[ ] 589 1310/2005

K uênica Grabowska to malownicza wiel-kopolska wieÊ nad rzekà ¸u˝ycà, w po-

wiecie ostrzeszowskim. W niej dwór z poczàt-ku XIX w. i dwór z roku 1930, wokó∏ któregorosnà pi´kne stare d´by, a obok znajduje si´nowa szko∏a podstawowa.

Od 2 wrzeÊnia 2005 r. z przyjemnoÊcià b´-d´ wspominaç t´ pi´knà wieÊ jako miejsce,w którym myÊlami powróci∏am do mojejpierwszej klasy i pierwszego szkolnego pod-r´cznika.

Dyrekcja i nauczyciele Szko∏y Podstawo-wej w Kuênicy Grabowskiej w dniach 2-3wrzeÊnia 2005 r. byli organizatorami konfe-rencji naukowej na temat ˚ycie i dzie∏o profe-sora Mariana Falskiego.

Witajàc uczestników spotkania, pani dy-rektor powiedzia∏a mi´dzy innymi: „Wszyscyznamy elementarz Falskiego. To on wprowa-dzi∏ wiele pokoleƒ Polaków w Êwiat literatury.WÊród starszych mieszkaƒców wsi ˝ywa jesttradycja pobytu prof. Mariana Falskiegow Kuênicy Grabowskiej, bowiem w jej dziejenierozerwalnie wpisane sà nazwiska Radziwi∏-∏ów, Oxnerów i Falskich”.

Marian Falski przyje˝d˝a∏ tutaj z ˝onà Ire-nà do swoich teÊciów Oxnerów. Spacerowa∏

alejkami pi´knego parku dworskiego i byçmo˝e zastanawia∏ si´ nad koncepcjà podr´cz-nika do nauki czytania, a póêniej nad kolejny-mi zmianami w swoim Elementarzu. Jegopierwszy elementarz ukaza∏ si´ w 1910 r.,a z kolejnych edycji tego podr´cznika korzy-

Ewa Braƒska

Pierwsze wydanie Elementarza Mariana Falskiego ukaza∏osi´ w 1910 roku. Z kolejnych edycji tego podr´cznika korzysta∏o wiele pokoleƒ Polaków.

Zapomnianyautor Elementarza

[ ] 59014 Wychowanie w Przedszkolu

sta∏o wiele pokoleƒ Polaków. Ostatnie wyda-nie ukaza∏o si´ w 1982 r. Wznowiony przezWSiP po kilkunastu latach, w wersji z 1973 r.,wzbudzi∏ ogromne zainteresowanie, szczegól-nie wÊród Polonii.

Konferencja naukowa w ma∏ej wiejskiejszkole to wspania∏e wydarzenie, w którymuczestniczyli nie tylko nauczyciele, rodzinaProfesora i miejscowe w∏adze, ale tak˝emieszkaƒcy wsi.

O ˝yciu Profesora, jego pasjach i pracymówili kolejni referenci: wyk∏adowcy Wy˝szejSzko∏y Humanistycznej im. AleksandraGieysztora w Pu∏tusku i Wydzia∏u Pedago-gicznego Uniwersytetu Warszawskiego orazpracownicy Instytutu Historii Nauki i OÊwiatyPAN w Warszawie.

do szko∏y rosyjskiej. Edukacj´ szkolnà rozpo-czà∏ w wieku 12 lat w szkole realnej w Miƒsku.Nast´pnie w 1899 r. uda∏ si´ do Warszawyi rozpoczà∏ studia w Instytucie Politechnicz-nym. Ucz´szcza∏ równoczeÊnie na tajne wy-k∏ady organizowane przez Uniwersytet Lata-jàcy. W czasie tych studiów pozna∏ Êrodowiskopolskich intelektualistów i oÊwiatowców, zain-teresowa∏ si´ psychologià czytania.

Na jego zainteresowania pedagogiczne,a szczególnie zainteresowanie naukà czytaniai pisania, wp∏yn´∏o obj´cie posady prywatnegonauczyciela w domu kupca i dzia∏acza spo-∏ecznego Jerzego Meyera.

Profesor Falski czynnie uczestniczy∏ w re-wolucji 1905 r. pod has∏ami walki o szko∏´polskà, w tym powszechnà, bezp∏atnà i obo-wiàzkowà szko∏´ elementarnà.

Jesienià 1905 r. w∏adze rosyjskie pozwoli∏yna zak∏adanie polskich szkó∏, jednak bez prawpublicznych. Organizatorem szkó∏ polskich,a tak˝e pierwszych ochronek, by∏a Polska Ma-cierz Szkolna.

Aresztowany w 1906 r., Marian Falski zna-laz∏ si´ w warszawskiej cytadeli. Dzi´ki stara-niom przyjació∏, a szczególnie Stefanii Sem-po∏owskiej, zosta∏ uwolniony i wyjecha∏ pozagranice Królestwa, do Galicji.

W Krakowie, jak wspomina prof. JózefMiàso, jego dawny wspó∏pracownik, prof. Fal-ski podjà∏ na Uniwersytecie Jagielloƒskimstudia humanistyczne w zakresie psychologiii obroni∏ rozpraw´ doktorskà.

Podczas pobytu w Krakowie utrzymywa∏Êcis∏e kontakty z nauczycielami galicyjskimii publikowa∏ artyku∏y na ∏amach „Ruchu Pe-dagogicznego”.

Praktyka wieloletniego domowego nauczy-ciela i wiedza pedagogiczna zdobyta w czasiestudiów pedagogicznych sta∏y si´ podstawàopracowania przez niego nowej koncepcji na-uki czytania i pisania. Jednak zanim tego do-kona∏, bacznie analizowa∏ znane wówczas ele-mentarze – zarówno polskie, jak i obce.

Profesor Falski obserwowa∏ uczniów uczà-cych si´ czytaç, widzia∏, jak m´czy ich mecha-niczne sylabizowanie. Prowadzàc prace nad

Wa˝nym za∏o˝eniem koncepcji Mariana Falskiego by∏o ∏àczenie nauki czytania z naukà pisania.

Prof. Marian Falski urodzi∏ si´ w 1881 r. nakresach dawnej Rzeczypospolitej, w gubernimiƒskiej (obecnie teren Bia∏orusi). Na czasjego d∏ugoletniego ˝ycia (zmar∏ w wieku 93lat) przypad∏y donios∏e wydarzenia, którychdoÊwiadczy∏ nasz kraj, a wi´c zabory, pierwszai druga wojna Êwiatowa, okres mi´dzywojennyi lata powojenne – Polski Ludowej.

Marian Falski, podobnie jak wówczas innedzieci z polskich rodzin, nauki poczàtkowepobiera∏ w domu rodzinnym, nie ucz´szcza∏

[ ] 591 1510/2005

nowà metodà nauki czytania i pisania, spraw-dza∏ przygotowane materia∏y w ró˝nych sytu-acjach, np. prosi∏ dzieci spotykane w parkuJordana w Krakowie o czytanie opracowa-nych tekstów.

W swojej koncepcji Marian Falski przyjà∏za punkt wyjÊcia „wyraz”. Poznawanie literi g∏osek powinno odbywaç si´, jego zdaniem,w procesie analizy i syntezy. Uwa˝a∏, ˝euczniowie powinni najpierw ujmowaç wzro-kiem i s∏uchem ca∏e wyrazy. Dopiero po pew-nym czasie powinni zrozumieç, ˝e wyrazysk∏adajà si´ z liter, g∏osek. Wyrazy staranniedobiera∏, cz´sto powtarza∏ je w ró˝nych po∏à-czeniach i wyodr´bnia∏ w ramkach, umiesz-cza∏ je w tekstach nawiàzujàcych do najbli˝-szego otoczenia dziecka.

Wa˝nym za∏o˝eniem tej koncepcji by∏o ∏à-czenie nauki czytania z naukà pisania.W opracowanym przez Profesora elementa-rzu, wydanym w Krakowie w roku 1910, obokwyrazów, tekstów do czytania i ilustracji poja-wi∏y si´ wzory liter pisanych.

Czas sp´dzony w Krakowie by∏ okresem,kiedy profesor Falski nie tylko dzia∏a∏ spo∏ecz-nie, ale przede wszystkim prowadzi∏ intensyw-nà prac´ naukowà w Pracowni PsychologiiEksperymentalnej na Uniwersytecie Jagiel-loƒskim w zakresie psychologii czytania. Zdo-bytà w ten sposób wiedz´ i doÊwiadczenie wykorzysta∏ w nowej zmienionej wersji ele-mentarza, który wyda∏ ju˝ w wolnej Polsce,w roku 1921 r. By∏ to Elementarz powiastkowydla dzieci z ilustracjami Kamila Mackiewicza.Wydanie to autor uzupe∏ni∏ wskazówkami dlanauczycieli. Znalaz∏y si´ tam mi´dzy innymisugestie dotyczàce usprawnienia nauki czyta-nia przez odczytywanie po cichu napisanychna tablicy pytaƒ lub poleceƒ.

Elementarz powiastkowy dla dzieci zosta∏jako jeden z dwudziestu zatwierdzony dou˝ytku szkolnego przez Ministerstwo WyznaƒReligijnych i OÊwiecenia Publicznego. Wartorównie˝ wspomnieç, ˝e Marian Falski by∏wówczas pracownikiem Ministerstwa i kiero-wa∏ Referatem Statystycznym. Zajmowa∏ si´organizacjà szkolnictwa, w tym siecià szkó∏

powszechnych, szkolnictwem dla mniejszoÊcinarodowych oraz zjawiskiem selekcji spo∏ecz-nej w systemie szkolnym.

Analizujàc kolejne wersje elementarzy,autorka referatu, dr Janina Chodakowska,zwróci∏a uwag´ na ogromnà dok∏adnoÊç me-todycznà, z jakà Marian Falski wprowadza∏zmiany do swojego podr´cznika.

W kolejnych edycjach elementarzy wpro-wadza∏ wcià˝ nowe wyrazy i zmienia∏ treÊçczytanek, dostosowujàc je do realiów ˝ycia.W pierwszym powojennym wydaniu z 1945 r.pojawi∏y si´ opowiadania o zburzonej stolicyi powrotach ludzi do domów. W 1949 r. uka-za∏a si´ nowa, ujednolicona wersja elementa-rza, dla dzieci ze szkó∏ miejskich i wiejskich.Ten elementarz sta∏ si´ obowiàzujàcym pod-r´cznikiem szkolnym.

W kolejnych edycjach elementarzywprowadza∏ wcià˝ nowe wyrazyi zmienia∏ treÊç czytanek, dostosowujàc je do realiów ˝ycia.

W latach pi´çdziesiàtych z inicjatywy In-stytutu Pedagogiki w Warszawie prowadzonaby∏a dyskusja nad koncepcjà i treÊcià elemen-tarza. Jej uczestnikami byli badacze i nauczy-ciele. Krytykowano mi´dzy innymi stosowanieliter pisanych. Marian Falski podjà∏ kolejneprace nad zmianami w elementarzu.

Kolejna wersja podr´cznika ukaza∏a si´w roku szkolnym 1957/1958. Autor wprowadzi∏

[ ] 59216 Wychowanie w Przedszkolu

nowe s∏ownictwo. Podr´cznik zyska∏ nowe ko-lorowe ilustracje Janusza Grabiaƒskiego.W tym wydaniu znalaz∏y si´ mi´dzy innymiwiersze: Tuwima, Fredry, S∏onimskiego. Uzu-pe∏nieniem Elementarza by∏y åwiczenia ele-mentarzowe.

W 1968 r. Ministerstwo OÊwiaty i Wycho-wania podj´∏o decyzj´ o przygotowaniu kolej-nej, nowej wersji elementarza. Profesor Falskiprzedstawi∏ nowy projekt, nad którym praco-wa∏ ju˝ wczeÊniej. Zmieni∏ w nim teksty, dosto-sowujàc je do realiów ówczesnego ˝ycia, mi´-dzy innymi uwzgl´dni∏ loty w kosmos.Pozostajàc wiernym poglàdowi o równoleg∏o-Êci nauki czytania i pisania, ÊciÊlej powiàza∏ jàz rozpoznawaniem ma∏ych i wielkich liter dru-kowanych oraz pisanych. Doda∏ çwiczeniaw czytaniu wzorów drukowanych i wzorów pi-sanych, wprowadzi∏ wiele znaków interpunk-cyjnych. Ta wersja elementarza zosta∏a wydanadopiero w 1975 r., w rok po Êmierci Profesora.

W Polsce powojennej przez pierwsze 35 latElementarz Falskiego dominowa∏ w nauce czy-tania i pisania, poczàtkowo jako jedyny obo-

wiàzujàcy podr´cznik w klasie I szko∏y podsta-wowej, nast´pnie w latach siedemdziesiàtychwspó∏istnia∏ z podr´cznikami Ewy i FeliksaPrzy∏ubskich oraz elementarzem Heleny Me-terowej.

Pozostajàc wiernym poglàdowi o równoleg∏oÊci nauki czytania i pisania, ÊciÊlej powiàza∏ jà z rozpoznawaniem ma∏ych i wielkichliter drukowanych oraz pisanych.

Koncepcja nauki czytania i pisania, opra-cowana przez Mariana Falskiego i doskonalo-na przez lata, zawiera∏a si´ w podr´cznikui bogatej oprawie metodycznej. Wskazówkidla nauczycieli, a nast´pnie i çwiczenia ele-mentarzowe, towarzyszy∏y kolejnym wyda-niom elementarza.

Dwudniowa konferencja zosta∏a zorganizo-wana w sposób niezwykle staranny.

[ ] 593 1710/2005

S∏uchajàc interesujàcych referatów, po-znaliÊmy nie tylko histori´ ˝ycia autora popu-larnego podr´cznika szkolnego, ale tak˝e jegopoglàdy spo∏eczne, przede wszystkim dotyczà-ce polskiej oÊwiaty, a w niej roli nauczyciela.

Wzruszajàce dla wszystkich uczestnikówby∏y wyst´py uczniów. Gromkimi brawamiprzyj´ta zosta∏a inscenizacja popularnychutworów elementarzowych – Pawe∏ i Gawe∏oraz Murzynek Bambo, w wykonaniu uczniówz klas m∏odszych.

Znaczàca rola przypad∏a równie˝ dzieciomz oddzia∏u przedszkolnego. To one, odÊwi´t-nie wystrojone, w rytm poloneza prowadzi∏ygoÊci do „nowego dworu”, w którym zlokali-zowano Muzeum OÊwiaty im. prof. MarianaFalskiego.

W dwóch izbach dworu, nale˝àcego nie-gdyÊ do rodziny Falskich, obecnie mieszczàsi´: jednoklasowa wiejska szko∏a powszechnaz okresu mi´dzywojennego, a w drugiej –w gablotach i na tablicach Êciennych zapre-zentowano histori´ oÊwiaty z podzia∏em naokres zaborów, Polski mi´dzywojennej, oku-pacji hitlerowskiej, Polski Ludowej i III Rze-czypospolitej Polskiej.

WÊród pamiàtek znalaz∏y si´: podr´cznikiszkolne, zeszyty zapisane rz´dami lasek, kó∏eki literek starannie kaligrafowanych, dziennikilekcyjne, stare czasopisma pedagogiczne, licz-ne zdj´cia itp. Szczególne zainteresowaniezwiedzajàcych wzbudzi∏y: Toruƒski elementarzpolski z obrazkami, dostosowany do potrzebdzieci uczàcych si´ w szko∏ach po niemieckuz roku 1910 i Dzieje narodu polskiego dla szkó∏elementarnych, wydane w Miko∏owie w 1900 r.

Jednak najwi´kszy gwar panowa∏ w pierw-szej izbie – klasie szkolnej. Szczególnie starsiuczestnicy konferencji ˝ywo komentowali jej

wystrój. Niestety, nie ka˝dy móg∏ zasiàÊçw szkolnej ∏awce, poniewa˝ nieco uroÊliÊmy.Powszechnà radoÊç wzbudzi∏y: ka∏amarz, ob-sadki i stalówki, takie, jakimi wi´kszoÊç z naspos∏ugiwa∏a si´ w poczàtkach szkolnej edukacji.

Konferencja wywo∏a∏a wspomnienia, alejej trwa∏ym dorobkiem dla wielu pedagogów,uczestników spotkania, powinna byç refleksjanad edukacjà elementarnà i ciàg∏ym poszuki-waniem skutecznych metod nauki czytania.

Mo˝e warto jeszcze raz pochyliç si´ naddzie∏em ˝ycia profesora Mariana Falskiego;skorzystaç z tego bogatego doÊwiadczenia,popartego g∏´bokà wiedzà i w nim poszukaçinspiracji do dalszych prac nad doskonale-niem metod nauki czytania i pisania.

W opracowaniu wykorzystane zosta∏y referaty wy-g∏oszone na konferencji: Janina Chodakowska, „Ele-mentarz” Mariana Falskiego, Józef Miàso, Profesor Ma-rian Falski, jakim Go zna∏em; Bogdan Klukowski,Edycje elementarzy Mariana Falskiego. �

g∏ówny wizytator, MinisterstwoEdukacji Narodowej (DepartamentKszta∏cenia Ogólnego i Specjalnego)

EWA BRA¡SKA

Mo˝e warto jeszcze raz pochyliç si´nad dzie∏em ˝ycia profesora MarianaFalskiego, skorzystaç z tego bogategodoÊwiadczenia.