznajc za podstawow konstrukcj umow typu obligacyjnego. ladem tym poszli rwnie kodyfikatorzy woscy i szwajcarscy, aczkolwiek w kodyfikacjach tych znajduj si odniesienia pozwalajce stosowa przepisy dotyczce umw do innych czynnoci prawnych[123].

2. Prawo polskie W polskim KZ z 1933 r. zgodnie z ograniczonym zakresem tej kodyfikacji i za wzorem szwajcarskiego prawa obligacyjnego podstawow instytucj bya umowa obligacyjna. Poza tym jednak znajdoway si tam przepisy zawierajce zwrot czynno prawna (art. 288 KZ), bliej jednak w tym kodeksie nieokrelony. Uycie tej nazwy w KZ wpyno w kadym razie na jej upowszechnienie si w jzyku prawniczym, skd stopniowo wypieraa ona rwnoznaczny termin akt prawny[124].

Natomiast wznowione po 1945 r. prace nad kodyfikacj prawa cywilnego konsekwentnie opieray si na modelu niemieckim. Wyraa go ju projekt KC z 1948 r. Niepowodzenie tego zamierzenia kodyfikacyjnego nie wpyno na zmian stanowiska kodyfikatorw

-32- w tym wzgldzie. Przepisy oglne prawa cywilnego z 1950 r. nie tylko ureguloway instytucj czynnoci prawnej, ale rwnie zawieray jej definicj[125].

Take w KC z 1964 r. wspomniana instytucja zostaa odrbnie unormowana i to w czci oglnej (Ksiga pierwsza. Cz oglna, Tytu IV. Czynnoci prawne, art. 56109). Przepisy KC nie zawieraj ju jednak klasycznej definicji czynnoci prawnej. Podobne ostronociowe stanowisko w tym wzgldzie zajli kodyfikatorzy niemieccy pozostawiajc t kwesti nauce prawa cywilnego. Jest jednak oczywiste, e wszelkie konstrukcje teoretyczne wyjaniajce sens czynnoci prawnej musz uwzgldnia normatywn jej tre wyraon w przepisach KC.

II. Analiza poj 1. Czynno prawna aowiadczenie woli W okresie pojawienia si tych poj rnica midzy nimi nie bya klarowna i raczej uywano ich zamiennie. Pod rzdem KZ, ktry wyranie nie wyodrbnia instytucji czynnoci prawnej, formuowane w nauce jej definicje nie wskazyway na jakie odrbnoci midzy ni a owiadczeniem woli. W szczeglnoci R. Longchamps de Berier pisa: Poniewa istotn czci skadow kadej czynnoci prawnej jest owiadczenie woli wywoania danego skutku prawnego, przeto najoglniej mona nazwa czynnoci prawne owiadczeniami woli[126].

Natomiast, od momentu obowizywania KC, dominujcy pogld naukowy zdecydowanie odrnia te pojcia, wskazujc, e owiadczenie woli lub ich zesp, jest wprawdzie istotnym i koniecznym elementem czynnoci prawnej, ale nie zawsze jedynym. Poza tym bowiem, stan faktyczny czynnoci prawnej moe obejmowa z mocy przepisw prawnych take inne elementy takie jak: wydanie rzeczy, wpis do ksigi wieczystej, wspdziaanie wadzy publicznej[127].

Z koncepcj t nie zgadza si A. Szpunar, opowiadajc si za identyfikacj obu wspomnianych poj. Nie kwestionujc tego, e w skad czynnoci prawnej mog wchodzi take inne ni owiadczenie woli elementy, autor ten podkrela, i: przy okrelaniu wszystkich podstawowych poj prawnych konieczne jest ograniczenie ich istotnych cech do jak najmniejszej liczby, a przecie czynno prawna moe skada si tylko z jednego owiadczenia woli[128].

Jednak identyfikowanie czynnoci prawnej z owiadczeniem woli stawiaoby owe ewentualne inne elementy poza zakresem czynnoci prawnej, a w konsekwencji naleaoby uzna, e samo owiadczenie woli wywouje ju skutki prawne natomiast te inne elementy stanowiyby jakie odrbne zdarzenia prawne niebdce skadnikami czynnoci

-33- prawnej. Wanie takim konsekwencjom pragn zapobiec zwolennicy odrniania pojcia owiadczenia woli od czynnoci prawnej. To drugie pojcie w przeciwiestwie do pojcia owiadczenia woli jest potencjalnie otwarte i to nie tylko na jakie kategorialnie odrbne zdarzenia, ale i na wielo owiadcze woli konstytuujcych czynno prawn (umow dwu- lub wielostronn). Istotny sens czynnoci prawnej polega na tym, e system prawny dopiero z jej dokonaniem wie skutki prawne (art. 56 KC).

2. Klasyczne definicje czynnoci prawnej W polskiej nauce prawa cywilnego okrela si czynno prawn nie tylko metod opisow, ale take formuujc klasyczne jej definicje. W gwnej mierze rni si one od siebie odmiennym przedstawieniem elementu wolicjalnego.

Najsilniej eksponuje go S. Grzybowski, definiujc czynno prawn jako dziaanie osoby przedsiwzite w celu wywoania pewnych skutkw prawnych, ktre bez takiego zamiaru nie mogyby w ogle powsta[129]. W nieco zagodzonej postaci element ten pojawia si w bardzo rozbudowanej definicji A. Woltera. Wedug tego autora czynno prawn mona Zdefiniowa jako stan faktyczny, w ktrego skad wchodzi co najmniej jedno owiadczenie woli, zmierzajce do ustanowienia, zmiany lub zniesienia stosunku cywilnoprawnego, z ktrym to stanem faktycznym ustawa wie skutki prawne nie tylko wyraone w owiadczeniu woli, lecz take owiadczeniem tym nie objte, a wynikajce z ustawy, zasad wspycia lub ustalonych zwyczajw. Ujmujc rzecz lapidarnie, mona powiedzie, e czynno prawna to takie zdarzenie prawne, ktre polega na wiadomym deniu czowieka do osignicia okrelonego skutku prawnego[130].

Z kolei J. Gwiazdomorski, akcentujc obiektywistyczn koncepcj owiadczenia woli, uwaa, e czynno prawna jest to stan faktyczny, zawierajcy co najmniej jedno owiadczenie woli, ktry przez prawo przedmiotowe uznawany jest za przyczyn powstania i za rodek prowadzcy do powstania takich skutkw prawnych, jakie przez prawo przedmiotowe uwaane s za zamierzone przez osob podejmujc czynno prawn[131]. Do tej koncepcji nawizuje A. Szpunar stwierdzajc, e czynnoci prawn s dziaania ludzkie wywoujce skutki prawne, ktre prawo przedmiotowe uwaa za zamierzone przez strony skadajce owiadczenie woli[132].

Pierwszy typ tych definicji, zawierajcy terminy psychologiczne, nietrafnie sugeruje, jakoby przeycia terminami tymi okrelone stanowiy konstytutywn cech kadej czynnoci prawnej. Z kolei drugi ich typ, unikajc takiej sugestii, poprzestaje tylko na odesaniu w tej najwaniejszej kwestii do systemu obowizujcego prawa, co niesychanie zuboa jego walor informacyjny.

Sumujc zawarte w tym rozdziale wywody, mona by zatem zaproponowa nastpujc syntetyczn definicj czynnoci prawnej, nieobcion wspomnianymi wadami. Jest to skonstruowana przez system prawny czynno konwencjonalna podmiotu prawa cywilnego, ktrej tre okrela co najmniej w podstawowym zakresie jej konsekwencje prawne. Definicja ta z jednej strony wskazuje na istotny sens owiadczenia

-34- woli, jakim jest regulacja stosunku cywilnoprawnego bez uycia wieloznacznych terminw o zabarwieniu psychologicznym (wola, cel, zamiar), z drugiej jednak immanentnie wie czynno prawn z systemem prawnym, co wyjaniono konstrukcj konwencjonalnych czynnoci prawnych o skutkach okrelonych nie tylko w treci czynnoci prawnej, ale i wzmiankami wskazanymi w art. 56 KC, a skadajcymi si w sumie na tre stosunku cywilnoprawnego. Definicja ta uwzgldnia rwnie ewentualne pojawienie si innych poza owiadczeniem woli przesanek skutecznoci czynnoci prawnej. Podobnie ujmuje t kwesti M. Gutowski stwierdzajc, e: Czynno prawna to oparta na owiadczeniu woli czynno konwencjonalna, za pomoc ktrej podmioty cywilnoprawne, w sposb i przy spenieniu przesanek prawem przewidzianych, wywouj skutki w sferze prawa cywilnego[133].

-35-[1] L. Hsenmeyer, Die gesetzliche Form der Rechtsgeschfte, Frankfurt am Main 1971, s. 21; G. Dulckeit, Zur Lehre vom Rechtsgeschft im klassischen rmischen Recht, w: Festschrift fr Fritz Schulz, Bd. I, 1951, s. 148.

[2] M. Soniak, Rozwj historyczny, s. 37.

[3] A. Ohanowicz, Wolno umw, s. 148 i n.

[4] A. Ohanowicz, Wolno umw, s. 150.

[5] Por. M. Waline, Lindividualisme et le Droit, Paris 1949, s. 206; N. Coumaros, Le rle de la volont dans lacte juridique, t. I, Paris 1931, s. 3842.

[6] Por. bliej M. Soniak, Rozwj historyczny, s. 75 i n.

[7] Por. E. Gounot, Le principe de lautonomie de la volont en droit priv, Dijon 1912; H. Batiffol, La crise du contrat et sa porte, Archives de Philosophie du Droit, t. XIII, Paris 1968, s. 13 i n.; P. Roubier, Le rle de la volont dans la cration des droits et des devoirs, Archives de Philosophie du Droit, Paris 1957, s. 1 i n.; M. Viley, Essor et dcadence du volontarisme juridique, Archives de Philosophie du Droit, Paris 1957, s. 87 i n.; L. Duguit, Trait de droit constitutionel, t. I, Paris 1927; H. Levy-Bruhl, Aspects socjologique du Droit, Paris 1955; F. Terr, Ph. Simler, Y. Lequette, Droit civil. Les obligations, Paris 1996, s. 23 i n.

[8] Por. bliej Z. Radwaski, Teoria umw, s. 15 i n.

[9] Referuje je J. Ghestin, Trait de droit civil. Les obligations. Le contrat: formation, Paris 1988, s. 161 i n.

[10] J. Ghestin, Trait de droit civil, s. 178180.

[11] F. Terr, Ph. Simler, Y. Lequette, Droit civil. Les obligations, s. 26, 27.

[12] Por. reprezentatywne stanowisko W. Flume, Allgemeiner Teil des Brgerlihen Rechts. Das Rechtsgeschft, BerlinHeidelbergNew York 1979, s. 1: Die Privatautonomie erfordert begrifflich die Rechtsordnung als korelat. Es knnen von dem einzelnen nur Rechtsverhltnisse gestaltet werden, die als Rechtsfiguren der Rechtsordnung eigen sind, und die privatautonome Gestaltung von Rechtsverhltnissen kann nur durch Akte geschehen, welche als Aktstypen rechtsgeschftlicher Gestaltung von der Rechtsordnung anerkannt sind. Die pivatautonome Gestaltung von Rechtsverhltnissen ist also nach Form und mglichen Inhalt durch die Rechtsordnung bestimmt.

[13] Por. zwaszcza K. Oftinger, Die Vertragsfreiheit, Die Freiheit des Brgers im schweizerichen Recht, Zrich 1948, s. 322 i n.

[14] Por. A. Stelmachowski, Zarys, s. 8890; S. Grzybowski, w: System, t. I, wyd. II, s. 50, 51; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo cywilne, 2001, s. 33; J. Skpski, Autonomia woli, s. 21, 22.

[15] Por. szerzej S. Czepita, Reguy konstytutywne a zagadnienia prawoznawstwa, Szczecin 1996; S. Wronkowska, Z. Ziembiski, Zarys, s. 32 i n.

[16] Tak Z. Radwaski, Teoria umw, s. 34 i n. w nawizaniu do koncepcji Z. Ziembiskiego, Kompetencja i norma kompetencyjna, RPEiS 1969, Nr 4, s. 23 i n. Koncepcj t przyj A. Stelmachowski, Zarys, s. 88.

[17] Por. w szczeglnoci W. Flume, Algemeiner Teil, s. 1 i 2; D. Medicus, Allgemeiner Teil des BGB, Heidelbeg 1997, s. 74; K. Larenz, M. Wolf, Allemeiner Teil des Brgerlichen Rechts, Mnchen 1997, s. 1 i n., s. 26; F. Bydlinski, System und Prinzipien des Privatrechts, WienNew York 1996, s. 147 i n.

[18] Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo cywilne, 1998, s. 33: zasad autonomii woli charakteryzuj wskazujc, e osoba moe wasn moc ksztatowa swoje stosunki prawne, oczywicie w granicach prawa (...) Podstawowym instrumentem sucym do realizacji autonomii prywatnej s czynnoci prawne; S. Grzybowski, w: System, t. I, wyd. II, s. 51, 52, podkrela przy tym, e autonomia woli stron pozostaje zasad bez wzgldu na to, jak gboko jest ona ograniczona; A. Stelmachowski, Zarys, s. 83, wychodzc z zaoenia, e Autonomiczno stron, w tym zwaszcza podstawowe jej ogniwo, jakim jest swoboda umw (autonomia woli stron), to niewtpliwie jedna z zasad wiodcych wspczesnego prawa cywilnego wyjania zarazem, e swoboda umw oznacza przekazanie przez pastwo swych kompetencji normotwrczych samym stronom, innymi sowy rezygnacj ze strony pastwa z wadczego regulowania stosunkw wzajemnych stron (s. 89); ostatnio najszerzej M. Safjan, w: System PrPryw, t. 1, 25.

[19] S. Wronkowska, Z. Ziembiski, Zarys, s. 187, nazywaj je zasadami w znaczeniu dyrektywalnym.

[20] S. Wronkowska, Z. Ziembiski, Zarys, s. 188.

[21] Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo cywilne, 2001, s. 33.

[22] Tak trafnie M. Niedopia, Autonomia woli, s. 65, 66.

[23] S. Grzybowski, w: System, t. I, wyd. II, s. 52.

[24] S. Grzybowski, w: System, t. I, wyd. II, s. 202.

[25] J. Skpski, Autonomia woli, s. 21, 22.

[26] Por. K. Larenz, M. Wolf, Allgemeiner Teil, s. 1, 22 i n.

[27] Por. bliej D. Lasok, Zarys prawa Unii Europejskiej, Toru 1995, s. 202 i n.

[28] Tez t w szczeglnoci rozwin F. Bydlinski w szeregu swoich prac, por. zwaszcza jego System und Prinzipien des Privatrechts, WienNew York 1996, s. 147 i n.; trafnie zwraca na to uwag w polskiej literaturze M. Soniak, Zasada swobody, s. 48.

[29] A. Stelmachowski, Zarys, s. 47 i n., 102 i n.

[30] PiP 1986, Nr 8, s. 141.

[31] II CZ 10/98, OSN 1998, Nr 11, poz. 178.

[32] Por. W. Szpringer, Koncepcja dobra publicznego jako przesanka ograniczenia liberalizacji przez kraje UE (na przykadzie ubezpiecze), Pr. Sp. 1998, Nr 9, s. 50, 51.

[33] Por. S. Wronkowska, Z. Ziembiski, Zarys, s. 189.

[34] Nie uwzgldnia go zwaszcza doktryna francuska, take Czachrski, 1994, s. 109; Wolter, Ignatowicz, Stefaniuk, Prawo cywilne, 2001, s. 33; S. Grzybowski, w: System, t. I, wyd. II, s. 52; A. Stelmachowski, Zarys, s. 91. Natomiast czy go ze swobod zawierania umw K. Larenz, Lehrbuch des Schuldrechts, Bd. I, Allgemeiner Teil, Mnchen 1982, s. 41; jako samodzielny element wyrnia go K. Oftinger, Die Vertragsfreiheit, s. 319, 320; podobnie Z. Radwaski, w: System, t. III, cz. 1, s. 361.

[35] Por. M. Soniak, Zasada swobody, s. 14.

[36] Por. F. Terr, Ph. Simler, Y. Leqette, Droit civil. Les obligations, s. 24; krytycznie co do tego wypowiada si jednak J. Flour, Quelques reamrques sur levolution du formalisme, tudes G. Ripert, Vol. 2, Paris 1950, s. 136 i n., relacjonuje o tym M. Soniak, Zasada swobody, s. 22.

[37] Por. zwaszcza A. Ohanowicz, Wolno umw, s. 150; A. Stelmachowski, Zarys, s. 91 i n.; S. Wjcik, Forma czynnoci prawnych w wietle zasad