Autorka: mgr Ryszarda Oksińska,

nauczycielka języka polskiego w Zespołu Szkół Ogólnokształcących nr 11 w Kielcach

Temat: Różne portrety świętego Franciszka z Asyżu

– który prawdziwy?

Czas trwania zajęć: dwie godziny lekcyjne

Cele lekcji:

Uczeń- wzbogaca wiedzę o postaci św. Franciszka z Asyżu,- analizuje teksty kultury z dziedziny malarstwa i literatury,- wykorzystuje informacje biograficzne i znajomość treści lektury „Kwiatki św. Franciszka z Asyżu” do analizy obrazu,- dostrzega wartości dotyczące postaci św. Franciszka i rozumie postawę religijną, - tworzy spójną wypowiedź z wykorzystaniem tematycznego słownictwa,- odróżnia informację od opinii,- aprobuje opinie krytyków sztuki lub polemizuje z nimi, uzasadniając własne zdanie,- korzysta ze słowników: wyrazów obcych, języka polskiego.

Formy pracy:- indywidualna- zbiorowa- praca w grupach

Pomoce dydaktyczne:tablica multimedialna (lub rzutnik) do wyświetlenia obrazu, reprodukcje obrazu, słownik języka polskiego, słownik wyrazów obcych.

Przebieg lekcji:

1. Wprowadzenie do lekcji:- przypomnienie źródeł, z jakich dotychczas uczniowie poznali postać św. Franciszka(biografia, obszerne fragmenty „Kwiatków św. Franciszka z Asyżu” , dekalog św. Franciszka, reprodukcje obrazów – Bonaventura Berlinghieri „Św. Franciszek” oraz Giotto di Bondone „Kazania do Ptaków” , L. Staff wiersz „Biedaczyna asyski”)- krótka charakterystyka świętego na podstawie dotychczas poznanych źródeł.

Wypowiedzi uczniów uwzględniają następujące cechy:-rzecznik wiary radosnej,- głoszący miłość do świata i ludzi,- kochający zwierzęta, domagający się poszanowania przyrody,- patron ekologów.

2. Komentarz nauczyciela podkreślający uproszczenie, stereotypowość obrazu świętego jako radosnego braciszka głoszącego kazania do ptaków, zapowiedź zapoznania się z innym spojrzeniem na tę postać; zapisanie tematu lekcji.

3. Analiza obrazu Medytacja Św. Franciszka Francisco de Zurbarana oraz komentarzy krytycznych. Podział klasy na cztery grupy i przydzielenie zadań, Wszystkie grupy otrzymują wydrukowaną z internetu reprodukcję obrazu ( zał. 1, obraz będzie wyświetlony na tablicy multimedialnej w części podsumowującej pracę w grupach) oraz zadania do pracy (zał. 2).

4. Sprawozdanie z pracy grup.

Przewidywane odpowiedzi uczniów - gr. IWydarzenie Element na obrazie

- pożyczanie łachmanów od żebraka - pozbycie się dóbr materialnych - otrzymanie stygmatów zwrot i przemiana duchowa - mistyczny okres w życiu świętego

- habit zakonnika jest podarty i połatanym - strój jest ubogi, znoszony - przepasany skromnym pasem - rana widoczna na lewej dłoni - uduchowiony wyraz twarzy - twarz zwrócona ku niebu - uniesiona dłoń - postawa klęcząca - czaszka i modlitewnik (atrybuty umartwień i pobożności)

Wniosek: Obraz F. Zurbarana przedstawia św. Franciszka jako rozmodlonego mistyka, człowieka uduchowionego, który wzgardził dobrami ziemskimi, całkowicie zawierzając się Bogu.

Przewidywane odpowiedzi uczniów - gr. IIStereotyp Postać prawdziwa

„nazywał ptaki siostrami i żywił mysz dokuczającą mu w celi”

„Figury Franciszka stoją w tysiącach podmiejskich ogródków, mylone często z posążkami bożka Pana lub nawet Piotrusia Pana”

„(...)potulny marzyciel z legend”

„(...) surowy dla siebie, kaznodzieja, organizator, a przede wszystkim reformator(...)”

„(...) za przykładem swojego Mistrza (…) tak bardzo kochał świat, że nawet najskromniejszego jego mieszkańca uważał za godnego współczucia i pomocy”

„radość uważał wprost za obrzęd religijny”

„dręczenie ciała ganił”„ubóstwo jego nie jest utrapieniem. On kocha je, zowie je skarbem i poręką wolności”

Wniosek: Św. Franciszek stał się jednym z najbardziej znanych postaci Kościoła, jednak upowszechniany jest jego uproszczony wizerunek, który funkcjonuje w świadomości społecznej jako stereotyp.

Przewidywane odpowiedzi uczniów – gr. III

1) Oryginał obrazu znajduje się w National Gallery w Londynie.

2) Dzieło powstało około 1639 roku czyli w epoce baroku

3) „Święty Franciszek pochyla się kontemplacji, tak, że postać jego stanowi dokładnie przekątną obrazu”„Na jednym z nich święty Franciszek klęczy wsparty łokciami o stół skalny, prawą ręką dotyka leżącej przed nim czaszki, lewą zaś gestykuluje, jak gdyby toczył cichą a ożywioną rozmowę z Niewidzialnym. Na plecach i na zwróconej do widza twarzy kładzie się światło.”

4) Światło na obrazie Zurbarana jest intensywne. Postać świętego staje się najważniejszym elementem obrazu, jest uwznioślona, dostojna, tajemnicza, uduchowiona.

5) Kontakt polega na zastosowaniu barw jasnych w ukazaniu postaci świętego oraz ciemnych tworzących tło. Prostota form i rzeczy kontrastuje ze wzniosłością sytuacji (modlitwa, kontemplacja) oraz nastrojem (patetyczny, poważny)

Przewidywane odpowiedzi uczniów – gr. IV

1) Dla współczesnego odbiory pomocne w zrozumieniu dzieła sztuki są: wiedza historyczna i społeczna o epoce, w której powstało, informacje o życiu artysty oraz upodobaniach estetycznych sztuki tych czasów

2) Duchowość baroku charakteryzowała się zamiłowaniem do ekstazy, czyli duchowego uniesienia, w którym świadomość całkowicie skupiała się na jednej myśli.

3) Na obrazie Zurbarana ważnym barokowym rekwizytem jest czaszka, która symbolizuje pobożność, umartwienie, pamięć o rzeczach ostatecznych.

4) Elementy charakterystyczne dla sztuki baroku to ciemne światło oraz światłocień.

5) O tym, że św. Franciszek na obrazie Zurbarana został przedstawiony jako uduchowiony asceta świadczą: ubogi strój, klęcząca postawa, rekwizyty (czaszka, modlitewnik), wyraz twarzy i gest uniesionej ku niebu dłoni.

5. Podsumowanie lekcji (na tablicy multimedialnej wyświetlony jest reprodukcja obrazu)- Uczniowie podsumowują pracę w grupach pod kierunkiem nauczyciela. {Wybrani uczniowie omawiają problemy , nad którymi pracowali w grupach, pozostali uzupełniają wypowiedzi kolegów. Podsumowanie kończy się wspólnym zredagowaniem notatki}.- W trakcie podsumowania nauczyciel czuwa nad wypunktowanie w wypowiedziach następujących problemów: odpowiedź na pytanie co przyczyniło się do funkcjonowania w naszej świadomości stereotypu św. Franciszka.- W jaki sposób dzisiejsza lekcja wzbogaca ten wizerunek

- Jak święty został przedstawiony przez artystę ( kompozycja, rekwizyty, elementy estetyki barokowej)- Złożoność osobowości św. Franciszka

Podsumowanie pracy w grupach jest wspólne zredagowanie notatki pod kierunkiem nauczyciela.

Przykładowa notatka:

Św. Franciszek z Asyżu jest jedną z najbardziej popularnych postaci Kościoła. Jego wizerunek funkcjonujący w powszechnej świadomości sprowadza się do stereotypu ukazującego go jako radosnego prostaczka rozmawiającego ze zwierzętami. Taki stereotyp upowszechniają figurki i obrazki rozprowadzane w kulturze masowej.Inny obraz świętego poznajemy analizując obraz barokowego malarza F. De Zurbarana „Święty Franciszek w medytacji” oraz czytając wypowiedzi krytyków sztuki. Artysta ukazał św. Franciszka jako uduchowionego ascetę, który naśladował Chrystusa w ubóstwie z wyboru. Był człowiekiem silnym, założycielem zakonu, który pociągnął za sobą rzesze naśladowców. Obraz barokowego malarza uzupełnia i wzbogaca naszą wiedzę o postaci św. Franciszka.To postać reformatora Kościoła, mistyka obdarzonego stygmatami, którego radość życia i umiłowanie przyrody wynika z dosłownego odczytania nauki Mistrza i wprowadzania jej w życie.

6. Wysłuchanie Lamentu św. Franciszka w wykonaniu Antoniny Krzysztoń (http://www.youtube.com/watch?v=mcT7en72NJ0)

7. Praca domowaDo wyboru:1) Św. Franciszek - „biedaczyna asyski” czy potężna podpora Kościoła? - charakterystyka postaci.2) „Serca świętych są większe niż świątobliwe zakrystie i biblioteki pełne reguł”. Słowa L. Staffa rozwiń w formie refleksji odnoszących się do postaci świętego Franciszka.3) Zwrócona ku niebu twarz i podniesiona dłoń św. Franciszka mogą świadczyć o monologu skierowanym do Boga. Zapisz jego treść.

Załącznik 1

Medytacja Św. Franciszka Francisco de Zurbaran

http://pl.wikipedia.org/wiki/Franciszek_z_Asyżu

Załącznik 2

Karta pracy dla grupy I

Przyjrzyj się św. Franciszkowi z obrazu Zurbarana. Wykorzystując kalendarium i zdobytą wiedzę, dobierz fakty, które pasują do przedstawionej na obrazie postaci. Uzasadnij swój wybór.

Wydarzenie Element na obrazie

KALENDARIUM ŻYCIA ŚW. FRANCISZKA Z ASYŻU

Data Wydarzenie

ok. 1182r.

1202.r

ok 1203r.

ok. 1208/09

1210r.

1219r.

1221r.

1224r.

1225r.

3 października1226r.

1300r.

Przyjście na świat w rodzinie bogatego handlarza suknem Piotra Bernardone

Asyż traci wolność ulegając Perudżii. Franciszek bierze udział w bitwie i na rok dostaje się do niewoli.

Odzyskuje wolność i wraca do niefrasobliwego trybu życia, popadając w chorobę

Zwrot i duchowa przemiana w życiu Franciszka- pożyczenie łachmanów od żebraka i oddanie mu własnych szat- pozbycie się dóbr materialnych i służba ubogim- konflikt z ojcem (wyrzekniecie się majątku)- odbudowa kaplicy św. Damiana i ubogiej pustelni,miejsca modlitwy- zgromadzenie wokół siebie grupy uczniów

Podróż do Rzymu z prośbą o zatwierdzenie przez papieża Innocentego III zasad określających sposób życia i działalności kaznodziejskiej Franciszka i jego braci.- Życie w posłuszeństwie i ubóstwie. Zarabianie własną pracą.-Podróże i nauczanie; wędrówki po całych Włoszech, nieudane wyprawy do Syrii i Maroka

Towarzyszy wyprawie krzyżowej do Egiptu i dociera do samego sułtana.- Przyjęcie do pustelni św. Klary i św. Agnieszki ; założenie żeńskiego zakonu klarysek

Pod wpływem nacisków układa regułę swojego zakonu.

W czasie postu i modlitwy na górze Alwernii otrzymuje stygmaty- Mistyczny okres w życiu świętego- Intensywna praca kaznodziejska na terenie całej Umbrii- Ułożenie hymnu miłości zwanego pieśnią słoneczną

Ciężka choroba św. Franciszka- papież zapewnia opiekę lekarzy- biskup przyjmuje chorego do swego pałacu- św. Franciszek prosi o przeniesienie do ubogiej pustelni

Umiera położony zgodnie z ostatnią wolą nago na gołej ziemi- wg legendy śmierci towarzyszą niezliczone rzesze śpiewających skowronków

- W cztery lata po śmierci Kościół katolicki uznaje go za świętego.

Karta pracy dla grupy II

Korzystając z fragmentu książki Podpatrując Świętych Phyllis McGinley i wstępu Leopolda Staffa, wybierzcie cytaty uzasadniające stereotyp św. Franciszka oraz te, które odnoszą do św. Franciszka prawdziwego.Podkreślcie te określenia, które są zgodne z treścią obrazu.

CYTATY

Stereotyp Postać prawdziwa

„Wspomniałam już o Franciszku z Asyżu, który nazywał ptaki siostrami i żywił mysz dokuczającą mu w celi. Czasem się wydaje, że jest on jedynym świętym znanym i uznawanym przez cały świat, choć często z niewłaściwych przyczyn. Figury Franciszka, bezduszne jak pocztówki z pozdrowieniami, stoją w tysiącach podmiejskich ogródków, mylone często z posążkami bożka Pana lub nawet Piotrusia Pana. Prawdziwy Franciszek, surowy dla siebie samego, kaznodzieja, organizator, a przede wszystkim reformator, jest kimś zupełnie innym niż potulny marzyciel z legend. Oczywiście część z tej legendy Franciszka jest prawdziwa, jak to zwykle bywa w mitach, albowiem za przykładem swojego Mistrza tak bardzo kochał on świat, że nawet najskromniejszego jego mieszkańca uważał za godnego współczucia i pomocy.”

Phillis McGinley Podpatrując Świętych , s. 76 – 77

„Radość jest dlań najwyższą prawdą. Radość uważał wprost za obowiązek religijny. Nie był ascetą w okrutnym tego słowa znaczeniu. Smutnej i niepocieszonej klątwie, rzuconej przez zagorzalców na najgłębszy akt życia, przeciwstawił błogosławieństwo dane stworzeniom: płódźcie się i mnóżcie się. Prosta i naturalna czystość jego serca miała głębokie i błogosławiące zrozumienie dla związków ludzi i zwierząt. Życie całe było dlań święte. Dręczenie ciała ganił. Noszącym kolczaste pasy i obręcze uciskające każe je precz rzucić. Głodzącemu się jeść karze i sam je dla przykładu. Wycieńczonego pokutą prowadzi do winnicy i winne mu grono podaje. Ubóstwo jego nie jest utrapieniem. On kocha je, zowie je skarbem i poręką wolności. „

L. Staff, Wstęp do Kwiatków św. Franciszka z Asyżu, s. 14

http://www.fzspoznan.franciszkanie.pl

Karta pracy dla grupy III

Wykorzystując informacje zawarte w tekstach komentatorów malarstwa, odpowiedz na pytania.

1) Gdzie znajduje się oryginał obrazu ?

2) Kiedy powstało dzieło, jaka to epoka?

3) Zacytuj fragmenty opisujące kompozycję obrazu

4) Jaką rolę spełnia na obrazie światło?

5) Na czym polega kontrast?

„Niewielu świętych doczekało się tak pełnego miłości zainteresowania, jak święty Franciszek z Asyżu. Miłośnicy zwierząt podziwiają jego pełen czułości stosunek do istot takich jak wilki czy niedźwiedzie, a dowcipnisie doceniają poczucie humoru świętego (co, niestety, bywa rzadką cechą wśród świętych). Zurbaran widzi Franciszka jako postać o niezwykłej sile i dostojeństwie. W ujęciu tego malarza to nie jest wesoły braciszek mniejszy, który głosi kazania do ptaków, ale potężna podpora Kościoła (…).

Wendy Beckett, 1000 arcydzieł, tłum. Ewa Gorządek, Warszawa 2001, Arkady, s 505.

Święty Franciszek pochyla się w kontemplacji, tak że postać jego stanowi dokładnie przekątną obrazu. Intensywność światła, której zbieżność z Caravaggionistycznym traktowaniem oświetlenie jest uderzająca, przewyższa wszystko; światło dematerializuje już raczej niż ukonkretnia formy, bryłę i materię; jego siła trawi je. Jasne i ciemne partie łamią się ostro, postać i jej szata rozpadają się na krystaliczną grę graniastych płaszczyzn. Prostota form współbrzmi z prostotą rzeczy. Na tle łatanego, podpartego habitu obco, lecz jakże hiszpańsko brzmi patetyczny wtręty dłoni wzniesionej retorycznym gestem perswazji.

Jan Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto. Opowieść o sztuce europejskiej naszej ery, Warszawa 2004, PWN, s. 485-486.”

„Święty Franciszek Zurbarana zazwyczaj modli się, przyciskając do piersi trupią czaszkę, to znów trwa pogrążony w medytacji, zawsze mając w bliskości ten przedmiot posępny i symboliczny, w którym kontrreformacja lubiła odnajdywać myśl o kruchości ludzkiego losu. Ludzie tamtego czasu oswoili się z widokiem czaszki na tyle, by widzieć w niej raczej równoprawne z różańcem akcesorium pobożności, niż odpychający obcością trupi szczątek. Posiadanie ludzkie czaszki było zalecane: Jezuici doradzali wiernym pragnącym odprawiać rekolekcje w oparciu o Ćwiczenia duchowe świętego Ignacego Loyoli, by nie lekceważyli czaszki jako narzędzia pomocnego w osiągnięciu skupienia. (…) Nie jej to więc widok w rękach świętego Franciszka czyni tak zastanawiającym i osobliwym obraz z National Gallery w Londynie. Galeria ta posiada aż dwa wspaniałe wizerunki Świętego malowane przez Zurbarana, oba powstałe około 1639r. Na jednym z nich święty Franciszek klęczy wsparty łokciami o stół skalny; prawą ręką dotyka lezącej przed nim czaszki, lewą zaś gestykuluje z lekka, jak gdyby toczył cichą a ożywioną rozmowę z Niewidzialnym. Na plecach i na zwróconej do widza twarzy kładzie się światło. Jest to piękny obraz pełen pogodnej powagi.”

Joanna Pollakówna, Myśląc o obrazach, Warszawa 1994, wydawnictwo PAVO, s.29-34.

Karta pracy dla grupy IV

Korzystając z informacji zawartych w tekście komentatorki dzieła malarskiego, odpowiedz na pytania.

1) Co pomaga współczesnemu odbiorcy zrozumieć dzieło sztuki?

2) Czym charakteryzowała się duchowość baroku?

3) Jaki barokowy rekwizyt odgrywa na obrazie ważną rolę i co symbolizuje?

4) Wymień dwa elementy charakterystyczne dla sztuki baroku.

5) Które elementy obrazu Zurbarana uzasadniają, że św. Franciszek to uduchowiony asceta?

„Ekspresyjnie uniesiona lewa ręka postaci z obrazu Święty Franciszek w medytacji mogłaby być odczytana jako gest retoryczny świadczący o wadzeniu się świętego z Bogiem. A przecież Pollakówna konkluduje: ludzie siedemnastego wieku nie buntowali się przeciwko niebu i nie wyzywali Boga. To, co wzięlibyśmy za poryw gniewu, jest bólem, w którym spełnia się apogeum mistycznej ekstazy.Aby zrozumieć dzieło sztuki, nie wystarczy wnikliwe spojrzenie; niekiedy potrzebna jest wiedza historyczna i społeczna o czasie, w którym dzieło powstało, a także znajomość estetycznych upodobań epoki oraz informacje o biografii twórcy. Święty Franciszek Zurbarana został ukazany zgodnie z duchowością baroku (pisma mistyczne Ignacego Loyoli oraz świętej Teresy) ukształtowaną przez kontrreformację, a także w nawiązaniu do osobistych doświadczeń artysty (śmierć ukochanej Beatriz).”

„Na obydwu obrazach święty Franciszek został ukazany w postawie klęczącej, z tym samym rekwizytem i w habicie z łatami i dziurami w tym samym miejscu. Charakterystyczne dla sztuki baroku ciemne tło i światłocień mówią wiele. Źródło światła jest umieszczone wysoko, z tyłu, nieco nad prawym ramieniem bohatera obrazu. Święty Franciszek może więc być ukazany w mrocznej zakonnej celi, gdzie w odosobnieniu sprzyjającym ascezie pogrąża się w modlitwie i kontemplacji. Jego twarz jest uniesiona ku górze. Zsunięty z głowy kaptur i gestykulacja (Święty Franciszek w medytacji) nadają ekspresji uduchowionej postaci świętego.”

„Ważnym elementem barokowej duchowości była ekstaza, czyli stan emocjonalnego uniesienia, w którym cała świadomość skupia się na jednej myśli. W czym, zdaniem Pollakówny, przejawia się ten typ duchowości przedstawiony zarówno we fragmencie tekstu świętej Teresy, jak i w malarskim wizerunku świętego Franciszka z obrazów Zurbarana?”

Joanna Pollakówna, Myśląc o obrazach, Warszawa 1994, wydawnictwo PAVO, s.29-34

http://www.fopd.koliber.pl/galeria/franciszek.htm