Słowiańskie słowniki gwarowe – tradycja i nowatorstwo ...

INSTYTUT SLAWISTYKI POLSKIEJ AKADEMII NAUKINSTYTUT SLAWISTYKI ZACHODNIEJ

I POŁUDNIOWEJ UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGOŁOMŻYŃSKIE TOWARZYSTWO NAUKOWE IM. WAGÓW

FUNDACJA SLAWISTYCZNA

Międzynarodowa konferencja naukowa

Słowiańskie słowniki gwarowe– tradycja i nowatorstwo

25–26 września 2014 r.

Streszczenia referatów

Warszawa 2014

Konferencja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wy szego

Opracowanie:Elżbieta Aft owicz, Dorota K. Rembiszewska

Skład i łamanie:Dariusz Górski

Druk: Zakład Grafi czny UW. Zam.

3

prof. dr hab. Wiesław Boryś Instytut Slawistyki PAN, Warszawa e-mail: [email protected]

Chorwackie słowniki gwarowe po roku 2000

Wcześniej opublikowane chorwackie (i serbskie) słowniki gwa-rowe omówiłem w artykule zamieszczonym w tomie Słowiańskie słowniki gwarowe. W latach 2000–2014 ukazało się kilkadziesiąt nowych słowników poszczególnych chorwackich gwar czakaw-skich, kajkawskich i sztokawskich, w tym wiele bardzo obszernych, zapełniających „białe plamy”, wcześniej niezbadane pod względem leksykografi cznym części trzech chorwackich dialektów. Słowniki te zawierają sporo wcześniej nieznanej, interesującej leksyki dialek-talnej. Zamierzam omówić rożne typy tych słowników: 1) opraco-wane przez fachowych dialektologów lub przez osoby mające przy-gotowanie fi lologiczne, 2) zawierające materiał zgromadzony przez autochtonów, opracowany z pomocą fachowych lingwistów, 3) ama-torskie słowniki opracowane przez autochtonów, 4) słowniki zawie-rające materiał zebrany przez uczniów, opracowany przy pomocy nauczycieli lub językoznawców, 5) słowniki internetowe, w tym naj-większy z nich, słownik gwar półwyspu Istria, przygotowywany pod kierunkiem akad. Josipa Bratulicia.

4

dr Monika BuławaInstytut Języka Polskiego PAN, Krakówe-mail: [email protected]

Leksyka gwarowa w słownikach niegwarowych (na przykładzie Polskiego słownika lekarskiego

Franciszka Giedroycia)

Choć leksyka gwarowa zasadniczo prezentowana jest w słow-nikach specjalnie do tego przeznaczonych, w dawniejszej praktyce leksykografi cznej bywała ona również uwzględniana w słownikach języka ogólnopolskiego. Jednostki gwarowe znaleźć można w tak ważnych dla polskiej leksykografi i dziełach, jak Słownik warszaw-ski, Słownik wileński czy słownik pod red. W. Doroszewskiego. Mniej znanym przykładem tego zjawiska, bo dotyczącym leksykonu zawierającego słownictwo specjalistyczne, jest obszerny Polski słow-nik lekarski F. Giedroycia wydany w latach 1931–1933.

Celem referatu jest przedstawienie słownictwa gwarowego zawartego w tym leksykonie. Dopiero po jego wyekscerpowaniu możliwe jest stwierdzenie, ile jednostek zakwalifi kowanych przez autora jako gwarowe zostało do niego wprowadzonych oraz do jakich grup semantycznych należą (trzeba dodać, że „słownictwo lekarskie” autor rozumiał dość szeroko). Jak zwykle w wypadku materiału językowego zgromadzonego przez niespecjalistę pojawia się pytanie o wartość i wiarygodność zebranego słownictwa, a także o jego przydatność dla profesjonalnej leksykografi i gwarowej. Pro-blemowi temu przyjrzę się, analizując grupę semantyczną nazw chorób.

5

dr hab. Stanisław CyganUniwersytet Jana Kochanowskiego w KielcachInstytut Filologii Polskieje-mail: [email protected]

Trzy XIX-wieczne małopolskiesłowniczki gwarowe

Słowniczki wyrazów gwarowych, zwane w XIX wieku także abe-cadłowymi zbiorami wyrazów ludowego języka, spisami wyrazów i wyrażeń, zbiorami wyrazów ludowych, słownikami gwary ludu, to słowniki małych rozmiarów ułożone w porządku alfabetycznym albo samodzielne, albo stanowiące dodatki do monografi i poszcze-gólnych wsi lub małych okolic.

Przedmiotem opisu w artykule są trzy XIX-wieczne regionalne słowniczki z obszaru Małopolski środkowo-północnej. Są to regio-nalne zbiory słownictwa zawarte w następujących pracach:

– O. Kolberga, Sandomierskie. Słowniczek (1865), dołączony do tomu Dzieł wszystkich nr 2, zawiera 362 wyrazy gwarowe. Autor podaje, że hasła słownikowe stanowią wyrazy zebrane z pięciu tek-stów J. K. Gregorowicza oraz „z ust ludu wyrazy i sposoby mówienia, jakie się pozyskać dotąd udało [...]” (s. 260). Większa część zawar-tych w słowniczku wyrazów znajduje potwierdzenie w Słowniku Lindego i te są sygnowane literą L. Te zaś, które mają regionalną notację („są czysto Sandomierskie”), oznaczono przez S. Kwalifi ka-torem powszechne są oznaczone wyrazy spoza tego regionu, a nie-które znane w całej Polsce.

– ks. W. Siarkowskiego Słowniczek gwary ludowej z okolic Piń-czowa [przeważnie z parafi i Kije pod Pińczowem] z 1891 r. zawiera 162 wyrazy;

– Z. Wasilewskiego Słowniczek wyrazów ludowych we wsi Jak-sicach [gm. koszycka, pow. pińczowski, gub. kielecka], (1895 r.) to zbiór 212 wyrazów uporządkowanych alfabetycznie z wydzieloną

6

osobno grupą frazeologizmów, nazwaną przez autora Zwrotami mowy.

Wymienione słowniczki rejestrują XIX-wieczną leksykę z poje-dynczych wsi (Jaksice, Mnichów) lub z większych obszarów: regionu kieleckiego (okolice Pińczowa), Sandomierskiego. Materiały słow-nikowe były gromadzone w zbliżonym czasie – na przestrzeni lat 1865–1895.

Charakteryzując wymienione zbiorki wyrazów, biorę pod uwagę następujące kwestie: czas powstania słowniczków; objętość; zasięg terytorialny; makrostrukturę słowniczków; mikrostrukturę słow-niczków.

Zawarty w słowniczkach materiał leksykalny stanowi przede wszystkim źródło do poznania najstarszego stanu gwar małopol-skich (ściślej: Małopolski środkowo-północnej), źródło do badań gwar polskich w ogóle, ale daje także wgląd w pracę warsztatową niewykwalifi kowanych leksykografów, amatorów, pasjonatów, hob-bystów, miłośników „rzeczy ludowych”, których działania przyczy-niły się do zachowania i ocalenia od zapomnienia mowy mieszkań-ców wsi w dobie niewoli narodowej.

7

dr Artur CzesakUniwersytet JagiellońskiWydział Filologiczny e-mail: [email protected]

Słownik gwary wsi Derenk i jego znaczeniedla poznania historii gwar pogranicza

małopolsko-spiskiego

Wydany w 2014 r. Słownik gwarowy mieszkańców Derenku i ich potomków – derenki lengyelek góral-lengyel-magyar szótára stwo-rzony został przez grupę wykształconych mieszkańców Spisza, któ-rzy od kilku lat uczestniczyli w wyjazdach badawczych i integra-cyjnych do byłych mieszkańców wysiedlonej w 1943 r. wsi Derenk na pograniczu węgiersko-słowackim. Integracja ta nastąpiła, gdy odkryto, że mieszkańcy tej wsi w przybyli w pierwszej połowie XVIII wieku na Węgry „z Polski”, a więc z Białki Tatrzańskiej i czę-ści Spisza, m.in. z Czarnej Góry. Tam stanowili enklawę językową. Była to (częściowo jeszcze jest – obecnie osoby, które wychowały się w owym językowym milieu, mają ok. 70 lat) góralska (spisko--podhalańsko-rusińska [?] mieszana [?] gwara wyspowa.

Referat ma na celu dialektologiczne i ogólnojęzykoznawcze uję-cie omawianego dialektu oraz prezentację i analizę słownika, któ-rego ważnym elementem oprócz wstępu historycznego jest płyta z materiałem dźwiękowym zebranym podczas wywiadów. Z punktu widzenia metodologii badań interesujące jest, że eksploratorzy posługiwali się gwarą spiską. Sam słownik ma układ czwórdzielny: gwara Derenku – gwara spiska – język polski – język węgierski, zasadniczo w układzie „słowo za słowo”.

Wydanie słownika posłużyć może dalszym badaniom nad histo-rią gwary Derenku i typami kontaktu językowego, które ją ukształ-towały, a także być interesującym materiałem do badań nad historią pewnej części dialektu małopolskiego na styku z kulturowo-histo-rycznym konglomeratem, jakim był i wciąż jest Spisz.

8

dr Michał GłuszkowskiUniwersytet Mikołaja Kopernika, ToruńKatedra Filologii Słowiańskieje-mail: [email protected]

Wykorzystanie słowników gwarowych w badaniach idiolektów

Jedną z możliwych perspektyw w badaniach dialektologicznych jest ujęcie mikrosocjolingwistyczne polegające na badaniu języka małych grup społecznych, takich jak rodzina, niewielkie grupy rówieśnicze lub sąsiedzkie, a nawet poszczególnych idiolektów. Zogniskowanie zainteresowania badacza na takich grupach lub jed-nostkach pozwala na przeprowadzenie pogłębionej analizy w opar-ciu o zróżnicowane źródła: nagrania, teksty pisane, a także słowniki, zarówno amatorskie – sporządzane przez samych informatorów, jak i ogólne. Słownik danej gwary może stanowić punkt odniesie-nia dla materiału zarejestrowanego u konkretnego informatora lub informatorów – nosicieli danej gwary. Natomiast amatorskie słow-niki, podobnie jak inne teksty pisane, stanowią materiał źródłowy dla badań idiolektów. W referacie zostaną przedstawione przykłady wykorzystania obydwu typów słowników w badaniach dialektolo-gicznych i socjolingwistycznych wraz z uzasadnieniem ich przydat-ności. Podjęta będzie także kwestia celowości sporządzania przez badaczy słowników opartych o jeden idiolekt.

9

mgr Agnieszka GotówkaUniwersytet Kazimierza Wielkiego, BydgoszczInstytut Filologii Polskiej i Kulturoznawstwa e-mail: [email protected]

Przydatność amatorskichsłowników gwarowych do badań

leksyki góralskiej w aspekcie kulturowym

Badanie słownictwa gwarowego z wykorzystaniem instrumen-tarium lingwistyki kulturowej wymaga jak najobszerniejszej bazy materiałowej, której ważnym składnikiem są słowniki, zarówno naukowe, jak i popularne. Zbiory leksyki sporządzane przez ama-torów, autochtonów i hobbystów, znających dobrze realia regionu, mogą być źródłem cennych danych językowych dla lingwisty, pomimo że są pozbawione aparatu naukowego.

Przyjmując klasyfi kację nieprofesjonalnych słowników gwaro-wych, zaproponowaną przez Halinę Karaś, skupiam się w referacie głównie na analizie materiału amatorskich słowników gwary góral-skiej z uproszczonym opisem leksykografi cznym oraz szkolnych słowników, opracowanych w ramach regionalnej ścieżki edukacyjnej.

Największe zainteresowanie badaczy budziła dotychczas leksyka Podhala. Penetrowali ten region górzystej Małopolski etnografowie i miłośnicy języka, m.in. Ludwik Zejszner, Seweryn Goszczyński, Adam A. Kryński, Władysław Kosiński, Augustyn Wrześniowski, Bronisław Dembowski, Juliusz Zborowski. Pod pojęciem słow-nictwa góralskiego kryje się nie tylko leksyka Podhala, lecz także Orawy, Śląska Cieszyńskiego, Bukowiny Zakarpackiej, Żywiecczy-zny i Spiszu. Istnieje jednak pewna dysproporcja w dokumentacji tego słownictwa. H. Karaś, omawiając popularne słowniki gwarowe z obszaru małopolskiego, wskazuje, że najczęściej gromadzone było słownictwo podhalańskie, rzadziej spiskie, orawskie czy żywieckie. W sytuacji, gdy region nie posiada naukowo opracowanego zbioru

10

słownictwa, bardzo ważną rolę odgrywają popularne słowniki, two-rzone przez autochtonów lub hobbystów.

Interesujące mnie słowniki amatorskie sporządzone zostały przez osoby nieposiadające wykształcenia humanistycznego. Ocenia-jąc użyteczność tych popularnych zbiorów słownictwa gwarowego do badań językowo-kulturowych, będę zestawiać wybrane hasła (z kręgu leksyki związanej z rodziną) z materiałem z gwar góral-skich, zarejestrowanym w słownikach profesjonalnych. Takie ujęcie porównawcze pozwoli zarazem ukazać istotne różnice w makro- i mikrostrukturze dotychczasowych słowników gwarowych z róż-nych subregionów górzystej Małopolski.

11

dr hab. prof. IJP PAN Barbara GrabkaInstytut Języka Polskiego PAN, Krakówe-mail: [email protected]

Słownik ogólnogwarowy – problemy i wyzwania

(na podstawie Słownika gwar polskich PAN)

Opracowywany w IJP PAN słownik ogólnogwarowy w zmie-niającej się bardzo szybko rzeczywistości, w dobie Internetu, inten-sywnego rozwoju leksykografi i, w tym leksykografi i gwarowej, przy zmieniających się możliwościach technicznych wymaga wciąż na nowo odpowiedzi na pytania m.in. o krąg odbiorców, ich przygoto-wanie do odbioru dzieła w związku z coraz bardziej postępującą spe-cjalizacją kształcenia, oczekiwania, o to, czy ma przyszłość słownik w wersji książkowej. Możliwość łatwiejszego dotarcia do materiałów z kartoteki SGP dzięki ich zeskanowaniu każe zastanowić się np. nad stopniem szczegółowości informacji podawanych w słowniku ogólnogwarowym. Nie ma też ostatecznej i wiążącej odpowiedzi na pytanie, czy powstający w IJP PAN słownik może być tezaurusem dającym pełny obraz gwar polskich.

Słownik ogólnogwarowy, jakim jest Słownik gwar polskich PAN, powstaje nie tylko po to, by ocalić gwary, ale też po to, by kolejne pokolenia mogły śledzić zachodzące w nich zmiany, nie jest prawdą bowiem twierdzenie o całkowitym zaniku gwary. Wciąż istnieje sys-tem komunikacyjny różny od ogólnopolskiego związany ze środo-wiskiem wiejskim.

12

prof. dr hab. Iryda Grek-Pabisowaemerytowana profesor Instytutu Slawistyki PAN, Warszawa e-mail: [email protected]

Leksykografi czne opracowaniekilku odmian gwar polskich na dawnych

Kresach północno-wschodnich

Polszczyznę gwarową i regionalną na dawnych Kresach północ-no-wschodnich charakteryzują zespoły językowych cech identycz-nych na całym obszarze funkcjonowania tej odmiany języka pol-skiego – tj. na Białorusi, Litwie i Łotwie (Łatgalia). Jednocześnie spotykamy tu takie gwary, które nie zidentyfi kowały się z polszczy-zną północnokresową. Są to gwary przesiedleńców z centralnych regionów polskich obszarów etnicznych w końcu XIX początku XX w. (tzw. gwary późnego osadnictwa). Zlokalizowane są/były na Polesiu, Witebszczyźnie i na Grodzieńszczyźnie.

Na podstawie różnych rozproszonych materiałów badaczy pol-skich okresu międzywojennego oraz badacza białoruskiego z lat 70. XX w., a także nagrań przeprowadzonych przez członków dawnej Pracowni Badań Polszczyzny Północnokresowej w latach 2005–2008. Materiały te zostały przez mnie przeanalizowane pod wzglę-dem leksykalnym. Na ich podstawie opracowałam odpowiednie słowniczki. W referacie przedstawię ich krótką charakterystykę.

13

PhDr. Martina Ireinová, Ph.D.Ústav pro jazyk český Akademie věd České republikydialektologické oddělení, Brnoe-mail: [email protected]

Materiálová základna a zdrojeSlovníku nářečí českého jazyka

Od roku 2011 čeští dialektologové zpracovávají Slovník nářečí českého jazyka. V první části příspěvku se zaměříme na možné koncepce tvorby nářečního slovníku. Ve druhé části bude předsta-vena materiálová základna Slovníku nářečí českého jazyka. Budeme prezentovat především tzv. Archiv lidového jazyka (založený v roce 1952 a v současnosti obsahující zhruba 1,5 milionu dokladů), materiál obsažený v Českém jazykovém atlase (1992–2011), materiál z regionálních slovníků, diplomových a disertačních prací a z terén-ních výzkumů.

14

mgr Magdalena JanigaInstytut Języka Polskiego PAN, Krakówe-mail: [email protected]

Ekspresywne nazwy osóbw Słowniku gwar polskich Jana Karłowicza

Przedmiotem referatu będą wyekscerpowane ze Słownika gwar polskich nazwy osób o charakterze melioratywnym i pejoratyw-nym, które uznaję za wyrazy ekspresywne. Materiał pochodzi z dzieł Oskara Kolberga, które znalazły się w wykazie źródeł SGP.

W referacie przedstawiona zostanie problematyka ekspresji językowej, ludowego słownictwa ekspresywnego, które odgrywa ogromną rolę jako źródło wiedzy o procesie powstawania ekspre-sywizmów.

Na podstawie stworzonej w tym celu klasyfi kacji formalno-se-mantycznej omówione zostaną nazwy osobowe, np. Gęgała, Łązęga, Goniwiatr. Przedstawione zostaną sposoby powstawania wyrazów ekspresywnych (derywacja sufi ksalna, środki semantyczne). Poru-szony zostanie problem: ekspresywność a wielofunkcyjność for-mantów. Analiza wykaże, że istnieją formanty, które łączą się tylko z wyrazami nacechowanymi ekspresywnie. Ponadto, okaże się, że formanty najczęściej neutralne w języku polskim, tj. -ak, -ek, -arz są produktywne w tworzeniu wyrazów ekspresywnych.

15

dr hab. prof. UŁ Irena JarosUniwersytet ŁódzkiKatedra Dialektologii Polskiej i Logopediie-mail: [email protected]

Przydatność Słownictwa ludowegoz terenu byłych województw kieleckiego

i łódzkiego K. Dejny do badań dynamikizmian w gwarach

Pojmując gwarę i dialekt jako odmiany języka etnicznego, ukształtowane w toku jego rozwoju w różnych epokach historycz-nych, charakteryzujące się swoistymi cechami gramatycznymi, które stoją w opozycji do cech innodialektalnych i cech języka ogólnego, występujące na określonym geografi cznie terenie i funkcjonujące w danej społeczności wiejskiej, traktuję je jako współistniejące z polszczyzną ogólną systemy językowe, które podlegają tym samym prawom rozwoju. Wyodrębnienie na terenie polskiego obszaru etniczno-językowego podstawowych zespołów dialektalnych zostało oparte na materiałach gromadzonych w okresie międzywojennym i powojennym od informatorów urodzonych w drugiej połowie lub w końcu XIX wieku. Podejmując się badania współczesnego stanu zachowania polskich gwar ludowych musimy się liczyć z dość skomplikowaną sytuacją socjolingwistyczną. W wyniku przemian o charakterze ekstralingwistycznym, głównie zmian społecznych zachodzących w polskiej wsi, związanych z powszechnym dostępem do oświaty, wpływem mediów, stan aktualny gwar w dużym stopniu odbiega od tego, rejestrowanego jeszcze w połowie XX wieku. Opie-rając się na danych, gromadzonych współcześnie od najstarszych informatorów obserwuje się liczne zmiany w systemach gwarowych wobec posiadanych starszych materiałów dialektografi cznych.

Doskonałą podstawą do obserwacji dynamiki zmian w gwa-rach jest zbiór słownictwa ludowego z terenu byłych województw

16

kieleckiego i łódzkiego, autorstwa Karola Dejny, publikowany w „Rozprawach Komisji Językowej Łódzkiego Towarzystwa Nauko-wego” w latach 1974–1986. Składa się na niego materiał leksykalny, gromadzony w latach 1954–1970, pochodzący od informatorów urodzonych w końcu i na początku XX wieku, co pozwala aktualnie zaliczyć go do źródeł historycznych. Nie jest to typowy dla polskiej leksykografi i gwarowej słownik. Nie ma on charakteru dyferencyj-nego, zamieszcza on bowiem słownictwo ludowe, czyli takie, które funkcjonowało w mowie mieszkańców wsi, bez rozstrzygania o jego gwarowej, czy ogólnopolskiej proweniencji. Ponieważ w założeniu miał on służyć „zarówno pracom mającym na celu ustalenie zespołu wyrazów gwarowych, ich odpowiedników w innych gwarach oraz ich szczegółowych zasięgów, jak też omówieniu innych właściwości gwarowych, np. fonetycznych i zwłaszcza słowotwórczych” zarówno zasady wyodrębniania haseł, jaki i sama budowa artykułu hasło-wego są częściowo inne od przyjętych w leksykografi i. Szczególnie przydatne dla badań dynamiki zmian w gwarach są przytaczane w artykułach hasłowych wszystkie odmianki fonetyczne zapisanych przykładów z podaniem ich dokładnej lokalizacji.

Przydatność tego unikatowego zbioru słownictwa dla badań dynamiki zmian w gwarach można stwierdzić, śledząc przykładowo zmiany systemu gwarowego wsi Dęba (pkt 15 w Słownictwie…), położonej w powiecie opoczyńskim. Konfrontacja zarejestrowanych w prezentowanym słowniku danych, pochodzących z połowy XX wieku, z materiałami zgromadzonymi w 1990 roku do Atlasu gwar polskich (pkt. 720) oraz z danymi współczesnymi, pochodzącymi z lat 2009–2011, pozwala dostrzec zmiany, stanowiące rezultaty ewolucji poszczególnych elementów językowych oraz ich integracji z polszczyzną ogólną.

17

doc. dr Carmen Kenda-JežZnanstvenoraziskovalni center Slovenske akademijeznanosti in umetnosti, LubjanaInštitut za slovenski jezik Frana Ramovša e-mail: [email protected]

Razvoj strukture slovarskega geslav slovenskih narečnih slovarjih

Usoda slovenskega narečnega slovaropisja je tesno povezana s sorazmerno poznim poenotenjem slovenske knjižne norme, do katerega je prišlo šele sredi 19. st. Šele po tem obdobju je bilo namreč mogoče postopoma ločiti korpus knjižnega besedja od neknjižnega, kar se je dokončno zgodilo z izdajo Slovarja slovenskega knjižnega jezika v letih 1970–1991.

Prispevek to soodvisnost prikazuje skozi razvoj strukture geselskih člankov, v katerih je bilo obravnavano narečno besedje – od začetnega vsestranskega sodelovanja v standardizacijskih postopkih, torej tudi pri začetnem razvoju slovenske leksikografi je, prek narečnega slovarja kot diferencialnega dopolnila temeljnih slo-varskih priročnikov slovenskega jezika, do konceptov različnih vrst sodobnih narečnih slovarjev, ki pa so bili doslej v praksi uresničeni le s posameznimi vzorčnimi primeri (npr. Tezaver slovenskega ljud-skega jezika na Koroškem, Slovar govorov Zadrečke doline med Gor-njim Gradom in Nazarjami, Narečna bera).

Posebej je predstavljen vzporedni razvoj geselske strukture v lju-biteljskih narečnih slovarjih, pri katerem je do najbolj korenite spre-membe prišlo zaradi možnosti za računalniški vnos podatkov.

18

doc. dr Carmen Kenda-JežZnanstvenoraziskovalni center Slovenske akademijeznanosti in umetnosti, LubjanaInštitut za slovenski jezik Frana Ramovša e-mail: [email protected]

Rozwój struktury hasła słownikowego w słoweńskich słownikach gwarowych

Dzieje słoweńskiej leksykografi i dialektalnej sięgają połowy XIX wieku i są niewątpliwie związane ze stosunkowo późnym procesem ujednolicania normy języka literackiego. Dopiero po tym okresie było bowiem możliwe stopniowo wydzielenie korpusu słownictwa literac-kiego od nieliterackiego, co zostało ostatecznie zakończone wyda-niem w latach 1970–1991 Słownika literackiego języka słoweńskiego.

Artykuł stara się tę współzależność pokazać poprzez rozwój struktury haseł słownikowych, gdzie zostało omówione słownictwo gwarowe – od początkowej fazy wszechstronnego współdziałania w postępowaniu standardyzacyjnym i rozwoju słoweńskiej leksy-kografi i poprzez słowniki gwarowe, które stanowiły zróżnicowane uzupełnienie podstawowych słowników języka słoweńskiego, po rozmaite koncepcje współczesnych słowników gwarowych, które do tej pory były w praktyce wdrażane wyłącznie w przypadku poszcze-gólnych przykładów wzorcowych (np.: Tezaver slovenskega ljudskega jezika na Koroškem, Slovar govorov Zadrečke doline med Gornjim Gradom in Nazarjami, Narečna bera).

Oddzielnie przedstawiono równoległy rozwój struktury haseł w słownikach gwarowych napisanych przez amatorów, gdzie doszło do najbardziej istotnych zmian dopiero przy wykorzystaniu możli-wości zapisów komputerowych.

19

PhDr. Hana KonečnáÚstav pro jazyk český Akademie věd České republikydialektologické oddělení, Brnoe-mail: [email protected]

Několik poznámek k tvorbě heselSlovníku nářečí českého jazyka

Od roku 2011 čeští dialektologové zpracovávají Slovník nářečí českého jazyka, závěrečným výstupem první, pětileté fáze bude 7 tisíc hesel A–C. V příspěvku bude prezentováno vytváření slov-níkových hesel v elektronickém formuláři a bude upozorněno na některé problémy, se kterými se čeští dialektologové museli vyrov-nat. Slovník je totiž vytvářen ve speciálním počítačovém programu. Díky tomu vzniká podklad nejen pro tradiční tištěný slovník, ale především podklad pro jeho elektronickou variantu, pro slovník přístupný v počítači nebo na internetu. Slovník je koncipován jako interaktivní a plánuje se jeho propojení s dalšími projekty vznikají-cími v dialektologickém oddělení v Brně.

20

dr Tomasz KwokaUniwersytet JagiellońskiInstytut Filologii Słowiańskiej e-mail: [email protected]

Serbskie i czarnogórskie słowniki gwarowepo 2000 roku

Choć po rozpadzie języka serbsko-chorwackiego, badania (nowej) dialektologii serbskiej ograniczyły się do terytorium Serbii (i Czarnogóry), to ciągle zajmowała ona silną pozycję w serbskim językoznawstwie. Po roku 2000 pojawiło się kilkanaście ciekawych słowników gwarowych, spośród których największym przedsię-wzięciem leksykografi cznym jest 10-tomowy Słownik serbskich gwar Wojwodiny pod red. Dragoljuba Petrovicia. Bogaty materiał gwarowy uwzględniany jest w kolejnych tomach Słownika języka serbsko-chorwackiego SANU i Słownika etymologicznego języka serbskiego. Niezastąpione jest tu także czasopismo Srpski dijalek-tološki zbornik, które w ostatnich latach wydało kilka obszernych słowników (w tym i Słownik gwary Dubrownika).

W Czarnogórze, głównie w ramach projektów badawczych Czar-nogórskiej Akademii Nauk, po roku 2000 wydano kilka niezwykle interesujących, i obszernych, słowników gwarowych. W zamierze-niu ich redaktorów, mają one stanowić dopełnienie całościowego opisu leksykografi cznego gwar czarnogórskich.

Prezentowany referat, wraz tekstem prof. W. Borysia poświęco-nym słownikom gwarowym z Chorwacji, ma stanowić opis współ-czesnego stanu leksykografi i dialektologicznej obszaru dawnego języka serbsko-chorwackiego.

21

Sviatlana LipnitskayaCentrum Badań Kultury,Języka i Literatury Białoruskiej, Mińske-mail: [email protected]

doc. dr Ihar KapyłouCentrum Badań Kultury, Języka i Literatury Białoruskiej, Mińske-mail: [email protected]

doc. dr Iryna BudzkoBiałoruski Narodowy Uniwersytet Techniczny, Mińske-mail: [email protected]

Współczesna sytuacja językowa na Postawszczyźnie w perspektywie uzupełnienia

wielojęzycznego słownictwa terenowego

Z punktu widzenia językowego współczesna Postawszczyzna jest regionem niejednolitym. Z doświadczenia tegorocznych wyjazdów można stwierdzić, że ludzie mówią „po prostemu” (gwarą białoru-ską centralnego typu) już ze znacznymi naleciałościami współcze-snego języka rosyjskiego. Są jeszcze przedstawiciele starszej genera-cji, którzy mówią po polsku (polszczyzną kresową), na przykład we wsiach Komai, Lyntupy. Dwujęzyczne osoby można spotkać wśród katolików, natomiast prawosławni mówią w języku białoruskim, mimo że kiedyś chodzili do szkół polskich. Współczesne pilotażowe badania słownictwa tradycyjnego (polskiego oraz białoruskiego) Postawszczyzny pokazały, że na przykład w porównywaniu z Bra-sławszczyzną ma ono mniej bałtyzmów oraz rusycyzmów. Włącze-nie zbadanego materiału leksykalnego pozwoli uzupełnić słownic-two gwarowe, zarówno w warstwie języka polskiego, jak i języka białoruskiego.

22

dr hab. Renata Marciniak-FiradzaUniwersytet ŁódzkiKatedra Dialektologii Polskiej i Logopedii e-mail: [email protected]

Projekt i założenia ogólneSłownika gwar łowickich

Obserwowany w ostatnich latach wzrost zainteresowania „małymi ojczyznami” sprawił, że zaczęło ukazywać się sporo słow-ników i słowniczków dokumentujących leksykę gwarową. Pro-wadzone przeze mnie od 1996 r. do dziś eksploracje terenowe na obszarze Łowickiego zaowocowały pokaźnym zbiorem słownictwa związanego z życiem Księżaków – „ludzi zadowolonych, zamożnych i pięknie odzianych, (...) różniących się od swych sąsiadów mową, ubraniem i zwyczajami” (J. Chmielińska, Księżacy (Łowiczanie), Kra-ków 1925, s. 12, 24), wyśmiewających sąsiadów zza miedzy, którzy mówili mliko, syr, chlib, kobita również i dziś podkreślających swoją odrębność, która znajduje potwierdzenie w zespole nie spotykanych nigdzie poza tym regionem właściwości kultury wiejskiej, zarówno materialnej, jak i duchowej oraz w świadomości ludu księżackiego.

O ile system gwar łowickich, ich geneza i status oraz związki z obszarami ościennymi zostały zbadane i opracowane, o tyle słownik tych gwar nie doczekał się współczesnego opracowania. Należy też dodać, że gwary łowickie nie mają zbyt wielu opracowań poświęco-nych leksyce. W czasie przemian zachodzących w środowisku wiej-skim wywierających oczywisty wpływ na język jego mieszkańców, którym to zmianom towarzyszy m.in. budzenie się potrzeby podej-mowania działań mających na celu ocalenie od zapomnienia, doku-mentowanie dla przyszłych pokoleń zmieniających się, a często także zanikających elementów dziedzictwa kulturowego ważne jest groma-dzenie i opracowywanie tych „pomaleńku wędrujących do różnych lamusów i muzeów” aspektów dziedzictwa naszej „małej ojczyzny”.

23

prof. dr hab. Irena Maryniakowaemerytowana profesor Instytutu Slawistyki PAN e-mail: [email protected]

Opracowania leksyki gwarowej Podlasia w Instytucie Slawistyki PAN

Wielokulturowy i różnojęzyczny region podlaski stanowił obiekt zainteresowania pracowników Instytutu Slawistyki (początkowo Zakładu Słowianoznawstwa, następnie Instytutu Słowianoznaw-stwa) od początku jego istnienia, czyli od lat sześćdziesiątych ubie-głego wieku. Początkowo zainteresowania badawcze były skupione na zapisie dialektów ludności wschodniosłowiańskiej, następnie lud-ności polskojęzycznej, także w aspekcie historycznym oraz ludności litewskiej okolic Puńska. Prace prowadzono w sposób systemowy, poczynając od zapisów terenowych, poprzez opracowania wybra-nych zagadnień językowych i gramatycznych, do globalnych opisów monografi cznych. Prace leksykografi czne i z zakresu geografi i lin-gwistycznej, cząstkowe i ujmujące całość zebranych materiałów, sta-nowią podsumowanie wysiłku wielu badaczy – wysiłku włożonego w badania terenowe, podczas których zapisywano mowę ludności północno-wschodnich ziem Polski, aby nie zaginęła bez śladu.

24

dr Motoki NomachiHokkaido University, Kita Slavic-Eurasian Research Center e-mail: [email protected]

Słowniczki gwar gorańskich Ramadana Redżeplarego jako gorańska spuścizna

językowo-kulturowa

Gwary gorańskie jako gwary przejściowe języka serbskiego oraz macedońskiego rozmieszczone na terenach granicznych Albanii, Kosowa i Macedonii, poprzez liczne kontakty z językami greckim, tureckim, albańskim, arumuńskim oraz językami południowo-słowiańskimi poddane zostały wielu wpływom tych języków. Ze względu na islamizację Gorańców między XV a XIX wiekiem spo-wodowaną rządami Turków Osmańskich, wpływy języka tureckiego (ale również arabskiego oraz perskiego przez turecki) są szczególnie widoczne w licznych zapożyczeniach.

W przeszłości gwary gorańskie używane były przez długi czas jedynie jako środek komunikacji ustnej ludności miejscowych, jed-nakże pod koniec XX wieku pojawili się pisarze (np. Hamid Isljami, Vejsel Hamza, Nazif Dokle, Sadik Idrizi) tworzący w tych gwarach, dzięki czemu rozmaite dzieła oparte na tradycyjnej literaturze ust-nej doczekały się publikacji. Jednym z najważniejszych z tych twór-ców jest pochodzący z Zlipotoku w Gorze, a obecnie mieszkający w Prizrenie, Ramadan Redżeplari (ur. 1944). Redżeplari jest nie tylko najbardziej płodnym pisarzem tworzącym w gwarach gorańskich czy kolekcjonerem wyrobów ludowych; można go również nazwać leksykografem w pewnym sensie. Gorańsko-bosański słowniczek mniej znanych słów całkowicie jego autorstwa został opublikowany jako suplement do książki, dzięki czemu Gorańcy posługujący się głównie językiem bosańskim (oraz serbsko-chorwackim) uzyskali dostęp do jego twórczości.

25

Jego pierwotnym celem było zaprezentowanie mało znanego starego słownictwa gwar gorańskich. Pierwsze dzieło Redżeplarego, Čekmedže 1 (2005), było jedynie 20-stronicowym zbiorem słow-nictwa (cały wolumen zawierał 212 stron), jednakże drugie dzieło Čekmedže 2 (z 2006) miało już 60 stron (wolumen: 245 stron). Kolejne pozycje były jeszcze dłuższe: Bif umren durbif žif (2006) – 61 stron (długość całego wolumenu: 151 stron), Sedefna tambura (2008) – 91 stron (wolumen: 304 strony) czy jego najnowsze dzieło Čekmedže 3 (2011) – 126 stron (wolumen: 308 stron). W tym naj-nowszym dziele Rezdżeplari nie tylko zestawił odpowiedniki wyra-zów języka bosańskiego ze słownictwem gwar gorańskich, ale rów-nież rozbudował szczegółowe objaśnienia do tegoż słownictwa oraz wzbogacił dzieło o wyrażenia idiomatyczne. Ponadto, dzięki doda-niu nie tylko „starych słów”, ale również wyrażeń o charakterze międzynarodowym, które do tej pory nie występowały w gwarach gorańskich, można powiedzieć, iż jego dzieła ewoluują jako słowniki.

Celem niniejszego referatu jest wykazanie, które z wyrażeń gwar gorańskich są mało znane, przez analizę słownictwa zawartego w wyżej wymienionych słowniczkach oraz analizę zmian w nim zachodzących, jak również opisanie cech charakteryzujących te dzieła jako słowniki. Jednocześnie, zaprezentowane zostaną poglądy Redżeplarego na język oraz zmiany w tych poglądach, na podstawie słowniczków, które tym poglądom nadają formę.

Referat będzie wygłoszony w języku angielskim.

26

prof. dr hab. Joanna OkoniowaPaństwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Tarnowiee-mail: [email protected]

Nieznane materiały rękopiśmienneZygmunta Glogera. Przyczynek

do XIX-wiecznych badań nad językiem i kulturą Podlasia

Referat nawiązuje do ogłoszonej przez autorkę w r. 2010 infor-macji o odnalezieniu rękopisu słowniczka autorstwa Zygmunta Glo-gera, będącego uzupełnieniem publikacji zawartej w IV tomie „Prac Filologicznych” (1893). Analiza słowniczka pozwala na odtworzenie dawnej kultury, obyczaju i języka Podlasia, jak też samego warsztatu Zygmunta Glogera. Metodologia badacza ma charakter prekursorski wobec współczesnych tendencji w słowiańskiej leksykografi i gwaro-wej, która w ślad za Glogerem uwzględnia dziś w dużym zakresie aspekty etniczne i socjalne, jak też dąży do tworzenia zapisu kul-tury regionu. Projekt badawczy „Glogerianum”, podjęty przez zespół pod kierunkiem prof. Jarosława Ławskiego oraz planowana na lata 2015–2017 naukowa edycja krytyczna Pism rozproszonych Zyg-munta Glogera stanowi dobrą okazję do uzupełnienia jego biblio-grafi i i poszerzenia materiału badawczego.

27

dr Błażej OsowskiUniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Szkolny słownik gwarowy jako wynik współpracy szkoły i uniwersytetu

W referacie przedstawione zostanie działanie projektowe w szko -łach ponadgimnazjalnych powiatu czarnkowsko-trzcianeckiego. Jego celem było utrwalenie lokalnej gwary oraz przygotowanie słowniczka gwarowego. Projekt był efektem współpracy środo-wisk wymienionych szkół oraz Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu. W referacie przedstawione zostaną: cele projektu, jego etapy i realizacja oraz zasady współpracy pomiędzy poszczególnymi stronami.

28

prof. dr hab. Iryda Grek-Pabisowa,dr Małgorzata Ostrówka, dr Mirosław Jankowiak,dr Beata Biesiadowska-MagdziarzInstytut Slawistyki PAN

Polszczyzna północnokresowaw ujęciu leksykografi cznym

Regionalna odmiana polszczyzny północnokresowej w postaci języka mówionego i pisanego funkcjonowała na obszarze Biało-rusi, Litwy i Łotwy (dawne Infl anty Polskie) od kilku wieków. Jej opracowania – głównie języka pisarzy, ale także prasy rozpoczęły się jeszcze w XIX wieku. Pierwsze prace na temat żywego języka mówionego pojawiły się w okresie międzywojennym (K. Nitsch, O. Chomiński, J. Otrębski, H. Turska). Kolejne opracowania – Pol-skije govory v SSSR – pojawiły się na początku lat 70. XX w. jako efekt badań przeprowadzonych w latach 1966–1969 przez tzw. grupę Werenicza. Polscy dialektolodzy mogli rozpocząć swoje eksploracje dopiero w roku 1987 po podpisaniu odpowiednich umów pomię-dzy PAN a AN BSSR i AN LSSR. Początkowo 2-osobowy, później 4-osobowy zespół zgromadził zapisy magnetofonowe dłuższych tekstów oraz odpowiedzi na pytania kwestionariusza, które zostały opublikowane w postaci 2 tomów tekstów gwarowych oraz mono-grafi i Bohatyrowicze sto lat później. Jednocześnie pojawiało się coraz więcej publikacji na temat polszczyzny północnkresowej badaczy z innych ośrodków naukowych (w tym młodych polonistów z Litwy i Białorusi wykształconych w Polsce) oraz tekstów etnografi cznych i etnolingwistycznych zawierających leksykę północnokresową.

Na przełomie 1999–2000 roku w Zespole Badań Polszczyzny Północnokresowej IS PAN powstał pomysł opracowania Słownika mówionej polszczyzny północnokresowej. Przez pierwsze lata wyszu-kiwano i gromadzono publikacje zawierające zarejestrowane w spo-sób wiarygodny wzorce mowy polskiej na interesującym nas tere-

29

nie. Nowych opracowań stale przybywało, materiał powiększał się o nowe leksemy lub ich nowe postaci czy lepszą egzemplifi kację. Dlatego też uzupełnianie zbioru leksykalnego zamknięto datą publi-kacji wydanych w roku 2012. Równolegle z uzupełnieniami pocho-dzącymi z nowo pojawiających się prac prowadzono ekscerpcję z tekstów wcześniejszych, dobór przykładów, wyszukiwanie para-lelnych postaci leksemów i scalanie materiałów w jednostki słow-nikowe, czyli ustalanie postaci hasła. W ten sposób powstał korpus Słownika, który dopracowywano według ułożonej przez zespół for-muły. W referacie przedstawimy metodologię tworzenia Słownika, jego podstawę materiałową, krótką charakterystykę leksyki, którą zawiera oraz zawartość artykułu hasłowego.

30

dr Dorota Paśko-KoneczniakUniwersytet Mikołaja Kopernika, ToruńKatedra Filologii Słowiańskieje-mail: [email protected], [email protected]

Koncepcja Słownika zapożyczeń polskich w rosyjskiej gwarze staroobrzędowców

z regionu suwalsko-augustowskiego

Celem wystąpienia jest przedstawienie koncepcji Słownika zapożyczeń polskich w rosyjskiej gwarze staroobrzędowców z regionu suwalsko-augustowskiego. Funkcją danego słownika jest rejestracja zapożyczonych leksemów i ich kontekstowa ilustracja w postaci wypowiedzi, w których wystąpiły. Jako zapożyczenie traktowany jest leksem nieznany gwarze, a przejęty z języka polskiego i zaada-ptowany przez gwarę morfologicznie, akcentuacyjnie, derywacyjnie lub fonetycznie. Prezentowane zapożyczenia są przykładem trans-formacji, jaka dokonuje się w gwarze w ciągu ostatnich kilkunastu lat pod wpływem języka polskiego. Ideą słownika jest przedstawie-nie zapożyczonego zasobu leksykalnego gwary i wskazanie, które z odnotowanych leksemów znalazły się również w Słowniku gwary staroobrzędowców mieszkających w Polsce Irydy Grek-Pabisowej i Ireny Maryniakowej. W wystąpieniu omówiona zostanie kwestia budowy artykułu hasłowego, sposób zapisu artykułów hasłowych wraz z ilustracją kontekstową, a także różne trudności pojawiające się w trakcie pracy nad słownikiem.

31

prof. dr hab. Jerzy Reichanemerytowany profesor Instytutu Języka Polskiego PAN w Krakowiee-mail: [email protected]

dr Kazimierz Woźniak

Jeszcze w sprawie leksykografi cznejinterpretacji faktów gwarowych

w słownikach gwar polskich

Autorzy niniejszego referatu, którzy przez wiele lat pracy zawo-dowej zajmowali się opracowywaniem Słownika gwar polskich PAN i przy tej okazji nabyli duże doświadczenie w zakresie leksykogra-fi cznej interpretacji faktów gwarowych, poświęcili już wspomnia-nemu zagadnieniu kilka publikacji, mających charakter teoretyczny.

Niniejszy referat zawiera zarówno podsumowanie wcześniej-szych ujęć, jak i uzupełnienia nowymi refl eksjami.

Leksykografi czna interpretacja faktów gwarowych jest niewąt-pliwie jednym z najtrudniejszych komponentów pracy leksyko-grafa dialektologa. Trudność ta zaznacza się zwłaszcza wtedy, gdy leksykograf przedstawia w słowniku gwarowym materiał leksy-kalny pochodzący z większego terytorium gwarowego, gdzie ten sam leksem w różnych lokalnych gwarach występuje w rozmaitych postaciach fonetycznych, morfonologicznych i morfologicznych. Powstaje wtedy pytanie, czy powinno się w słowniku tworzyć tyle odrębnych haseł, ile jest tych postaci, czy może należy dokonywać jakichś uogólnień czyli interpretacji.

W referacie autorzy dają ogólny zarys tej problematyki, którą szczegółowo mają zamiar przedstawić w obszernej, przygotowywa-nej przez siebie rozprawie.

32

dr hab. prof. IS PAN Dorota Krystyna RembiszewskaInstytut Slawistyki PAN, Warszawa

Zarys koncepcji słownika frazeologizmów w polszczyźnie lokalnej północnego Podlasia

Frazeologizmy i stałe połączenia wyrazowe to osobliwe wyróż-niki bogactwa języka lokalnego. Są one odbiciem określonej men-talności, sposobu postrzegania świata. Do tej pory ukazało się dla obszaru Polski niewiele słowników zestawiających stałe połączenia wyrazowe, charakterystyczne tylko dla danego obszaru (por. Słow-nik frazeologiczny gwary Dębna, Słownik frazeologizmów i typowych połączeń wyrazowych w gwarach śląskich).

W referacie będą przedstawione podstawowe założenia słow-nika frazeologizmów występujących w polszczyźnie lokalnej pół-nocnego Podlasia – terenu pogranicza polsko-wschodniosłowiań-skiego. Autorka określi cel i charakter słownika, zasięg terytorialny i czasowy oraz podstawę materiałową. Zwróci uwagę na trudności metodologiczne m.in. wynikające ze specyfi ki materiału nieogól-nopolskiego (np. niejednorodność zapisów – ortografi czny i fone-tyczny, duża wariantywność), a także związane z brakiem możliwo-ści ustalenia ostrej granicy kryteriów frazeologiczności związków. Na konkretnych przykładach zostaną omówione sposoby określania znaczeń frazeologizmów zawierających leksemy gwarowe.

33

dr Vilija Sakalauskiene Lietuvių kalbos institutas, Wilno e-mail: [email protected]

Cлaвизмы в литoвcкиx диaлeктныx cлoвapяx

Зaкaнчивaниe бoльшoгo Cлoвapя литoвcкoгo языкa oткpылo нoвыe вoзмoжнocти для пoдгoтoвлeния диaлeктныx cлoвapeй, кoтopыe пoзвoляют зaфикcиpoвaть диaлeктнyю лeкcикy и пoкa зaть лeкcичecкyю cиcтeмy, выяcнить фyнкциpoвaниe диaлeктныx cлoв в paзныx диaлeктax, иx paзвитиe, yпoтpeблe-ниe, пoявлeниe нoвыx, выявить ocoбeннocти yпoтpeблeния фoнeтики, мopфoлoгии, cлoвooбpaзoвaния, пaдeжeй и пaдeж-ныx кoнcтpyкций.

Kaк cлoвapь языкa, тaк и cлoвapь диaлeктa или гoвopa, тecнo cвязaн c жизнью и paзными ee peaлиями. Kaждый cocтaвлe-ный cлoвapь диaлeктa имeeт знaчeниe для иcтopии языкa, тaк кaк в нeм виднo paзвитиe диaлeктнoй лeкcики и мopфoлoгии. Дo нынeшнeгo вpeмeни yжe выпyщeнo дecять диaлeктныx cлoвapeй paзныx литoвcкиx гoвopoв.

Диaлeктнaя лeкcикa paзвивaeтcя pядoм c paзвивaющeйcя жизнью, из yпoтpeблeния yxoдят мнoгиe cтapыe диaлeктныe cлoвa и фpaзы, кoтopыe в литepaтypнoм языкe и в дpyгиx диaлeк-тax вoвce нe yпoтpeбляютcя или имeют дpyгиe знaчeния, или пoявляютcя нoвыe. Тe жe caмыe пpoцeccы кacaютcя зaимcтвoвa-ний из дpyгиx языкoв, yпoтpeбляeмыx в гoвopax, aдaптиpoвaн-ныx и зaфикcиpoвaнныx в диaлeктныx cлoвapяx. Зaимcтвoвa-ния тoжe включaютcя в cлoвapи, пoтoмy чтo нecyт вaжнyю инфopмaцию пpи иccлeдoвaнии cиcтeмы языкa. Вaжнo влия-ниe зaимcтвoвaний для лeкcичecкиx и ceмaнтичecкиx cвязeй.

Бoльшyю чacть зaимcтвoвaний зaнимaют cлaвизы, пpoиcxo-ждeниe кoтopыx из бeлopyccкoгo, пoльcкoгo, pyccкoгo языков.

34

Чacтo, a инoгдa и вoвce, нeвoзмoжнo oпpeдeлить из кaкoгo cлaвянcкoгo языкa oднo или дpyгoe cлoвo пoявилocь в гoвope, пoтoмy чтo в cлaвянcкиx языкax тe cлoвa имeют тoжe caмoe знaчeниe. В нeкoтopыx cлyчaяx coвпaдает иx фoнeтикa.

Мнoгиe зaимcтвoвaния тeпepь yжe нe вcтpeчaютcя в peчи пpeдcтaвитeлeй гoвopa cтapшeгo пoкoлeния, нo иx мoжнo нaйти в диaлeктныx cлoвapяx. Haпpимep, в cлoвapяx зaфикcиpoвaны cлaвизмы, кoтopыe oзнaчaют чeлoвeкa, кoтopый зaнимaeтcя peмecлoм или имeeт кaкyю дoлжнocть: kamarnykas ‘судеб-ный пристав’, cp. пoльcк. komornik; kupčius ‘кyпeц’, cp. пoльcк. kupiec, бeлopyccк. кyпeц; sliecorius ‘cлecapь’, cp. пoльcк. ślusarz, бeлopyccк. cлecap; strielčius ‘cтpeлeц, oxoтник’, cp. пoльcк. strzelec, бeлopyccк. cтpэлeц; šaltyšius ‘cтapocтa’ cp. пoльcк. szołtys; urėdas ‘надсмотрщик’ cp. бeлopyccк. ўpaд; žalnierius ‘coлдaт’, cp. пoльcк. żołnierz; žėkas, žekas ‘yчeник, cтyдeнт’, cp. пoльcк. żak, чeлoвeкa плoxoгo пoвeдeния: balamūtas ‘бaлoвник’, cp. пoльcк. bałamut, бeлopyccк. бaлaмyт; drigantas ‘шaлoпaй’ cp. пoльcк. drygant; latras ‘бpoдягa, пъяницa’, cp. пoльcк. łotr; ledokas ‘нeгoдник, pacпyтник’, cp. пoльcк. łajdak; pribuišis ‘пpишeлeц, инocтpaнeц’, cp. пoльcк. przybysz; pūstelninkas ‘pacтoчитeльный чeлoвeк’, cp. пoльcк. pustelnik, бeлopyccк. пycтэльнiк; razbainykas ‘гpaбитeль, paзбoйник’, cp. пoльcк. rozbó jnik, бeлopyccк. paзбoйнiк; špiegas ‘шпиoн’, cp. пoльcк. szpieg и дp.

35

dr hab. prof. IS PAN Zofi a Sawaniewska-MochowaInstytut Slawistyki PAN, Warszawae-mail: [email protected]

Kultura regionalna w zwierciadle języka. O koncepcji słownika gwarowo-kulturowego

Kujaw

W obecnej sytuacji komunikacyjnej, gdy zakres używania gwary i regionalizmów kurczy się, a polszczyzna gwarowa „rozmywa się” w polszczyźnie potocznej, leksykograf gwarowy musi postawić sobie zasadnicze pytanie: czym ma być słownik regionalny, czy tylko reje-strem słów i znaczeń (a więc swego rodzaju indeksem), czy przede wszystkim opisem zjawisk kulturowych, które odzwierciedlają się w mowie regionu. Ambicją zespołu, który pracuje aktualnie nad stworzeniem słownika gwarowo-kulturowego Kujaw, jest nie tylko ocalenie od zapomnienia leksyki gwarowej (ujmowanej w perspek-tywie porównawczej z innymi gwarami), ale przede wszystkim opi-sanie słownictwa, które oddaje jak najpełniej uniwersum pojęciowe uczestników kujawskiej wspólnoty językowo-kulturowej.

Przygotowywany słownik ma charakter dyferencjalny, świa-domie zrezygnowano z dokumentowania całości leksyki używa-nej przez mieszkańców regionu, bo opracowanie zamieniłoby się w wielotomowy słownik polszczyzny ogólnej i potocznej, a i tak siatka hasłowa nie objęłaby wszystkich możliwych środków leksy-kalnych. Każdy z dostępnych nam słowników – jak zauważa Woj-ciech Chlebda – nie ma makrostruktury wszechogarniającej całość zasobów leksykalnych. Zasób haseł w słownikach jest zawsze, zda-niem uczonego, rezultatem selekcji i wyboru jednostek językowych, „a więc czyimś konstruktem, a nie obiektywną bezosobową «danno-ścią»”. Leksykograf, tworząc siatkę haseł słownika, zawsze pozostaje w rozdarciu, bo ma świadomość, że włączając lub też wykluczając jakąś jednostkę z siatki hasłowej podejmuje decyzję o charakterze

36

„światooglądowym”. Realizując zatem w słowniku regionalnym koncepcję szeroko rozumianej dyferencjalności, staramy się nie „spłaszczyć” obrazu kultury kujawskiej i ludowego oglądu świata. Uwzględniamy tym samym potrzebę współpracy z etnografami, by opis słownictwa odzwierciedlającego zjawiska kulturowe był jak najpełniejszy. Rozważamy też włącznie do słownika materiału ilustracyjnego, który może być cennym uzupełnieniem defi nicji językowych. Chodzi głównie o utrwalenie tych elementów kultury materialnej i tradycji regionu, które już są słabo znane lub w ogóle wyszły z użycia.

Redagowany współcześnie słownik regionalny powinien łączyć funkcje poznawcze z edukacyjnymi i kulturotwórczymi, utrwalać dziedzictwo kulturowe regionu i aktywizować lokalne wspólnoty do dyskursu na temat ich tożsamości kulturowej.

37

prof. dr hab. Janusz SiatkowskiUniwersytet Warszawski

Przydatność regionalnych słowników i opracowań w interpretacji materiałów Ogólnosłowiańskiego atlasu językowego

Ogólnosłowiański atlas językowy przynosi niezmiernie ciekawe materiały językowe zebrane na całym obszarze dialektów słowiań-skich, także w wyspach językowych na sąsiednich terenach niesło-wiańskich. Znaczny procent stanowią w nim nazwy poświadczone rzadko lub nawet zupełnie sporadycznie. W ich interpretacji wprost niezbędne są materiały porównawcze ze słowników regionalnych i wcześniejszych opracowań gwarowych. Okazuje się, jak to wyka-zuję w swoim wystąpieniu, że mamy tu często do czynienia z cen-nymi archaizmami, które dawniej występowały szerzej, nieraz nawet na odległych terenach Słowiańszczyzny lub miały szersze zasięgi lokalne. Ważne jest także stwierdzenie, że mają one potwierdze-nie na tym wąskim terenie. Wreszcie znajdujemy w materiałach porównawczych wiele formacji pokrewnych. Pozwala to na lepszą interpretację materiałów zebranych w OLA. Okazuje się, że nazw zupełnie odosobnionych, niepoświadczonych we wcześniejszych opracowaniach, jest niezwykle mało. Mogły być one utworzone ad hoc z braku lub nieznajomości właściwej nazwy. Ich interpretacja stwarza rzeczywiście największe trudności.

38

prof. dr hab. Jerzy SierociukUniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Filologii Polskieje-mail: [email protected]

Słowniki regionalne jako wstępny etap opracowania słownika ogólnowielkopolskiego

W zestawieniu z innymi regionami dialekt wielkopolski ma naj-skromniejszą dokumentację leksykografi czną; w jednakowym stop-niu dotyczy to kartoteki SGP, jak i dostępnych słowników. Luki tej w żadnej mierze nie wypełniają popularne słowniczki (amatorskie). Wielkopolska praktycznie pozbawiona jest też różnego rodzaju tek-stów pisanych gwarą – wyjątkiem jest tu gwara miejska Poznania.

To wszystko sprawia, że myśląc o opracowaniu słownika ukazu-jącego bogactwo leksykalne mowy mieszkańców wsi wielkopolskich – celowo unikam tu określenia gwara, gdyż w grę wchodzi opraco-wanie słownika o charakterze etnokulturowym – należy szczególny nacisk położyć na pozyskanie zadawalającej podstawy materiałowej.

Wprawdzie w zasobach archiwalnych Pracowni Dialektologicz-nej UAM mamy wiele cennych nagrań poczynionych jeszcze na początku drugiej połowy ubiegłego wieku (nagrania prof. Z. Sobie-rajskiego i zespołu), niemniej jednak należy je dopiero przetran-skrybować, a po drugie bogactwo leksykalne tych tekstów nie daje podstawy do zestawiania pełnego słownika.

Zespół dialektologów podejmujących to zadanie jest skromny, liczy jedynie 3 osoby. W tej sytuacji postanowiliśmy jako pierwszy etap prac nad słownikiem ogólnowielkopolskim opracować średnie (zawierające około 4000 haseł) słowniki regionalne – jednej wsi lub zespołu wsi.

Dla potrzeb eksploracji terenowej opracowany został specjalny kwestionariusz tematyczny, który posłużył go pozyskiwania mate-riału będącego podstawą dwu doktoratów i kilkudziesięciu prac

39

magisterskich; na tych samych zasadach oparte są też nagrania stu-denckie prowadzone w ramach ćwiczeń terenowych.

We współpracy ze społecznościami lokalnymi przygotowywane są słowniki reprezentujące różne regiony Wielkopolski, m.in.: Bukó-wiec Górny k. Leszna (J. Sierociuk), Dąbrówka Wlkp. k. Zbąszynka (J. Sierociuk), okolice Goliny k. Konina (B. Osowski) i okolice Gnie-zna (J. Kobus).

Zestawione wedle tych samych zasad słowniki mają dać pod-stawy do ewentualnych analiz bogactwa leksykalnego kilku wybra-nych pól tematycznych – 3–4 pola tematyczne będą miały w miarę pełną dokumentację; pozostałą część słownika wypełni leksyka innych pól (ale w dużym wyborze) oraz „osobliwości” lokalne. Chcemy też, żeby w słownikach tych były odnotowane formy/lek-semy ważne z punktu widzenia analiz ogólnolingwistycznych (m.in. osobliwości gwarowe, formy ważne w kontekście dyskusji historycz-nojęzykowych itp.).

Tak pomyślane słowniki regionalne mają udostępniać i miłośni-kom regionu, i językoznawcom (ale też i kulturoznawcom) rezul-taty wstępnego etapu eksploracji terenowej, a także być podstawą do dyskusji nad ogólnym kształtem – ale i zawartością – słownika ogólnodialektalnego. Chcemy też tym samym pobudzić środowiska lokalne do podjęcia trudu dokumentowania własnego języka i kul-tury regionu.

40

dr hab. Kazimierz SikoraUniwersytet JagiellońskiKatedra Historii Języka i Dialektologii

Gwarowe słownictwo funkcyjnew opisie leksykografi cznym

W referacie autor podejmuje próbę konfrontacji praktyk opisu leksykografi cznego gwarowego słownictwa funkcyjnego (zwłaszcza spójników i partykuł) spotykanych w polskich źródłach leksykogra-fi cznych. Szczególną uwagę poświęca zagadnieniom wyodrębnia-nia, polifunkcyjności gramatycznej i polisemii wyrazów gwarowych tego rodzaju, np. ba, wej, tóż, toli itp. – współcześnie należących do szybko ginącej warstwy słownictwa mieszkańców wsi.

41

dr Katarzyna SobolewskaInstytut Języka Polskiego PAN, Krakówe-mail: [email protected]

Słownik warmiński Wiktora Steff ena.Idea, metoda i treść

W 2014 roku mija 30 lat od wydania niezwykłego słownika gwa-rowego, napisanego pod koniec życia przez rodowitego Warmiaka, fi lologa klasycznego, profesora Wiktora Steff ena. Jak sam pisze we wstępie, słownik miał być długiem spłaconym rodzimej społeczno-ści, której mimo działań germanizacyjnych udało się ocalić piękną polską gwarę.

Słownik nie doczekał się jak dotąd szerszego omówienia poza kilkoma krótkimi recenzjami opublikowanymi w latach osiemdzie-siątych ubiegłego wieku.

Wystąpienie rozpocznie krótka prezentacja postaci autora spo-rządzona na podstawie jego autobiografi i Moja droga przez życie. Następnie referentka skupi się na próbie uchwycenia metody leksy-kografi cznej zastosowanej przez Steff ena (której autor nie przedsta-wił we wstępie) oraz ocenie zawartości słownika z punktu widzenia różnych grup odbiorców.

Wśród poruszanych problemów znajdą się:– lista haseł (przykłady pozytywne, negatywne, dyskusyjne)– metody ustalania postaci hasłowej (przykłady pozytywne,

negatywne, dyskusyjne)– struktura artykułu hasłowego– informacje etymologiczne (przykłady pozytywne, negatywne,

dyskusyjne)– strategie defi niowania (przykłady pozytywne, negatywne, dys-

kusyjne)– cytaty: ich dobór, moc informatywna, autentyczność, najczęst-

sze konteksty

42

– informacje o znaczeniu i użyciu wyrazów skonfrontowane z zasobami Pracowni Słownika Gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur IJP PAN.

Konkluzja wystąpienia dotyczyć będzie unikalności Słownika warmińskiego na tle innych leksykonów tego typu.

43

dr Peter WeissZnanstvenoraziskovalni center Slovenske akademije znanosti in umetnosti, Lublana Inštitut za slovenski jezik Frana Ramovšae-mail: [email protected]

Slovensko narečno slovaropisje leta 2014

Letos mineva pol stoletja od izida prvega slovenskega narečnega slovarja v knjižni obliki: leta 1964 je izšel Črnovrški dialekt Ivana Tominca. Slovenski narečni slovarji, ki so izšli v knjigi (kakih 25 jih je), kažejo mnoge posebnosti, sploh v primerjavi s slovarji stan-dardnega jezika: zelo različne slovarske predstavitve, ki so odvisne tudi od jezikoslovne šolanosti avtorjev, različne obsege predstavi-tev (od težnje po zajetju vsega besedja z lastnimi imeni vred do tematskih slovarjev, npr. predstavitve oblačilne kulture v govoru določenega zemljepisnega območja), različne metajezike (večinoma slovenščina, pa tudi italijanščina, nemščina, hrvaščina, madžarščina in angleščina, pri Janu Baudouinu de Courtenayju v rokopisu tudi ruščina in poljščina), fotografi je in slike itd.

Od leta 2013 je na internetu dosegljiv tudi narečni slovar, ki omogoča ne samo branje natisnjenih besedil, ampak tudi njihovo poslušanje, in poleg skic in fotografi j, ki jih najdemo tudi v natis-njeni obliki, ob nekaterih geslih še video posnetke (www.narecna--bera.si). Rezultati (pri dobrih dveh milijonih govorcev slovenskega jezika v Republiki Sloveniji in v obmejnih območjih sosednjih držav) so dragoceni tako za lokalne skupnosti kot za jezikoslovje nasploh.

44

dr Peter WeissZnanstvenoraziskovalni center Slovenske akademije znanosti in umetnosti, Lublana Inštitut za slovenski jezik Frana Ramovšae-mail: [email protected]

Słoweńska leksykografi a dialektalnaw 2014 roku

W bieżącym roku mija pół wieku od pierwszego wydania sło-weńskiego słownika gwarowego w formie książkowej, bowiem w 1964 roku został opublikowany Črnovrški dialekt Ivana Tominca. Następne słoweńskie słowniki gwarowe (a jest ich około 25) wyka-zują liczne osobliwości w stosunku do słowników języka standardo-wego. Składają sie nań: bardzo różnorodne opracowania, które są zależne od stopnia językoznawczego wykształcenia poszczególnych autorów, różnoraka objętość opracowań (od prób objęcia całej lek-syki, włącznie z nazwami własnymi po słowniki tematyczne, np.: przedstawienia kultury ubiorów w mowie określonego obszaru geo-grafi cznego), różne metajęzyki (głównie język słoweński, ale także włoski, niemiecki, chorwacki, węgierski i angielski, a w przypadku rękopisów Jana Baudouina de Courtenay - rosyjski i polski), foto-grafi e i obrazy, itd.

Od 2013 roku w internecie dostępny jest także słownik gwa-rowy, który umożliwia nie tylko czytanie opublikowanych tekstów, ale także ich słuchanie, a oprócz szkiców i fotografi i, które znaj-dziemy też w formie publikacji, obok niektórych haseł dodatkowo zamieszczone są nagrania video (www.narecna-bera.si). Wyniki (przy dobrych dwóch milionach użytkowników języka słoweńskiego w Republice Słowenii i na obszarze sąsiednich krajów) są cenne tak dla lokalnych społeczności, jak i dla językoznawstwa w ogóle.

45

dr Peter Weissdoc. dr Karmen Kenda-JežZnanstvenoraziskovalni center Slovenskeakademije znanosti in umetnosti, Lublana

Predstavitev delovanja in rabe sistema nestandardnih pisav ZRCola v fonetičnih

zapisih

Vnašalni sistem ZRCola lajša računalniško delo dialektologom, etimologom, zgodovinarjem jezika in vsem drugim jezikoslovcem, ki uporabljajo posebne znake, in deluje v programu Word v opera-cijskem sistemu Windows. V pisavi 00 ZRCola, ki je glavna sesta-vina vnašalnega sistema ZRCola, je približno 7300 znakov: latinični, cirilski, glagolica, grški, hebrejski in arabski znaki ter mnogi sim-boli (oklepaji, puščice, posebna ločila) iz standarda Unicode so že v njem. Vsi dodatni, podstandardni znaki, ki jih je trenutno 3800, pa so zbrani na področju zasebne rabe standarda Unicode: avtor ZRCole doda novi znak po potrebi, ko dobi prošnjo zanj.

Od kod ime ZRCola? ZRC je Znanstvenoraziskovalni center Slo-venske akademije znanosti in umetnosti, kjer se na inštitutu za sloven-ski jezik razvija vnašalni sistem, OLA pa je Slovanski lingvistični atlas, za katerega je bil ta sistem namenjen od samega začetka leta 2001.

Znake iz pisave se da vnašati na različne načine: prek črkovno--številskih kombinacij, z izbirnega menija, z bližnjicami ali s kopi-ranjem iz druge datoteke, v obsežnejših narečnih delih in za banko podatkov, kot sta npr. projekt Slovanski lingvistični atlas ali Sloven-ski lingvistični atlas, pa jih lahko skombiniramo s prilagojeno tip-kovnico in s programsko razširitvijo kot razstavljene znake, ki jih nazadnje sestavi računalnik.

Font 00 ZRCola z dokumentacijo vred je dosegljiv na spletni povezavi http://tinyurl.com/ZRCola. Nove znake je mogoče naro-čiti pri avtorju ([email protected]), celoten sistem pa je

46

zastonj zaradi preprostega avtorjevega načela: za orodje, ki naj jezi-koslovcem pomaga pri pisanju in urejanju najtežjih besedil in ki naj jim omogoča sodelovanje z uredništvi in namiznimi založniki, ne smemo še plačevati.

Prezentacja działania i funkcjonalnościsystemu fontów niestandardowych ZRCola

stosowanych w zapisach fonetycznych

System wprowadzania danych ZRCola ułatwia pracę z kompute-rem dialektologom, etymologom, historykom języka i innym języ-koznawcom, którzy posługują się w zapisie znakami specjalnymi. System działa w programie Word, w systemie operacyjnym Win-dows. W foncie 00 ZRCola, który jest głównym składnikiem sys-temu wprowadzania danych ZRCola, znajduje się około 7300 zna-ków, w tym znaki z alfabetu łacińskiego, cyrylicy, głagolicy, alfabetu greckiego, hebrajskiego i arabskiego oraz liczne symbole (nawiasy, strzałki, specjalne znaki interpunkcyjne) ze standardu Unicode. Wszystkie dodatkowe, niestandardowe znaki, których jest aktualnie 3800, są natomiast zgromadzone w obszarze prywatnego użytkowa-nia standardu Unicode: autor systemu ZRCola dodaje nowy znak, jeśli zachodzi taka potrzeba i zostanie o to poproszony.

Skąd nazwa ZRCola? ZRC to skrót od pierwszych liter nazwy Znanstvenoraziskovalni center Slovenske akademije znanosti in umet-nosti (Ośrodek Naukowo-Badawczy Słoweńskiej Akademii Nauki i Sztuki), gdzie w Insytucie Języka Słoweńskiego opracowano ten system wprowadzania danych, OLA natomiast to nazwa Ogólno-słowiańskiego Atlasu Językowego (Slovanski lingvistični atlas), na potrzeby którego był ów system opracowany od początku roku 2001.

Znaki z zestawu czcionek można wprowadzać na różne spo-soby: za pomocą alfanumerycznych kombinacji, z menu wyboru, za pomocą skrótów (shortcuts) lub kopiowania z innego pliku, a w bar-dziej obszernych fragmentach zapisów dialektów i na potrzeby bazy

47

danych, np. projektu Ogólnosłowiańskiego atlasu językowego lub Sło-weńskiego atlasu lingwistycznego (Slovenski lingvistični atlas), można je też kombinować za pomocą dostosowanej klawiatury i rozszerze-nia programowego z fragmentów znaków, które ostatecznie składa komputer.

Fonty 00 ZRCola wraz z dokumentacją jest dostępny na stro-nie internetowej http://tinyurl.com/ZRCola. Nowe znaki można zamówić u autora ([email protected]), system w całości jest bezpłatny, bowiem autor hołduje prostej zasadzie: za narzędzia, które mają językoznawcom służyć pomocą w pisaniu i redagowaniu najtrudniejszych tekstów, ułatwiając im współpracę z redakcjami oraz specjalistami od komputerowego przygotowania druku, nie powinno się płacić.

48

dr Agnieszka WełpaInstytut Języka Polskiego PAN, Kraków e-mail: [email protected]

O ucyfrowieniu zbiorów Słownika gwar Ostródzkiego, Warmii i Mazur

Wstępem do omówienia tytułowego zagadnienia będzie przed-stawienie metod opracowywania haseł do Słownika gwar Ostródz-kiego, Warmii i Mazur. Tej części będzie towarzyszyła prezentacja fotografi czna. Następnie przejdę do przedstawienia zmian, jakie zaszły w ostatnim czasie w wyniku ucyfrowienia zasobów Słownika (kartoteki, zeszytów z oryginalnymi zapisami z lat 50., innych źró-deł). Ilustracją tych zmian będzie prezentacja materiałów dostęp-nych w internecie na stronie www.rcin.org.pl. Na zakończenie wyja-śnię, jak obecnie wygląda redagowanie haseł słownikowych.

49

mgr Marta WojewódzkaInstytut Slawistyki PAN, Warszawae-mail: [email protected]

Szkoła szansą dla gwary? O współpracymiędzy szkołą a akademią. Przykłady

pragmatycznego wykorzystania słowników gwarowych

W swoim wystąpieniu zamierzam poruszyć temat słowników jako źródła edukacji regionalnej w szkołach. Jest to problema-tyka, z którą zmierzyłam się, jako nauczycielka języka polskiego w Sokółce na Podlasiu. Opierając się na doświadczeniu własnym i znajomości praktyk moich kolegów, zapoznam pokrótce słuchaczy z formami pracy nauczyciela, które wykorzystuje on w trakcie reali-zacji zarówno tematyki regionalnej, jak i słownikowej. Zastanowię się nad miejscem słowników gwarowych w jego praktyce dydak-tycznej i odniosę się do poczynionych obserwacji.

Sokólszczyzna jest moim domem rodzinnym oraz przedmiotem żywego zainteresowania badawczego. Niemal od zawsze dostrzega się na tym obszarze zaniżony prestiż gwary białoruskiej, co skutkuje zanikaniem kodu i wszelkich istotnych wartości, jakie ze sobą niesie funkcjonowanie w środowisku wielojęzycznym i wielokulturowym.

Szkoła jest dziś ogromną szansą dla gwary białoruskiej. Jest miej-scem, w którym można zahamować całkowity zanik tego języka, przywrócić mu należną wartość; jest miejscem, w którym istnieje szansa na wychowanie „młodego naukowca slawisty”.

Uważam, że w tym zakresie najpiękniejsze owoce zrodziłaby odpowiednio pokierowana, trwała współpraca ośrodków akademic-kich ze szkołami. W trakcie wystąpienia zamierzam zaprezentować możliwości praktycznego współdziałania tych instytucji na przygo-towanych przeze mnie przykładach. Będą to propozycje wykorzy-

50

stania wybranych słowników gwarowych oraz bogatych zasobów archiwalnych IS PAN (w tym audio, fotografi i, publikacji).

Zwrócę również uwagę na fakt otwarcia dla naukowców nowych sfer własnego rozwoju oraz możliwości poszerzenia perspektyw intelektualnych (ale nie tylko) dla młodego człowieka.

51

dr hab. prof. IJP PAN Jadwiga WroniczInstytut Języka Polskiego PAN, Krakówe-mail: [email protected]

Tradycyjność i nowatorstwo przygotowywanego Słownika gwar Małopolski

Referat jest prezentacją koncepcji redakcyjnej opracowywanego obecnie w Pracowni Gwar Małopolskich nowego słownika, obejmu-jącego cały obszar dialektu małopolskiego. Jest on opracowywany na podstawie kartoteki Słownika gwar polskich PAN, amatorskich gwarowych słowników małopolskich, Małego atlasu gwar polskich oraz materiałów zebranych w terenie przez pracowników Zakładu Dialektologii Polskiej PAN. Podobnie jak wcześniejszy Mały słow-nik gwar polskich zawiera wybór wyrazów gwarowych z objaśnie-niem i krótkim tekstem, ilustrującym użycie danego leksemu. W stosunku do dotychczas wydanych słowników odznacza się tym, że każdy artykuł hasłowy prócz lokalizacji w obrębie Małopolski zawiera informację dotyczącą występowania danego słowa w innych dialektach Polski. Jest przeznaczony zarówno dla pracowników naukowych i studentów zajmujących się dialektologią, jak i osób nie mających wykształcenia fi lologicznego a zainteresowanych gwa-rami występującymi w Małopolsce. Ze względu na tych ostatnich zastosowano w Słowniku pisownię ogólnopolską z kilkoma znakami dodatkowymi (a, e kreskowane, u w górnej frakcji).

52

prof. dr hab. Bogusław Wyderka Uniwersytet Opolski,Państwowy Instytut Naukowy Instytut Śląskie-mail: [email protected]

Słownik gwar śląskich – założenia i zmiany

Słownik gwar śląskich jest opracowaniem bazującym na mate-riale gwarowym, gromadzonym od końca lat 50. ubiegłego wieku w Instytucie Śląskim w Opolu. Ze względu na złożony proces roz-wojowy dialektu śląskiego poznanie i opis jego zasobów leksykal-nych ma podstawowe znaczenie dla dogłębnego poznania historii języka polskiego, jak też historii samego dialektu i regionu. Słownik spełnia rolę bazy materiałowej niezbędnej dla prowadzenia badań leksyki polskiej i słowiańskiej, w tym dla prac porównawczych i ety-mologicznych. Wartość poznawcza słownika wychodzi poza lingwi-stykę, interesuje on badaczy różnych dyscyplin naukowych, socjolo-gów, historyków czy etnologów. Słownictwo śląskie jest rezultatem rozwoju różnych tendencji: trwałości pierwiastka słowiańskiego, polskiego, wpływów czeskich i niemieckich w różnych epokach historycznych, rozwoju samodzielnego, a w ostatnim pięćdziesię-cioleciu wpływu polszczyzny ogólnej. Wielowarstwowość źródeł leksyki i jej funkcjonalne zróżnicowanie uwarunkowane różnorod-nością realiów kulturowych, gospodarczych i społecznych poszcze-gólnych subregionów można właściwie zinterpretować, dysponując całościowym opracowaniem leksyki dialektu. Prace nad redakcja SGŚ trwają od 1998 r., dotychczas wydano 13 tomów obejmują-cych hasła na litery A–J. Opracowywane są kolejne tomy w wersji drukowanej i cyfrowej zawierające leksykę na litery K–Ł. Referat zawiera charakterystykę założeń metodologicznych SGŚ i omówie-nie zmiany wynikających z doświadczeń redakcyjnych. Na bazie słownika prowadzone są badania szczegółowe.

Słowiańskie słowniki gwarowe – tradycja i nowatorstwo ...

Documents

Transcript of Słowiańskie słowniki gwarowe – tradycja i nowatorstwo ...