2

SPIS TRESPIS TRESPIS TRESPIS TREŚŚŚŚCICICICI

Charakterystyka geograficzno – przyrodnicza zlewni

1. PołoŜenie zlewni 3

2. Budowa geologiczna i ukształtowanie terenu 4

3. Warunki hydrograficzne i klimatyczne 5

4. Warunki glebowe zlewni 7

UŜytkowanie jeziora 8

Podatność na degradację 9

Charakterystyka jakości wód w 2002 roku

1. Stanowiska pomiarowo kontrolne 10

2. Warunki meteorologiczne podczas badań 10

3. Stan czystości dopływów 11

4. Warunki fizyczne i chemiczne jeziora 12

5. Stan chemiczny osadów dennych 15

6. Ocena biologiczna 15

7. Ogólna ocena stanu czystości jeziora 15

Zmienność jakości wód w latach 1986 – 2002 17

Aktualny stan troficzny jeziora 18

Podsumowanie i wnioski 19

Spis literatury 24

3

Charakterystyka geograficzno – przyrodnicza zlewni

1. 1. 1. 1. PołoPołoPołoPołoŜŜŜŜenie zlewnienie zlewnienie zlewnienie zlewni

Obszar zlewni jeziora Borówno połoŜony jest w obrębie Wysoczyzny Świeckiej (Kondracki

1994), około 15 km na północ do Bydgoszczy. Zlewnia znajduje się w pobliŜu głęboko wciętej

Doliny Dolnej Wisły (krawędź doliny przebiega w odległości 4 km na wschód) i Doliny Brdy (10

km na zachód). Obszar zlewni zajmuje bifurkacyjną część rynny polodowcowej, wyznaczonej

przez Olszewskiego (1968), a przebiegającej na kierunku NE - W. Zachodnia część tej słabo

wykształconej formy terenu, odwadniana jest przez Strugę (Kanał Augustowski) uchodzącą do

Kotomierzycy, stanowiącej lewobrzeŜny dopływ Brdy, natomiast w jej północno-wschodnim

fragmencie swój bieg rozpoczyna uchodząca do Wisły Struga Niewieścińska. Powierzchnia

zlewni całkowitej, pokrywającej się ze zlewnią bezpośrednią jeziora, wynosi 3,5 km2 (IMGW

1990). Zlewnia w przewaŜającej części jest uŜytkowana rolniczo.

Ryc. 1. PołoŜenie jeziora Borówno

źródło: mapa topograficzna w skali 1:50000 GUGiK

4

2. Budowa geologiczna zlewni2. Budowa geologiczna zlewni2. Budowa geologiczna zlewni2. Budowa geologiczna zlewni

Na powierzchni zlewni pojawiają się utwory o zmiennej charakterystyce

granulometrycznej. Na północy i zachodzie zlewni występują piaski sadrowe ze śladami dawnego

odpływu proglacjalnego. We wschodniej części zlewni pojawiają się utwory drobniejsze,

zastoiskowe, a więc mułki, o znacznie słabszej od piasków, hydraulicznej przewodności wodnej.

W obrębie zlewni występują takŜe osady piasków kemowych, które budują niektóre wzniesienia

we wschodniej i południowej części zlewni (Olszewski 1968). Na południu pojawia się takŜe glina

moreny dennej falistej, jednak jej udział w powierzchni zlewni moŜna uznać za znikomy

(Kozłowska, Kozłowski 1992). Wiercenia hydrogeologiczne wykazują istnienie stropu warstw

słabo przepuszczalnych na głębokości od 1-2 metrów do kilkunastu metrów. Występujące od

powierzchni warstwy przepuszczalne stanowią zatem wodonosiec dla wód

przypowierzchniowych. Analiza wierceń wskazuje na nieznaczny udział utworów wodonośnych w

budowie obszaru zlewni.

Wiercenia dokumentują takŜe, iŜ opisane wyŜej powierzchniowe utwory piaszczyste

podścielone są kilkumetrowej miąŜszości osadami glin szarych, pod którymi ponownie pojawiają

się utwory piaszczyste. W Nekli gliny pierwszego poziomu mają od powierzchni 5 metrów

miąŜszości natomiast podścielające je piaski dalszych 6 metrów. Podobna sytuacja ma miejsce

w Dobrczu. Studnie w Augustowie, Kusowie i Aleksandrowie wskazują, Ŝe piaski pod pierwszym

poziomem glin zalegają na 24-34 metrze p.p.t., co daje w sumie 20-30 metrowej miąŜszości

gliniastą serię glacjalną.

Sytuacja geologiczna dowodzi, Ŝe wody jeziora Borówno mają ograniczony kontakt

hydrauliczny z wodami podziemnymi. Drenowanie wód podziemnych moŜe mieć miejsce w

płytkiej warstwie przypowierzchniowej lub w pobliŜu głęboczka. Biorąc pod uwagą budowę

geologiczną Wysoczyzny Świeckiej, a zatem ograniczone występowanie utworów wodonośnych

na tym obszarze naleŜy domniemywać, Ŝe zasilanie wodami podziemnymi stanowi niewielki

procent w ogólnym bilansie wodnym Jeziora Borówno.

5

3. Warunki hydrograficzne i klimatyczne3. Warunki hydrograficzne i klimatyczne3. Warunki hydrograficzne i klimatyczne3. Warunki hydrograficzne i klimatyczne

Zlewnia jeziora połoŜona jest w obszarze bezodpływowym, pomimo Ŝe z krańców rynny,

w której się znajduje, biorą początek cieki. Obszar ten jest jednym z wielu małych

powierzchniowo obszarów bezodpływowych na Wysoczyźnie Świeckiej. Na sieć cieków zlewni

składają się przede wszystkim śródpolne rowy melioracyjne, odprowadzające wody między

innymi z sieci drenarskich, rozlokowanych wśród pól we wschodniej części zlewni jeziora. Cieki te

mają w większości charakter okresowy i funkcjonują głównie w porze wiosennej. Dopływ

południowo-wschodni (ppk 23) jest rowem odwadniającym lokalną podmokłość. Na rowie

wschodnim (ppk 22) (fot. 1), zlokalizowany jest staw o powierzchni około 0,5 ha. Następnie

biegnie on pomiędzy ogródkami działkowymi. Ujściowy odcinek rowu dopływającego z

północnego-wschodu (ppk 21) (fot. 4) został skanalizowany. W jednym z gospodarstw, pod

którym przepływa ten ciek, składowany jest obornik, bez odpowiednich zabezpieczeń.

Odpływ z jeziora w części zachodniej (ppk 31) został wykonany i oddany do eksploatacji

w 1978 roku. Jezioro Borówno, wraz z sąsiednim Jeziorem Kusowo bardzo silnie reagują na

zmiany warunków opadowych (wg Zwolińskiego). W latach wilgotnych gwałtownie pojawiają się

wysokie stany wody, powodujące lokalne podtopienia. Z sytuacją taką miano do czynienia w

1980 roku kiedy to jeziora Borówko i Kusowo w wyniku wysokich stanów wody były połączone.

Taka sytuacja była powodem wybudowania dwa lata wcześniej przepompowni (wg

Zwolińskiego), która w razie konieczności przerzuca wody rurociągiem z jeziora Borówno do

Strugi (Kanału Augustowskiego). Podniesienie poziomu lustra wody w 2001 r. o około 57 cm (wg

informacji Wojewódzkiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych) spowodowało konieczność

ponownego uruchomienia przepompowni w 2002 roku.

W czasie oględzin terenowych zwrócono uwagę, Ŝe poprowadzony przez IMGW

wododział, wydaje się on być kontrowersyjny we wschodniej swojej części ze względu na bardzo

małe deniwelacje terenu. Zaobserwowano, Ŝe w orografii wyróŜnia się nasyp drogowy trasy nr 5

Bydgoszcz - Górna Grupa. Z punktu widzenia topografii moŜliwe jest, Ŝe granica zlewni

przebiega właśnie nasypem drogowym i nie obejmuje terenów połoŜonych na wschód od

wspomnianej drogi. Zmiana obszaru zlewni spowodowała by zredukowanie występowania w jej

obrębie obszarów uŜytkowanych rolniczo, a przez to spadek potencjalnego obciąŜenia związkami

biogennymi z pól. Niesie to takŜe konsekwencje dla obliczania innych wskaźników zlewniowych

podatności na degradację. W opracowaniu stosowano jednak przyjęty podział IMGW.

Z punktu widzenia warunków klimatycznych oddziaływujących na jezioro najwaŜniejsza

jest temperatura, suma opadów i kierunek wiania dominujących wiatrów.

W latach 1945-1994 dominującymi kierunkami wiatru na stacji IMUZ w Bydgoszczy były

kierunki zachodni i południowo – zachodni. Wiatr w tym okresie wiał z średnią prędkością 2,3

m/s. Kilkudniowe okresy intensywnej prędkości wiatru pojawiały się najczęściej okresie jesienno-

zimowym, kiedy to notowano 15 – 20 m/s (Kasperska 1996).

6

Ryc 2. Sieć hydrograficzna obszaru zlewni Jeziora Borówno

Ryc. 3. Roczne sumy opadów w mm na stacji IMUZ w Bydgoszczy w latach 1961 – 2002 (materiały archiwalne IMUZ w Bydgoszczy)

0

1 0 0

2 0 0

3 0 0

4 0 0

5 0 0

6 0 0

7 0 0

8 0 0

9 0 0

1961

1963

1965

1967

1969

1971

1973

1975

1977

1979

1981

1983

1985

1987

1989

1991

1993

1995

1997

1999

2001

s u m a o p a d u w m m

7

Obszar okolic Jeziora Borówno naleŜy do terenów o najniŜszych sumach opadów w

Polsce. Największe sumy opadów występują w miesiącach od czerwca do sierpnia, najniŜsze z

kolei pojawiają się w miesiącach jesienno-zimowych. Średnia suma opadu z wielolecia 1945-

2002 w Bydgoszczy wynosiła 518 mm, przy wahaniach rocznej sumy opadów od 269 do 809

mm. Obserwowane minimum wystąpiło w 1980 roku. Znaczne zróŜnicowanie w występowaniu

opadów w przeciągu roku sprzyja powstawaniu okresów posusznych w miesiącach letnich.

Wieloletni przebieg rocznych sum opadów atmosferycznych na stacji IMUZ w

Bydgoszczy przedstawia rycina 3.

Średnia temperatura powietrza w wieloleciu 1945-1994 wynosiła 8,2 0C, przy istotnych

zmianach w wartościach średnich miesięcznych temperatur powietrza, zarówno w rozkładzie

rocznym jak i wieloletnim.

4. Warunki glebowe4. Warunki glebowe4. Warunki glebowe4. Warunki glebowe

W obrębie zlewni jeziora Borówno wyznaczone zostały obszary występowania gleb o

przydatności rolniczej określonej na kompleks Ŝytni. W ramach tego kompleksu występują gleby

pseudobielicowe i piaskowe róŜnych typów (bielicowe, rdzawe, brunatne kwaśne). Gleby

wykształcone są na piaskach gliniastych i piaskach słabo gliniastych, przechodzących w glinę

zwałową poniŜej 0,5 metra (Koter, Gałecki 1980).

8

UUUUŜŜŜŜytkowanie jezioraytkowanie jezioraytkowanie jezioraytkowanie jeziora

Jezioro uŜytkowane jest obecnie przez Polski Związek Wędkarki. Gospodarka rybacka

prowadzona jest w sposób charakterystyczny dla jezior uŜytkowanych turystycznie. Polski

Związek Wędkarski, będący dzierŜawcą jeziora, określa jezioro jako obiekt trudnołowny, ze

względu na znaczny stopień zarośnięcia oraz uwarunkowania społeczne. Prowadzenie odłowów,

w opinii PZW, mogło by się spotkać z negatywnym oddźwiękiem społecznym, biorąc pod uwagę

jego istotne funkcje rekreacyjne. PZW prowadzi jedynie odłowy kontrolne, w których pojawia się

leszcz, płoć i okoń.

W pobliŜu jeziora zlokalizowane są ujęcia infiltracyjne wód i studnie. Nie

zewidencjonowano zrzutów ścieków do jeziora.

Gospodarka wodno-ściekowa na obszarze zlewni prowadzona jest w oparciu o sieć

gminnych wodociągów i kanalizacji oraz zbiorniki bezodpływowe. Urząd Gminy w Dobrczu

planuje w najbliŜszym czasie podłączenie Borówna i okolic, poprzez istniejący juŜ tłoczny

kolektor ściekowy, do oczyszczalni w Kusowie. W ten sposób otoczenie jeziora znajdzie się, w

najbliŜszym czasie, wśród obszarów, które obecnie są obsługiwane przez gminny Zakład

Komunalny.

Potencjalnym zagroŜeniem dla stanu czystości wód Borówna, mogą być zbiorniki

bezodpływowe na terenie ogródków działkowych, zlokalizowanych na wschodnim brzegu jeziora.

Łącznie nad jeziorem połoŜonych jest 350 ogródków działkowych. Stanowią one jedno z

najwaŜniejszych źródeł presji antropogenicznej. Ponadto ośrodki wypoczynkowe, czynne

okresowo w sezonie letnim, funkcjonują na zachodnim brzegu. Mają one uregulowana

gospodarkę wodno-ściekową opartą o zbiorniki bezodpływowe.

Szacuje się, Ŝe w sezonie letnim, w okresie weekendów, nad brzegiem jeziora

wypoczywa łącznie około 5000 - 6000 osób. Jezioro to jest jednym z dwóch połoŜonych najbliŜej

miasta Bydgoszczy obiektów tego typu, dlatego spełnia waŜne funkcje rekreacyjne dla jego

mieszkańców.

9

PodatnoPodatnoPodatnoPodatno śćśćśćść na degradacj na degradacj na degradacj na degradacj ęęęę

Jezioro posiada II kategoriII kategoriII kategoriII kategori ęęęę podatno podatno podatno podatno śśśści na degradacjci na degradacjci na degradacjci na degradacj ęęęę. Oznacza to, Ŝe jest średnio

odporne na oddziaływanie czynników zewnętrznych. Wśród przeanalizowanych czynników

degradacyjnych negatywny charakter ma struktura uŜytkowania zlewni, w której przewaŜają

uŜytki rolne (71 %) nad lasami (19 %). Pozostałe tereny zajmują uŜytki zielone i tereny

zabudowane (10 %). Sytuacja taka sprzyja migracji związków biogennych do jeziora, co

potwierdzają badania chemizmu dopływów. RównieŜ negatywne znaczenie ma wskaźnik

wydłuŜenia jeziora V/L. Niska wartość wskaźnika świadczy słabych moŜliwościach rozcieńczania

zanieczyszczeń z zewnątrz. Ponadto wody są stratyfikowane zaledwie w 11,3 % co sugeruje, Ŝe

są w nim sprzyjające warunki do rozwoju duŜej produkcji pierwotnej. Słaba stratyfikacja moŜe

ułatwiać przedostawanie się biogenów do strefy eufotycznej jeziora. Sprzyja temu stwierdzone w

badaniach istnienie długotrwałych warunków beztlenowych.

Pozostałe wskaźniki degradacyjne reprezentują zadowalający poziom, mieszczący się w

ramach I i II kategorii podatności na degradację.

Tabela 1. Ocena podatności jeziora Borówno na degradację

WSKAWSKAWSKAWSKAŹŹŹŹNIKNIKNIKNIK WARTOWARTOWARTOWARTOŚĆŚĆŚĆŚĆ

WSKAWSKAWSKAWSKAŹŹŹŹNIKANIKANIKANIKA PUNKTACJAPUNKTACJAPUNKTACJAPUNKTACJA

głębokość średnia 7,5 2

V jeziora / L jeziora 0,83 3

stratyfikacja wód 11,4 3

P dna czynnego / V epilimnionu 0,08 1

wymiana wody w roku (wg IMGW 1990) 10 1

wsp. Schindlera 1,1 1

sposób zagospodarowania zlewni przew. pól uprawnych

3

wynik punktacji 2,00

sumaryczna kategoria podatności jeziora II

10

Charakterystyka jakoCharakterystyka jakoCharakterystyka jakoCharakterystyka jako śśśści wód w 2002 rokuci wód w 2002 rokuci wód w 2002 rokuci wód w 2002 roku

1. Stano1. Stano1. Stano1. Stanowiska pomiarowo kontrolnewiska pomiarowo kontrolnewiska pomiarowo kontrolnewiska pomiarowo kontrolne

Jezioro Borówno było badane pod kątem oceny stopnia zanieczyszczenia w jednym

punkcie pomiarowo – kontrolnym zlokalizowanym w głęboczku. Ponadto badania

przeprowadzono takŜe na trzech dopływach i odpływie do przepompowni w północnej części

zlewni jeziora. Lokalizację punktów poboru prób prezentuje rycina 4.

W czasie ostatnich badań w 1992 roku jezioro badano na trzech stanowiskach pomiarowych w

obrębie misy jeziora.

Ryc. 4. Lokalizacja punktów pomiarowo kontrolnych w zlewni jeziora Borówno

2. Warunki meteorologiczne podczas bada2. Warunki meteorologiczne podczas bada2. Warunki meteorologiczne podczas bada2. Warunki meteorologiczne podczas bada ńńńń

W okresie badań wiosennych panowała pogoda chłodna, temperatura powietrza nie

przekraczała 4 oC, niebo było w pełni zachmurzone, wiał silny i porywisty wiatr oraz padał śnieg.

Lód zszedł z jeziora około 12 dni przed wiosennym cyklem badań. W dniu pomiarów stwierdzono

wysoki stan wody, utrzymujący się od jesieni 2001 roku. Latem w czasie badań zanotowano

temperatury w granicach 32 0C, które utrzymywały się przez kilka dni, zachmurzenie

umiarkowane do duŜego, konwekcyjne, 7-8/10 stopni pokrycia nieba. Wiał północno zachodni,

słaby wiatr.

11

3. Stan czysto3. Stan czysto3. Stan czysto3. Stan czysto śśśści dopływówci dopływówci dopływówci dopływów

W 2002 roku zbadano trzy dopływy do jeziora i odpływ. Badania wykonano w okresie

funkcjonowania cieków w porze wiosennej. Latem cieki te pozostają suche. Wyniki analiz

wskazyją, Ŝe dopływy do jeziora wnoszą znaczne ilości substancji biogenicznych. Stwierdzono to

na stanowiskach 22 i 23 (ryc.3). Większość parametrów chemicznych kształtowała się na

poziomie odpowiadającym I i II klasie czystości. PodwyŜszone wartości stwierdzono w przypadku

azotu azotynowego, amonowego i ogólnego na dopływach w punktach 21 i 22 (odpowiednio

14,95 i 16,11 mg N/l). Ich stęŜenia wahały się pomiędzy III klasą a pozaklasową wodą. W

dopływie południowo-wschodnim (ppk 23) oraz w odpływie z jeziora (ppk 31) oznaczono

podwyŜszoną zawartość związków trudno rozpuszczalnych, które odpowiadały III klasie czystości

(odpowiednio 52,0 i 71,0 mg O2/l). W ppk 21 stwierdzono najwyŜszy wśród dopływów poziom

fosforanów 0,69 mg P/l.

Stan sanitarny dopływów nie pozostawia zastrzeŜeń.

Fot. 1. Obszar źródłowy dopływy wschodniego (ppk 22) w czasie roztopów (fot. J. Makarewicz)

Fot. 3. Wylot z rurociągu wód wypompowanych z Jeziora Borówno do Strugi (Kanału Augustowskiego) (fot. J. Goszczyński)

Fot.2. Odcinek rowu wschodniego (ppk 22) (fot. J. Makarewicz)

12

4. Warunki fizyczne i chemiczne jeziora4. Warunki fizyczne i chemiczne jeziora4. Warunki fizyczne i chemiczne jeziora4. Warunki fizyczne i chemiczne jeziora

W sezonie wiosennym woda

wykazywała pełną homogeniczność. W

profilu o 11 m głębokości woda miała

jednakową temperaturę. Amplituda

stęŜenia tlenu rozpuszczonego nie

przekroczyła 1,1 mg/l i była dobrze

natleniona w całej objętości jeziora. W

warstwie przypowierzchniowej nasycenie

tlenem wyniosło 96 % a w warstwie

naddennej 104 %.

W czasie stagnacji letniej

występowała w jeziorze pełna stratyfikacja

termiczno-tlenowa wód (ryc. 5).

Temperatura epilimnimnionu pozostawała

stabilna do 4 metra głębokości. Wraz ze

spadkiem temperatury gwałtownie spadła

zawartość tlenu i na 6 metrze wynosiła

jedynie 0,2 mg/l. W dolnej części

metalimnionu oraz w całym hypolimnionie

panowały warunki beztlenowe.

Jednocześnie silnie wyczuwalny był

siarkowodór.

Fot. 4. Dopływ północno wschodni przed skanalizowaniem w ujściowym odcinku (fot. J. Makarewicz)

13

0

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30

głębo

kość

(m

)

temperatura [st. C]

tlen [mg/l]

Ryc. 5. Profil termiczno tlenowy w ppk 01 na Jeziorze Borówno

Materia organiczna oznaczana jako ChZT metodą dwuchromianową odpowiadała II klasie

czystości, podobnie jak wskaźnik substancji biodegradowalnych BZT5 w warstwie

przypowierzchniowej. W warstwie naddennej stwierdzono znaczne przekroczenie norm w

zakresie biologicznego zapotrzebowania na tlen (tabela 3). Fakt tak wysokiego BZT5 (21,9 mg

O2/l), dobra głębokość widzialności krąŜka Secchiego oraz “wyczyszczenie” z fosforanów

warstwy powierzchniowej wody, świadczyć moŜe o występowaniu w tej warstwie wody kumulacji

sedymentującej materii organicznej z warstwy trofogenicznej po jednym z letnich zakwitów

planktonu. Wykluczono pobranie cząstek osadu z próby wody.

Fot. 5. Jezioro pod pokrywą lodową (fot. J. Makarewicz)

14

Naddenne deficyty tlenowe przyczyniły się do uwolnienia znacznych ilości ortofosforanów

z osadów dennych, których stęŜenie w okresie badań nie odpowiadało normom. RównieŜ

zawartość fosforu ogólnego nie była zadowalająca – mieściła się w III klasie czystości. W

warstwie powierzchniowej z kolei ich stęŜenie nie przekroczyło norm, co świadczyć moŜe, Ŝe cała

ilość fosforu doprowadzana do jeziora jest asymilowana.

W sezonie wiosennym zaobserwowano stęŜenie mineralnych form azotu oraz

przewodnictwa elektrolitycznego nie odpowiadające normom. Wystąpiła zatem sytuacja

porównywalnego składu chemicznego wód jeziora i dopływów. Pomimo znacznie podwyŜszonej

zawartości łatwo przyswajalnych nutrientów nie zaobserwowano podniesienia wartości chlorofilu

“a”, którego stęŜenie w ciągu roku odpowiadało II klasie czystości. Latem azot amonowy

reprezentowany był w warstwie naddennej w ilości 2,6 mg/l co odpowiada II klasie czystości.

Jezioro Borówno odznaczało się w czasie badań dobrą przezroczystością wód na średnim

z wiosny i lata poziomie 2,6 m co koresponduje z II klasą czystości. Wiosną parametr ten wynosił

2,1 m z kolei latem 3,1 m.

5. Wska5. Wska5. Wska5. Wskaźźźźniki dodatkoweniki dodatkoweniki dodatkoweniki dodatkowe

Zestawienie waŜniejszych wskaźników dodatkowych przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Zestawienie badanych wskaźników dodatkowych do oceny stanu czystości Jeziora Borówno w 2002 roku

Lp. Lp. Lp. Lp. Dodatkowe Dodatkowe Dodatkowe Dodatkowe ---- lato lato lato lato Miejsce poboru próbyMiejsce poboru próbyMiejsce poboru próbyMiejsce poboru próby wartowartowartowarto śćśćśćść jednostkajednostkajednostkajednostka

1 pH 1 m pod powierzchnią 8,2 2 pH 1 m nad dnem 7,4 3 Barwa 1 m pod powierzchnią 5,0 mg Pt/l 4 Barwa 1 m nad dnem n.b. mg Pt/l 5 Zasadowość 1 m pod powierzchnią 2,5 mval/l 6 Zasadowość 1 m nad dnem 3,5 mval/l 7 Wapń 1 m pod powierzchnią 53,0 mg Ca/l 8 Wapń 1 m nad dnem 61,1 mg Ca/l 9 Magnez 1 m pod powierzchnią 12,0 mg Mg/l 10 Magnez 1 m nad dnem 12,1 mg Mg/l 11 Sód 1 m pod powierzchnią 11,1 mg Na/l 12 Sód 1 m nad dnem 10,6 mg Na/l 13 Potas 1 m pod powierzchnią 10,1 mg K/l 14 Potas 1 m nad dnem 9,6 mg K/l 15 Chlorki 1 m pod powierzchnią 39 mg Cl/l 16 Chlorki 1 m nad dnem 13 mg Cl/l 17 Siarczany 1 m pod powierzchnią 78,1 mg SO4/l 18 Siarczany 1 m nad dnem 62,9 mg SO4/l n.b. – nie badano ]]]]

15

6. Skład chemiczny osadów dennych 6. Skład chemiczny osadów dennych 6. Skład chemiczny osadów dennych 6. Skład chemiczny osadów dennych

Zawartość metali cięŜkich oraz węglowodorów aromatycznych według badań

Państwowego Instytutu Geologicznego wynosiła (w ppm):

Tabela 3. Zawartość metali ciąŜkich i niektórych pierwiastków w osadach dennych Jeziora Borówno w 2002 roku (wg

PIG)

Ag As Ba Cd Co Cr Cu Hg Mn Ni Pb Sr V Zn Fe Ca Mg P S TOC

[ppm] [%]

Jezi

oro

Bor

ówno

<0,5 5 50 1,2 3,0 12 17 0,10 135 8 46 47 13 122 0,76 4,58 0,22 0,14 0,81 15,8

tło geochemiczne I klasa II kasa III klasa

Według geochemicznej klasyfikacji osadów dennych podanej przez Bojakowską i

Sokołowską (1998), zawartości większości metali cięŜkich w osadach jeziora Borówno

wykazywały wartości tłowe lub odpowiadające I klasie. Jedynie zawartość kadmu wskazywała na

przynaleŜność do II klasy. Cytowane autorki podają, Ŝe kadm moŜe pochodzić ze spływów

powierzchniowych z obszarów nawoŜonych nawozami fosforowymi. Jednak wartość ta jest

zbliŜona do wartości granicznej z I klasą i nie powinna budzić większych niepokojów.

7. Ocena biologiczna7. Ocena biologiczna7. Ocena biologiczna7. Ocena biologiczna

W czasie badań wiosennych w fitoplanktonie dominowały Cryptomonas sp. i Asterionelle

formosa przy znikomym udziale innych gatunków Bacillariophycea. Skład gatunkowy

uzupełniały ponadto nieliczne sinice. Suma liczebności wynosiła do 155 tys. komórek/litr.

W szczycie stagnacji letniej dominantem były zielenice w liczbie 7 gatunków stanowiacych

w sumie 58,5 % wszystkich glonów. Drugą pod względem liczebności była grupa Dinophycea

(35,4 %). Pojawiły się takŜe sinice i kryptofity. Suma liczebności komórek wynosiła 24 tys.

komórek/litr.

8. Ogólna ocena stanu czysto8. Ogólna ocena stanu czysto8. Ogólna ocena stanu czysto8. Ogólna ocena stanu czysto śśśści jezioraci jezioraci jezioraci jeziora

NaleŜy podkreślić wagę zjawisk zachodzących w jeziorze zwłaszcza jeśli chodzi o okres

stagnacji letniej. Prawdopodobne pojawienie się jednego z letnich zakwitów powaŜnie wpłynęło

na ukształtowanie się wyników badań w jeziorze. NaleŜy podkreślić, Ŝe wskaźnik BZT w warstwie

naddennej jest efektem kumulacji materii organicznej, która albo jeszcze nie opadła na dno

zbiornika albo nie zdąŜyła ulec rozkładowi. Względnie dobre wyniki fosforanów w tym samym

momencie świadczą o uszczupleniu jego zapasów przez wspomniany zakwit a jego stęŜenie nie

wróciło jeszcze do normy. Podobnie prezentują się wyniki sestonu i chlorofilu, których wartości

potwierdzają zuboŜoną populacje planktonu co znajduje wyraz w wyniku pomiaru

przezroczystości wody. Pewną istotna rolę odgrywają takŜe funkcjonujące w okresie wiosennym

dopływy, wnoszące znaczne ilości substancji biogennych.

16

Wyniki badań wskazują wzrost wartości stęŜeń azotu mineralnego oraz przewodnictwa w

czasie homotermii, co spowodowane jest intensywnym wiosennym spływem powierzchniowym

wód do jeziora i do jego dopływów. W okresie stagnacji letniej w jeziorze wystąpiła sytuacja

będąca efektem sedymentacji materii organicznej z warstwy trofogenicznej na dno jeziora. Stąd

znaczne obniŜenie wartości fosforanów, niska zawartość barwnika fotosyntetycznego oraz

wielkość suchej masy sestonu, odpowiadająca I klasie czystości. RównieŜ bardzo mała

zawartość komórek fitoplanktonu prawdopodobnie wskazuje na ustąpienie zakwitu.

Ogólna punktacja pozwala zaliczyć jezioro do III klasy czystoIII klasy czystoIII klasy czystoIII klasy czysto śśśścicicici. Na taki wynik składają

się przede wszystkim pozaklasowe wartości azotu mineralnego i koncentracji substancji

mineralnych w wodzie powierzchniowej wiosną oraz biologiczne zapotrzebowanie na tlen, deficyt

tlenowy w hypolimnionie i stęŜenia fosforanów w warstwie naddennej w czasie stagnacji letniej.

Na tym tle korzystnie wypadają wskaźniki mówiące o stanie troficznym jeziora takie jak sucha

masa sestonu, fosfor całkowity latem w warstwie powierzchniowej, chlorofil “a” oraz głębokość

widzialności krąŜka Secchiego, które naleŜały do I lub II klasy czystości.

Tabela 4. Klasyfikacja stanu czystości wody jeziora Borówno wg. SOJJ

WskaWskaWskaWskaźźźźniknikniknik

Okres i miejsceOkres i miejsceOkres i miejsceOkres i miejsce poboru próbekpoboru próbekpoboru próbekpoboru próbek

ppk 01ppk 01ppk 01ppk 01

PunktacjaPunktacjaPunktacjaPunktacja

Średnie nasycenie hypolimnionu tlenem %

lato 0,0 4

ChZT - Cr mg O2/l

lato pod powierzchnią 25,0 2

BZT5 mg O2/l

lato pod powierzchnią 3,7 2

BZT5 mg O2/l

lato nad dnem 21,9 4

fosforany mg P/l

wiosna pod powierzchnią 0,040 2

fosforany mg P/l

lato nad dnem 0,250 4

fosfor całkowity mg P/l

lato nad dnem 0,320 3

fosfor całkowity mg P/l

wiosna i lato pod powierzchnią 0,050 1

azot mineralny mg N/l

wiosna pod powierzchnią 0,94 4

azot amonowy mg N/l

lato nad dnem 2,58 3

azot całkowity mg N/l

wiosna i lato pod powierzchnią 1,44 2

przewodność elektrolityczna µS/cm

wiosna pod powierzchnią 494 4

chlorofil a mg/m3

wiosna i lato pod powierzchnią 10,5 2

sucha masa sestonu mg/l

wiosna i lato pod powierzchnią 2,9 1

widzialność krąŜka Secchiego m

wiosna i lato 2,6 2

miano Coli typu kałowego wiosna i lato pod powierzchnią i nad dnem

0,4 2

SUMARYCZNA KLASA CZYSTOŚCI WÓD = 2,67 pkt -III klasa

17

ZmiennoZmiennoZmiennoZmienno śćśćśćść jako jako jako jakośśśści wód w latach 1986 ci wód w latach 1986 ci wód w latach 1986 ci wód w latach 1986 –––– 2002 2002 2002 2002

W porównaniu z latami poprzednich badań, stan czystości wód jeziora uległ pogorszeniu.

W wyniku poprzednich serii badań w latach 1986 – 1992 jezioro zakwalifikowano do II klasy

czystości. Obecna III klasa jest wynikiem przekroczenia progu granicznego pomiędzy II i III klasą

czystości wody, średniej z punktacji klasyfikacji SOJJ o 0,3 i wynosił 2,6. Przyczyn pogorszenia

się stanu czystości wody naleŜy doszukiwać się w głębokich deficytach tlenowych w warstwach

naddennych i w procesach, które są ich następstwem. Występowanie tych deficytów moŜe

potwierdzać tezę o sedymentacji duŜych ilości materii organicznej.

Tabela 5. Zestawienie parametrów i punktacji jeziora z trzech cykli badawczych w 1984, 1992 i 2002 r.

1984 1992 2002 WskaWskaWskaWskaźźźźniknikniknik Okres i miejsce poboru Okres i miejsce poboru Okres i miejsce poboru Okres i miejsce poboru

próbekpróbekpróbekpróbek wartość punktacja wartość punktacja wartość punktacja

ŚŚŚŚrednie nasycenie rednie nasycenie rednie nasycenie rednie nasycenie hypolimnionu Ohypolimnionu Ohypolimnionu Ohypolimnionu O 2222

% % % % lato 32,0% 2 0,0% 4 0% 4

ChZT ChZT ChZT ChZT ---- Cr Cr Cr Cr mg O2/lmg O2/lmg O2/lmg O2/l

lato pod powierzchnią

32 3 37 3 25 2

BZT5 BZT5 BZT5 BZT5 mg O2/l mg O2/l mg O2/l mg O2/l

lato pod powierzchnią

n.b. - 2,5 2 3,7 2

BZT5 BZT5 BZT5 BZT5 mg O2/lmg O2/lmg O2/lmg O2/l

lato nad dnem

n.b. - 4,6 2 21,9 4

fosforany fosforany fosforany fosforany mg P/l mg P/l mg P/l mg P/l

wiosna pod powierzchnią 0,13 3 0,023 2 0,04 2

fosforany fosforany fosforany fosforany mg P/l mg P/l mg P/l mg P/l

lato nad dnem n.b. - 0,09 4 0,25 4

fosfor całkowity fosfor całkowity fosfor całkowity fosfor całkowity mg P/lmg P/lmg P/lmg P/l

lato nad dnem n.b. - 0,11 2 0,32 3

fosfor całkowity fosfor całkowity fosfor całkowity fosfor całkowity mg P/lmg P/lmg P/lmg P/l

wiosna i lato pod powierzchnią 1,07 4 0,038 1 0,05 1

azot mineralny azot mineralny azot mineralny azot mineralny mg N/l mg N/l mg N/l mg N/l

wiosna pod powierzchnią

0,12 1 0,32 2 0,94 4

azot amonowyazot amonowyazot amonowyazot amonowy mg N/l mg N/l mg N/l mg N/l

lato nad dnem

n.b. - 0,49 2 2,58 3

azot całkowityazot całkowityazot całkowityazot całkowity mg N/l mg N/l mg N/l mg N/l

wiosna i lato pod powierzchnią

0,78 1 0,32 2 1,44 2

przprzprzprzewodnoewodnoewodnoewodno śćśćśćść elektrolit. µS/cmelektrolit. µS/cmelektrolit. µS/cmelektrolit. µS/cm

wiosna pod powierzchnią

337 3 340 3 494 4

chlorofil “a” chlorofil “a” chlorofil “a” chlorofil “a” mg/m mg/m mg/m mg/m 3333

wiosna i lato pod powierzchnią

7,0 1 7,3 1 10,5 2

sucha masa sestonu sucha masa sestonu sucha masa sestonu sucha masa sestonu mg/lmg/lmg/lmg/l

wiosna i lato pod powierzchnią

2,0 1 5,6 2 2,9 1

widzialnowidzialnowidzialnowidzialno śćśćśćść kr kr kr krąŜąŜąŜąŜka ka ka ka Secchiego mSecchiego mSecchiego mSecchiego m

wiosna i lato 2,0 2 1,6 3 2,6 2

miano coli typu miano coli typu miano coli typu miano coli typu kałowegokałowegokałowegokałowego

wiosna i lato pod powierzchnią i nad dnem (naj - gorszy wynik)

1,0 1 0,4 2 0,4 2

SUMARYCZNA KLASA CZYSTOSUMARYCZNA KLASA CZYSTOSUMARYCZNA KLASA CZYSTOSUMARYCZNA KLASA CZYSTO ŚŚŚŚCI WÓD CI WÓD CI WÓD CI WÓD 2,18 – II klasa 2,31 – II klasa 2,67 – III klasa

n.b. – nie badano

18

Aktualny stan troficzny jezioraAktualny stan troficzny jezioraAktualny stan troficzny jezioraAktualny stan troficzny jeziora

Ocenę stanu trofii jeziora Borówno wykonano w oparciu o Hilbricht-Ilkowskiej (1996) i

innych. Wyniki parametrów troficznych przedstawiono w tabeli 6.

Tabela 6. Zestawienie klasyfikacji troficznych Jeziora Borówno w 2002 roku

WSKAWSKAWSKAWSKAŹŹŹŹNIKNIKNIKNIK

WARTOWARTOWARTOWARTOŚŚŚŚCI Z CI Z CI Z CI Z OKRESU LATAOKRESU LATAOKRESU LATAOKRESU LATA

EPILIMNIONEPILIMNIONEPILIMNIONEPILIMNION

fosfor całkowityfosfor całkowityfosfor całkowityfosfor całkowity [mg P/dm3]

0,040

chlorofil „a”chlorofil „a”chlorofil „a”chlorofil „a” [mg/dm3]

10,2

widzialnowidzialnowidzialnowidzialno śćśćśćść kr kr kr krąŜąŜąŜąŜka Secchiegoka Secchiegoka Secchiegoka Secchiego [m]

3,1

azot całkowityazot całkowityazot całkowityazot całkowity [mg N/dm3]

1,05

stosunek wagowy TN do TPstosunek wagowy TN do TPstosunek wagowy TN do TPstosunek wagowy TN do TP 26

klasyfikacja dla jezior pklasyfikacja dla jezior pklasyfikacja dla jezior pklasyfikacja dla jezior polskicholskicholskicholskich (Kajak 1983, Zdanowski 1983,

Hilbricht-Ilkowska i inni 1989, 1996) DII

Wyniki przeprowadzonych klasyfikacji pozwalają na zakwalifikowanie wód jeziora

Borówno pod względem stanu troficznego do wód naleŜących do przejściowej grupy jezior mezo-

eutroficznych.

19

Podsumowanie i wnioskiPodsumowanie i wnioskiPodsumowanie i wnioskiPodsumowanie i wnioski Jezioro posiada bezodpływową zlewnię o powierzchni 3,5 km2 całkowicie połoŜoną w

obrębie Wysoczyzny Świeckiej. Płytki poziom gliny zwałowej przyczynia się do znaczącego

ograniczenia kontaktów wód jeziora z wodami podziemnymi. Wysokość stanów wody w jeziorze

pozostaje w ścisłej korelacji z wielkością sumy opadów na tym terenie. W obrębie zlewni brak

zewidencjonowanych zrzutów ścieków. Rowy melioracyjne, mający ujście we wschodniej części

jeziora wprowadzają do niego znaczne ilości azotu azotanowego.

Podczas stagnacji letniej opisywane jezioro było wyraźnie stratyfikowane z

zaznaczającymi się warunkami anaerobowymi. Fakt małej objętości hypolimnionu oraz

przewaŜnie rolnicze zagospodarowanie zlewni jeziora powoduje zakwalifikowanie go do II II II II

kategorii podatnokategorii podatnokategorii podatnokategorii podatno śśśści na degradacjci na degradacjci na degradacjci na degradacj ęęęę.

Badania w czasie stratyfikacji letniej odbyły się w okresie sedymentacji glonów tuŜ po

jednym z letnich zakwitów. Widzialność krąŜka Secchiego w czasie badania wynosiła 3,1 m,

natomiast BZT5 w warstwie naddennej osiągnęło wartość 21 mgO2/l, co wielokrotnie przekracza

normy. Badania wykazały, Ŝe w warstwie przypowierzchniowej egzystowały w tym czasie

populacje fitoplanktonu o sumie liczebności 24 tys. osobników w litrze. W grupie tej dominowały

zielenice (58%) nad bruzdnicami Ceratium hirudinella . Zanotowano takŜe, Ŝe w strefie litoralnej

występują glony, ramienice, charakterystyczne dla jezior o wodach czystych. W osadach

dennych wysoką zawartość prezentuje jedynie kadm, jednak nie powinna ona budzić niepokojów.

W wynikach badań zwracają uwagę zaznaczające się deficyty tlenowe w warstwach

naddennych wody, które przyczyniają się do ponadnormatywnych wzrostów stęŜeń fosforanów w

głębszych partiach jeziora. JuŜ na 5 metrze głębokości występowały warunki szkodliwe dla

bytowania ryb ze względu na nasycenie tlenem rzędu 21 %.

Na podstawie badań stanu Jeziora Borówno w latach 1984 – 2001 moŜna stwierdzić, Ŝe w

wyniku wzrastającej presji wynikającej z intensywnego ruchu rekreacyjnego jezioro ma wody o

gorszej jakości, nieznacznie przekraczające granice III klasy czystoIII klasy czystoIII klasy czystoIII klasy czysto śśśścicicici. Badania wykonane w

1992 roku dały podstawy do zakwalifikowania jeziora do II klasy czystości a spadek o klasę

czystości naleŜy przypisać trudnym warunkom tlenowym zbiornika, którego efektem jest

sukcesywne uwalnianie fosforu. Ponadto do zmiany klasy przyczynił się wzrost stęŜeń azotu

ogólnego i przewodnictwa na wiosnę. Wyniki poszczególnych analiz prezentują się w szerokim

zakresie ocen.

W ujeciu wieloletnim jezioro ma tendencję do powolnego obniŜania jakości swoich wód.

Wpływ na taki proces ma z pewnością ciągle trwający proces dostarczania zanieczyszczeń do

zlewni z pobliskich zabudowań oraz uŜytków rolnych. Nie bagatelna jest takŜe rola zabudowy

rekreacyjnej i obciąŜeń wynikających z rekreacyjnej funkcji jeziora. Na korzyść zbiornika z

pewnością przemawia fakt, iŜ w jego pobliŜu nie ma uciąŜliwych zakładów przemysłowych a

dzięki działaniom gminy wieś Borówno zostanie w najbliŜszym czasie skanalizowana. NaleŜy

zwrócić pilną uwagę, aby w dalszej perspektywie nie przyczynić się do pogorszenia stanu wód

jeziora przez nieprzemyślane działania.

20

Fot. 6. Wypływ wód z dopływu południowo-wschodniego (ppk 23) do jeziora Borówno (fot. J. Goszczyński)

Fot. 7. Lokalna podmokłość drenowana przed dopływ południowo-wschodni w czasie wiosennych roztopów

(fot. J. Goszczyński)

21

Fot. 8. Stacja przepompowni we wsi Borówno (fot. J. Goszczyński)

Fot. 9. Odpływ z jeziora Borówno (ppk 31) (fot. J. Goszczyński)

22

Fot. 10. Zatopiony pomost w czasie wysokich wiosennych stanów wody w jeziorze Borówno (fot. J.

Goszczyński)

Fot. 11. Zatopiony pomost (fot. J. Goszczyński)

23

Fot. 12. Zbiornik bez nazwy w południowo zachodniej części zlewni jeziora Borówno, okresowo

połączony z jeziorem (fot. J. Goszczyński)

Fot. 13. Brzeg jeziora we wsi Borówno (fot. J. Makarewicz)

24

Spis literaturySpis literaturySpis literaturySpis literatury

1. Dojlido J., 1994, Chemia wody, Ekologia i Środowisko, Białystok;

2. Hilbricht-Illkowska A., Kostrzewska-Szalkowska I., Wiśniewski R., 1996, ZróŜnicowanie

troficzne jezior rzeki Krutyni (Pojezierze Mazurskie) – stan obecny, zmienność wieloletnia,

zaleŜności troficzne [w:] Hilbricht-Ilkowska A., Wiśniewski R.J., Funkcjonowanie

systemów rzeczno-jeziornych w krajobrazie pojeziernym: rzeka Krutynia (Pojezierze

Mazurskie), Zesz. Nauk. Komitetu „Człowiek i Środowisko” PAN, nr 13;

3. Kasperska W., 1996, Warunki meteorologiczne w Bydgoszczy, [w:] Banaszak J. (red.),

Środowisko przyrodnicze Bydgoszczy, Tantan, Bydgoszcz

4. Kondracki J., 1994, Geografia fizyczna Polski – Regiony fizyczno-geogra ficzne , PWN,

Warszawa

5. Koter M., Gałecki Z., 1980, Mapa glebowo-rolnicza 1:100000 Województwo Bydgoskie,

IUNiG, Białystok;

6. Kozłowska M., Kozłowski I., 1992, Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski

w skali 1:50000, ark. śołędowo, PIG, Warszawa

7. Kozłowska M., Kozłowski I., 1992, Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali

1:50000, ark. śołędowo, PIG, Warszawa

8. Kudelska D., Cydzik D., Szoszka H., 1994, Wytyczne monitoringu podstawowego jezior,

Bibl. Mon. Środow., Warszawa;

9. Olszewski A., 1968, Mapa geomorfologiczna Polski w skali 1:50000, ark. Trzeciewiec,

PAN, Warszawa;

10. Zwoliński A., ZagroŜenia Walorów rekreacyjnych jeziora Borówno, Promocje Pomorskie,

Bydgoszcz;

11. Bytrymowicz K., Lamparska A., Retkowska J., Wilamski, Ocena zasobów wodnych jezior

województwa bydgoskiego, IMGW, Słupsk