UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKIINSTYTUT FILOLOGII SŁOWIAŃSKIEJ

ZAOCZNE STUDIA LICENCJACKIEROK I, SEMESTR II

Łukasz Tabak

Słowianie w dobie pogaństwa.Pochodzenie,

Bogowie i wierzenia z nimi związane.

Kraków 2003

1. Pochodzenie Słowian

1

Pochodzenie Słowian nie jest do dzisiaj jednoznacznie ustalone. Istnieje kilkawariantów poruszających ten temat. Jednak najbardziej popularną (bynajmniej w Polsce iuznawaną najliczniej przez polskich uczonych) jest teza, że prakolebkę Słowian tworzyłytereny dorzeczy Odry, Wisły i Dniepru. Inni uczeni przesuwają ten teren bardziej nawschód: od dorzecza Wisły po obszary stepowe Ukrainy. Zaznacza się, że przedwykształceniem się ludów słowiańskich istniała grupa prabałto-słowiańska, z którejprawdopodobnie w I tysiącleciu p.n.e. powstała wspólnota prasłowiańska.Prasłowiańszczyzna powstała najprawdopodobniej na podłożu staro europejskim podwpływem już wspomnianej wspólnoty prabałto-słowiańskiej i w kontaktach z sąsiadami:Pragermanami i Celtami. Hipotetyczny zasięg prasłowiańszczyzny w I tysiącleciu p.n.e. iobszary jej przenikania z innymi kulturami obrazuje mapka zamieszczona niżej.

1 – plemiona prasłowiańskie; 2 – pragermańskie; 3 – praceltyckie; 4 – iliro-weneckie; 5 – pratrackie; 6 – prabałtyjskie; 7– praugrofińskie; 8 – strefa przenikania plemion prasłowiańskich i pragermańskich; 9 – prasłowiańskich i praceltyckich;10 – prasłowiańskich i iliro-weneckich; 11 – prasłowiańskich i pratrackich; 12 – prasłowiańskich i prabałtyjskich; 13 –prasłowiańskich i praugrofińskich----- - granica hipotetycznego jądra wspólnoty prabałto-słowiańskiej około 2000 roku p.n.e.

2. Bogowie i wierzenia z nimi związane.W wierzeniach Słowian, podobnie jak w mitologii greckiej, rzymskiej czy jakiejkolwiek

innej ludów indoeuropejskich, zachodzi trójdzielność władzy. Jeżeli brać pod uwagęmitologie porównawczą George’a Dumezila, to trójpodział władzy wśród bogów uSłowian wyglądał następująco: władza prawna i magiczna przypadała w udziale boguStribogowi; władze wojskową sprawował Perun, natomiast płodnością zajmował sięWeles, bądź Wołos (imię w zależności od źródła).

Stribog (Strzybóg) jest jednym z bogów rozdawców bogiem rozdawcą (uznawany teżjako bóg wiatru), utożsamiany i uzupełniający boga Dadźboga, który z kolei uznawany

2

jest za syna Swaroga. Swaróg był bogiem słońca, o czym, jeżeli trzymać się wskazówekUrbańczyka i Jakobsona, świadczy jego imię, pochodzące od irańskiego źródłosłowu„xwar” (czyt. chwar) znaczącego tyle co słońce, brzask. Słońce w wierzeniachsłowiańskich zajmowało szczególne miejsce, ponieważ dzięki niemu jest możliwe życiena ziemi. Na ziemiach polskich wschód słońca czczono obnażeniem głowy i modlitwą,natomiast w południe kłaniano się słońcu. Nie wolno było słońca pokazywać palcem, a wczasie żniw obracać się do niego tyłem. Swaroga uznawano albo za samo słońce albo zajego twórcę i władcę. Swarożyc, syn Swaroga o czym świadczyć ma pochodzenie jego imienia od Swaroga orazkońcówka „-ic”, był bogiem ognia. Słowianie traktowali Swarożyca z ogromną czcią izarazem wielką bojaźnią. Uważano by nie obraźic w jakikolwiek sposób Swarożyca, gdyżten w swoim gniewie mógł zesłać na ludzi pożogę. Dadźbog, jak już wspomniałem, także był uznawany za syna Swaroga. Był uznawany zaboga słońca, ognia i dostatku, jednakże obszar jego kultu, w przeciwieństwie do Swaroga iSwarożyca, ograniczał się do Słowiańszczyzny wschodniej. Swaróg i Swarożyc byliczczeni na obszarze całej Słowiańszczyzny. Funkcje Strzyboga, jako boga rozdawcy i boga wiatru, wbrew pozorom nie wykluczająsię. Jeśli uznać Strzyboga za bóstwo uzupełniające Dadźboga, a Dadźboga za jednegoboga wraz ze Swarożycem, tyle że pod dwoma różnymi imionami, to Strzybóg jakorozdawca i władca wiatru pomaga Dadźbogowi w rozsiewaniu wśród ludzi różnych dóbr iszczęścia, a także wspomaga Swarożyca (jeśli ten jest w gniewie) rozniecać pożar.

Perun uznany przez Dumezila jako bóg wojny jest nim faktycznie, może nie tyle wewłasnej postaci, ile w postaci jednego ze swych towarzyszy. Perun niewątpliwie jestpanem gromu, błyskawicy, o czym świadczy etymologia jego imienia. Rdzeń imienia„per” jest żródłosłowem dla wyrazu „prać” w znaczeniu bić, uderzać. Imię Perunakojarzy się tez jednoznacznie z piorunem. Inna etymologia wskazuje na indoeuropejskirdzeń „querk” dający początek takim pojęciom jak: las, dąb itp., które mają znaczeniemitologiczne. Od rdzenia tego pochodzi słowiański i bałtyjski rdzeń „perk”. U Bałtówbowiem Perun znany był pod imieniem Perkun. Etymologia ta mogłaby też tłumaczyćskąd u Słowian wziął się kult dębu, jako drzewa świętego będącego symbolem Peruna.Słowianie wierzyli także, że miejsca w które uderzył piorun nabierały właściwościmagicznych i leczniczych, spożycie popiołu z takiego miejsca miało dawaćdługowieczność, a gdy człowiek został uderzony przez piorun, uznawano że został ondoceniony przez boga Peruna. Wśród Słowian panował także zwyczaj uderzania siękamykiem w czoło podczas pierwszej wiosennej burzy, w momencie gdy uderzał pierwszypiorun. W połączeniu z wypowiedzeniem formułki „kamena hołowa” miało to dawaćpomyślność i zdrowie w najbliższym roku. Jak już wcześniej wspomniałem, Perunasymbolizował dąb, był mu poświęcony. Słowianie czcili Peruna przy wolno stojącychdębach, bądź w zagajnikach dębowych, gdzie pod najstarszym dębem palił się wiecznyogień, o który dbali kapłani. Zgaśnięcie świętego ognia kapłani przypłacali życiem. Istniejhipoteza, głoszona przez ruch neopogański w Polsce, że św. Wojciech zostałzamordowany przez Prusów, ponieważ dopuścił się zbezczeszczenia zagajnika dębowego.Jednym z atrybutów Peruna jest młot, co wskazuje że jest on także bogiem wojny. Perunniewątpliwie jest jednym z bogów naczelnych. W porównaniu z innymi mitologiamiindoeuropejskimi należy go stawiać na równi z greckim Zeusem i germańskim Thorrem.Bóstwa utożsamiane z Perunem to Świętowit (a nie Światowid jak chcieli romantycy),Rujewit, Jarowit i Jaryło.Świętowit jest bogiem władzy magicznej i prawnej, włada piorunem. Stąd utożsamianie zPerunem. Jego imię składa się z dwóch elementów. Pierwszy „svet” oznacza tego, któryrozporządza pozytywną mocą magiczną. Drugi element „-ovit/-evit/-vit” tłumaczyć należyjako „pan”, ale określał także siłę życia. Zatem imię Świętowit to Pan siły

3

nadprzyrodzonej, a więc pan magii ipiorunów, gdyż Słowianie wyładowaniaatmosferyczne uznawali jako siłą boską owysoce nadprzyrodzonym charakterze.Świętowit to imię czysto słowiańskie, choćśredniowieczni uczeni kościoła twierdzili,że pochodzi ono od św. Wita. OSłowiańskich korzeniach tego imieniaświadczy fakt, że istniały imionasłowiańskie takie jak: Miłowit, Siemowit iinne. Świętowit uznawany jest także jakobóg wojny, o czym świadczyć ma mieczwidoczny na cztero twarzowym posągu zLiczkowiec nad Zbruczem, tzw.„Światowid ze Zbrucza” (rysunek obok).Świętowit w prawej ręce trzyma róg, którykapłanowi służył do sprawowania wróżb. Zrelacji Saksa Gramatyka znany jest obrzędsprawowany wśród Ranów na Rugiizwiązany z tym rogiem, z którego kapłan,nalawszy wcześniej doń wina, mógł wróżyćo urodzaju przyszłego roku. Aby dokonaćwróżby kapłan wpierw dzień wcześniejoczyszczał świątynię, wychodząc z niej za każdym razem gdy chciał zażyć oddechu,ponieważ oddech ludzki mógłby boga obrazić i rozgniewać. Dnia następnego kapłanwyjmował róg z prawicy bóstwa i wróżył o nieurodzaju gdy wina przez rok z rogu ubyło,lub o obfitości gdy wina nie ubyło. Następnie wino z rogu wylewał pod posąg oddając mutym samym cześć. Nalewał wina świeżego, które wypijał, a potem po raz drugi wlewałwino do rogu by już tym razem włożyć róg do ręki boga. Następnie odbywała siękilkudniowa biesiada na której lud spożywał potrawy ofiarne, gdyż wszystko to coofiarowywali bogu było przeznaczone do zjedzenie podczas obrzędu wróżenia. WedługSaksa Gramatyka trzymanie umiaru było w tym czasie wielkim grzechem, natomiastwyraźne nieprzestrzeganie umiaru uchodziło za postawę bogobojną. Oprócz rogu i mieczana posągu widoczny jest też biały koń. Jak pisze Sakso Gramatyk konia tego dosiadaćmógł tylko kapłan, i to niezwykle rzadko, aby koń nie stracił na swej boskiej wartości.Nocami konia dosiadał sam Świętowit i wykorzystywał go w walce ze swoimi wrogami.Świadczyć miał o tym fakt, że każdego dnia rano wyprowadzano konia ze stajniubłoconego, mimo że w nocy nikt go nie dosiadał. Konia tego używano także do wróżeniao pomyślności wyprawy wojennej. Rozstawiano wtedy trzy rzędy włóczni w równych odsiebie odległościach, a następnie kapłan prowadzał konia pomiędzy włóczniami i jeżelikoń za każdym razem zaczynał iść z prawej nogi odczytywano to za dobrą wróżbę,natomiast jeżeli choć raz postąpił najpierw lewą nogą zaniechiwano wyprawy na obceziemie. Jeżeli zaś chodziło o wyprawę morską, trzy razy wróżbę wykonywano i trzy razy zrzędu musiała być pomyślna by wyprawę podjęto. Posąg z Rugii różnił się od posągu zeZbrucza, ponieważ nie przedstawiał on dolnej części. Z formy posągu Świętowita wynika,że był on na pewno bóstwem suwerennym. W posągu ze Zbrucza dostrzec można jeszczeświat zmarłych, którym włada Weles, zwany też Wołosem. Czterogłowy posągŚwiętowita ukazuje jego potęgę i nieograniczony zasięg władzy. Cztery oblicza bogaobrazują cztery żywioły: ogień – woda, ziemia – powietrze. Liczba 4 stanowiła dlaSłowian wyobrażenie równowagi w przyrodzie. Perun i Świętowit, podobnie jak Swaróg iSwarożyc czczeni byli na całym obszarze Słowiańszczyzny. Pozostałe bóstwa tożsame z

4

Perunem czczone były w poszczególnych częściach terytorium zamieszkiwanego przezSłowian. Jednym z nich jest Rujewit. Imię jego znaczy tyle co „Pan Ruii” lub Pan Rugii.Czczony był przez plemię Ranów na Rugii. Posąg obrazujący tego boga miał głowę osiedmiu twarzach oraz osiem mieczy, siedem przywiązanych do pasa, a ósmy trzymany wdłoni. Najprawdopodobniej wśród Ranów był on ważniejszym bogiem niż sam Świętowit.Innymi bogami tożsamymi Perunowi byli: Jarowit i Jaryło. Jarowit uznawany był jako bógwojny, atrybutem jego była złota tarcza symbolizująca słońce i zwycięstwo. Czczonyprzez Słowian połabskich. Jaryło natomiast czczony był na terenach słowiańszczyznywschodniej. Uznawano go za boga wiosny, a co się z tym wiąże płodności, a także byłbogiem miłości. Przedstawiany był jako młodzieniec w białej szacie, trzymający wprawicy ludzką głowę, w lewej ręce kłosy zbóż i dosiadający białego wierzchowca.

Bóg Weles został sklasyfikowany przez G. Dumezila jako bóg płodności natury. Istniejąjednak podstawy, aby twierdzić, że Weles jest także bogiem magii, zaświatów i przysięgi.W umowach bizantyjsko-ruskich zapisane jest pod rokiem 907, że „wszystka Ruś” klniesię na Wołosa (Weles). Jednakże jest wzmianka także o tym, że wojownicy przysięgali naPeruna. Wynika z tego, że część społeczeństwa, która trudniła się rzemiosłem wojennymprzysięgała na boga wojny, natomiast „wszystka Ruś”, którą tworzyć by mieli chłopiprzysięgali na Welesa, stąd myśl że Weles to bóg płodności natury, jako że „wszystkaRuś” to chłopi trudniący się rolnictwem i hodowlą, a także bóg bydła – określenie takiedorzuca Welesowi najstarsza kronika ruska „Powieść doroczna”. Niemniej jednak Welesbył ważnym bogiem, ze względu na to, że prawie zawsze wymieniany był w kronikach wparze z Perunem. Welesa jako pana zaświatów, władcę podziemi przedstawiawspomniany już wcześniej posąg „Światowid ze Zbrucza”. Weles widoczny jest nasamym dole słupa i przedstawiony jako postać podtrzymująca ziemię. Poza tym,wierzono, że Weles mieszka i króluje na bagnie znjdującym się w Nawii, krainiezaświatów. Jako bóg bydła miał wypasać w Nawii dusze ludzkie. Miewykluczone jest, żeWeles to także bóg handlu, muzyki, opikun bardów i poetów. Niewatpliwie Weles byłczczony na obszarze całej słowiańszczyzny, o czym świadczyć mają nazwy własnewywodzące się od imienia tego boga. Bogiem utożsamianym z Welesem był Trzygłów (Triglav). Wieleci czczcili Triglava jakoboga wojny. Wyobrażano go sobie jako boga o trzech głowach skierowanych w różnestrony. Natomist jego trzy pary oczu obejmować miały nieboz, ziemię i krainę zaświatów,czyli Naw.

Słowianie w swym panteonie mieli także bóstwo kobiece – Mokosz. Mokosz (Mokoszalub też Mokusza) zaliczana do bóstw naczelnych była boginią płodności i opikunkąkobiet. Zapewniała urodzaj o powodzenie. Czasami nazywano ją „Matką ZiemiąWilgotną”. Była kojarzona z deszczem, którego opad nazywano „mlekiem Mokoszy”.Wyobrażeniem bogini była piękna kusząca niewiasta.

Oprócz przedstawionych tu pokrótce bogów, Słowianie w swym panteonie mieli takżeszereg bóstw o mniejszym znaczeniu, nierzadko czczonych na poszczególnych obszarachSłowiańszczyzny. Bardzo rozbudowane były także wierzenia w różne demony, duszki irusałki, m.in.: Dola i Niedola (personifikacje ludzkiego losu), Lel i Polel (według MaciejaMiechowity odpowiedniki Kastora i Polluksa), żmij (postać antagonistyczna wobecPeruna), życzliwy duch powietrzny – Chmurnik, czy też Ubożę (duch domowy). Kościółchrześcijański nie mogąc wytępić zabobonów pogańskich niejednokrotnie je zasymilowałuznając za typowo chrześcijańskie.

Bibliografia:

5

• Aleksander Gieysztor – Mitologia Słowiańska – Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe– Warszawa 1982

• taraka.most.org.pl/slow/• republika.pl/slowianie• fronsac.republika.pl/mitologiaslowianska/• „Perkun’s” – czasopismo neopogańskie• „Slavia” nr.2 – artykuł: „Imię boga – Świętowit” – republika.pl/pismorkp/artykul2.htm

6