Uniwersytet w Biaymstoku

Wydzia HistorycznoSocjologiczny

Instytut Historii

MAGORZATA CHOISKA

Spoeczestwo miasta Tykocina

w XVIII i XIX wieku

Rozprawa doktorska

napisana pod kierunkiem

dr hab. Jzefa Maroszka

prof. UwB

Biaystok 2013

2

3

SPIS TRECI

WSTP 7

ROZDZIA I. DZIEJE I SPOECZESTWO MIASTA TYKOCINA DO

KOCA XVII WIEKU. 19

I.1. HISTORIA MIASTA 19

I.2. LUDNO MIASTA 31

I.3. RDA UTRZYMANIA MIESZKACW TYKOCINA... 38

I.4. STOSUNKI MIDZY SPOECZNOCI CHRZECIJASK A

YDOWSK.. 50

I.5. OBOWIZKI I PRZYWILEJE MIESZKACW TYKOCINA W XVI ORAZ I

POOWIE XVII WIEKU 66

ROZDZIA II. DZIEJE TYKOCINA W XVIII-XIX WIEKU 77

II.1. HISTORIA MIASTA DO III ROZBIORU RZECZYPOSPOLITEJ... 77

II.2. TYKOCIN PO III ROZBIORZE - DO POWSTANIA STYCZNIOWEGO 87

II.3. UDZIA MIESZKACW TYKOCINA W POWSTANIU

STYCZNIOWYM... 97

II.4. DZIEJE MIASTA PO UPADKU POWSTANIA STYCZNIOWEGO DO I

WOJNY WIATOWEJ. 111

ROZDZIA III. LICZBA I NARODOWO MIESZKACW MIASTA W

XVIII I XIX WIEKU.. 119

III.1. LICZBA MIESZKACW TYKOCINA W XVIII WIEKU.. 119

III.2. CHRZECIJANIE W XIX WIEKU. 128

III.2.A. KRYTYKA XIX-WIECZNEJ STATYSTYKI ....................................... 129

III.2.B. MOLIWO STOSOWANIA WSKANIKW

DEMOGRAFICZNYCH EPOKI PRZEDROZBIOROWEJ DLA OKRELENIA

XIX-WIECZNEJ POPULACJI TYKOCINA ...................................................... 131

III.2.C. PRZEPISY PRAWNE A PROWADZENIE KSIG METRYKALNYCH

W PARAFII TYKOCISKIEJ ............................................................................. 139

III.2.D. KOREKTA LICZBY LUDNOCI CHRZECIJASKIEJ TYKOCINA

W XIX I NA POCZTKU XX WIEKU .............................................................. 153

III.3. LICZEBNO SPOECZNOCI YDOWSKIEJ W XIX WIEKU.. 171

III.4. SKAD NARODOWOCIOWY I WYZNANIOWY SPOECZESTWA

TYKOCINA. 191

III.5. STOSUNKI CHRZECIJASKO-YDOWSKIE. 210

III.5.A. W XVIII WIEKU.210

III.5.B. PO III ROZBIORZE.224

4

ROZDZIA IV. ZAJCIA I RDA UTRZYMANIA LUDNOCI. 239

IV.1. ROLNICTWO.. 239

IV.2. RZEMIOSO I PRZEMYS254

IV.2.A. RZEMIOSA I PRZEMYS SPOYWCZY ......................................... 254

IV.2.B. RZEMIOSA WKIENNICZO-ODZIEOWE .................................. 262

IV.2.C. RZEMIOSA SKRZANE ..................................................................... 271

IV.2.D. RZEMIOSA METALOWE ................................................................... 275

IV.2.E. RZEMIOSA DRZEWNE ....................................................................... 278

IV.2.F. RZEMIOSA BUDOWLANO-CERAMICZNE ..................................... 281

IV.2.G. RZEMIOSA CHEMICZNE I RNE .................................................. 285

IV.2.H. CECHY I ICH ZNACZENIE ................................................................... 287

IV.2.I. PRZEMIANY W RZEMIOLE W XVIII, XIX I NA POCZTKU XX

WIEKU .................................................................................................................. 295

IV.3. HANDEL. 302

IV.4. SUBA, PRACOWNICY NAJEMNI I WYROBNICY 326

IV.5. URZDNICY I PRACOWNICY INSTYTUCJI.. 338

IV.6. UTRZYMUJCY SI Z DOBROCZYNNOCI 357

IV.6.A. SZPITALE ............................................................................................... 357

IV.6.B. UTRZYMUJCY SI Z JAMUNY ................................................... 372

IV.6.C. ALUMNAT .............................................................................................. 379

IV.7. INNE RDA UTRZYMANIA 401

IV.7.A. DZIERAWY .......................................................................................... 401

IV.7.B. OPERACJE FINANSOWE ...................................................................... 415

IV.7.C. OPIEKA ZDROWOTNA ......................................................................... 425

IV.7.D. POZOSTAE ........................................................................................... 436

ROZDZIA V. WALKA MIESZKACW Z WACICIELAMI MIASTA W

OBRONIE SWOICH PRAW I PRZYWILEJW.. 449

V.1. NARUSZANIE PRAW I PRZYWILEJW CHRZECIJAN PRZEZ

BRANICKICH.. 449

V.2. NARUSZANIE PRAW I PRZYWILEJW YDW PRZEZ BRANICKICH 467

V.3. KONTROLA DZIAALNOCI GOSPODARCZEJ MIESZKACW

TYKOCINA 482

V.4. WALKA MIESZCZAN Z IZABEL BRANICK O SWOJE PRAWA. 498

V.5. WALKA MIESZKACW TYKOCINA Z POTOCKIMI O ZACHOWANIE

PRAW I PRZYWILEJW 509

ZAKOCZENIE. 531

SUMMARY. 537

WYKAZ SKRTW. 541

WYKAZ I RDA ILUSTRACJI. 543

5

SPIS PLANW 547

SPIS TABEL 549

ANEKS I. PLANY... 551

ANEKS II. TABELE.. 559

BIBLIOGRAFIA. 603

INDEKS OSB 639

INDEKS GEOGRAFICZNY. 663

6

7

WSTP

Spoeczestwo miasta Tykocina - to og jego mieszkacw, staych i

czasowych. Celem rozprawy jest charakterystyka spoeczestwa miasta Tykocina pod

wzgldem liczebnoci, narodowoci oraz wyznania jego czonkw. Trzeba take

okreli, jak ukadao si wspycie midzy nimi. Wobec faktu, e w drugiej poowie

XVII wieku Tykocin z miasta bdcego wasnoci krlewsk sta si miastem

prywatnym naley okreli w jaki sposb zmienio to warunki ycia mieszkacw.

Granice chronologiczne rozprawy obejmuj XVIII XIX wiek, pocztek XX

wieku do 1915 r. Osiemnaste stulecie naley do epoki przedprzemysowej, natomiast

wiek dziewitnasty to epoka rewolucji przemysowej, wgla i stali, pary i

elektrycznoci. Konieczne zbadanie jest, czy i w jakim zakresie zajcia i rda

utrzymania ludnoci w maym miasteczku, jakim by Tykocin, rniy si w XIX od

XVIII wieku. Wiek XIX zakoczy si 31 grudnia 1900 roku, jednak pewne procesy,

zjawiska historyczne, gospodarcze i spoeczne trway do chwili wybuchu I wojny

wiatowej, dlatego zostay opisane lub ujte do tego momentu.

Granice terytorialne stanowi granice gruntw miasta Tykocina. W przywileju

krla Wadysawa IV z 25 II 1642 r. zostay one okrelone zgodnie z granicami

historycznymi: od rzeki Narew przy granicach niecieckich do rzeki Nereli, okoo stawu

Bystrow, od tego stawu do Wgielnicy w pobliu posiadoci Nieciece1. Ich przebieg

przedstawia plan 5 (aneks I).

Dzieje Tykocina fascynoway pasjonatw historii ju w XIX wieku. Artykuy o

historii tego miasta opublikowali Wincenty Hipolit Gawarecki2, Jan Jarnutowski

3 i

Grzegorz Worobjew4. Zamiecili w nich opisy im wspczesnego Tykocina, dziki

czemu zawieraj cenne informacje o stanie miasta w czasie ich opublikowania. Historii

tykociskiego kocioa rzymskokatolickiego i parafii, konwentu bernardynw i domu

1 Zachowany oryginalny dokument znajduje si w AGAD Warszawa, Zb. dok. perg., sygn. 4146.

Przywilej ten zamieci A. Kochaski, 526 lat dziejw miasta Tykocina na tle historii Polski, Biaystok

2010, s. 443-444 (w jz. oryginau aciskim) oraz s. 444-446 (tum. w jz. polskim). Streci do

dokadnie J. Jarnutowski, Tykocin. Miasto w dawnej ziemi bielskiej, Biblioteka Warszawska, 1885, t. 4,

s. 173-174. 2 W. H. Gawarecki, Wiadomo o miecie Tykocinie, Niezapominajki, 1843, s. 131-158.

3 J. Jarnutowski, op. cit., s. 165-188.

4 G. Worobjew, Miasto Tykocin, w: Pamitnik III Zjazdu Historykw Polskich w Krakowie, Krakw

1900, s. 1-19.

8

ksiy misjonarzy by powicony artyku ks. Stanisawa Jamiokowskiego5.

Mieszkajcy w Jeewie niedaleko od Tykocina Zygmunt Gloger (1845-1910) liczne

wiadomoci o mieszkacach miasta, ich obyczajach zamieci w swojej Encyklopedii

Staropolskiej i innych publikacjach6.

W okresie midzywojennym pod kierunkiem prof. Majera Baabana Abraham

Gawurin napisa prac magistersk o kahale tykociskim7. Wykorzysta w niej pinkasy

gminy ydowskiej, ktre zostay zniszczone w okresie II wojny wiatowej.

Po II wojnie wiatowej nie powstaa adna monografia miasta napisana przez

historyka, ukazao si natomiast wiele artykuw powiconym niektrym

zagadnieniom z dziejw miasta lub jego mieszkacw. Wyniki bada archeologicznych

przeprowadzanych w Tykocinie przedstawili: Krystyna Biekowska8, Magdalena Bis i

Wojciech Bis9 oraz Urszula Stankiewicz

10. Ich prace stanowi wany przyczynek dla

poznania dziejw zamku i miasta w redniowieczu. O dziejach redniowiecznego

Tykocina publikowali Wodzimierz Jarmolik11

i Zbigniew Romaniuk12

. Dzieje

tykociskiego zamku przedstawili Wodzimierz Jarmolik13

i Zygmunt

5 S. Jamiokowski, Tykocin, Przegld Katolicki, 1879-1880, nr 41-3.

6 Gloger Z., Encyklopedia staropolska, Warszawa 1974, t. 1-4; Idem, Gryfowie Braniccy jako

opiekunowie ydw, Kosy: czasopismo ilustrowane, tygodniowe, powicone literaturze, nauce i

sztuce, t. 41, nr 1056, 1885.09.12(24), s. 204-205; Idem, Ksiga rzeczy polskich, Lww 1896; Idem,

Sownik rzeczy staroytnych, Krakw 1896; Idem, Kupalnocka. Stary zwyczaj palenia Sobtek pod nazw

Kupalnocki w okolicach m. Tykocina obchodzony, Warszawa 1867. Wykaz publikacji, w tym obfitej

korespondencji do wczesnej prasy zestawi S. Demby, Bibljografia pism Zygmunta Glogera, Warszawa

1911. 7 Gawurin A., Dzieje ydw w Tykocinie (1522-1795). Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof.

M. Baabana, Archiwum ydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, nr 37. 8 K. Biekowska, Osadnictwo wczesnoredniowieczne w dorzeczu grnej Narwi w wietle rde

archeologicznych, w: 492 rocznica urodzin wojewdztwa podlaskiego. Tykocin, 3 wrzenia 2005,

Biaystok 2006, z. 1, s. 15-22. 9 M. Bis, W. Bis, Badania archeologiczne na zamku w Tykocinie 2001-2005, w: 492 rocznica urodzin,

z. 1, s. 33-44; Idem, Wyniki bada archeologicznych przeprowadzonych na zamku w Tykocinie w 2001

roku, w: Badania archeologiczne w Polsce pnocno-wschodniej i na zachodniej Biaorusi w latach

2000-2001. Materiay z konferencji, Biaystok 6-7 grudnia 2001 roku, Biaystok 2002, s. 293-302. 10

U. Stankiewicz, XVI-wieczne kafle naczyniowe ze stanowiska 39 w Tykocinie, Biuletyn

Konserwatorski Wojewdztwa Biaostockiego, z. 3, 1997, s. 168-186; Idem, Tykocin nad Narwi od

redniowiecza do koca XV wieku, w: Narew w dziejach i wspczesnoci Mazowsza i Podlasia, oma

2004, s. 175-180; Idem, Tykocin, ogrd kocielny. Sprawozdanie z bada wykopaliskowych w 2005 r.,

Podlaskie Zeszyty Archeologiczne, 2005, z. 1, s. 193-200; Idem, Tykocin pocztki miasta, Podlaskie

Zeszyty Archeologiczne, 2005, z. 1, s. 167-177. 11

W. Jarmolik, Gasztodowie a Tykocin, Biaostocczyzna, 1997, nr 3, s. 18-22. 12

Z. Romaniuk, Tykocin w XV wieku, w: Mae miasta. Przestrzenie, Supral 2003, s. 277-293; Idem, Wjt

tykociski Piotr z Gumowa (koniec XIV w. po 1459 r.), Zeszyty Naukowe Muzeum Wojska w

Biaymstoku, 2000, nr 14, s. 68-70. 13

W. Jarmolik, Burzliwe dzieje zamku tykociskiego, Biaostocczyzna, 1992, nr 1, s. 7-10.

9

Kosztya14

.Histori budowy twierdzy przez krla Zygmunta Augusta przedstawi Jzef

Maroszek15

.

Fundamentaln prac dla poznania gospodarki miasta w XVI-XVIII wieku jest

artyku Marka Tomasza Mrwczyskiego16

. Jej uzupenieniem jest artyku Jzefa

Maroszka o znaczeniu i funkcjach Tykocina w XVII-XVIII wieku17

.

Zagadnienia z historii spoecznoci ydowskiej poruszay Ewa Rogalewska18

i

Ewa Wroczyska19

. Ewa Wroczyska jest take autork publikacji o dziejach

tykociskiej cerkwi, a wic jej artyku stanowi cenny przyczynek do poznania dziejw

tykociskich unitw20

.

Dziejom tykociskiego kocioa i posugujcych w nim kapanw s powicone

publikacje Alfonsa Schletza21

oraz Jzefa upiskiego22

. W publikacji Witolda

Nagrskiego i Jzefa Maroszka23

powiconej gwnie dziejom tykociskiego kocioa

i parafii s zawarte take fakty z historii miasta, jego ludnoci i zabytkw.

Jedyn monografi Tykocina napisa historyk-amator, ksidz Antoni

Kochaski24

. Jest to praca nie pozbawiona wad: znajduj si w niej naiwne lub

stronnicze opinie, pomyki, powtrzenia, itp. Jej olbrzymi zalet jest streszczenie

rde, ktre zostay zniszczone w czasie II wojny wiatowej. Byy to przede wszystkim

przechowywane do 1939 r. w Archiwum Gwnym Akt Dawnych w Warszawie ksigi

miejskie z XVII i XVIII wieku oraz dokument zatytuowany Taxa Miasta Tykocina z

1820 r. Autor posiada ksig tykociskiego cechu szewcw, w ktrej znajdoway si

wpisy z lat 1679-1722. Ksiga ta zagina po jego mierci. Dziki dokadnemu

streszczeniu tych rde przez Antoniego Kochaskiego znamy w przyblieniu ich

14

Z. Kosztya, Rola zamku tykociskiego, w: Z dziejw wojskowych ziem pnocno-wschodnich Polski,

Biaystok 1986, z. 1, s. 68-71; Idem, Z dziejw zamku tykociskiego, Biaostocczyzna, 1986, nr 1, s. 14-

18. 15

J. Maroszek, Pogranicze Korony i Litwy w planach Zygmunta Augusta. Z historii dziejw realizacji

myli monarszej midzy Niemnem a Narwi, Biaystok 2000, s. rne. 16

M. T. Mrwczyski, Ludno i gospodarka Tykocina w XVI-XVIII wieku, w: Spoeczestwo

staropolskie, t. 3, Warszawa 1983, s. 161-187. 17

J. Maroszek, Znaczenie i funkcje Tykocina w XVII-XVIII w. Magnacka historia miasta,

Biaostocczyzna, 1991, nr 4, s. 1-5. 18

E. Rogalewska, Rozwj gminy ydowskiej w Tykocinie, w: ydzi tykociscy 1522-1941, Tykocin 1995,

s. 5-21. 19

E. Wroczyska, Rozwj ydowskiego osiedla w Tykocinie do koca XVIII w., w: ydzi tykociscy

1522-1941, Tykocin 1995, s. 22-35. 20

E. Wroczyska, Kaplica cmentarna, w: Z sokoem w herbie, Sokoy 2006, s. 65-70. 21

A. Schletz, Dziaalno Zgromadzenia Misji w Tykocinie na polu owiaty (1769 -1864), Nasza

Przeszo, t. XI,1960. s. 361-440. 22

J. upiski, Seminarium duchowne w Tykocinie w latach 1769-1863, d 2011. 23

W. Nagrski, J. Maroszek, Tykocin. Miasto krlewskie, Biaystok 2009. 24

A. Kochaski, 526 lat dziejw miasta Tykocina na tle historii Polski, Biaystok 2010.

10

zawarto, znane s nazwiska osb sprawujcych urzdy w miecie oraz mona pozna

problemy mieszczan.

Wiele informacji o Tykocinie mona znale w publikacjach historykw

dotyczcych dziejw Podlasia oraz Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Szczeglnie

wartociowe w zakresie historii gospodarczej s tu prace Stanisawa Alexandrowicza25

,

Adama Czesawa Dobroskiego26

, Wodzimierza Jarmolika27

, Jzefa Maroszka28

czy

Jzefa Topolskiego29

. Alina Sztachelska-Kokoczka opublikowaa swj doktorat

powicony majtkom ziemskim waciciela Tykocina, Jana Klemensa Branickiego30

.

Historyk sztuki Anna Oleska pisaa o mecenacie Jana Klemensa Branickiego31

.

Wzmianki o Tykocinie mona znale w publikacjach dotyczcych ydw, zwaszcza u

Anatola Leszczyskiego32

i Jakuba Goldberga33

. Przebieg dziaa wojennych toczcych

si w miecie lub jego okolicach charakteryzowao wielu historykw wojskowoci34

.

25

S. Alexandrowicz, Geneza i rozwj sieci miasteczek Biaorusi i Litwy do poowy XVII w., Acta

Baltico-Slavica, t. 7, 1970, s. 47-108; Idem, Miasteczka Biaorusi i Litwy jako orodki handlu w XVI i w

I poowie XVII wieku, Rocznik Biaostocki, t. 1, 1961, s. 63-130; Idem, Powstanie sieci miejskiej

Podlasia na tle wczesnych procesw urbanizacyjnych w Wielkim Ksistwie Litewskim, Kwartalnik

Historii Kultury Materialnej, 1980, nr 3, s. 413-428; Idem, Zaludnienie miasteczek Litwy i Biaorusi w

XVI i pierwszej poowie XVII wieku, Roczniki Dziejw Spoecznych i Gospodarczych, t. 27, 1966, s.

35-65. 26

A. Dobroski, Peryferyjno i zacofanie miasteczek omyskiego przed 1914 r., w: Miasto-Region-

Spoeczestwo, Biaystok 1992, s. 167-172; 27

W. Jarmolik, Pocztki wojewdztwa podlaskiego, Podlasie, 1988, nr 2, s. 15-19; Idem, Rozwj

niemieckiego prawa miejskiego na Podlasiu do Unii Lubelskiej 1569 roku, Przegld Historyczny, t. 78,

1982, z. 1-2, s. 23-46. 28

J. Maroszek, Dzieje wojewdztwa podlaskiego do 1795 roku, Biaystok 2013; Idem, Pogranicze;

Idem, Rzemioso w miastach podlaskich w XVI-XVIII w., w: Studia nad produkcj rzemielnicz w Polsce

(XIV-XVIII w.), Wrocaw 1976, s. 88-195; Idem, Targowiska wiejskie w Koronie Polskiej w drugiej

poowie XVII i w XVIII wieku, Biaystok 1990. 29

J. Topolski, Wpyw wojen poowy XVII wieku na sytuacj ekonomiczn Podlasia, w: Studia historica.

W 35-lecie pracy naukowej Henryka owmiaskiego, Warszawa 1958, s. 309-349 lub Wpyw wojen

poowy XVII wieku na sytuacj ekonomiczn: przykad Podlasia, w: Gospodarka polska a europejska w

XVI-XVII wieku, Pozna 1977, s. 125-166. 30

A. Sztachelska-Kokoczka, Magnackie dobra Jana Klemensa Branickiego, Biaystok 2006. 31

A. Oleska, Jan Klemens Branicki Sarmata nowoczesny. Kreowanie wizerunku poprzez sztuk,

Warszawa 2011. 32

A. Leszczyski, ydzi ziemi bielskiej od poowy XVII w. do 1975 r. Studium osadnicze, prawne i

ekonomiczne, Wrocaw Warszawa Krakw Gdask 1980. 33

J. Goldberg, ydowscy konwertyci w spoeczestwie staropolskim, w: Spoeczestwo staropolskie, t.

IV, Warszawa 1986, s. 195-248. 34

M. in.: S. Chankowski, Powstanie styczniowe w Augustowskiem, Warszawa 1972; Idem, Z dziejw roku

1863 w omyskiem, Rocznik Biaostocki, t. 4, 1963, s. 103-155; A. Dobroski, Powstanie listopadowe i

wojna polsko-rosyjska 1830-1831, w:Z dziejw wojskowych ziem pnocno-wschodnich Polski, Biaystok

1986, z. 1, s. 188-217; E. Halicz, Gmina Stelmachowo w powstaniu styczniowym, w: Studia historyczne.

Ksiga jubileuszowa z okazji 70 rocznicy urodzin prof. dra Stanisawa Arnolda, Warszawa 1965, s. 132-142; J.

Maroszek, Dzieje powiatu Wysokie Mazowieckie 1866-2006, Biaystok 2008, J. Posiski, Potop szwedzki na

Podlasiu 1655-1657, Zabrze 2006; J. Smykowski, Bitwa pod Tykocinem, Podlasie, 1989, nr 3, s. 27-29;

Idem, Zdobycie Tykocina 27.I.1657 r., Podlasie, 1989, nr 3, s. 19-22. W. Tatarczyk, Powstanie styczniowe na

Biaostocczynie, d 1996; M. Wagner, Dziaania wojenne na Podlasiu w latach wojny pnocnej (1702-

1706), Rocznik Bialskopodlaski, t. 5, 1997, s. 71-94; Idem, Wojna konfederacka na Podlasiu w latach

1771-1772, Rocznik Bialskopodlaski, t. XI, 2003, s. 53-75.

11

O tykociskich wityniach i duchownych wzmianki mona znale w

publikacjach historykw: Kocioa katolickiego Witolda Jemielitego35

oraz Kocioa

prawosawnego Grzegorza Sosny i Antoniny Troc-Sosny36

.

Dla porwnania niektrych zjawisk korzystano z publikacji odnoszcych si do

miast podlaskich37

, a take znajdujcych si w innych regionach kraju38

. Dotyczyo to

przewanie problemw, ktre odnonie miast Podlasia byy poruszane w niewielkim

stopniu. Przykadem mog tu by badania demograficzne. Ukazao si niewiele prac

dotyczcych przemian demograficznych w miastach podlaskich w XIX i na pocztku

XX wieku. Mona tu wymieni teksty dotyczce spoeczestw rzymskokatolickich:

Anny Mioduszewskiej Choroszczy39

, Marty Sok i Wiesawa Wrbla Suraa40

oraz

35

W. Jemielity, Duchowiestwo w diecezji augustowskiej czyli sejneskiej a powstania XIX wieku,

Rocznik Biaostocki, t.18, 1993, s. 137-162; Idem, Ksia diecezji augustowskiej, czyli sejneskiej,

skazani za udzia w powstaniu styczniowym, Roczniki Teologiczno-Kanoniczne, t. 22, 1975, z. 4, s.

117-123. 36

G. Sosna, A. Troc-Sosna, wite miejsca i cudowne ikony, Biaystok 2006; Idem, Zapomniane

dziedzictwo. Nie istniejce ju cerkwie w dorzeczu Biebrzy i Narwi, Biaystok 2002. 37

M. in.: P. Czyewski, Gospodarka Wasilkowa w XVI-XVIII wieku, w: Mae miasta. Gospodarka,

Lublin-Supral 2007, s. 35-83; J. Gwardiak , Zarys dziejw Sok do 1945 r., w: Miasta i miasteczka w

regionie omyskim w XIX i XX wieku, oma 2003, s. 147-157; J. Kloza, J. Maroszek, Dzieje Gonidza

w 450 rocznic praw miejskich, Biaystok-Gonidz 1997; J. Maroszek, Dzieje obszaru gminy Szepietowo

w XV-XX wieku, Szepietowo 2006;J. Maroszek, Fundacja kocioa i powstanie rzymskokatolickiej parafii

w Choroszczy w latach 1437-1459, w: Parafia rzymskokatolicka w Choroszczy. 550 lat. Ksiga

jubileuszowa, Biaystok 2009, s. 49-61; J. Maroszek, Monografia miasta i gminy Supral, Supral 2013;

J. Maroszek, Wasilkw-miasto renesansowej harmonii, w: Wasilkw-miasto renesansowej harmonii

1566-2006, Wasilkw 2006; J. Maroszek, A. Studniarek, Dzieje Trzciannego i obszaru gminy Trzcianne

w XV-XX wieku, Trzcianne 2004; J. Maroszek, A. Studniarek, Jasionwka. Dzieje obszaru gminy,

Biaystok 2009; J. Maroszek, A. Studniarek, Podlaska wie Wyszowate. Szkic historyczny od 1445 roku,

Biaystok 2006; J. Maroszek, A. Studniarek, Szkic historyczny miasta i gminy Moki. W 40-t rocznic

uzyskania praw miejskich 1965-2005, Moki 2005; Z. Romaniuk, Rzemioso szewskie w Brasku w XVI-

XX wieku, w: Mae miasta. Gospodarka, Lublin-Supral 2007, s. 181-197.; A. Sztachelska-Kokoczka,

Biaystok za paacow bram, Biaystok 2009. 38

M. in.: D. Bzura, Zapomniane miasteczko niadowo, w: Miasta i miasteczka w regionie omyskim w

XIX i XX wieku, oma 2003, s. 159-166; J. Dumanowski, Lubraniec w XVIII w. ydowskie

miasteczko i stolica magnackich woci, KH, 2003, nr 3, s. 416-438; S., Gsiorowski, Chrzecijanie i

ydzi w kwi w XVII i XVIII wieku, Krakw 2001; A. Michaowska, Midzy demokracj a oligarchi.

Wadze gmin ydowskich w Poznaniu i Swarzdzu, Warszawa 2000; M. Surdacki, Urzdw w XVII i

XVIII wieku, Lublin 2007. 39

A. Mioduszewska, Kondycja demograficzna rodziny parafian choroskich w drugiej poowie XVIII i na

pocztku XIX wieku. Uwagi wstpne, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV-

XX wieku. Struktury demograficzne, spoeczne i gospodarcze, Warszawa 2008, s. 409-428; Idem,

Chrzciny, wesela i pogrzeby w parafii Choroszcz w II poowie XVIII i w I poowie XIX wieku. Analiza

statystyczna, w: Parafia rzymskokatolicka w Choroszczy. 550 lat. Ksiga jubileuszowa, Biaystok 2009, s.

219-247; Idem, Przemiany demograficzne w Choroszczy w pierwszej poowie XIX wieku, w: Mae miasta.

Spoeczno, Supral 2011, s. 413-426.. 40

M. Sok, W. Wrbel, Koci i parafia pw. Boego Ciaa w Surau. Monografia historyczna do 1939

r., Sura 2010.

12

Urszuli Sidorskiej Knyszyna41

, a ponadto Artura Markowskiego spoeczestw

ydowskich Suwak42

i Wasilkowa43

.

Wspominajc o zjawiskach demograficznych nie sposb pomin publikacji

Ireny Gieysztorowej44

, Cezarego Kuklo45

oraz serii artykuw dotyczcych przewanie

rnych parafii lskich46

.

Jedn z przyczyn, dla ktrych nie powstaa monografia Tykocina jest na pewno

zniszczenie, fragmentaryczno i rozproszenie wielu rde dotyczcych tego miasta.

Dotyczy to take rde kartograficznych. Jako niedoskonay, bardzo niedokadny

mona oceni plan miasta Tykocina, znajdujcy si na mapie Kruszewskyego z 1790 r.

(zob. aneks I, plan 2). Nie zachoway si adne rda kartograficzne przedstawiajce

granice gruntw miejskich Tykocina, dlatego granice te ukazano na mapie obrazujcej

stan po komasacji w 1936 r. (zob. aneks I, plan 5).

Bardzo dobrym, niewykorzystanym do tej pory w literaturze rdem jest

inwentarz Tykocina z 1701 r., przechowywany w Bibliotece Jagielloskiej w

Krakowie47

. Daje on cezur pocztkow czynionych obserwacji spoeczestwa miasta i

jego struktur.

Przy pisaniu pracy wykorzystano rda zgromadzone w Archiwum Gwnym

Akt Dawnych w Warszawie. Dziki uprzejmoci p. prof. Teresy Zieliskiej oraz mgr

Jarosawa Zieliskiego, a take innych pracownikw tego archiwum, ktrzy udostpnili

bdcy w opracowaniu zbir Akt Rodzinno - Majtkowych, czci Archiwum

Roskiego, praca wzbogacia si o wiele informacji dotyczcych gospodarki, problemw

mieszkacw miasta i ich stosunkw z wacicielami. Ze wzgldu na du liczb

41

U. Sidorska, Rodzi i umiera w Knyszynie XVIII-XIX w., Goniec Knyszyski. Miesicznik

Turystyczno-Kulturalny, nr 8/9, 2009, s. 22-25. 42

A. Markowski, Midzy Wschodem a Zachodem. Rodzina i gospodarstwo domowe ydw suwalskich w

pierwszej poowie XIX wieku, Warszawa 2008. 43

A. Markowski, Rodzina, struktura wasnoci i typy gospodarstw domowych w sztet przeomu XIX i XX

wieku. Przykad Wasilkowa, w: Sztet wsplne dziedzictwo. Szkice z dziejw ludnoci ydowskiej

Europy rodkowo-Wschodniej, Biaystok 2003, s. 136-151. 44

Gieysztorowa I., Niewiarygodno statystyki demograficznej ziem polskich w XIX wieku i potrzeba jej

korekty, w: PDP, t. 12, 1980, s. 179-190; Idem, Wstp do demokracji staropolskiej, Warszawa 1976. 45

Kuklo C., Czy w Polsce przedrozbiorowej suba domowa bya etapem w yciu czowieka?, w:

Spoeczestwo w dobie przemian. Wiek XIX i XX. Ksiga jubileuszowa profesor Anny arnowskiej,

Warszawa 2003, s. 205-212; Idem, Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej, Warszawa 2009;

Idem, Urodzi si i zestarze w maym miecie staropolskim, w: Midzy Zachodem a Wschodem. Studia

ku czci Profesora Jacka Staszewskiego, t. 2, Toru 2003, s. 345-353. 46

D. Daszkiewicz-Ordyowska, Urodzenia w parafii toszeckiej w latach 1789-1877, w: lskie Studia

Demograficzne, 1995, t. 2, Urodzenia, s. 23-34; K. Iluk, Ludno parafii Witkw lski w latach 1851-

1898, w: lskie Studia Demograficzne, 1998, t. 4, s. 7-62; J. Karbowska, Ludno Lubawki w latach

1801-1850, w: PDP, 2003, t. 24, s. 103-154; J. Spychaa, Urodzenia w parafii Strzelce Opolskie w

latach 1766-1870, w: lskie Studia Demograficzne, 1995, t. 2, Urodzenia, s. 7-22. 47

BJ Krakw, rkp. BJ. 6247 III.

13

jednostek nie sigano do czci pierwszej Archiwum Roskiego korespondencji.

Korzystano z odpisw sporzdzonych przez Jana Glink48

. Korespondencja ta bya

take wykorzystana we wspomnianej pracy Aliny Sztachelskiej-Kokoczki dotyczcej

dbr ziemskich Jana Klemensa Branickiego.

W Archiwum Gwnym Akt Dawnych korzystano take m. in. z zespou

Komisja Rzdowa Spraw Wewntrznych 1815-1868. Znajduje si w nim kilka

jednostek zatytuowanych Akta Miasta Tykocina.

Wykorzystano take materiay

znajdujce si w archiwach pastwowych w Biaymstoku, omy, Krakowie i Lublinie.

Kwerendy prowadzono take w bibliotekach: Bibliotece Czartoryskich w

Krakowie, Bibliotece Naukowej Polskiej Akademii Umiejtnoci i Polskiej Akademii

Nauk w Krakowie oraz Bibliotece Jagielloskiej w Krakowie49

. W tej ostatniej znajduje

si dotd nie wykorzystywane w literaturze dotyczcej Tykocina wane rdo:

inwentarz miasta z 1701 r. Kwerend rdow przeprowadzono take w innych

instytucjach: Muzeum w Tykocinie oddziale Muzeum Podlaskiego w Biaymstoku

oraz w Narodowym Instytucie Dziedzictwa w Warszawie.

Poszukiwania prowadzono take za granic. W Wilnie kwerend rdow

prowadzono w Litewskim Pastwowym Archiwum Historycznym, Bibliotece

Uniwersytetu Wileskiego oraz Bibliotece Litewskiej Akademii Nauk.

Wrd wykorzystanych rde poczesne miejsce zajmuj ksigi chrztw, lubw

i zgonw ludnoci chrzecijaskiej oraz akta stanu cywilnego dla ludnoci ydowskiej.

W przypadku spoecznoci chrzecijaskiej Tykocina zachoway si wszystkie ksigi z:

aktami chrztw (od 1771 r.), lubw (od 1808 r.) oraz zgonw (od 1717 r.). Liczb

metryk chrztw mona uzupeni od 1722 r. dziki ksidze zatytuowanej Sumariusz,

czyli krodki[s] sposob[s] wynalezienia metryk od roku 1665 do roku 1824 uczyniony w

roku 1826 przez XJK.50

W ksidze tej dane ochrzczonych dzieci wpisano w ukadzie

tabelarycznym, z podziaem na poszczeglne miejscowoci, w kolejnoci

chronologicznej tak jak byy wpisywane do ksig chrztw. W tabeli w poszczeglnych

rubrykach wpisywano: dat chrztu, imi dziecka, imiona i nazwisko rodzicw. W XIX

wieku wprowadzono obowizek prowadzenia akt stanu cywilnego przez ksiy51

, wic

w tykociskiej parafii w pierwszej poowie XIX wieku prowadzono dwie serie ksig:

48

Tzw. Teki Glinki znajdujce si w Narodowym Instytucie Dziedzictwa w Warszawie 49

Dawniej: Biblioteka Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie. 50

Ksiga przechowywana w APar. Tykocin. 51

Przepisy prawne nakadajce na duchownych obowizek prowadzenia akt stanu cywilnego omwiono

w podrozdziale III.2.C.

14

jedn z aktami stanu cywilnego, a drug z aktami prowadzonymi w jzyku aciskim

dla potrzeb kocielnych (w formuach takich jak przed rozbiorami Polski). Ze wzgldu

na dugie tytuy ksig w przypisach zastosowano oznaczenia skrtw dla tych ostatnich:

LB czyli Liber Baptisatorum (Ksiga Chrztw), LC Liber Copulatorum (Ksiga

lubw) oraz LM Liber Mortuorum (Ksiga Zmarych). Poniewa w latach 1808-

1825 w aktach stanu cywilnego spisywano razem take akta urodze chrzecijan i

ydw, ksigom tym nadano skrt tytuu Ksiga Urodzonych z podaniem lat, w

ktrych byy spisywane metryki. Od 1 stycznia 1826 r. metryki poczono z aktami

chrztu, wic ksigi z tych lat zatytuowano Ksiga chrztw. Dla ksig lubw

zastosowano skrt: Ksiga lubw a dla zgonw Ksiga zgonw z podaniem

skrajnych dat rocznych, w jakich dana ksiga powstawaa. Pene tytuy ksig z

podaniem skrajnych dat rocznych zamieszczono w bibliografii, z podziaem na ksigi

lubw, chrztw/urodzonych oraz zgonw. Wszystkie ksigi do 1889 r. wcznie s

przechowywane w Archiwum Parafii Rzymskokatolickiej w Tykocinie, ksigi od 1890

r. prowadzone do pierwszych lat XX wieku znajduj si w Archiwum Pastwowym w

Biaymstoku, w zespole Akta Stanu Cywilnego Parafii Rzymskokatolickiej w

Tykocinie, a prowadzone na pocztku XX wieku w Urzdzie Stanu Cywilnego w

Tykocinie. Po upywie stu lat od ostatniego zapisu w ksidze USC w Tykocinie

przekazuje dan ksig do Archiwum Pastwowego w Biaymstoku.

Obowizek prowadzenia akt stanu cywilnego dla ludnoci ydowskiej naoono

na proboszczw parafii od maja 1808 r. Akta te s przechowywane w Archiwum Parafii

Rzymskokatolickiej w Tykocinie. Od 1826 r. akta stanu cywilnego byy prowadzone

przez pracownikw magistratu, a te s przechowywane w Archiwum Pastwowym w

Biaymstoku to zesp Akta Stanu Cywilnego Okrgu Bonicznego w Tykocinie.

Kilka ksig obejmujcych okres koca XIX i pocztku XX wieku jest

przechowywanych w USC w Tykocinie. Take te ksigi po upywie stu lat od

ostatniego wpisu s przekazywane biaostockiemu archiwum. W odrnieniu od akt dla

ludnoci chrzecijaskiej akta stanu cywilnego dla wyzna niechrzecijaskich nie

zachoway si w komplecie, zawieraj luki chronologiczne, a niektre pojedyncze

egzemplarze ksig s niekompletne z powodu wyrwania czci stron.

Wskaniki demograficzne umoliwiaj ocen kompletnoci wpisw do ksig

metrykalnych. Ponadto ksigi kocielne i akta stanu cywilnego umoliwiaj okrelenie

rde utrzymania mieszkacw Tykocina, pozwalaj na weryfikacj spisw osb

prowadzcych dziaalno gospodarcz. Niekiedy w ksigach znalazy si zapisy

15

dotyczce wydarze politycznych, jak np. walk w czasie konfederacji barskiej. W

niektrych aktach zgonu podano przyczyn mierci, co umoliwia okrelenie chorb

nkajcych mieszkacw miasta.

Przy pisaniu pracy korzystano take ze rde drukowanych. Wrd nich mona

wymieni: nadanie wjtostwa Piotrowi z Gumowa52

; przywileje nadane ydom w

zwizku z ich osiedleniem si w Tykocinie53

oraz przywilej Wadysawa IV dla

mieszczan z 25 lutego 1642 r54

. Interesujc Ordynacje dla siedmiu dziadw i szeciu

bab opublikowa Jzef Maroszek55

. Wykorzystano publikowane dane statystyczne

zamieszczone w tzw. obzorach - przegldach guberni omyskiej, wyniki pracy

Warszawskiego Komitetu Statystycznego publikowane w tzw. Trudach Varavskago

Statististieskago Komiteta oraz opublikowane wyniki pierwszego powszechnego spisu

powszechnego w Rosji z 1897 r.

Oryginalne rda wytworzone przez gmin ydowsk w Tykocinie ulegy

zniszczeniu w czasie II wojny wiatowej. Dlatego cennym jest wydany na podstawie

odpisw Pinkas kahal Tiktin56

, zawierajcy wiele dokumentw dotyczcych rnych

sfer ycia tykociskich ydw. Po II wojnie wiatowej ukazaa si publikacja ze

wspomnieniami tykociskich ydw57

. Znajduj si w niej take informacje o

warunkach ycia i zajciach ludnoci w kocu XIX wieku.

Nie zachoway si adne pamitniki mieszkacw miasta z XIX wieku,

signito wic do wspomnie pniejszych. Warunki ycia spoecznoci

chrzecijaskiej w okresie midzywojennym charakteryzowa Jan Zimnoch58

, a

52

Z. Romaniuk, Tykocin w XV wieku, s. 292-293. 53

C. Brodzicki, Pocztki gminy ydowskiej w Tykocinie na Podlasiu, Gryfita, 2000, nr 22, s. 28-29

przytacza tekst przywilejw na podstawie wypisu notarialnego z ksig grodzkich omyskich,

znajdujcego si w Archiwum Pastwowym w Krakowie, Oddziale I na Zamku Wawel, Zbiorze

Zygmunta Glogera, sygn. ZZG 47, k. 95-109. Formalnie jako pierwsi tekst wspomnianych przywilejw

opublikowali M. Baliski, T. Lipiski, Staroytna Polska pod wzgldem historycznym, jeograficznym i

statystycznym opisana, t. 2, cz. 2, Warszawa 1845, s. 1428-1430, jednak nie s to pene teksty

przywilejw, a ich skrty. Np. w pierwszym z przywilejw autorzy pominli imiona i patronimy

pierwszych ydw osiedlajcych si w Tykocinie. 54

A. Kochaski, op. cit., s. 443-444. Autor zamieci take tumaczenie tego przywileju na jzyk polski

(s. 444-446. 55

W. Nagrski, J. Maroszek, op. cit., s. 63. 56

Pinkas kahal Tiktin 381-566. Haskamot, hachlatot we-takanot kefiszehetikan min ha-pinkas ha-

mekorisze-awad be-Szoa Israel Halperin, [Pinkas kahau tykociskiego 381-566 (1621-1806).

Postanowienia i zarzdzenia skopiowane przez Izraela Halperina z oryginalnej ksigi zniszczonej

podczas Holokaustu], t. 1: Pinkas kahau tykociskiego, wyd. M. Nadav, Jerozolima 757 ( 1996) 57

Sefer Tiktin, Tel Aviv 1959. 58

J. Zimnoch, Mj dawny Tykocin, Biaystok 2002.

16

spoecznoci ydowskiej ocalay z Holocaustu tykocinianin Abraham Kapica59

. W ich

relacjach znajduje si wiele informacji o yciu ludzi przed I wojn.

Praca liczy pi rozdziaw. W pierwszym przedstawiono dzieje miasta do

koca XVII wieku, podano liczb ludnoci i jej skad narodowociowy i religijny.

Wymieniono i scharakteryzowano przywileje otrzymane od wacicieli miasta zarwno

przez mieszczan, jak i przez ydw. Nastpnie scharakteryzowano zajcia ludnoci.

Opisano take stosunki midzy spoecznoci chrzecijask a ydowsk Tykocina60

.

W drugim rozdziale przedstawiono histori miasta i jego mieszkacw w XVIII

i XIX wieku, a take na pocztku XX wieku do chwili wybuchu I wojny wiatowej61

.

W kolejnym rozdziale obliczano, ilu mieszkacw liczy Tykocin w XVIII

wieku. Nastpnie oceniano, na ile wiarygodne s dane statystyczne odnonie liczby

mieszkacw miasta w XIX wieku, ich wyznania i narodowoci. Analizowano sposb

prowadzenia ksig i akt metrykalnych przez urzdnikw stanu cywilnego oraz sposoby

sporzdzania sprawozda przez rne organy odnonie liczby ludnoci, podziau

wedug wyzna i narodowoci. Przedstawiono take, jak ukaday si stosunki midzy

spoecznoci chrzecijask a ydowsk w XVIII-XIX i na pocztku XX wieku.

W czwartym rozdziale scharakteryzowano zajcia i rda utrzymania ludnoci

w XVIII i XIX wieku. Okrelano, na ile przemiany gospodarcze: rewolucja

przemysowa, zmiany w rolnictwie, powstanie nowych rodkw transportu zmienio

ycie i struktur zawodow mieszkacw Tykocina.

Ostatni rozdzia zawiera opis walki mieszczan i ydw tykociskich o

zachowanie swoich praw i przywilejw z wacicielami miasta62

.

Przy korzystaniu z rnych rde (zwaszcza akt metrykalnych) i publikacji

natrafiono na problem rnej pisowni tego samego nazwiska jednej osoby lub rodziny.

W zwizku z tym w rozprawie stosowano pisowni zgodn z wymienion w

cytowanym rdle. Jeli w cytowanym rdle nazwisko pisano za kadym razem

inaczej przy cytowaniu go w publikacji pisano zgodnie z podpisem danej osoby, a jeli

podpisu nie byo lub by on nieczytelny zgodnie z pierwszym zapisem w rdle.

59

A. Kapica, Naar ceir mesijach im ha-mawet [Chopiec rozmawia ze mierci], Tel Awiw 1999. 60

Ostatni podrozdzia jest uzupenionym fragmentem artykuu autorki o powinnociach mieszczan

tykociskich M. Choiska, Powinnoci mieszczan w miecie krlewskim a w miecie prywatnym:

przykad Tykocina w XVI-XVIII wieku, Studia Podlaskie, 2009/2010, t. 18, s. 22-32. 61

Podrozdzia powicony powstaniu styczniowemu jest uzupenion wersj artykuu: M. Choiska,

Tykocin w czasie powstania styczniowego, Studia Podlaskie, t.16, 2006, s. 9-40. 62

Cztery pierwsze podrozdziay s poprawion i uzupenion wersj artykuu autorki na ten temat: M.

Choiska, Powinnoci mieszczan, s. 7-110.

17

Publikacje wydane w jzyku hebrajskim: PKT, Sefer Tiktin oraz wspomnienia

Abrahama Kapicy zostay przetumaczone na jzyk polski przez Ew Wroczysk.,

ktrej autorka dzikuje za udostpnienie tumacze.

18

19

ROZDZIA I.

DZIEJE I SPOECZESTWO MIASTA TYKOCINA

DO KOCA XVII WIEKU

I.1. HISTORIA MIASTA

We wczesnym redniowieczu, w XII wieku, okoo 2 km na poudnie od

dzisiejszego miasta zosta wzniesiony okazay mazowiecki grd obronny. O poduna

majdanu mierzya okoo 65 m, poprzeczna okoo 40 m, a bliej pnocy okoo 22 m.

Majdan by otoczony pojedynczym waem oraz fos. Mieszkacy opucili grd Tykocin

I (nazwany przez archeologw) w kocu XIII wieku1.

Nie wiadomo, kiedy ludzie zaczli osiedla si na lewym brzegu Narwi w

miejscu, w ktrym pniej powstao miasto Tykocin. Historycy formuuj kilka teorii

odnonie przyczyn powstania miasta. J. Maroszek stwierdzi, e by moe Tykocin

zosta przeniesiony zna obecne miejsce z Przechodowa, czyli obecnej wsi Popowlany,

w zwizku z uruchomieniem nowego traktu komunikacyjnego prowadzcego do

myliwskiego dworu wielkoksicego w Wodziwce Knyszynie2. W. Jarmolik by

zwolennikiem tezy o powstaniu Tykocina z wczesnoredniowiecznego podgrodzia,

podobnie jak powstay takie orodki jak Mielnik, Drohiczyn czy Bielsk3. Zwolennikiem

powstania miasta Tykocina z podgrodzia by take A. Wyrobisz4. Najnowsze badania

archeologiczne przeprowadzone w latach 1997-2003 pozwalaj na sformuowanie

nowej teorii. Na stanowisku przy ulicy 11 Listopada odkryto fragmenty ceramiki.

Ceramik t wstpnie datowano na XIII-XIV wiek. Cz z fragmentw naczy,

znalezionych w tej warstwie, stylistycznie i technologicznie przypominaa fragmenty

1 K. Biekowska, op. cit, s. 18-19; R. Jakimowicz, Sprawozdanie z dziaalnoci Pastwowego

Konserwatora Zabytkw Przedhistorycznych na okrg warszawski za rok 1922, Wiadomoci

Archeologiczne, 1923, t.8, z. 2-4, s. 207-208; A. Kamiski, Z bada nad pograniczem polsko-rusko-

jawieskim w rejonie rzeki liny, Wiadomoci Archeologiczne, 1956, t. 23, z. 2, s. 131, 139-144; U.

Stankiewicz, Tykocin pocztki miasta, s. 167-168. 2 J. Maroszek, Tykocin 570 rocznica praw miejskich, broszura wydana przez Regionalny Orodek

Studiw i Ochrony rodowiska Kulturowego w Biaymstoku, Biaystok-Tykocin 28 maja 1995 r., s. 3.

Referat ten zosta wygoszony w trakcie uroczystoci rocznicowych w kociele p.w. Trjcy

Przenajwitszej w Tykocinie dnia 28.05.1995 r. ; W. Nagrski, J. Maroszek, op. cit., s. 18. 3 W. Jarmolik, Rozwj niemieckiego prawa, s. 27, 30, 32.

4A. Wyrobisz, Podlasie w Polsce przedrozbiorowej, w: Studia nad spoeczestwem i gospodark Podlasia

w XVI-XVIII w., Warszawa 1981, s. 190.

20

naczy ze stanowiska nr I [czyli grodziska Tykocin I] w Tykocinie5. Odkrycie to

pozwala na stwierdzenie, e skoro grodzisko zostao opuszczone w XIII wieku przez

mieszkacw dobrowolnie, mieszkacy ci z sobie znanych przyczyn przenieli si na

sam brzeg rzeki Narwi. Nad rzek mogli owi ryby, polowa na ptactwo, korzysta z

rzeki jako atwej drogi komunikacyjnej.

W 1391 r., gdy wielki ksi litewski Witold

uciek do Krzyakw, Wadysaw Jagieo nada

okoliczne ziemie ksiciu mazowieckiemu Januszowi

I. Witold pogodzi si z krlem i odzyska swoje

ziemie, jednak Tykocin i opuchowo pozostay w

rkach Janusza I6. Po najedzie Krzyakw, ktrzy

w 1393 r. spalili budowany przez Janusza I zamek w

Zotorii, jego rol przej zamek w Tykocinie7

Lokacja i nadanie praw miejskich

Tykocinowi zwizane byy z akcj kolonizacyjn

prowadzon przez ksicia mazowieckiego Janusza I. 5 IV 1424 r. ksi nada Piotrowi

z Gumowa wjtostwo w Tykocinie8. Piotr otrzyma 10 wk ziemi oraz prawo do

pobierania jednej trzeciej opat sdowych. Jego obowizkiem byo kontynuowanie akcji

osadniczej. Przed 28 VI 1425 r. ten sam wadca nada Tykocinowi prawo chemiskie9.

Wzorem by dokument lokacyjny nadany miastu omy w 1418 r. Midzy 28 VI, a

przed 31 XII 1425 r. miasto i okolice zaj wielki ksi Witold10

do unii lubelskiej

Tykocin nalea do Wielkiego Ksistwa Litewskiego. 31 XII 1425 r. ksi Witold

potwierdzi w Trokach przywilej na wjtostwo tykociskie Piotrowi z Gumowa. On i

jego potomkowie na wieczne czasy otrzymali 5 wk ziemi, jedn trzeci z opat

sdowych, co trzeci jatk w miecie, prawo do budowy myna, karczmy, ani, wolnej

wagi. Swoje dochody mogli trzyma, sprzedawa, darowa, zamieni zgodnie ze swoj

5 U. Stankiewicz, Tykocin nad Narwi, s. 178.

6 A. Jabonowski, op. cit., t. 2, s. 5-7.

7 J. Maroszek, Pogranicze, s. 90-91; M. Radoch, Kilka uwag o konfliktach na pograniczu litewsko-

mazowieckim i litewsko krzyackim w latach 1401-1426 (w wietle rde krzyackich), w: Szkice z

dziejw spoeczno-gospodarczych Podlasia i Grodzieszczyzny od XV do XVI wieku, Olsztyn 2005, s. 10-

11; M. Radoch, Zotoria w 1393 roku; zniszczenie grodu i porwanie ksicia mazowieckiego Janusza I, w:

Szkice z dziejw kolonizacji Podlasia i Grodzieszczyzny od XIV do XVI wieku, Olsztyn 2002, s. 21-27. 8 Inventarium omnium et singulorum, s. 358; Z Romaniuk, Tykocin w XV wieku, s. 292-293.

9 Metryka Ksistwa Mazowieckiego z XV do XVI w., wyd. A. Wodarski, Warszawa 1918, s. 19, nr 111.

10 J. Maroszek stwierdzi, e przyczyn zajcia Tykocina przez Witolda by fakt nadawania pewnych dbr

na Podlasiu przez Janusza I na ziemiach, ktre ksi litewski uwaa za sw wasno. Zob. J. Maroszek,

Wasilkw-miasto renesansowej harmonii, w: Wasilkw-miasto renesansowej harmonii 1566-2006, pod

red. J. Maroszka, Wasilkw 2006, s. 19.

Ilustracja 1. Herb miasta Tykocina.

(rdo:http://pl.wikipedia.org/wiki/

Herb_Tykocina; dostp 2012.07.01).

http://pl.wikipedia.org/wiki/Herb_Tykocinahttp://pl.wikipedia.org/wiki/Herb_Tykocina

21

wol. W zamian za otrzymany przywilej na wjtostwo Piotr z Gumowa powinien suy

w wyprawach ksicych z jednym kusznikiem11

.

Wielki ksi Zygmunt Kiejstutowicz nada dobra tykociskie marszakowi

dworu wielkoksicego Janowi Gasztodowi12

. W poowie 1440 roku, korzystajc z

wojny domowej na Litwie po mierci w. ks. litewskiego Zygmunta, na Podlasie

wkroczyy wojska ks. mazowieckiego Bolesawa IV. Mazowszanie zajli Tykocin,

Drohiczyn, Brask, Mielnik oraz inne miejscowoci. Na polecenie Kazimierza

Jagielloczyka latem 1444 r. Jan Gasztod na czele wojsk litewskich wkroczy na

Podlasie. W wyniku walk oraz zabiegw dyplomatycznych obie strony zawary ugod.

Bolesaw IV otrzyma niewielk sum pienidzy i wycofa swoje odziay z zajtych

terenw. Po czterech latach Tykocin wrci pod wadanie litewskie13

. W rkach

litewskiego rodu Gasztodw Tykocin pozostawa do 1542 r.

Tykocin sta si centralnym orodkiem dbr Gasztodw na Podlasiu. Jan

Gasztod 25 X 1437 r. uposay tykociski koci parafialny pod wezwaniem w.

Trjcy, w. Anny i w. Mikoaja, nadajc mu 9 wk ziemi miary chemiskiej za

Przechodowem (dzi wie Popowlany), tame k zwan Siedlisko, ogrd przy

kociele oraz plac nad rzek Narwi za cmentarzem. Mieszkacy Tykocina i

okolicznych wsi zostali zobowizani do oddawania proboszczowi dziesiciny14

. Wrd

badaczy dziejw Tykocina istniej rozbiene zdania odnonie daty utworzenia w

miecie parafii oraz osoby jej fundatora. S. Jamiokowski na podstawie tekstu

przywileju wnioskowa, e w Tykocinie istnia koci, zanim miasto stao si

wasnoci Gasztoda; a na podstawie tekstu wizytacji parafii z 1717 r. stwierdzi, e

tykociski koci by uposaony jeszcze przez krla Wadysawa Jagie15

.A.

Kochaski uwaa, e nadanie Jana Gasztoda dla kocioa tykociskiego byo drugim,

poprzednie pochodzio zapewne od ksicia Janusza Starszego16

. Z. Romaniuk

stwierdzi, e koci w Tykocinie by ju z pewnoci w latach 20. XV wieku oraz

powtrzy za S. Jamiokowskim, e uposay go Wadysaw Jagieo. Ponadto historyk

ten sdzi, e podana w niektrych przepisywanych kopiach dokumentu liczba 9 wk

jest bdem kopisty. Wedug niego na Podlasiu kocioy byy uposaane w 2-3 woki,

11

AGAD Warszawa, Zb. dok. perg. nr 815; Vitoldiana, s. 155-156. 12

J. Maroszek, Pogranicze ..., s. 94. 13

Z. Romaniuk, Tykocin w XV wieku..., s. 285. 14

AGAD Warszawa, Kapicjana, p. 41, s. 125-136; J. Maroszek, Pogranicze..., s. 94; S. Jamiokowski, op.

cit., s. 662. 15

S. Jamiokowski, op. cit., s. 663. 16

A. Kochaski, op. cit., s. 23.

22

natomiast Gasztod doda novem a nie nonem, czyli powikszy obszar nadania o

nowy teren. Autor swoje stanowisko uzasadnia spostrzeeniem, e nadana wwczas

wie Popowlany miaa w 1580 r. jedynie 3,5 woki17

.Wedug J. Maroszka Tykocin

przed zajciem przez Witolda nalea do parafii w mazowieckiej Winie, diecezji

pockiej. Jan Gasztod zabiega i stworzy parafi tykocisk, aby uniezaleni si od

parafii winieskiej. Po przyczeniu Podlasia do Litwy powstaa nowa sie parafialna,

ktra likwidowaa porzdki mazowieckie, a wprowadzaa nowe: litewskie. 7 IX 1434 r.

pleban wiski uzyska u biskupa pockiego Stanisawa potwierdzenie rozgraniczenia

ziem mazowieckich i litewskich (przeprowadzonego w 1358 r.). Plebanowi wiskiemu

nie udao si utrzyma Tykocina w granicach swojej parafii. Zaoona przez Jana

Gasztoda parafia rzymskokatolicka w Tykocinie nie przekraczaa rzeki Narwi

naleaa do diecezji uckiej. W chwili nadania miasta Gasztodowi prawy brzeg rzeki

Narwi, lecy w diecezji wileskiej, porastaa puszcza nazywana Czarn. W wyniku

kolonizacji w puszczy powstay osady, ktre take naleay do parafii tykociskiej. W

kocu XVIII wieku parafia tykociska obejmowaa cznie 21 wsi18

.

W 1452 r. Jan Gasztod ufundowa w tykociskim kociele otarz pod

wezwaniem w. Trjcy i w. Jana Ewangelisty. Dodatkowo przyzna plebanowi 4 rczki

miodu rocznie z obowizkiem odprawiania raz w tygodniu mszy za grzechy i za

zmarych wpisanych w wikszym mszale19

.

Jan Gasztod zmar przed 1 IX 1458 r., a jego sukcesorem by syn Marcin.

Ustanowi w Tykocinie swojego zarzdc. Co najmniej w latach 1466-1469 by nim

ziemianin omyski Grzegorz Szorc. W 1455 r. odnotowano istnienie powiatu

tykociskiego. W 1474 r. funkcj Judex de Tykocin peni Pawe Warda z Kobylina20

.

W 1479 r. Marcin Gasztod ufundowa w Tykocinie klasztor bernardynw pod

wezwaniem Nawiedzenia Najwitszej Marii Panny21

. Po klasztorach w Wilnie i

Kownie bya to trzecia placwka tego zakonu na Litwie. Celem tej fundacji byo

prowadzenie akcji nawracania schizmatykw na rzymski katolicyzm, dlatego Gasztod

17

Z. Romaniuk, Tykocin w XV wieku..., s. 283-284. 18

J. Maroszek, Fundacja kocioa i powstanie rzymskokatolickiej parafii w Choroszczy w latach 1437-

1459, w: Parafia rzymskokatolicka w Choroszczy. 550 lat. Ksiga jubileuszowa, Biaystok 2009, s. 50;

Idem, Pogranicze ...., s. 94; W. Nagrski, J. Maroszek, op. cit., s. 16-17. Do 1808 r. do parafii

tykociskiej naleay wsie lece za rzek Narwi. S. Jamiokowski, op. cit., s. 663 stwierdzi, e dopiero

po unii lubelskiej w 1569 r. Tykocin znalaz si w granicach diecezji uckiej, wczeniej miasto

znajdowao si w diecezji wileskiej. 19

S. Jamiokowski, op. cit., s. 662; W. Jarmolik, Gasztodowie, s. 19. 20

Z. Romaniuk, Tykocin w XV wieku., s. 287-288. 21

Orygina bulli papiea Sylwestra IV zachowa si w AGAD Warszawa, Zb. dok. perg., nr 8932. Tekst

bulli przytaczaj: S. Jamiokowski, op. cit., s. 751-752; A. Kochaski, op. cit., s. 26-27.

23

zaopatrzy klasztorn bibliotek gwnie w dziea kaznodziejskie. Fundacja stanowia

take wyraz wdzicznoci dla zakonnikw za wiern sub. Gasztod chtnie

przebywa w towarzystwie bernardynw i w 1480 r. zabra kilku z Tykocina do Kijowa,

gdzie nawracali prawosawnych Rusinw. Gasztod ulokowa klasztor po prawej stronie

rzeki Narwi, na kpie wrd bagien, naprzeciwko miasta Tykocina. Fundator rozpocz

budow nowego murowanego kocioa i klasztoru. Zdy jedynie wybudowa

prezbiterium i cz konwentu, zaopatrzy zakrysti w naczynia liturgiczne oraz szaty z

drogocennymi haftami, gdy niespodziewanie zmar w 1483 r.22

2 IX 1568 r. krl Zygmunt August nada bernardynom 8 morgw i 15 prtw

sianoci lecej nad rzeczk Nerel pod yranem (dzi Biaobrzeskie). Bya to

rekompensata za ziemie zabrane zakonnikom pod rozbudow twierdzy tykociskiej. Na

nadanych gruntach powsta folwark Bernardynka, ktry graniczy z wsi Wiszowate23

.

J. Maroszek zastanawia si, dlaczego klasztor lea na nadnarwiaskiej kpie

zagroonej powodziami, by oddalony od miasta, a budowany z duym rozmachem z

kamienia, materiau nie uywanego w tych okolicach? Uwaa, e klasztor mia suy

krlowi i najwaniejszym dostojnikom pastwowym, udajcym si do dworu

myliwskiego na polowanie lub prowadzenia przygotowa dyplomatycznych, czy te

rozmw politycznych24

.

Bernardyni mieli duy wpyw na mieszkacw Tykocina i okolic. Na pewno

prowadzili dziaalno misyjn wrd Tatarw wyznajcych islam czy te

prawosawnych Rusinw sprowadzonych przez Gasztodw. Bracia odprawiali msze,

na ktrych wygaszali kazania. Ukadali po polsku pieni, ktre piewano w trakcie

mszy, procesji, pogrzebw, zgromadze bractw oraz rnych uroczystoci kocielnych.

Zakonnicy szerzyli kult Matki Boskiej, odmawiali ku Jej czci raniec, koronki.

Przyczynili si do rozwoju jaseek, kold, ubierania bka w kociele. Organizowali

take bractwo religijne - trzeci zakon w. Franciszka, zwany tercjarstwem, do ktrego

22

K. Kantak, Bernardyni polscy, Lww 1933, t. 1, s. 138, 170-171 i inne; J. Maroszek, Pogranicze..., s.

95-99. 23

J. Maroszek, A. Studniarek, Podlaska wie Wyszowate. Szkic historyczny od 1445 roku, Biaystok 2006,

s. 23-24. Folwark Bernardynka nalea do bernardynw tykociskich do 1807 r., kiedy to na mocy

traktatu w Tyly znalaz si w Rosji, gdy Tykocin by w Ksistwie Warszawskim. Bernardynka zostaa

upastwowiona i nie wrcia do zakonnikw. Ibidem, s. 25. 24

J. Maroszek, Pogranicze ..., s. 101.

24

naleeli czonkowie miejskiej elity. Bernardyni dzielili si poywieniem z ubogimi,

organizowali pomoc dla chorych i ubogich25

.

Kiedy Marcin Gasztod zmar w 1483 r., przerwano prace przy budowie

klasztoru. Zabrako gwnego darczycy. Majtek po nim odziedziczy jedyny syn,

maoletni wwczas Olbracht (Wojciech). Dopiero 20 IX 1489 r. biskup margeryteski,

Jakub, sufragan pocki, za pozwoleniem biskupa wileskiego Andrzeja Szeligi

konsekrowa bernardysk wityni klasztorn i nada jej czterdziestodniowy odpust26

.

Olbracht Gasztod przez cae ycie awansowa, ostatecznie obejmujc

najwaniejsze stanowiska w Wielkim Ksistwie Litewskim - wojewody wileskiego

oraz kanclerza. Swoj pozycj w pastwie Olbracht zawdzicza take olbrzymiemu

majtkowi zgodnie z popisem z 1528 r. magnat ten mia dostarczy na wypraw

wojenn 466 konnych z posiadanych dbr. aden z monowadcw litewskich nie by

obowizany do wystawienia takiej liczby wojownikw27

.

Tykocin i dobra tykociskie zajmoway bardzo wan pozycj w majtku

Gasztoda. Czsto przebywa w tym miecie, zwaszcza, e w latach 1513-1533

piastowa stanowisko starosty bielskiego. Na prob Olbrachta Gasztoda legat papieski

Zachariasz, biskup gardyjski na mocy indulgencji papiea z dziesicioletnim odpustem

2 II 1520 r. zmieni cele dziaalnoci klasztoru bernardynw w Tykocinie. Z placwki,

ktra pierwotnie miaa dostarczy misjonarzy nawracajcych schizmatykw litewskich i

ruskich, klasztor sta si regionalnym centrum odpustowym28

.

Olbracht Gasztod kontynuowa akcj osadnicz w Tykocinie i okolicy. W skad

dbr tykociskich wchodzia puszcza, zwana Czarn, ktra od pnocy graniczya z

nalec do Radziwiw Puszcz Gonidzk. Brak naturalnej granicy midzy

kompleksami lenymi prowadzi do wielu konfliktw midzy wacicielami. Apogeum

konfliktu nastpio w 1519 r., kiedy to Kunca, namiestnik waniewski Mikoaja

Mikoajewicza Radziwia spali zamek Olbrachta Gasztoda w Tykocinie. Z tego

poaru magnat ledwo uratowa si z rodzin, cay jego dobytek spon. Po tym

najedzie Gasztod wnosi skargi na Radziwia do krla Zygmunta I. Gwny sprawca

podpalenia Kunca ukrywa si pod protekcj Radziwiw, ktrzy nie wydali go

25

A. Kochaski, op. cit., s. 34-36. Autor wspomina (s. 35), e jego ojciec piewa pie Kto chce Pannie

Maryi suy, ktrej twrc by bernardyn, bogosawiony Wadysaw z Gielniowa [yjcy w 2 po. XV

w.], chocia bernardynw w Tykocinie nie byo od 1865 r. 26

J. Maroszek, Pogranicze ..., s. 96-100; Z. Romaniuk, Tykocin w XV wieku..., s. 289-290. 27

W. Jarmolik, Gasztodowie ..., s. 20-21. 28

Ibidem, s. 22.

25

pomimo ustanowienia przez wadc wysokich kar pieninych. Kunca zmar midzy

1525 a 1530 r.29

W literaturze najnowszej pogldy na temat lokalizacji zamku drewnianego

dworu Gasztodw, spalonego w 1519 r. s podzielone. W. Jarmolik, powoujc si na

Jana Glink (bez podania rda informacji) by zdania, e zamek by zlokalizowany na

lewym brzegu rzeki Narwi, a wic w Tykocinie30

. Tego samego zdania by J. Maroszek,

ktry poda nawet dwie prawdopodobne lokalizacje. Wedug niego dwr Gasztodw

mg mieci si na Kaczorowie, gdy tam w 1522 r. osadzono 9 sprowadzonych rodzin

ydowskich. Inne place i grunty miejskie byy ju zajte przez mieszczan, wic

Gasztod mg osiedli ich jedynie na wasnym gruncie a tak rezerw dysponowa w

miejscu pogorzeliska. Drugim miejscem by plac, na ktrym w latach 1633-1645

zbudowany zosta alumnat. J. Maroszek przytoczy opis starego, drewnianego dworu,

ktry sta tu przed budow alumnatu oraz stawia pytanie: moe dwr ten zbudowano

okoo 1522 r., po poarze zamku Gasztodowego?31

Zwolennikami lokalizacji zamku Gasztodw na kpie, na prawym brzegu

Narwi w miejscu, w ktrym twierdz rozbudowywa w czasach pniejszych Zygmunt

August s M. Bis i W. Bis. Na podstawie bada archeologicznych przeprowadzonych w

latach 2001-2005 na tykociskim zamku stwierdzili, e w czasach, gdy Tykocin nalea

do Olbrachta Gasztoda, w kocu XV lub na pocztku XVI wieku zostaa wybudowana

palisada z drewna dbowego, otaczajca powstae w tym okresie zabudowania. Na

podstawie analizy archeologicznej oraz dendrologicznej uytego do budowy palisady

drewna ustalono czas jego cicia we wspomnianym wyej okresie. Ten drewniany

zamek uleg spaleniu. Poar by potny w pogorzelisku odnaleziono resztki kafli,

ktre ulegy odksztaceniu z powodu wysokiej temperatury. M. Bis i W. Bis

identyfikuj to wydarzenie ze spaleniem w 1519 r. zamku Gasztoda32

.

Olbracht Gasztod zmar w 1539 r., jego spadkobierc by jedyny syn Stanisaw.

Nie uczyni nic istotnego dla miasta. Zmar bezpotomnie w wieku okoo 35 lat w 1542

r. i prawem kaduka cay jego litewski majtek przypad krlowi Zygmuntowi I. Wadca

29

A. Koodziejczyk, Z dziejw kolonizacji puszcz na Podlasiu w XV-XVI wieku, w: Szkice z dziejw

kolonizacji, s. 51-53. Zadouczynienie za poniesione straty Olbracht Gasztod uzyska po mierci

Mikoaja Radziwia. Na mocy ugody zawartej z wdow i synami zmarego w 1528 r. dobra tykociskie

powikszyy si o szereg nowych wsi, m.in. Szczodry, Wol Grzegorzow, Malinowo, Now Wie,

czci Dobrzyniewa i Bajek. Zob. W. Jarmolik, Gasztodowie..., s. 21. 30

W. Jarmolik, Gasztodowie..., s. 21. 31

J. Maroszek, Pogranicze..., s. 104-105. Sugerowane lokalizacje zob. na wspczesnym planie Tykocina

aneks I, plan 6. 32

M. Bis, W. Bis, op. cit., s. 35-37.

26

ten 15 VI 1543 r. podarowa majtnoci po Gasztodach swojemu synowi Zygmuntowi

Augustowi33

.

Zygmunt August czsto i dugo przebywa w Knyszynie. Od 1549 r. zacz

rozbudowywa i przebudowywa zamek w Tykocinie. Krl chcia mie schronienie w

czasie zagroenia wojn oraz posiada obiekt, w ktrym umieci swoje mienie

ruchome: kolekcje klejnotw i tkanin, ksigozbir, cenne dziea sztuki. Twierdza

tykociska bya idealna do tego celu, poniewa leaa niemal w rodku rzdzonych

przez Zygmunta Augusta pastw. Ponadto dziki zamkowi mona byo kontrolowa

wane szlaki komunikacyjne: drog krlewsk czc Warszaw z Litw, traktat z

Brzecia do Krlewca oraz szlak wodny wiodcy rzek Narwi. W zamku umieszczono

znaczne zapasy broni i amunicji, mia peni take rol arsenau umoliwiajcego

szybki przerzut artylerii i sprztu bojowego na rne kierunki: pnocno-zachodni,

pnocny i pnocno-wschodni obszar operacyjny. Prace nad przebudow i rozbudow

trway do chwili mierci Zygmunta Augusta. Ciao krla przez rok po zgonie

przebywao na zamku tykociskim, zanim przetransportowano je do Krakowa34

.

W zwizku z rozbudow twierdzy Zygmunt August postanowi zlikwidowa

stojcy na ssiedniej kpie klasztor bernardynw, aby nie umniejsza obronnoci

miejsca. Zakonnikom odebrano ogrd, sad, izby mieszkalne, ktre zdewastowano.

Wykopan ziemi zabrano pod budow waw. W ramach rekompensaty wadca

poczyni bernardynom nowe nadania oraz potwierdzi stare darowizny jeszcze z czasw

Gasztodw. Krl nakaza wybudowa w Tykocinie, na Nowym Miecie, drewniany

koci w. Marka i klasztor. Budynki te byy gotowe w 1572 r. Bernardyni zwlekali z

przeprowadzk, a po mierci wadcy zostali w resztkach murowanych cel klasztoru.

Przez wiele lat starali si o fundusze na reperowanie zniszczonych zabudowa. 27 VIII

1589 r. odnowiony murowany koci bernardynw zosta ponownie konsekrowany

przez Cypriana biskupa methaeskiego, sufragana i kanonika wileskiego. 25 VII 1607

r. dokonano konsekracji otarza wielkiego35

.

Zygmunt August potrzebowa ogromnych funduszy na przebudow zamku oraz

inne swoje przedsiwzicia i w Tykocinie umieci wasn mennic. Prawdopodobnie

dziaaa ona od 1564 r. do mierci tego wadcy, produkowaa grosze i pgrosze. Dla jej

33

W. Jarmolik, Gasztodowie ..., s. 22. 34

W. Jarmolik, Burzliwe dzieje zamku tykociskiego, s. 7-8; J. Maroszek, Pogranicze ..., s. 309-344,

361-395; Z. Kosztya, Rola zamku tykociskiego, s. 68-69; Z. Kosztya, Z dziejw zamku

tykociskiego, s. 14-16. 35

J. Maroszek, Pogranicze ..., s. 321-323.

27

potrzeb wykupiono w 1564 r. od Floriana obeskiego, podstarociego tykociskiego

dom z murowanymi piwnicami wraz z caym placem i zabudowaniami. Lokalizacja

mennicy bya przedmiotem dyskusji w literaturze. Polemizujc z K. Filipowem, ktry

plasowa mennic na niskiej skarpie nadnarwiaskiej36

, J. Maroszek w oparciu o

inwentarze miasta z 1571 r. i 1771 r. umiejscowi mennic w pierzei rynkowej

przeciwlegej do nadrzecznej (dzi Plac Czarnieckiego 3). Dla wykluczenia wtpliwoci

historyk ten wysun postulat przeprowadzenia dokadnych bada archeologicznych,

ktrych wykopy wykroczyyby poza obrb wspomnianej parceli w kierunku pnocnym

oraz na teren rynku37

.

J. Maroszek obok W. Trzebiskiego38

i J. Kubiaka39

jest zwolennikiem tezy o

niezmiennoci uksztatowania rdmiecia Tykocina od redniowiecza do

wspczesnoci. Wedug nich najstarszym rynkiem miasta by rynek przy przeprawie,

czyli obecny Plac Czarnieckiego40

. Badania archeologiczne prowadzone w Tykocinie

pod kierunkiem U. Stankiewicz przez Dzia Archeologii Muzeum Podlaskiego w latach

1992-2005 pozwoliy na stwierdzenie, e przestrzenny ukad miasta zmienia si na

przestrzeni wiekw. W pasie jezdni ul. Powitnej zosta odsonity cmentarz katolicki

dziaajcy do przeomu XVIII i XIX wieku. W pasie jezdni ul. 11 Listopada (odcinek

ok. 50 m) zosta odsonity cmentarz ruski. Cmentarz ten funkcjonowa od XV do lat

60-tych XVIII wieku. Pnocny skraj cmentarza zosta zniszczony za czasw Jana

Klemensa Branickiego, gdy wybudowano w tym miejscu brukowan ulic. wiadczy o

tym odsonity w trakcie bada fragment osiemnastowiecznego bruku. redniowieczn

warstw kulturow odkryto midzy ogrodem kocielnym a pomnikiem Ora Biaego. U.

Stankiewicz uwaaa, e w tym miejscu by redniowieczny rynek lokacyjny miasta. W

pasie jezdni na wschodnim skraju Placu Czarnieckiego odkryto relikt drewnianego

budynku z XVI wieku, a wic w tym okresie miejsce to mogo by zabudowane. W

2002 r. przy prbie penetracji koryta rzeki Narwi kilka metrw na zachd od budynku

XVIII-wiecznej ekonomii, na dnie rzeki zlokalizowano skupisko kamieni

36

K. Filipow, Mennica tykociska. Problemy lokalizacji, dzierawy i produkcji menniczej,

Biaostocczyzna, 1991, nr 2, s. 2. 37

Ibidem, s. 392-393; J. Maroszek, W sprawie lokalizacji mennicy tykociskiej Biaostocczyzna, 1991,

nr 4, s. 40-41. 38

W. Trzebiski, Dziaalno urbanistyczna magnatw i szlachty w Polsce XVIII wieku, Warszawa 1962,

s. 101. 39

J. Kubiak, Urbanistyka Tykocina i problemy ekspozycji jego zabytkw, Rocznik Biaostocki, t. 16,

1991, s. 48. 40

Lokalizacj omawianych placw i ulic w zwizku z prezentacj wynikw bada archeologicznych zob.

na wspczesnym planie miasta aneks I, plan 6.

28

przecinajcych j w poprzek i tworzcych w tym miejscu wyrane spycenie koryta. W

warstwie kamieni oraz piasku naniesionego przez nurt odsonito kilka drewnianych

pali, tkwicych w nasypie na wsplnej z nim osi. Analiza dendrologiczna jednego z pali

(dbowego, noszcego lady zaciosywania) wykazaa, e pochodzi on z przeomu XV i

XVI wieku. Autorka postawia hipotez, e by moe w tym miejscu znajdowaa si

przeprawa lub most, ale zastrzega, e naley przeprowadzi w tym miejscu dalsze

badania archeologiczne, aby hipotez t przyj lub odrzuci41

.

Na podstawie bada archeologicznych oraz analizy inwentarza Tykocina z 1571

r. E. Wroczyska sformuowaa tez, e w XV wieku centrum miasta stanowia ulica

Czychrowska (dzi 11 Listopada) czca koci rzymskokatolicki (na zachodzie) z

cerkwi (na wschodzie). W 1571 r. przy tej ulicy skupiao si okoo 30% caej

zabudowy Tykocina oraz mieszkao przy niej okoo 30% mieszkacw miasta. Tu

mieszkao 40,38 % rzemielnikw tykociskich oraz mieciy si 22 (30%) z 72

karczem miejskich. Ulica ta posiadaa rodkow pierzej. E. Wroczyska uwaaa, e

by to zabudowany pierwotny plac rynkowy z czasw lokalizacji redniowiecznego

miasta42

. Jeli odkryta na dnie rzeki konstrukcja jest pozostaoci mostu lub przeprawy

funkcjonujcej w Tykocinie w pierwszej poowie XVI wieku, moliwe jest

zlokalizowanie pierwotnego rynku redniowiecznego w okolicach dzisiejszego ogrodu

nalecego do parafii.

W 1559 r. w czasie pomiary wczonej utworzono now dzielnic tzw. Nowe

Miasto. We wschodniej czci Tykocina wytyczono nowy rynek, do ktrego

poudniowo-zachodniego rynku dochodzia ulica Czychrowska. Cz osadnikw

przybya z okolicznych wsi. W 1571 r. przy rynku mieszkali: Pawowa z Lenikow,

Micha i Jan z Sannik, Mikoaj i Sta z Stalmachowa, Rymek z Sawina43

. Jak

stwierdzia E. Wroczyska, w 1571 r. Nowe Miasto byo ju zorganizowanym

organizmem przestrzennym oraz gospodarczym. Przy trzech pierzejach rynku

znajdowao si zaledwie 30 posesji, na ktrych znajdowao si 7,87% oglnej liczby

domw w miecie. Pnocn, nadrzeczn cz rynku zajmowa drewniany klasztor

41

U. Stankiewicz, Tykocin nad Narwi ..., s. 175-180; Idem, Tykocin, Ogrd kocielny, s. 193-199;

Idem, Tykocin pocztki miasta, s. 167-176. 42

E. Wroczyska, rdmiecie Tykocina w XVI wieku. Przyczynek do historii ksztatowania si

przestrzeni miasta, w: 492 rocznica ..., s. 53-59, 63-64; Idem, Ulica 11 Listopada w Tykocinie. Studium

historyczne, Tykocin 2003, s. 3. Praca wykonana na zlecenie Urzdu Miasta Tykocina w 2003 r.

Maszynopis w posiadaniu Urzdu Miasta Tykocina. 43

AGAD Warszawa, ASK, LVI, t. 4, Inwentarz Tykocina z 1571 r., k. 11. Wspczesna pisownia nazw

wsi nalecych w XVI w. do parafii tykociskiej to: Leniki, Saniki, Stelmachowo, Sawino. W rdle jest

wymieniona take Janowa Dobkowlanka czy moga pochodzi ze wsi Dobki?

29

bernardynw z kocioem w. Marka. Za rynkiem biega gwna ulica Nowego Miasta,

ulica Zotoryjska, ktra prawdopodobnie pokrywaa si z dzisiejsz ulic 11 Listopada

na odcinku od ulicy Ogrodowej. Zabudowa przy rynku oraz przy ulicy Zotoryjskiej

bya do luna, mieszkao tu niewielu rzemielnikw, byy zaledwie trzy karczmy.

Nowy rynek nie sta si gwnym placem - centrum miasta. E. Wroczyska stwierdzia,

e Zygmunt August lokujc na wschodzie rynek miejski pragn zapewni najbliszym

wsppracownikom i ludziom ze swego otoczenia miejsce zamieszkania w

reprezentacyjnym punkcie miasta44

.

Wadcy elekcyjni nie przywizywali takiej wagi do zamku tykociskiego jak

ostatni z Jagiellonw. Pocztkowo kontynuowano podjte po mierci Zygmunta

Augusta prace budowlane. Gwne prace ziemne skoczono przed 1575 r. W kocu

XVI wieku na polecenie Zygmunta III Wazy starosta ukasz Grnicki wybudowa

nowy cekhauz dla dzia45

.

Krlowie polscy rzadko bywali w Tykocinie. W lipcu 1576 r. w miecie

przebywa Stefan Batory. Jako m Anny Jagiellonki odebra przechowywane tu

skarby, czyli kolekcje Zygmunta Augusta. Gdy w drugiej poowie 1576 r. Batory ruszy

przeciwko zbuntowanym gdaszczanom, ukasz Grnicki zaopatrzy t wypraw w

armaty, hakownice i amunicj. W 1630 r. w Tykocinie schroni si z powodu szalejcej

zarazy Zygmunt III Waza z dworem i z rodzin. Pozosta tu do chwili wyganicia

epidemii. Na pamitk tego zdarzenia wczesny marszaek koronny Krzysztof

Wiesioowski ufundowa w kociele bernardyskim otarz w. Sebastiana, obrocy

przed morowym powietrzem oraz umieci w zamku pyt z odpowiednim napisem. W

1633 r., udajcy si po raz pierwszy na Litw nowo wybrany krl Wadysaw IV spdzi

cay dzie w Tykocinie, m.in. podziwia arsena46

.

W 1611 r. krl Zygmunt III Waza na Sejmie Walnym Warszawskim ustanowi

roki ziemskie tykociskie. Gdyby roki ziemskie nie mogy si odbywa z powodu

jakich trudnoci w Brasku i Surau, wtedy w Tykocinie sdy miay si odby

trzykrotnie w jednym roku47

.

Najwikszy wpyw na sytuacj miasta i jego mieszkacw mieli kolejni

starostowie tykociscy. Po ukaszu Grnickim, ktry zmar 22 VII 1603 r. byli nimi

Piotr Wiesioowski (zm. w 1621 r.) i jego syn Krzysztof (zm. w 1637 r.). Obaj dbali o

44

E. Wroczyska, rdmiecie Tykocina ..., s. 60-64. 45

J. Maroszek, Pogranicze ..., s. 329-331, 355. 46

M. Baliski, T. Lipiski, op. cit., s. 1320-1321; G. Worobjew, op. cit., s. 3. 47

J. Jarnutowski, op. cit., s. 170-171.

30

wygld tykociskiej twierdzy. Za ich spraw zostay wzniesione nowe fortyfikacje

ziemne otaczajce zamek tykociski. W latach 1633-1645 dziki fundacji Krzysztofa

Wiesioowskiego i jego ony Aleksandry z Sobieskich zbudowany zosta w miecie, na

lewym brzegu Narwi przytuek dla onierzy weteranw, zwany alumnatem. By to

murowany budynek, przeznaczony dla 12 byych onierzy ze stanu szlacheckiego,

rzymskich katolikw. Kady z nich otrzymywa mieszkanie oraz 200 z rocznie pensji,

pacone kwartalnie w ratach na koszty ubrania i wyywienia. Gmach alumnatu oprcz

waciwego przeznaczenia stanowi take ochron mostu wiodcego do zamku48

. Nie

by to jedyny tego typu budynek w Rzeczpospolitej. Szpitale dla inwalidw znajdoway

si w Trechtymirowie, Korczynie, Wieluniu. Lwowie, Radomsku, Drohiczynie,

Warszawie, Kolnie, Kamiecu Podolskim, Leajsku, Ostrowiu i Krasnem49

.

W poowie XVII wieku miasto ulego zniszczeniu w czasie potopu szwedzkiego.

Szwedzi szybko zajli twierdz. Strategiczne pooenie zamku na pograniczu Korony i

Litwy, zapasy broni i amunicji byy przyczynami walk o panowanie nad twierdz.

Miasto kilkakrotnie przechodzio z rk do rk. Szwedzi obrabowali i zniszczyli koci

parafialny i klasztor bernardynw. 27 I 1657 r. onierze Pawa Sapiehy przystpili do

ostatecznego szturmu. Najpierw zdobyli broniony przez Szwedw alumnat oraz

klasztor. W trakcie walk o zamek wybuchy podoone przez Szwedw miny, ktre

spowodoway due zniszczenia w twierdzy. Take w trakcie dalszych walk Tykocin i

zamek kilkakrotnie byy w rkach rnych stron konfliktu50

.

W listopadzie 1658 r. Jan Kazimierz nada Tykocin wraz z caym starostwem

Stefanowi Czarnieckiemu za zasugi wojenne w walkach ze Szwedami51

. 2 V 1661 r.

specjaln uchwa nadanie krlewskie potwierdzi sejm walny koronny52

. Tykocin

jeszcze raz zmieni status: z miasta krlewskiego sta si miastem prywatnym. Mimo

tego nadal w zamku funkcjonowa arsena wykorzystywany przez wojska

48

W. Jarmolik, Burzliwe dzieje..., s. 8; J. Jarnutowski, op. cit., s. 171-172 przytacza tekst zapisu

Wiesioowskiego dla mieszkacw alumnatu. 49

Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, Warszawa 1974, t. 4, s. 337. 50

S. Jamiokowski, op. cit., s. 663, 699, 714; W. Jarmolik, Burzliwe dzieje ..., s. 9-10 (bdnie podaje dat

zdobycia zamku przez P. Sapieh na 28 I 1657 r.); J. Smykowski, Zdobycie Tykocina, s. 19-22.

Szczegowo przebieg walk omawia J. Posiski, op. cit. 51

AGAD Warszawa, Zb. dok. perg., nr 7155. Przywilej ten opublikowa M. Krajewski, Historya Stefana

na Czarncy Czarnieckiego, wojewody Kijowskiego, hetmana polnego Koronnego, Krakw 1859, s. 134-

137. 52

Volumina Legum. Przedruk zbioru praw staraniem XX. Pijarw w Warszawie, od roku 1732 do roku

1782, wydanego, t. 4, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1859, s. 328-329. Tekst tej uchway zatytuowanej

Gratitudo meritiorum Wielmonego Woiewody Ruskiego zamieci M. Krajewski, op. cit., s. 133-134,

przypis 2.

31

Rzeczpospolitej. wiadcz o tym sporzdzane co pewien czas spisy znajdujcych si w

twierdzy armat, prochu i amunicji53

.

Stefan Czarniecki krtko by wacicielem Tykocina. 23 VII 1661 r.54

przekaza

miasto crce Aleksandrze Katarzynie, ktra bya on stolnika koronnego Jana

Klemensa Branickiego. Jan Klemens Branicki zmar 9 II 1673 r. Majtek odziedziczy

jego jedyny syn Stefan Mikoaj Branicki. Przebywa on czsto w Tykocinie. Braniccy

musieli zaj si odbudow miasta po zniszczeniach potopu szwedzkiego. Stefan

Mikoaj zmar 6 VIII 1709 r. i miasto stao si wasnoci jego syna, ostatniego z rodu

Branickich, Jana Klemensa55

.

I.2. LUDNO MIASTA

A. Kamiski stwierdzi, e pochodzenie etniczne ludnoci zamieszkujcej

grodzisko, tzw. Tykocin I nie jest znane. Odnalezione w trakcie wykopalisk

archeologicznych przedmioty (ceramika, noe, szklany piercie, przliki kamienne

itd.) mogy pochodzi z warsztatw polskich, jak i ruskich. Jedynym ruskim

przedmiotem by kawaek polewanej cegy, pochodzcej z XII-XIII wieku, ale by to

element napywowy, gdy takie cegy produkowano wwczas w przodujcych

orodkach miejskich Rusi. Grodziska na pewno nie zamieszkiwali Jawingowie56

.

Skoro grodzisko leao na ziemiach nalecych od X wieku do Mazowsza, z tego

regionu musiaa pochodzi zamieszkujca je ludno. Odnalezienie w trakcie

wykopalisk przedmiotw wytworzonych w warsztatach ruskich wiadczy o kontaktach

handlowych mieszkacw grodziska z kupcami nimi handlujcymi.

W rdach pisanych Tykocin jawi si w XV wieku jako osada istniejca,

leca w granicach Mazowsza. Przybysze osadnicy z Mazowsza s pierwszymi

etnicznie znanymi mieszkacami miasta. Ksi mazowiecki Janusz I nadajc w 1424 r.

Piotrowi z Gumowa wjtostwo tykociskie zobowiza go do zabiegania o nowe

osadnictwo na podlegym sobie terenie co zwizane byo z mazowieck akcj

kolonizacyjn57

.

53

Cyt. za W. Jarmolik, Burzliwe dzieje ..., s. 10. 54

AGAD Warszawa, Kapicjana, p. 41, s. 598. 55

A. Sztachelska-Kokoczka, Magnackie dobra, s. 13-15. 56

A. Kamiski, op. cit., s. 131-135, 139-144. 57

Cyt. za: Z. Romaniuk, Wjt tykociski ..., s. 68.

32

Kiedy w 1433 r. Tykocin sta si wasnoci Jana Gasztoda, Piotr Gumowski

nadal pozostawa wjtem tykociskim. Jan Gasztod i jego potomkowie w ramach

zagospodarowywania woci tykociskiej sprowadzali i osiedlali ze swoich dbr

ludno litewsk i rusk, wyznajc prawosawie. Byli to ludzie o rnym statusie

prawnym, m.in. do obsugi tykociskiego zamku w Sierkach zostali osadzeni

bojarowie58

.

Nie wiadomo, kiedy i przez kogo zostaa ufundowana w miecie cerkiew. W

porwnaniu z kocioem parafialnym bya ona sabiej uposaona. Inwentarz Tykocina z

1571 r. wymienia plac, na ktrym ruska cerkiew stoi59

ale nie okrela, ile ma prtw.

Pop ruski posiada przy ulicy Pajewskiej ogrd liczcy 12 prtw. Aby zwikszy swoje

dochody prowadzi przy ulicy Czychrowskiej dwie karczmy: miodow oraz piwn.

Mieciy si one w zabudowaniach stojcych na nalecych do niego dziakach: w

pierzei poudniowej dziaka siedlibna miaa powierzchni 4 prtw, z ogrodem o

powierzchni 4 prta, a w pierzei nadrzecznej bya to dziaka siedlibna bez ogrodu, o

powierzchni 6 prta. Do cerkwi naleay take 2 woki ziemi ornej we wsi Saniki60

.

W XV wieku w Tykocinie osiedlali si take nieliczni Niemcy. Byli to: przybysz

z Torunia, Henryk Szmeyth, Herman i inni. By moe Niemcem by borgermasters

Jan Scholte61

.

W XVI wieku w Tykocinie pojawia si nowa grupa etniczna i religijna, ktra

przez ponad 400 lat wpywaa na rozwj miasta. Ze wzgldw ekonomicznych ydw

sprowadzi do miasta Olbracht Gasztod. 10 III 1522 r. w Grodnie nada 9 ydom

sprowadzajcym si do Tykocina bardzo korzystny przywilej. Pozwoli im wybudowa

domy na Kaczorowie, za mostem, zezwoli na wybudowanie szkoy (bonicy)

ydowskiej. Na cmentarz wyznaczy miejsce za miastem, za Kaczorowem, aby mogli

chowa swoich zmarych. ydzi mogli pobudowa obok ratusza kramnice, w ktrych

mieli handlowa bez ogranicze wszystkimi towarami, nawet sol, ktr mogli

sprzedawa beczkami albo asztem. Sprawy sporne midzy ydami Olbracht Gasztod

zezwoli rozstrzyga midzy sob, wedug praw ydowskich. Spory midzy ydem a

urzdnikiem (namiestnikiem waciciela) mia rozstrzyga sam waciciel miasta. ydzi

osiedlajcy si w Tykocinie pozostawali ludmi wolnymi mogli w kadej chwili

58

A. Kochaski, op. cit., s. 32; M. T. Mrwczyski, op. cit., s. 163; Z. Romaniuk, Tykocin w XV wieku...,

s. 281. 59

AGAD Warszawa, ASK, LVI, t. 4, k. 10. 60

AGAD Warszawa, ASK, LVI, t. 4, k. odpowiednio: 8, 9, 20, 32, 33, 37. 61

Z. Romaniuk, Tykocin w XV wieku..., s. 280, 287.

33

opuci miasto. Take inni ydzi mogli swobodnie osiedla si w Tykocinie byle nie

zdrajcy byli. Pierwsi ydzi osiedlajcy si w Tykocinie otrzymali 3 lata wolnizny na

zagospodarowanie si. Po tym okresie byli zobowizani do pacenia z siedliska po 1

czerwonym z62

.

Kolejny przywilej ydzi tykociscy otrzymali od Olbrachta Gasztoda w Wilnie

19 V 1536 r. Przywilej ten dotyczy sdownictwa. Prawo sdzenia spraw spornych

midzy ydami, wedug prawa ydowskiego, otrzyma wycznie rabin. Sprawy midzy

chrzecijaninem a ydem mieli rozpatrywa wsplnie rabin oraz reprezentujcy

waciciela miasta starosta, a gdyby nie mogli doj do porozumienia, ydzi mogli si

odwoa bezporednio do waciciela miasta. Olbracht Gasztod wyranie podkreli

prawo ydw do wasnego sdownictwa, gdy stwierdzi, e jego urzdnicy nie maj

prawa ingerowa w spory midzy ydami oraz nie mog kwestionowa wyrokw sdu

rabinackiego63

.

Olbracht Gasztod sprowadzi ydw do Tykocina, gdy w innych miastach

Podlasia nie byo jeszcze skupisk ydowskich. Nie byo take niczym niezwykym, e

pierwsi ydzi przybyli do miasta z Grodna. Jak stwierdzi A. Leszczyski, na ziemiach

pnocnego Podlasia (czyli w ziemi bielskiej) pierwszymi osadnikami byli ydzi

litewscy. W XVI i XVII wieku w tym regionie osiedlali si take uchodcy z Niemiec,

ziem czeskich i austriackich oraz przybysze z Korony64

. Z biegiem czasu zacieray si

rnice midzy przybyszami.

W Tykocinie liczba ydw wzrastaa: w 1552 r. w miecie byo 37 ydw

wacicieli domw, w 1559 r. ju 50 ydw opacao pogwne. W 1571 r. w Tykocinie

byo 59 rodzin ydowskich. W 1616 r. mieszkay w miecie 54 rodziny ydowskie65

.O

wzrocie znaczenia gminy ydowskiej w Tykocinie moe wiadczy wysoko

poyczki, ktr krl Zygmunt August wyznaczy pismem z 2 IX 1567 r. Gmina

tykociska miaa wpaci 170 kop gr lit., a np. gmina grodzieska 200 kop, trocka i

wodzimierska po 300 kop, ucka i berestecka po 1.300 kop. Tykociscy mieszczanie

mieli zapaci jedynie 60 kop gr lit.66

Cakowit liczb ludnoci Tykocina mona ustali dopiero w odniesieniu do

drugiej poowy XVI wieku na podstawie rde podatkowych oraz inwentarzy. M. T.

62

AGAD Warszawa, KRSW, sygn. 5143, k. nn. znajduje si odpis przywilejw ydw tykociskich,

potwierdzony w 1786 r. przez krla Stanisawa Augusta. C. Brodzicki, op. cit., s. 28-29. 63

Ibidem. 64

A. Leszczyski, ydzi ziemi bielskiej od poowy XVII w., s. 18-25. 65

M. T. Mrwczyski, op. cit., s. 164; E. Wroczyska, Rozwj ydowskiego osiedla, s. 22, 24. 66

Lietuvos Metrika, knyga 531[9] (1567-1569), Vilnius 2001, s. 35, dok. nr 1; s. 36, dok. nr 2.

34

Mrwczyski obliczy, e we wspomnianym okresie miasto liczyo okoo 2400

mieszkacw. Wedug brzmienia nazwisk w 1571 r w Tykocinie mieszkao 236 rodzin

polskich (59,9%), 62 rodziny ruskie (15,7%), jedna litewska (0,3%) oraz 59 ydowskich

(15%). Narodowoci 36 rodzin (9,1%) temu historykowi nie udao si ustali67

.

Obliczenia M. T. Mrwczyskiego nie s kwestionowane przez innych historykw.

Jedynie E. Wroczyska uwaa, e badacz ten zaniy liczb rodzin ruskich

mieszkajcych w miecie. Na podstawie brzmienia nie tylko nazwisk, ale take imion i

patronimikw stwierdzia, e jedynie przy ulicy Czychrowskiej mieszkay 52 rodziny

ruskie, a przy rynku Nowego Miasta dalszych 15, czyli razem 6768

. Jest to liczba

wiksza, ni ustalona przez M. T. Mrwczyskiego liczba rodzin ruskich dla caego

miasta.

Z bada S. Alexandrowicza i J. Topolskiego wynika, e w kocu XVI wieku

Tykocin liczy zaledwie 1440 mieszkacw69

. Spadek iloci mieszkacw by by moe

spowodowany kryzysem ekonomicznym, ktry dotkn Podlasie po unii lubelskiej 1569

r., a take zaprzestaniem rozbudowy na wielk skal twierdzy tykociskiej. W okresie

tym Tykocin nalea do rednich miast na Podlasiu obok Siemiatycz, Bociek,

Gonidza. Jednak najwiksze podlaskie miasto w tym okresie, czyli Bielsk, liczy

zaledwie 3342 mieszkacw. Dziewi miast miao mniejsz liczb ludnoci ni

Tykocin (Zob. tabela 1).

Brak danych rdowych uniemoliwia okrelenie liczby mieszkacw

Tykocina w pierwszej poowie XVII wieku. Wojny poowy XVII wieku, a zwaszcza

potop szwedzki spowodoway na Podlasiu zniszczenia ekonomiczne oraz due straty

demograficzne. Z bada J. Topolskiego wynika, e dzielnica ta stracia 50%

mieszkacw, wicej od Wielkopolski (42%), ale mniej od Mazowsza (64%)70

. Wedug

M. T. Mrwczyskiego w 1663 r. w Tykocinie mieszkao 625 chrzecijan i 255 ydw,

czyli 880 osb. W 1675 r. w miecie byo 910 chrzecijan oraz 370 ydw, a wic 1280

mieszkacw71

. A. Laszuk podaa jeszcze wysz liczb mieszkacw Tykocina w

drugiej poowie XVII wieku - 1550 osb72

. J. Topolski stwierdzi, e w 1662 r. w

stosunku do danych z lat 1576-1616 najwicej ludnoci utraciy: Augustw i Rajgrd

67

M. T. Mrwczyski, op. cit., s. 161-162, 164. 68

E. Wroczyska, Ulica 11 Listopada w Tykocinie, s. 11, 31. 69

S. Alexandrowicz, Powstanie i rozwj miast s. 151; J. Topolski, Gospodarka polska a europejska w

XVI-XVII w., Warszawa 1977, s. 151; Idem, Wpyw wojen poowy XVII wieku, s. 341. 70

J. Topolski, Gospodarka polska a europejska..., s. 140; Idem, Wpyw wojen polowy XVII wieku , s.

328. 71

M. T. Mrwczyski, op. cit., s. 162, 164. 72

A. Laszuk, Ludno wojewdztwa podlaskiego w drugiej poowie XVII wieku, Warszawa 1999, s. 169.

35

(powyej 80%), Kleszczele i Knyszyn powyej 70%; Bielsk, Brask Gonidz

Ciechanowiec, Drohiczyn, Mielnik powyej 60%. Najmniejsz liczb mieszkacw

utraciy miasta: Siemiatycze 28%, Wysokie 32%, Tykocin 35% oraz osice

45%73

. A. Laszuk uwaaa, e w wielu miejscach w momencie spisu zanotowano ma

liczb mieszkacw, poniewa uciekli oni przed nadcigajcymi wojskami na

wschodzie wojewdztwa przed wojskami Rakoczego, a na pnocy przed Tatarami.

W pniejszych latach uchodcy wracali z powrotem do swoich miast. Wedug niej

Tykocin, Siemiatycze i Mokobrody to miasta, w ktrych po potopie szwedzkim nastpi

wzrost liczby ludnoci w stosunku do liczby ludnoci z koca XVI wieku. Najmniej

zniszczone byy Siemiatycze (ubytek ludnoci sign 28%), a najwicej Sura (80%).

Poza tym due spadki liczby ludnoci zanotowano w Mielniku, Mordach, Ciechanowcu

i Rajgrodzie74

. Jednak w latach 50. XVII wieku na Litwie wedug oblicze Jzefa

Morzego byy obszary i miejscowoci, w ktrych z powodu godu i epidemii umaro

80% mieszkacw75

Szybszy wzrost liczby ludnoci Tykocina w drugiej poowie XVII wieku mg

by spowodowany napywem uchodcw ydowskich z Korony i Litwy. Z Litwy ydzi

uchodzili przed wojskami moskiewskimi oraz zwikszajcymi si nastrojami

antysemickimi. W 1663 r. w Tykocinie mieszka Samvel (Samuel?) z Kowla.

Przybysze z Korony prawdopodobnie obawiali si narastajcej fali kontrreformacji76

. W

1667 r. kaha tykociski skary si na forum Sejmu Czterech Ziem: (...) a teraz nowi

przybysze wtargnli w ich granice, okryli ich ze wszystkich stron i oblegaj ich tam,

e nie ma moliwoci dla obywateli w. w. kahau, by mogli wyywi si, a to z powodu

tych przybyszw77

.

M. T. Mrwczyski stwierdzi, e nie jest moliwe okrelenie narodowoci

chrzecijaskiej ludnoci miasta w drugiej poowie XVII wieku. Wrd chrzecijan byli

unici i katolicy, ale nic nie wiadomo o ich wzajemnym stosunku liczbowym78

. Sytuacja

73

J. Topolski, Gospodarka polska a europejska..., s. 151; Idem, Wpyw wojen polowy XVII wieku ..., s.

341. 74

A. Laszuk, Ludno wojewdztwa podlaskiego..., s. 38. Zob. te A. Laszuk, Straty niektrych miast

podlaskich po wojnach poowy XVII w., Biaostocczyzna, 1992, nr 2, s. 1-4. 75

J. Morzy, Kryzys demograficzny na Litwie i Biaorusi w II poowie XVII wieku, Pozna 1965, s. 82-83. 76

A. Leszczyski, ydzi ziemi bielskiej od poowy XVII w., s. 29. 77

Cyt. za: A. Gawurin, op. cit., s. 143. Walka kahau z przybyszami trwaa przynajmniej do 1675 r. Waad

wydawa uchway pozwalajce kahaowi tykociskiemu na zbieranie podatkw od przybyszw, usuwanie

tych, ktrzy nie chc paci oraz uwalnia od odpowiedzialnoci za pacenie okupu za ydw

osiedlajcych si wbrew prawu de non tolerandis Judaeis na Mazowszu, gdy kaha tykociski

wielokrotnie zakazywa osiedlania si na tym terenie. Tame, s. 143-146. 78

M. T. Mrwczyski, op. cit., s. 164.

36

taka bya spowodowana szybk polonizacj napywowej ludnoci ruskiej. W kocu XVI

lub na pocztku XVII w. tykociscy prawosawni przyjli uni brzesk. G.Sosna i A.

Troc-Sosna uwaaj, e do spadku liczby unitw przyczynili si take tykociscy

bernardyni prowadzcy wrd unitw dziaalno misyjn79

. Jednak osadnictwo ruskie

byo najprawdopodobniej nieliczne. Archimandryta supraski Nikodem Szybiski 12 V

1637 r. otrzyma od krla Wadysawa IV przywilej, ktry potwierdza, i cerkiew

tykociska naley wieczycie do klasztoru supraskiego. W dokumencie jako cel

wydania stwierdzono, e po poarze cerkwi () ludzie religiej greckiej w Tykocinie

mieszkajcy, bez naboestwa swego, bez lubw maeskich, krztu i inszych ceremonii

chrzecijaskich zostawa musz()80

. Jednak inny cel odbudowy cerkwi jawi si w

dokumencie z 15 VI 1637 r., w ktrym metropolita Rafa Korsak81

potwierdzi

zakonnikom z Suprala darowizn cerkwi tykociskiej i nakaza przy niej urzdzi

rezydencj metropolitaln, aby udajcy si do Warszawy na sejmy metropolita i biskupi

mieli gdzie si zatrzyma. W cerkwi miay by odprawiane naboestwa dla kupcw

greckich przyjedzajcych do Tykocina na jarmarki. W dokumencie stwierdzono, e

miasto jest opustoszae, cerkiew ma funkcjonowa dla przybyszw, ktrzy osiedl si w

nim w przyszoci82

.

Brak parafian unickich prbowa wykorzysta proboszcz parafii

rzymskokatolickiej, ks. Ludwik Stpkowski. W 1643 r. na mocy dekretu biskupa

uckiego oraz przywileju krlowej Cecylii Renaty obj beneficjum unitw tykociskich

jako opuszczone i wakujce, m.in. zabra drzewo zgromadzone na budow cerkwi.

Bazylianie wszczli spraw sdow przed sdem w Brasku oraz dwukrotnie w 1643 r.

urzdzili najazdy na Tykocin. W 1644 r. najechali na folwark unicki w Sanikach83

.

Bazylianie rocili prawa do cerkwi unickiej, gdy jeszcze 20 V 1637 r. otrzymali

przywilej od Wadysawa IV po spaleniu si poprzedniej cerkwi pod wezwaniem w.

Mikoaja. Ich prawa do beneficjum tykociskiego potwierdzi 9 V 1655 r. Jan