SKRYPT 40 60 GODZIN 2012 2013 - Uniwersytet Warszawskicamena/lektoraty/materialy/SKRYPT 40... ·...

KKaattaarrzzyynnaa JJaassiinnsskkaa--ZZdduunn

IINNGGVVAA

AATTIINNAA

SSKK RRYYPPTT 4400--6600 ggooddzziinn

2

1. Alfabet łaciński (złoty wiek) w zestawieniu z greckimi wzorami liter

Alfabet łaciński wywodzi się z alfabetu etruskiego i w II wieku p.n.e. składał się z 21 znaków.

Pierwotnie zachodziła drobna różnica: pomiędzy F a H była litera Z. Została ona usunięta w IV

wieku p.n.e. jako zbędna (język łaciński nie ma tego dźwięku) przez cenzora Appiusza Klaudiusza

Caecusa. Na to miejsce wprowadzono literę G, która jest graficznym wariantem litery C. Do

tamtej pory litera C służyła do oddawania zarówno głoski /K/, jak i głoski /G/, natomiast od czasu

reformy C oznaczało wyłącznie głoskę /K/. Zmiana ta spowodowała także ograniczenie

stosowania litery Q, a K prawie zupełnie wyszła z użycia. Litera Y została dodana, a Z ponownie

dodana w I wieku p.n.e. w celu dokładnego oddawania na piśmie wyrazów greckich. W

średniowieczu pojawia się litera W powstała z podwojonego V oznaczającego samogłoskę /U/

(stąd angielska nazwa W - double U). Jednak litera ta jest pierwotnie po prostu ligaturą stosowaną

zamiast sekwencji VV , co oznacza sylabę "wu" - i stąd pochodzi jej polska nazwa. Wreszcie w

połowie XVI wieku litera I , oznaczająca do tej pory zarówno samogłoskę, jak i półsamogłoskę

zostaje rozróżniona na I oraz J. Analogicznego rozróżnienia dokonuje się dla V, litera ta "rozpada

się" na U dla samogłoski oraz V dla półsamogłoski (lub spółgłoski).

Aa Bb Cc Dd Ee Ff Gg Hh Ii Kk Ll Mm

Αα Ββ Γγ ∆δ Εε Γγ Ηη Ιι Κκ Λλ Μµ

Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz

Νν Οο Ππ Ρρ Σσ Ττ Υυ Χχ Υυ Ζζ

LLLLLLLLEEEEEEEECCCCCCCCTTTTTTTTIIIIIIIIOOOOOOOO PPPPPPPPRRRRRRRRIIIIIIIIMMMMMMMMAAAAAAAA

HISTORIA J ĘZYKA, ALFABET ŁACI ŃSKI, AKCENTOWANIE I WYMOWA, PODSTAWOWE WIADOMO ŚCI O FLEKSJI ŁACI ŃSKIEJ

3

2.

W pisowni wielkich liter stosuje się na ogół zasady polskiej ortografii z wyjątkiem

przymiotników urobionych od nazw własnych, które piszemy w łacinie wielką literą (lingua

Latina język łaciński).

3. Podział na sylaby

Podział na sylaby w języku łacińskim przebiega podobnie jak w polskim. Pojedyncza spółgłoska

należy do następnej sylaby: a-mor (miłość), lau-do (chwalę). Jeśli od jakiejś grupy liter nie może

zaczynać się w łacinie wyraz, to przy podziale na sylaby rozdziela się tę grupę liter: ter-ra, nie:

Głoska wymawiamy jak przykład wymowa SAMOGŁOSKI

i - na początku wyrazu przed samogłoską i

między dwiema samogłoskami,

j

iam, iubeo aio,

cuius

jam jubeo ajo

kujus i – w pozostałych

wypadkach i miles miles

DYFTONGI

ae oe

e

praeceps poena

preceps

pena

aë oë

ae oe

aër poëta

aer poeta

SPÓŁGŁOSKI c - przed samogłoską i, y

oraz przed dźwiękiem „e”, (czyli samogł. e i

dyftongami ae i oe)

c

civis Cyrus dicent

coepisse Caesar

ciwis cyrus dicent cepisse cesar

c – w pozostałych wypadkach

k

contendunt vincunt causa dictum nectar

kontendunt winkunt kausa diktum nektar

v w vinum winum x ks Xerxes kserkses th rh

t r

Athenae rhetor

atene retor

ph f philosophus filosofus qu

litera „q” nigdy nie występuje samodzielnie,

zawsze w połączeniu z „u”

kw

quibus Sequani

kwibus sekwani

su jeżeli następuje po nim samogłoska należąca do

tej samej sylaby

sw suavis swawis

su w pozostałych wypadkach su suo suo

ngu ngw lingua lingwa GEMINATY (podwójne takie same spółgłoski)

wymawiamy oba elementy ecclesia nullus

ekklesia nullus

4

te-rra (ziemia); om-nis, nie: o-mnis (każdy). Wyrazy złożone z przyimkami dzieli się według ich

części składowych: ab-i-re nie: a-bi-re (odchodzić), post-e-a nie: po-ste-a (później).

4. Iloczas (długość). Akcentowanie

W łacinie każda z samogłosek może być długa: ā, ē, ō, ū, ī,

lub krótka: ă, ĕ, ŏ, ŭ, ĭ.

Akcent pada na sylabę przedostatnią, jeśli jest ona długa (natūra natura, magīster nauczyciel);

jeśli jest krótka, akcent cofa się na trzecią od końca (con-di-cĭ-o warunek, ma-xĭ-mus największy).

SAMOGŁOSKA STOJĄCA BEZPOŚREDNIO PRZED SAMOGŁOSKĄ

JEST ZAWSZE KRÓTKA

NOTA BENE

5

1. Przeczytaj. Podziel na sylaby. Jakie polskie słowa pochodzą od tych łacińskich?

a) aqua, b) medicus, c) carmen, d) dignĭtas, e) episcŏpus, f) familia, g) quinta essentia, h) historia, i)

ludus, k) Kalendae, l) flos, m) maiestas, n) nummus, o) opus, p) pagĭna, q) universus, r) ratio, s)

sanguis, t) terra, u) urbs, v) verbum, x) xenophobia, z) avis, α) argentum, β) prohibeo, γ) gloria,

δ) domĭnus, ε) exemplar, ζ) pars, η) labor, θ) thermae, ι) ruber, κ) Karthago, λ) lingua, µ) manus,

ν) nihil, ξ) Xerxes, ο) odor, π) pauper, ρ) lignum, σ) sedes, τ) templum, υ) ypsilon,

ϕ) philosophia, χ) noster, ψ) psalmus, ω) officium, א) aurum, ב) bis, ג) gravis, ד) poena, ה) hostia,

(ס ,nomen (נ ,manuscriptum (מ ,lucrum (ל ,ovum (כ ,ira (י ,thesaurus (ט ,charta (ח ,zuppa (ז ,vita (ו

sol, ע ) eiacŭlor, פ) persona, צ) crimen, ק) abstineo, ר) rhetor, ש) signum, ת) tabernacŭlum

2. Podziel na sylaby. Zaznacz sylabę akcentowaną.

a) video (widzę) b) extemporanea (improwizowana) c) viduus (wdowiec) d) versutilŏquus (chytry) e) nominatio (wniosek) f) facio (robię) g) compressio (ściśnięcie)

h) coërceo (otaczam) i) coaequalis (rówieśnik) j) quietus (spokój) k) paenitentia (skrucha) l) creatrix (matka) m) puella (dziewczyna)

3. Jakie polskie terminy komputerowe pochodzą (przez język angielski) ze słów łacińskich?

a) delere b) inserere c) porta d) intrare e) computare f) com-primere,3,-pressi,-pressum g) servire h) clavis i) discus j) demonstrare k) spatio l) partior m) fragmentum n) bonus

4. Pamiętając, że litery: z, y, th, rh, ph występują tylko w wyrazach pochodzenia greckiego, oraz że głoskom i połączeniom polskim odpowiadają poniżej przedstawione głoski łacińskie, napisz po łacinie podane niżej wyrazy. Jeśli łacińskie słowo ma inną końcówkę - podano ją w nawiasach kwadratowych.

polskie łacińskie polskie łacińskie

j e w k z

i e, ae, oe

v c s

ks sw kw cj sz

x su qu ti s

Kwintylian[us] Werres kol[l]okwium Erazm[us] Liwiusz skryba Jowisz Cezar lektor Owidiusz filozof[us] relikwie Seneka rytm[us] akwa (woda) Marcjalis kodeks judeks (sędzia) Horacjusz kontra lingwa (język)

6

CZĘŚCI MOWY

główne części mowy szczegółowe części mowy przykład odmienia się przez

polski łacina polski łacina polski łacina rzeczownik substantivum pan dominus przypadki, liczby

przymiotnik adiectivum jasny clarus

przypadki, liczby zaimkowy pronominale żaden nullus

przysłówek adverbium jasno clare —

liczebnik numerale

główny cardinale dziesięć decem — (z wyjątkami) porządkowy ordinale dziesiąty decimus przypadki podziałowy distributivum po dziesięć deni — (z wyjątkami) przysłówkowy adverbium

numerale dziesięć razy decies —

zaimek pronomen

osobowy personale ja ego przypadki, liczby zwrotny reflexivum się (jego) se przypadki, liczby dzierżawczy possessivum mój meus przypadki, liczby wskazujący demonstrativum ten hic przypadki, liczby względny relativum który qui przypadki, liczby nieokreślony indefinitum ktoś aliquis przypadki, liczby

czasownik verbum kocham amo osoby, czasy, strony imiesłów participium kochający amans przypadki, liczby

FLEKSJA JĘZYKA ŁACI ŃSKIEGO (ZARYS)

I. DEKLINACJA (odmiana NOMINA) – odmiana przez przypadki i liczby (5 deklinacji)

1. rzeczownik (substantivum)

2. przymiotnik (adiectivum)

3. liczebnik (numerale)

4. zaimek (pronomen)

5. imiesłów (participium)

W odmianie NOMINA występują

1. PRZYPADKI (CASUS)

2. LICZBY (NUMERI)

3. RODZAJE (GENERA) masculinum m (męski) femininum f (żeński) neutrum n (nijaki)

zaimek pytajny

1 NOMINATIVUS (Nom.) Mian ownik Quis? Quid? Kto? Co?

2 GENETIVUS (Gen.) Dopełniacz Cuius? Kogo? Czego?

3 DATIVUS (Dat.) Celownik Cui? Komu? Czemu?

4 ACCUSATIVUS (Acc.) Biernik Quem? Quid? Kogo? Co?

5 ABLATIVUS (Abl.) Narzędnik + Miejscownik Quo? Kim? Czym?

6 VOCATIVUS (Voc.) Wołacz — —

singularis (sg.) pojedyncza pluralis (pl.) mnoga

7

II. KONIUGACJA (odmiana VERBA) – odmiana przez osoby, liczby, tryby, czasy, strony (4 koniugacje)

1. czasownik

W odmianie VERBA występują 1. OSOBY (PERSONAE): 1os., 2os., 3os. 2. LICZBY (NUMERI): singularis (sg.) pojedyncza pluralis (pl.) mnoga 3. TRYBY (MODI) a. indicativus tryb oznajmujący (orzekający), np. mówią, siedział, będziesz b. imperativus tryb rozkazujący, np. mów! siedźcie! niech będzie! c. coniunctivus tryb łączący 4. CZASY (TEMPORA) a. praesens teraźniejszy, np. robi b. imperfectum przeszły niedokonany, np. robił c. futurum primum przyszły prosty, np. zrobi, będzie robił d. perfectum przeszły dokonany, np. zrobił e. plusquamperfectum zaprzeszły, np. zrobił był f. futurum exactum przyszły uprzedni, np. będzie robił 5. STRONY (GENERA VERBI): activum (act.) czynna passivum (pass.) bierna

FUNKCJE PRZYPADKÓW W ZDANIU ŁACI ŃSKIM

NOMINATIVUS PODMIOT, ORZECZNIK (w orzeczeniu imienn ym) Marcus amat. Marcus est puer.

GENETIVUS PRZYDAWKA DOPEŁNIACZOWA Mater Marci.

DATIVUS DOPEŁNIENIE DALSZE Marco aquam do.

ACCUSATIVUS DOPEŁNIENIE BLI ŻSZE Marcum amo.

ABLATIVUS OKOLICZNIK Marcus hieme habitat in villa .

PRAWIDŁO DOTYCZ ĄCE RODZAJU niektórych rzeczowników

Miesiące, wiatry, rzeki, ludy

za mężczyzn uchodziły wprzódy.

A drzewa, kraje, wyspy, miasta,

te rodzaj miały jak niewiasta.

8

SZYK ZDANIA ŁACI ŃSKIEGO

Łacina jest językiem posiadającym pełną fleksję, dlatego szyk zdania, podobnie jak w

języku polskim, a odmiennie np. od angielskiego, nie musi być ściśle określony; zmiana szyku nie

musi powodować zmiany lub utraty sensu. Za najbardziej naturalny szyk uważa się jednak w

łacinie szyk następujący:

Matka dobra synowi swojemu wodę zimną codziennie daje.

Mater bona filio suo aquam frigidam cotidie dat.

rzeczownik przymiotnik rzeczownik zaimek rzeczownik przymiotnik czasownik

podmiot przydawka dop. dalsze przydawka dop. bliższe przydawka okolicznik orzeczenie

grupa podmiotu dopełnienie dalsze dopełnienie bliższe okolicznik orzeczenie

grupa podmiotu grupa orzeczenia

1. grupa podmiotu przed grupą orzeczenia (tak samo jak w języku polskim)

a. orzeczenie na końcu zdania (inaczej niż w języku polskim)

2. rzeczownik przed przymiotnikiem (odwrotnie niż w języku polskim)

3. chętnie stosowany jest szyk przymiotnik – przyimek – rzeczownik, np.:

wielu w książkach (multis in libris) zamiast w wielu książkach (in multis libris)

1. Podaj odpowiednie formy.

Nominativus pluralis od wojsko - ..............................................................

Accusativus singularis od słowo - ........................................................................

Genetivus singularis od żołnierz - ..............................................................

Ablativus pluralis od pan - ...........................................................................

Dativus pluralis od książka - ..............................................................

Ablativus singularis od życie - ............................................................................

Genetivus pluralis od pisarz - ..............................................................

Accusativus pluralis od okręt - ...........................................................................

Vocativus singularis od sławny - ..............................................................

Dativus singularis od siła - ............................................................................

Ablativus singularis od wojna - ..............................................................

Accusativus pluralis od lud - ............................................................................

Nominativus singularis od spodnie - ............................................................

Genetivus pluralis od piękny - ............................................................................

Accusativus singularis od pies - .............................................................

Vocativus pluralis od syn - .............................................................................

GALLIA EST OMNIS DIVISA IN PARTES TRES

9

O PRZYNALE ŻNOŚCI DO DEKLINACJI DECYDUJE KO ŃCÓWKA

GENETIWU SINGULARIS

DEKLINACJA I

Genetivus singularis –ae

I II III IV V

-ae -i -is -us -ei

masculinum femininum neutrum

Do pierwszej deklinacji należą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju żeńskiego,

zakończone w Nominativie singularis (mianowniku liczby pojedynczej) na -a, w Genetiwie

singularis (dopełniaczu liczby pojedynczej) na –ae. Np.: porta,portae (brama),

anima,animae (dusza).

W łacinie, podobnie jak w języku polskim, pojawiają się rzeczowniki rodzaju

męskiego zakończone na -a (jak poeta, wojewoda, mężczyzna). Odmieniają się one według

deklinacji pierwszej, pamiętać jednak należy, że PRZYMIOTNIKI JE OKREŚLAJĄCE BĘDĄ W

RODZAJU MĘSKIM. Rzeczowniki rodzaju męskiego deklinacji I to między innymi:

advena,ae m przybysz agricola,ae m rolnik

auriga,ae m woźnica Belga,ae m Belg

evangelista,ae m autor ewangelii incola,ae m mieszkaniec

nauta,ae m żeglarz Persa,ae m Pers

poeta,ae m poeta pirata,ae m pirat

scriba,ae m pisarz Scytha,ae m Scyta

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO SESESESECVNDACVNDACVNDACVNDA

I DEKLINACJA, CZASOWNIK SUM,ESSE, DATIVUS POSSESSIVUS

WWYYJJĄĄTTKK II

10

KOŃCÓWKI DEKLINACJI I

sg. pl.

Nom. -a -ae

Gen. -ae -arum

Dat. -ae -is

Acc. -am -as

Abl. -ā -is

Voc. -a -ae

ODMIANA RZECZOWNIKA Z PRZYMIOTNIKIEM

poena iusta – sprawiedliwa kara

CASUS (PRZYPADEK) SINGULARIS (L. POJ.) PLURALIS (L. MN.)

NOMINATIVUS Quis? Quid? poena iusta sprawiedliwa kara poenae iustae sprawiedliwe kary

GENETIVUS Cuius? poenae iustae sprawiedliwej kary poenarumiustarumsprawiedliwych kar

DATIVUS Cui? poenae iustae sprawiedliwej karze poenis iustis sprawiedliwym karom

ACCUSATIVUS Quem? Quid? poenam iustamsprawiedliwą karę poenas iustas sprawiedliwe kary

ABLATIVUS Quo? poenā iustā prawiedliwą karą poenis iustis sprawiedliwymi karami

VOCATIVUS poena iusta! sprawiedliwa karo! poenae iustae! sprawiedliwe kary!

SUM, ESSE JESTEM, BYĆ

INDICATIVUS PRAESENTIS IMPERATIVUS PRAESENTIS

TRYB ORZEKAJĄCY CZASU TERAŹNIEJSZEGO TRYB ROZKAZUJĄCY CZASU TERAŹNIEJSZEGO

singularis pluralis singularis pluralis

1 sum jestem sumus jesteśmy - -

2 es jesteś estis jesteście es! bądź! este! bądźcie!

3 est jest sunt są - -

infinitivus praesentis: esse być

11

ORZECZENIE IMIENNE

składa się z ŁĄCZNIKA (czasownik być w dowolnym czasie) i ORZECZNIKA

(rzeczownik, przymiotnik, przysłówek, zaimek, imiesłów, liczebnik).

ORZECZNIK w łacinie jest zawsze w NOMINATIWIE: Puellae AMICAE sunt.

w języku polskim w Narzędniku : Dziewczynki są PRZYJACIÓŁKAMI.

ATIVUS POSSESSIVUS (posiadania)

Dativus w połączeniu z czasownikiem esse wyraża stan posiadania.

Przy tłumaczeniu na polski rzeczownik w datiwie staje się podmiotem

(mianownik), a orzeczenie (czasownik esse) tłumaczy się przez odpowiednią formę

polskiego czasownika mieć.

W ZDANIU ŁACIŃSKIM:

1. TEN, KTO POSIADA JEST W DATIWIE Puellis (dziewczynom)

2. TO, CO KTOŚ POSIADA, JEST W NOMINATIWIE amica (przyjaciółka)

3. czasownik esse musi zgadzać się z łacińskim podmiotem (nominatiwem) est

(jest)

SPOSÓB TŁUMACZENIA DATIWU POSSESSIWU

Puellis multae amicae sunt (Dziewczynom liczne przyjaciółki są) = Dziewczyny mają

liczne przyjaciółki

Italiae insulae sunt (Italii wyspy są) = Italia ma wyspy

Dominae serva pigra est (Pani niewolnica leniwa jest) = Pani ma leniwą niewolnicę

1. Przetłumacz na język polski. Wskaż orzeczenie.

De Europa antiqua

In Europa antiqua multae diversae terrae sunt. Magnae et clarae terrae Europae antiquae

sunt Graecia et Italia. Aliae terrae Europae antiquae sunt Bohemia, Britannia, Germania,

Hispania. In Graecia Athenae sunt, in Italia - Roma, in Bohemia Praga est. Graeciae et Italiae

multae magnae parvaeque insulae sunt, ut Sicilia, Sardinia, Salamina. Salamina insula pugnā

cum Persis clara est. Sicilia insula Aetnā clara est. Quo autem Sardinia clara est? Sardiniae

multae et pulchrae actae harenosae sunt. Incolae insularum saepe nautae aut piratae sunt,

incolae terrarum internarum saepe agricolae sunt. In Graecia et in Italia permultae statuae

dearum antiquarum sunt, ut statua Minervae, sapientiae deae, cum noctua et hasta, statua

D

12

Dianae, silvarum deae, cum cerva. Noctua enim Minervae, cerva Dianae dicata est. Linguae in

singulis terris nunc diversae sunt, sed lingua Latina multarum linguarum contemporanearum

quasi avia est.

2. Przetłumacz. Z jakim przypadkiem łączą się pogrubione przyimki?

a. Lingua Latina

b. Historia magistra vitae est (Cicero)

c. Ad Kalendas Graecas (Suetonius)

d. Ad vitam aeternam

e. Ad operam

f. Aqua fons vitae est

g. In memoriam

h. Ex gratia

i. Ex undis divitiae (napis na ratuszu w Gdańsku)

j. Pro patria

k. Gloria patriae

l. Contra naturam

m. Hannibal ante portas. (Livius; Cicero)

n. Domina nostra

3 . Przetłumacz zdania.

a. Dianae cerva est ……………………………………………………………………..

b. Discipulis magistra nova est …………………………………………………………

c. Deis multae arae sunt …………………………………………………………………

d. Romae viae longae sunt ..............................................................................................

e. Europae terrae multae sunt ..........................................................................................

f. Amicae nostrae forma pulchra est ...............................................................................

g. Varsaviae historia longa est .........................................................................................

h. Graeciae permultae insulae sunt ..................................................................................

4. Co oznaczają poniższe zwroty i wyrażenia. W jakich dziedzinach mają

zastosowanie?

a. terra incognita

b. licentia poetica

c. pro forma

d. tabula rasa

e. in memoriam

f. passim

g. alma mater

h. ex cathedra

i. in (propria) persona

j. viā

13

Jak można napisać po łacinie np. przyjaciółka i córka? Słówko i w łacinie.

1. ET: amica ET filia (i)

2. –QUE: amica filiaQUE (i)

3. AC: amica AC filia (i, i jeszcze)

4. ATQUE: amica ATQUE filia (i, a także)

5. NECNON: amica NECNON filia

(i, a także, a ponadto)

PLURALIA TANTUM (tylko liczba mnoga)

Plurale tantum to rzeczownik, który gramatycznie posiada tylko liczbę mnogą,

ale tłumaczymy go często na polski w liczbie pojedynczej. Np. nożyczki, spodnie itp.

tenebrae,arum – ciemność divitiae,arum – bogactwo scalae,arum – schody, drabina Athenae,arum – Ateny Thebae,arum – Teby

NOTA BENE

14

acta,ae,ae f – wybrzeże, plaża ad (acc.) – ku, do Aetna,ae f – Etna agricola,ae m – rolnik alia,ae – inna amica,ae f – przyjaciółka ante (acc.) – przed antiqua,ae – starożytna aqua,ae f – woda ara,ae f – ołtarz Athenae,arum f – Ateny aula,ae f – dwór autem – zaś avia,ae f - babka Bohemia,ae f – Czechy Britannia,ae f – Brytania cerva,ae f – łania clara,ae – sławna, jasna contemporanea,ae – współczesna contra (acc.) – przeciw, wbrew Cracovia,ae – Kraków cum (abl.) – z de (abl.) – o, z dea,ae f – bogini Diana,ae,ae f – Diana (Artemida) dicata,ae – poświęcona discipula,ae f – uczennica diversa,ae – różna divitiae,arum f – bogactwo domina,ae f – pani enim – bowiem epistula,ae f – list et – i Europa,ae f – Europa ex (abl. ) – z (skądś) femina,ae f – kobieta filia,ae f – córka fons – źródło forma,ae f – kształt, figura Germania,ae f – Germania, Niemcy Graeca,ae – grecka Graecia,ae f – Grecja gratia,ae f – łaska, wdzięczność Hannibal – Hanibal harenosa,ae – piaszczysta hasta,ae f – włócznia Hispania,ae f – Hiszpania historia,ae f – dzieje, historia humana – ludzka in (abl.) – w in (acc.) – ku, do incola,ae m – mieszkaniec

insula,ae f – wyspa interna,ae – wewnętrzna Italia,ae f – Italia Kalendae,arum – Kalendy lingua,ae f – język longa,ae f – długa magistra,ae f – nauczycielka, mistrzyni magna,ae – duża, wielka mala – zła memoria,ae f – pamięć, pamiątka Minerva,ae f – Minerwa (Atena) multa,ae – liczna nauta,ae m – żeglarz noctua,ae f – sowa nostra,ae – nasza nova,ae – nowa nunc – teraz opera,ae f – dzieło parva,ae – mała patria,ae f – ojczyzna permulta,ae – bardzo liczna Persa,ae m – Pers pirata,ae m – pirat Polonia,ae – Polska porta,ae f – brama, drzwi Praga,ae f – Praga prima,ae – pierwsza pro (abl.) – za, w obronie pugna,ae f – bitwa pulchra,ae – piękna quasi – jakby quo – kim? czym?; dokąd regia,ae – królewska Roma,ae f – Rzym saepe – często Salamina,ae f – Salamina Sardinia,ae f – Sardynia scalae,arum f – schody, drabina sed – lecz, ale Sicilia,ae f – Sycylia silva,ae f – las singula,ae – poszczególna statua,ae f – posąg sum,esse – jestem tenebrae,arum f – ciemność terra,ae f – ziemia, kraj Thebae,arum f – Teby unda,ae f – fala ut – jak, kiedy, aby Varsavia,ae f – Warszawa via,ae f – droga, ulica vita,ae f – życie

Ad Kalendas Graecas Aby do pierwszego

15

DEKLINACJA II

Genetivus singularis –i

I II III IV V

-ae -i -is -us -ei


Do drugiej deklinacji należą rzeczowniki i przymiotniki rodzaju m ęskiego

(zakończone w Nominatiwie singularis na –us lub –er) oraz nijakiego (zakończone w

Nominatiwie singularis na -um). Wszystkie rzeczowniki i przymiotniki tej deklinacji w

Genetiwie singularis kończą się na -i.

KOŃCÓWKI DEKLINACJI II

sg. pl.

m n m n

Nom. -us -er -um -i -a

Gen. -i -orum

Dat. -o -is

Acc. -um =Nom.sg. -os =Nom.pl.

Abl. -o -is

Voc. -e =Nom. sg. =Nom.sg. =Nom.pl. =Nom.pl.

Wszystkie NEUTRA

1. mają w ACCUSATIWIE i VOCATIWIE własny mianownik (w obr ębie danej liczby).

2. mają NOMINATIVUS, ACCUSATIVUS, VOCATIVUS PLURALIS zakończony na -a

1. rzeczownik filius (syn), zaimek meus 3 oraz imiona własne zakończone na - ius mają

vocativus sg. na -i: filius,i - voc.: fili!; meus – voc. mi!; Publius,i – voc. Publi!

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO TERTIATERTIATERTIATERTIA

II DEKLINACJA, PRZYMIOTNIKI DEKLINACJI I/II

WWYYJJĄĄTTKK II

NOTA BENE

16

ODMIANA RZECZOWNIKA II DEKLINACJI

singularis

masculinum neutrum

-us -er -um

N. domin-us pan puer chłopiec magister nauczyciel iudici-um sąd

G. domin-i puer-i magistr-i iudici-i

D. domin-o puer-o magistr-o iudici-o

Acc. domin-um puer-um magistr-um iudici-um = nom. sg.

Ab. domin-o puer-o magistr-o iudici-o

V. domin-e pu-er magist-er iudici-um = nom. sg.

pluralis

N. domin-i panowie puer-i chłopcy magistr-i nauczyciele iudici-a sądy

G. domin-orum puer-orum magistr-orum iudici-orum

D. domin-is puer-is magistr-is iudici-is

Acc. domin-os puer-os magistr-os iudici-a = nom.pl.

Ab. domin-is puer-is magistr-is iudici-is

V. domin-i puer-i magistr-i iudici-a = nom.pl.

pueri Romani dzieci Romana

vir,viri – m ąż, mężczyzna, człowiek, wojownik CASUS (PRZYPADEK) SINGULARIS (L. POJ.) PLURALIS (L. MN.)

NOMINATIVUS Quis? Quid? vir mąż vir-i mężowie

GENETIVUS Cuius? vir-i męża vir-orum mężów

DATIVUS Cui? vir-o mężowi vir-is mężom

ACCUSATIVUS Quem? Quid? vir-um męża vir-os mężów

ABLATIVUS Quo? vir-o mężem / o mężu vir-is mężami / o mężach

VOCATIVUS — vir! mężu! vir-i! mężowie!

Jak puer odmieniają się rzeczowniki: vesper, vesperi (wieczór); socer, soceri (teść); gener, generi (zięć) Pozostałe rzeczowniki na –er odmieniają się jak magister.

17

PRZYMIOTNIKI I i II deklinacji

Według deklinacji I i II odmieniają się przymiotniki zakończone w mianowniku rodzaju:

1. męskiego na –us (bonus), żeńskiego na –a (bona), nijakiego na –um (bonum).

Rodzaj męski i nijaki odmieniamy według deklinacji II (jak dominus i

templum), rodzaj żeński według deklinacji I (jak epistula). Przymiotników

tych w słowniku szukamy pod formą Nominatiwu rodzaju męskiego. W

skrócie zapisywane są w postaci bonus 3, gdzie 3 oznacza trzy zakończenia (-

us, -a, -um) lub w postaci bonus,a,um.

2. męskiego na –er (miser, pulcher), żeńskiego na –era/-ra (misera, pulchra),

nijakiego na –rum (miserum, pulchrum). Rodzaj męski i nijaki odmieniamy

według deklinacji II (jak puer lub magister i templum), rodzaj żeński według

deklinacji I (jak epistula). Przymiotników tych w słowniku szukamy pod

formą Nominatiwu rodzaju męskiego. W skrócie zapisywane są w postaci

miser, era, erum (pulcher, chra, chrum).


II I II

ODMIANA WYJĄTKÓW z PRZYMIOTNIKAMI

deklinacja I (rzecz.) + deklinacja II (przym.) deklinacja II (rzecz.) + deklinacja I (przym.) incola,ae m clarus 3 (sławny mieszkaniec) pinus,i f montanus 3 (sosna górska) singularis pluralis singularis pluralis N incola clarus incolae clari pinus montana pini montanae G incolae clari incolarum clarorum pini montanae pinorum montanarum D incolae claro incolis claris pino montanae pinis montanis Ac incolam clarum incolas claros pinum montanam pinos montanas Ab incolā claro incolis claris pino montanā pinis montanis V incola clare incolae clari pine montana pini montanae

18

ODMIANA PRZYMIOTNIKÓW I/II DEKLINACJI

altus 3 (-us, -a, -um) = wysoki, głęboki

singularis pluralis

II (m) I (f) II (n) II (m) I (f) II (n)

N alt-us alt-a alt-um alt-i alt-ae alt-a

G alt-i alt-ae alt-i alt-orum alt-arum alt-orum

D alt-o alt-ae alt-o alt-is alt-is alt-is

Acc alt-um alt-am alt-um alt-os alt-as alt-a

Abl alt-o alt-a alt-o alt-is alt-is alt-is

V alt-e alt-a alt-um alt-i alt-ae alt-a

miser,era,erum = nieszczęśliwy, biedny

N mis-er miser-a miser-um miser-i miser-ae miser-a

G miser-i miser-ae miser-i miser-orum miser-arum miser-orum

D miser-o miser-ae miser-o miser-is miser-is miser-is

Acc miser-um miser-am miser-um miser-os miser-as miser-a

Abl miser-o miser-a miser-o miser-is miser-is miser-is

V mis-er miser-a miser-um miser-i miser-ae miser-a

1. Do podanych wyrazów dobierz po jednym (najlepiej je określającym) przymiotniku z listy poniżej w odpowiednim rodzaju, przypadku i liczbie. Każdego przymiotnika użyj tylko raz. Przetłumacz wyrażenia.

adversarius elephantum poetarum amicitiam exemplo portis amicos feminae pulchrae puellas anno horā Roma aurum iudicii rosam bella liberis scalae capillorum liberorum silvam consiliis lignum sociorum coronae lucri templa corvi medicos veto discipule mendicum via Domina oculis patri ā dona oppida pecuniae

19

2. Określ przypadek. Zamień na przeciwną liczbę. Przetłumacz.

a. domine e. viris i. fili

b. agnus f. vesperi j. dei

c. magistri g. agrorum k. amicum

d. fumo h. filios l. officia

3. Dopisz odpowiednik z pierwszej deklinacji (na zasadzie pan – pani).

a. dominus b. filius c. servus d. deus e. magisterf. amicusg. Romanush. Polonusi. agnus j. puer

4. Przetłumacz na język polski.

Incolae Germaniae antiquae feri et bellicosi sunt. In Germania silvae magnae, in

silvis autem bestiae ferae sunt. Viris Germanorum figura magna capillique longi et flavi sunt.

Feminae pulchrae et probae, liberi autem Germanorum robusti et impigri sunt. Oppida

Germanis antiquis non sunt - domicilia tantum in silvis altis. Gladii et scuta et hastae arma

virorum liberorum sunt. Membra virorum Germanorum magna et robusta, animi autem duri et

asperi sunt. In Graecia multi nautae sunt. Nautae Graecorum stellarum periti sunt. Persae et

Scythae viri bellicosi sunt. Aegyptus frugifera est, Delus autem templo Dianae clara. Graecis et

Romanis multae deae et dei sunt. In numero deorum Neptunus, Bacchus et Mercurius, in

numero dearum Minerva et Diana sunt. Neptunus, filius Saturni, dominus aquarum est. Neptuni

donum equi sunt. Bacchi donum vinum est. Litterae et numeri sunt donum Mercurii. Mercurius

nuntius deorum est. Minerva dea sapientiae, Diana dea silvarum est. Minervae hasta, Dianae

sagittae sunt, nam Minerva non solum dea sapientiae, sed etiam belli dea est. Incolis Athenarum

statua Minervae causa gloriae est. Statua Minervae aurea est.

aeternus 3 wieczny laetus 3 wesoły novus 3 nowy albus 3 biały latus 3 szeroki nullus 3 żaden altus 3 wysoki, głęboki liber,era,erum wolny opulentus 3 bogaty arduus 3 stromy longus 3 długi parvus 3 mały aureus 3 złoty maestus 3 smutny peritus 3 (+ gen.) doświadczony bonus 3 dobry magnus 3 duży pulcher, chra,chrum piękny carus 3 drogi malus 3 zły purus 3 czysty clarus 3 jasny, sławny meus 3 mój Romanus 3 rzymski clausus 3 zamknięty miser, era, erum biedny sanctus 3 święty dignus 3 godny multi,ae,a liczni serus 3 późny durus 3 twardy mutuus 3 wzajemny stultus 3 głupi futurus 3 przyszły niger, gra, grum czarny tener,era,erum młody iustus 3 sprawiedliwy noster, tra, trum nasz verus 3 prawdziwy

20

5. Przetłumacz tekst.

Quintus in iudicium properat

Quintus cum patrono in iudicium properat. Fabius Quintum videt et interrogat: „Quo

properas, Quinte?” Quintus respondet: “In iudicium vadimus, nam vir, qui prope casam meam

habitat, me accusat. E piro, quae in horto eius crescit, poma in meum hortum cadunt et ego pira

colligo. Vicinus mihi dicit: ‘Pira mea sunt. Ego hortum possideo, in quo pirus crescit. Non

potes colligere poma, quae e piro cadunt, nam pirus mea est’.” Fabius Quinto dicit: “Timere

non debes, Quinte, pira tua sunt, nam in tuum hortum cadunt.”

6. Przetłumacz.

a. ab ovo usque ad mala

b. per aspera ad astra

c. horrida bella

d. bellum mortiferum

e. A.D. = Anno Domini

f. anno ante Christum natum

g. digitus Dei

h. Agnus Dei

k. Dei gratiā

i. Deo gratias

j. Cena Domini

k. Annum novum faustum opto (życzę).

l. Curriculum vitae (CV)

m. In principio creavit (stworzył) Deus caelum et terram.

n. Arma virumque cano (opiewam).

o. Oculus domini saginat (tuczy) equum.

p. Amicus verus rara avis (ptak).

q. Tenebrae Aegypti.

r. Quot caelum stellas, tot habet tua Roma puellas.

s. Sicut lilium inter spinas, sic amica mea inter filias, sicut malum inter ligna silvarum sic

dilectus meus inter filios.

21

7. Do podanych słówek dobierz przymiotnik w odpowiednim rodzaju i przypadku.

Przetłumacz.

a. dominus___________________(bonus )

b. femina __________(pulcher,chra,chrum)

c. incola _____________________(clarus 3)

d. insula ____________________(parvus 3)

e. vir _____________________(Romanus 3)

f. amici ______________________(verus 3)

g. amicae ____________________(malus 3)

h. h. portas ___________________(magnus 3)

i. scribam __________________(peritus 3)

j. ex oppido ____________(vester,tra,trum)

k. in oppidum __________________(tuus 3)

l. verbum ________________(longus 3)

m. liberorum ____________(noster,tra,trum)

PRZYIMKI

PRZYIMKI ł ączą się tylko z dwoma przypadkami na

A: accusatiwem i ablatiwem

ACCUSATIVUS ABLATIVUS

ad (acc.) = do, na, ku, dla a (ab) (abl.) = od, przez (o wykonawcy czynności)

ante (acc.) = przed cum (abl.) = z (kimś, czymś)

apud (acc.) = u, pod de (abl.) = o

contra (acc.) = przeciw ex (e) (abl.) = z (skądś)

in (acc.) = do, ku in (abl.) = w

inter (acc.) = między, pomiędzy, pośród prae (abl.) = przed, nad

per (acc.) = przez (o przestrzeni, czasie)

post (acc.) = po

pro (abl.) = dla, w obronie, za

sine (abl.) = bez

secundum (acc.)= według, zgodnie z

Przydatne SŁÓWKA NIEODMIENNE (spójniki, przysłówki)

aut albo etiam także sicut tak jak

autem zaś, jednak nam bowiem tamen jednak

cum kiedy quia ponieważ tantum tylko

cur dlaczego quoque także tot…quot tyle…ile

ecce oto saepe często unā razem

enim bowiem sed lecz, ale vero jednak

ergo więc sic tak

NOTA BENE

22

8. Napisz po łacinie:

a. z przyjacielem:

b. na wyspy:

c. w ojczyźnie:

d. w życiu:

e. na wojnie:

f. o świątyni:

g. między mężami:

h. u Rzyminan:

i. przed wojną:

j. spośród uczniów:

k. z mądrością:

l. przeciw bogu:

m. ku niebu:

n. od początku:

o. o książce:

p. przez chłopca:

q. według Marka:

r. z ziem:

s. z dziewczętami:

t. na sąd:

u. w liczbie:

v. przed bramami:

x. do lasu:

y. w miejscu:

9. Przetłumacz wyrażenia. W jakich dzidzinach są stosowane?

a. arbiter elegantiarum

b. pro publico bono

c. de facto

d. ex officio

e. ex aequo

f. ex libris

g. in vitro

h. sine ira et studio

i. deus ex machina

23

BUDOWA ZDANIA

I. Grupa podmiotu

1. PODMIOT jest to część zdania, która odpowiada na pytanie kto? co?

Najczęściej jako podmiot występuje rzeczownik lub zaimek, rzadziej

liczebnik, imiesłów. W języku polskim podmiot stoi w mianowniku, a

jako tzw. podmiot logiczny może występować w dopełniaczu np. kilku

chłopców idzie do szkoły; Marka nie ma w szkole.

W łacinie PODMIOT jest z a w s z e w NOMINATIWIE (Mianowniku)

Rolnik pracuje. Agricola laborat.

mianownik nominativus

Marka nie ma. Marcus abest.

dopełniacz nominativus

2. PRZYDAWKA to okre ślenie rzeczownika. Najczęściej w tej funkcji

występuje przymiotnik lub inny rzeczownik, rzadziej liczebnik porządkowy,

zaimek dzierżawczy, imiesłów.

a. Przydawka PRZYMIOTNA (przymiotnik, liczebnik porz ądkowy,

zaimek, dzierżawczy, imiesłów) tworzy z określanym rzeczownikiem

związek zgody. Np.: Ojcowskie pole (Ager patrius). Podlega wszelkim

przemianom, którym podlega podmiot.

b. Przydawka RZECZOWNA (DOPEŁNIACZOWA) (rzeczownik)

występuje w dopełniaczu (genetivus). Nie podlega żadnym

przemianom. Np. Pole ojca (Ager patris)

II. Grupa orzeczenia

1. ORZECZENIE jest to część zdania, która odpowiada na pytanie: co robi

podmiot? co się dzieje z podmiotem? Orzeczenie zgadza się z podmiotem w

liczbie, osobie i rodzaju (związek zgody). Odmienia się przez czasy, tryby,

strony, osoby, liczby. Może mieć aspekt dokonany lub niedokonany, stronę

czynną lub bierną.

2. DOPEŁNIENIE jest to część zdania, która uzupełnia treściowo czasownik

i odpowiada na pytania przypadków zależnych (czyj? komu? kogo? itd.)

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO QVARTQVARTQVARTQVARTAAAA

NAUKA O ZDANIU, CZ ĘŚCI ZDANIA, ZWI ĄZKI MI ĘDZY WYRAZAMI

24

a. DOPEŁNIENIE BLI ŻSZE występuje po czasowniku

przechodnim. W języku polskim dopełnienie bliższe może

stać w bierniku np. czytam książkę, w dopełniaczu - nie czytam

książki, lub w narzędniku - zarządzam domem. Dopełnienie

bliższe odpowiada na pierwsze nasuwające się pytanie

czasownika, np. czytam kogo? co?, kocham kogo? co? daję

kogo? co? itp.

W łacinie DOPEŁNIENIE BLI ŻSZE stoi z a w s z e w ACCUSATIWIE (bierniku).

Chłopiec czyta książkę. (biern.) Julia nie czyta książki. (dopełn.) Matka zarządza domem. (narzęd.)

Puer librum legit. (acc.) Iulia librum non legit. (acc.) Mater domum administrat (acc.)

W łacinie dołożenie przeczenie nie powoduje zmiany przypadka, w którym stoi

dopełnienie bliższe.

Julia czyta książkę. (biernik) Julia nie czyta książki. (dopełniacz)

Iulia librum legit. (accusativus) Iulia librum non legit. (accusativus)

`

b. DOPEŁNIENIE DALSZE stoi zwykle w celowniku

(dativus). Odpowiada na kolejne nasuwające się pytanie

czasownika, np. daję kogo? co? komu? czemu?, pożyczam

kogo? co? komu? czemu? itp.

3. OKOLICZNIK

a. okolicznik miejsca, np. w domu, na polu

b. okolicznik czasu, np. w lecie, podczas wojny, rano

c. okolicznik przyczyny, np. z bólu, z powodu gorąca

d. okolicznik celu, np. dla zysku, po zakupy

e. okolicznik sposobu, np. w ciszy, szybko, po swojemu

f. okolicznik warunku, np. przy dobrej pogodzie

g. okolicznik skutku, np. bezskutecznie

h. okolicznik przyzwolenia, np. mimo zakazu

25

CZĘŚCI ZDANIA A CZ ĘŚCI MOWY

CZĘŚĆ ZDANIA CZ ĘŚĆ MOWY

PODMIOT rzeczownik, zaimek, przymiotnik, liczebnik, imiesłów, bezokolicznik

ORZECZENIE czasownik, wyrażenie czasownikowe

DOPEŁNIENIE rzeczownik, przymiotnik, zaimek, liczebnik, imiesłów

PRZYDAWKA przymiotnik, rzeczownik, zaimek, liczebnik, imiesłów

OKOLICZNIK przysłówek, wyrażenie przyimkowe

ZWI ĄZKI MI ĘDZY WYRAZAMI W ZDANIU

1. ZWI ĄZEK ZGODY - relacja między powiązanymi elementami zdania wymagająca,

aby jeden miał taką samą formę jak drugi (osoba, liczba, rodzaj, przypadek). Jeśli

zmienia się forma jednego, zmienia się również forma drugiego.

a. podmiot i orzeczenie (związek główny), np. chłopiec stał, dziewczynka stała, oni

stali

b. rzeczownik i przydawka przymiotna (przymiotnik, liczebnik, imiesłów,

zaimek), np. dom ojcowski, ziemia ojcowska, pole ojcowskie

2. ZWI ĄZEK RZĄDU - relacja między powiązanymi elementami zdania, w której jeden

musi mieć pewną z góry ustaloną formę, niezależnie od formy drugiego. Jeśli zmienia

się forma jednego, forma drugiego pozostaje bez zmiany.

a. czasownik i dopełnienie, np. kocham matkę, pokochasz matkę, pokochali

matkę

b. rzeczownik i wyrażenie przyimkowe, np. książka z obrazkami, książki z

obrazkami

c. rzeczownik i przydawka rzeczowna, np. dom ojca, pole ojca, ziemia ojca

3. ZWI ĄZEK PRZYNALE ŻNOŚCI - relacja podrzędności między dwoma wyrazami:

członem podstawowym (czasownik), a wyrazem określającym (wyraz nieodmienny).

Związek ten łączy wyrazy nieuzgadnialne pod względem składniowym, lecz mające w

połączeniu sens logiczny. Zmiana formy jednego nie ma wpływu na wygląd formy

drugiego.

a. czasownik i okolicznik, np. zrobił źle, zasnął o świcie, wyszedł na dwór,

umarł na darmo

26

1. Wykonaj następujące zadania na poniższych zdaniach.

1. Cyceron i Cezar są najbardziej znanymi autorami rzymskimi.

a. wypisz orzeczenie i określ jego typ …………………………………………….……………..

b. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami …………………………………………….

c. napisz, czym jest wyraz rzymskimi w stosunku do wyrazu autorami …………………………

2. O świcie Rzymianie wręczyli przerażonym nieprzyjaciołom ojczyzny sfałszowane listy.

a. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami ……………………………………….….….

b. napisz, jaką częścią mowy jest wyraz sfałszowane ……………………………………….……

c. napisz, czym jest wyraz ojczyzny w stosunku do wyrazu nieprzyjaciołom ………………….…

d. napisz, jaką częścią zdania jest wyrażenie 1. przerażonym nieprzyjaciołom ……………

2. sfałszowane listy …………………..……..

3. Po bitwie zmęczeni żołnierze obu wojsk pili wodę z pobliskiego strumienia.

a. nazwij związek między zaznaczonymi wyrazami 1.………………………………….………..

2. …………………………………………..

b. napisz, jaką częścią zdania jest wyrażenie/wyraz 1. o świcie ………….………………………

2. wodę …………...………………………....

2. Nazwij elementy zdania: podmiot (grupa podmiotu), orzeczenie, dopełnienie bliższe,

dopełnienie dalsze, przydawka przymiotna, rzeczowna, okolicznik sposobu, miejsca,

czasu. Jakimi częściami mowy są wyrażone te elementy?

a) Wódz nierzyjaciół wydaje Rzymianom wojnę

na lądzie i morzu.

b)Brutus i inni spiskowcy zamordowali Juliusza Cezara przed kurią

w Idy marcowe dźgnąwszy go wielokrotnie sztyletem.

27

c)Liczne okręty wrogów wczoraj pod Salaminą zostały zniszczone

ogniem przez flotę Greków.

PRZYKŁAD

Po skończonej bitwie, w obozie wódz chętnie rozdaje żołnierzom

nagrody.

okol. czasu

okol. miejsca

podmiot

okol. sposobu

orzeczenie

dopełnienie dalsze

dopełnienie bliższe

28

Przynależność do KONIUGACJI

FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA

są to formy gramatyczne, dzięki którym wiemy, jak b ędzie się odmieniał czasownik

FORMY PODSTAWOWE:

TEMAT PRAESENTIS

TEMAT PERFECTI

TEMAT SUPINI

forma gramatyczna

1 sg. praesentis act. infinitivus praesentis act.

1 sg. perfecti act. supinum

słownik Mańkowskiego

dico

dicere

dixi

dictum

amo

amare

amavi

amatum

forma gramatyczna

1 sg. praesentis act. infini ivus praesentis act.


słownik Korpantego

dico

(dic)ere

dixi

dictum

FORMY

PODSTAWOWE: TEMAT PRAESENTIS

TEMAT

PERFECTI TEMAT SUPINI

forma gramatyczna 1 sg. praesentis act. infinitivus praesentis act.


słownik Mańkowskiego

dico dicere dixi dictum

amo amare amavi amatum

forma gramatyczna 1 sg. praesentis act. infinitivus praesentis act.


słownik Korpantego dico (dic)ere dixi dictum

amo (am)are (am)avi (am)atum

słownik Kumanieckiego

dico dixi dictum 3 (ere)

amo amavi amatum 1 (are)

forma gramatyczna 1 sg. praesentis act. 1 sg. perfecti act. supinum infinitivus praesentis act.

Słowniki podają czasowniki w tzw. formach podstawowych, np.: dico, ere, ixi, ictum. Cyfra

oznacza numer koniugacji. Przynależność do danej koniugacji rozpoznajemy po formie

infinitiwu praesentis activi (bezokolicznika czasu teraźniejszego strony czynnej), któremu

odpowiada numer koniugacji. Często zamiast numeru koniugacji pojawia się właśnie

zakończenie tego infinitiwu, np.: vinco, vici, victum, ĕre, gdzie 3 = ĕre. Łatwo rozpoznać po nim

przynależność do koniugacji, bo każda koniugacja ma sobie właściwe zakończenie infinitiwu

praesentis activi.

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO QVQVQVQVININININTTTTAAAA

PRAESENS ACTIVI, ZAIMKI OSOBOWE I DZIER ŻAWCZE, GENETIVUS PARITTIVUS

NOTA BENE

29

Zakończenia infinitiwu praesentis activi i tematy praesentis dla poszczególnych koniugacji:

koniugacja I: -are temat -a laudare, lauda-

koniugacja II: -ēre temat -e monēre, mone-

koniugacja III: -ěre temat -spółgłoska lub -u vincěre, vinc-

koniugacja IV: -ire temat -i audire, audi-

ZESTAW KOŃCÓWEK DLA PRAESENS ACTIVI

-o -mus

-s -tis

-t -nt

Praesens indicativi activi (czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony czynnej)

koniugacja I II III IV infinitivus amare monēre mitt ěre audire temat praes.

ama- mone- mitt- audi-

znaczenie kochać upominać posyłać słuchać

sg.

1. am-o kocham

mone-o upominam

mitt-o posyłam

audi-o słucham

2. ama-s kochasz

mone-s upominasz

mitt-i-s posyłasz

audi-s słuchasz

3. ama-t kocha

mone-t upomina

mitt-i-t posyła

audi-t słucha

pl.

1. ama-mus kochamy

mone-mus upominamy

mitt-i-mus posyłamy

audi-mus słuchamy

2. ama-tis kochacie

mone-tis upominacie

mitt-i-tis posyłacie

audi-tis słuchacie

3. ama-nt kochają

mone-nt upominają

mitt-u-nt posyłają

audi-u-nt słuchają

Praesens imperativi activi (czas teraźniejszy trybu rozkazującego strony czynnej)

I II III IV infinitivus amare monēre mitt ěre audire sing. 2. ama!

kochaj! mone! upominaj!

mitt-e! posyłaj!

audi! słuchaj!

plur. 2. ama-te! kochajcie!

mone-te! upominajcie!

mitt-i-te! posyłajcie!

audi-te! słuchajcie!

CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS

30

Nieregularne imperatiwy

od dwóch czasowników na D i dwóch czasowników na F dico, dicere

mówić duco, ducere prowadzić

facio, facere robić

fero, ferre nieść

2sg dic! mów!

duc! prowadź!

fac! rób!

fer! nieś/znoś!

2pl dic-i-te! mówcie!

duc-i-te! prowadcie!

fac-i-te! róbcie!

fer-te! nieście/znoście!

KONIUGACJA III na –io (III mi ękka)

Czasowniki zakończone w 1sg. na –io, ale należące do koniugacji III, odmieniają się

jak czasowniki koniugacji IV . Jedynie bezokoliczniki tworzą wg koniugacji III.

Przykładowe czasowniki:

capio 3 (capere) – chwytam facio 3 (facere) - robię iacio 3 (iacere)

cupio 3 (cupere) - pragnę fugio 3 (fugere) - uciekam pario 3 (parere) - rodzę

1. Utwórz pełny infinitivus praesentis activi czasowników:

orno 1 ozdabiam doceo uczę kogoś

duco 3 prowadzę rideo śmieję się

sentio 4 czuję, myślę punio 4 karzę

video widzę timeo boję się

quaero 3 szukam, pytam moveo poruszam

capio 3 łapię sacro 1 poświęcam

sum jestem maturo 1 dojrzewam

habeo mam tango 3 dotykam

sedeo siedzę facio 3 robię, czynię

sto 1 stoję traho 3 ciągnę

2. Dla podanych w infinitiwie czasowników utwórz 1 os. sing. indicatiwu praesentis activi: cogitare myśleć aperire otworzyć

discere uczyć się invidēre zazdrościć

NOTA BENE

31

NOTA BENE

servire służyć mittere posyłać

finire kończyć spirare oddychać

laudare chwalić valēre być zdrowym

iubēre rozkazywać curare troszczyć się

ponere kłaść dicere mówić

fugere uciekać durare trwać

figere przymocować pellere wyrzucać

putare sądzić pugnare walczyć

gaudēre cieszę się adorare uwielbiać

JAK ŁATWO ROZPOZNA Ć PRZYNALEŻNOŚĆ DO KONIUGACJI

1. Wszystkie czasowniki II koniugacji mają 1 os. sg. zakończoną na –eo, np. habeo,

gaudeo, video itp.

2. Prawie wszystkie czasowniki IV koniugacji mają 1 os. sg. zakończoną na –io, np. audio,

venio, sentio

3. Czasowniki I koniugacji mają przed końcówką osobową lub cechą czasową samogłoskę

tematyczną –a (z wyjątkiem 1 os. sg., gdzie –a nie widać), np. lauda-t, ama-nt, pugna-s

4. Czasowniki II koniugacji mają przed końcówką osobową lub cechą czasową samagłoskę

tematyczną –e, np. habe-t, gaude-nt, vide-s

5. Czasowniki III koniugacji mają w 3 os. pl. samogłoskę –u przed końcówką osobową

(-nt), np. dicu-nt, mittu-nt, legu-nt

6. Czasowniki IV koniugacji oraz czasowniki III mi ękkiej koniugacji mają w 3 os. pl.

zbitkę –iu przed końcówką osobową (-nt), np. audiu-nt, veniu-nt, sentiu-nt, faciu-nt

1. Akcent cofnięty na sylabę 3 od końca mają:

a. 1 os. sg. koniugacji II, III miękkiej, IV, np. vidĕo, facĭo, audĭo

b. infinitivus praesentis activi III koniugacji, np. legĕre, dicĕre

2. NIE MOGĄ zaistnieć:

a. 1 os. sg. I koniugacji kończąca się na –ao. ZBITKA taka nie występuje w

zakończeniach czasowników. Nie amao tylko AMO.

b. Infinitivus praesentis zakończony na –iere. Takie zakończenie infinitiwu nie istnieje.

Nie capiere tylko CAPERE.

32

ZAIMKI OSOBOWE

ego, tu, nos, vos = ja, ty, my, wy

osoba 1 osoba 2 Nom. ego ja nos my tu ty vos wy

Gen. mei nostri/nostrum tui vestri/vestrum

Dat. mihi nobis tibi vobis

Acc. me nos te vos

Abl. me nobis te vobis

zaimek SUUS, SUA, SUUM znaczy SWÓJ, JEGO, ICH i odnosi się WYŁĄCZNIE

do 3 os. sg. i pl.

meus, mea, meum – mój, moja, moje / tuus, tua, tuum – twój, twoja, twoje singularis pluralis

II (m) I (f) II (n) II (m) I (f) II (n)

N meus / tuus

mea / tua

meum / tuum

mei / tui

meae / tuae

mea / tua

G mei / tui

meae / tuae

mei / tui

meorum/ tuorum

mearum/ tuarum

meorum/ tuorum

D meo / tuo

meae / tuae

meo / tuo

meis / tuis

Ac meum / tuum

meam / tuam

= nom. sg. meos / tuos meas / tuas

= nom. pl.

Ab meo / tuo

meā / tuā

meo / tuo

meis / tuis

noster,tra,trum – nasz, nasza, nasze / vester,tra,trum – wasz, wasza, wasze singularis pluralis

N noster / vester

nostra / vestra

nostrum / vestrum

nostri / vestri

nostrae / vestrae

nostra / vestra

G nostri / vestri

nostrae /vestrae

nostri / vestri

nostrorum / vestrorum

nostrarum / vestrarum

nostrorum / vestrorum

D nostro / vestro

nostrae /vestrae

nostro / vestro

nostris / vestris

Ac nostrum / vestrum

nostram / vestram

= nom. sg. nostros / vestros

nostras / vestras

= nom. pl.

Abl nostro / vestro

nostra /vestra

nostro / vestro

nostris / vestris

ZAIMKI DZIER ŻAWCZE

33

suus amicus = jej, jego,ich przyjaciel; sua amica = jej, jego,ich przyjaciółka; suum templum = jej, jego, ich świątynia

sui amici = jej, jego,ich przyjaciele; suae amicae = jej, jego,ich przyjaciółki; sua templa = jej, jego, ich świątynie

FORMY FEMININI SINGULARIS A NEUTRI PLURALIS

Formy przymiotników, zaimków, liczebników porządkowych wyglądają tak

samo w mianowniku l.p. rodzaju żeńskiego i w mianowniku i bierniku l. m. rodzaju

nijakiego. Np. femina pulchra (piękna kobieta) i templa pulchra (piękne świątynie).

Jak je odróżnić? W takiej sytuacji patrz na orzeczenie: jeśli jest w singularis, masz do czynienia

z femininum, jeśli w pluralis – z neutrum w pluralis. NEUTRA w NOMINATIWIE,

ACCUSATIWIE i WOKATIWIE PLURALIS mają końcówkę –A. Zatem: Femina pulchra est,

a templa pulchra sunt.

Tłumacząc na polski przymiotniki, zaimki, liczebniki porządkowe, imiesłowy itp. w

formie neutri w pluralis, dodajemy im słówko rzeczy. Tłumaczenie będzie wtedy brzmiało o

wiele lepiej!

Np. bona – dobre rzeczy; mala – złe rzeczy; pulchra – piękne rzeczy; nostra – nasze rzeczy, sua

– jego/jej/ich/swoje rzeczy. Tłumaczenie bez słowa rzeczy sugeruje, że chodzi o istoty żeńskie i

zniekształca przekład.

Jak połączyć zaimek osobowy z przyimkiem cum (z).

Cum wymaga Ablatiwu. Mówimy:

cum puero, cum puella, cum pueris, cum puellis

Ale kiedy spójnik cum dotyczy zaimka osobowego, łączy się z nim doczepiając się do ablatiwu

zaimka na końcu, bez spacji, np.

Nie cum me ale mecum (ze mną), nie cum te ale tecum (z tobą), nie cum nobis ale nobiscum (z

nami), nie cum vobis ale vobiscum (z wami), nie cum se ale secum (z nim, z nią / z nimi)

II (m) I (f) II (n) II (m) I (f) II (n) N suus sua suum sui suae sua

G sui suae sui suorum suarum suorum

D suo suae suo suis

Acc suum suam = nom. sg. suos suas = acc. pl.

Abl suo suā suo suis

NOTA BENE

34

1. Pod jaką formą będziesz szukać w słowniku czasownika? Określ form ę z tabeli.

sentiunt relinquunt

firmas inaudire

floret flatis

estis sali

impleo lucetis

declaramus terrete

iace despondent

fluunt sunt

indigete promove

ENETIVUS PARTITIVUS (CZ ĄSTKOWY) to użycie przypadka genetivus

pozwalające powiedzieć, że wyciągamy z całości jakąś część, bez użycia

przyimka ex. W genetiwie (bez żadnego przyimka) staje wówczas całość, z

której wyciągamy/zabieramy/wybieramy część. Znaczenie genetiwu partitiwu jest

identyczne, jak wyrażenia z ex.

Unus PUERORUM = jeden Z CHŁOPCÓW = unus ex pueris

Una PUELLARUM = jedna Z DZIEWCZĄT = una ex puellis

Primus VIRORUM = pierwszy spośród mężów = primus ex viris

Multi ROMANORUM = liczni/wielu z Rzymian = multi ex Romanis

Unus NOSTRUM = jeden Z NAS; Unus VESTRUM = jeden Z WAS = unus ex nobis / vobis

manibus suis fecit wykonał rękami świni

G

suus 3 = swój, jego, jej, ich sus,suis = świnia suis świni (gen.sg.) lub swoimi, swoim (dat.,abl. pl.)

35

2. Przetłumacz wyrażenia.

a. Annuntio vobis gaudium magnum: Habemus

papam.

b. Littera scripta manet.

c. Iniuram servo facis.

d. Verba volant, scripta manent.

e. Quo vadis?

f. Dum spiro, spero.

g. Multis nocet, qui uni [jednemu] iniuriam

facit.

h. Mortui non mordent.

i. Unde venis et quo tendis?

j. Quid agis?

k. Saepe viri fallunt, tenerae non saepe puellae.

(Ov.)

l. Bis dat, qui cito dat.

m. Dare est docere reddere.

n. Qui agrum colit, agricola est.

o. Nec sine te, nec tecum vivere possum.

(Ov.)

p. Patriam viri a periculo defendere

debent.

q. Mala herba cito crescit.

r. Malus est, qui beneficium scit accipere

et reddere nescit.

s. Bis peccare in bello non licet.

t. Navigare necesse est, vivere non

necesse.

u. Qui dormit, non peccat.

v. Iniuriam qui facturus est (ma zamiar

dokonać), iam facit!

3. Przetłumacz poniższe inskrypcje nagrobne:

a. Mortua hic ego sum et sum terra ... Si est terra dea, ego sum dea, mortua non sum.

b. Hodie mihi, cras tibi.

c. Hic1 est sepulchrum haud pulchrum pulchrae feminae.

d. D. O. M = Deo Optimo2 Maximo3

4. W miejsce kropek wstaw odpowiednie formy zaimka ego, tu, nos, vos, meus, tuus,

noster, vester. Przetłumacz.

a. (My) ............... (wam) ………. libros …………….. (nasze) monstramus.

b. Pecuniam (wasze) …………..... (mi) ………….... date!

c. (Ja) ..…...……. (wam) …….………. dona opulenta fero.

d. (Wy) ……………... oppidum (nasze) ……………….. spectatis.

e. Liberos (wasze) .................... (do nas) ....................... invitamus.

1 Hic = tu, tutaj. 2 Optimus, -a, -um – stopień najwyższy od przymiotnika bonus, bona, bonum. 3 Maximus, -a, -um – stopień najwyższy od przymiotnika magnus, -a, -um.

36

5. Wstaw odpowiednią formę zaimka ego, tu, nos, vos, meus, tuus, noster, vester.

Przetłumacz.

a. ............ sum Α et Ω. (Αpocalypsis)

b. Et ............, Brute, contra ..........? (Caesar)

c. .............. fili, ama ...........! (Mój synu, kochaj mnie!)

d. Vade ...........cum!

e. Pax ..............cum! Et cum spiritu ...............

f. Diabolus, exorcizo ............!

6. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami zaimka osobowego (ego; tu; nos; vos) lub

dzierżawczego (meus 3; tuus 3; suus 3; noster,tra,trum; vester,tra,trum). Przetłumacz

zdania.

Exemplum: Ego librum meum lego. Vobis liber est.

a. ……… librum ………… legis.

b. ……… libros …………. legimus.

c. ……… libros …………. legitis.

d. Pueri libros ……………. legunt.

e. Puellae libros ………….. legunt.

f. ……… (1 os. sg.) liber est.

g. ……… (2 os. sg.) liber est.

h. ……… (1 os. pl.) libri sunt.

i. ……… (2 os. pl.) libri sunt.

j. ………. libros …………. (2 os. pl.) do.

k. Pueri ………. (2 os. sg.) vident et salutant.

l. Pueri ………. (1 os. pl.) libros dant.

7. Napisz po łacinie posługując się zaimkami dzierżawczymi lub osobowymi.

a. mój przyjaciel ………………………..…. h. kto z was …………………………………..……

b. jego nieprzyjaciele ……………………… i. ich nieprzyjaciele ……………………………….

c. twoim dzieciom …………………………. j. z naszymi panami ………………………………

d. ich córkom ……………………………….k. o mojej służącej …………………………….….

e. Ty mówisz o swoich przyjaciołach …………………………………………………………….

f. Dziewczyna mówi o swoich dzieciach ……………..…………………………………………

37

g. My mówimy o swoich nauczycielach ………………………………………………….……...

l. Nauczyciel chwali swoich uczniów …………………………………………………………….

m. Dajcie nam wasze (rzeczy) …………………………………………………………………...

n. Daj mi swoje (rzeczy) …………………………………………………………………………

o. Dajemy wam swoje (rzeczy) …………………………………………………………………...

p. Wasze (rzeczy) są naszymi (rzeczami) ………………………………………………………..

q. Jeden z naszych niewolników jest moim przyjacielem ………………………………………

8. Przetłumacz zdania

a. Salve, amice, salve, bone vir! b. Nauta bonus ventum non timet. c. Aeterna est clarorum

virorum memoria. d. Consilium tuum plenum sapientiae est. e. Consilia nostra cum vestris

consentiunt. f. In Graecia et in Italia vides pulchra monumenta Graecorum et Romanorum

antiquorum. g. Malum est aliud dicere aliud sentire. h. Quid est amicus? – Alter ego. i. Filius

amici nostri aegrotat; medicum advocate! j. Legati Graeciae Romam veniunt. k. De lingua stulta

veniunt incommoda multa. l. Numquam aliud natura, aliud sapientia dicit.


Romanis magnus numerus servorum est. Familia Romana ex viro, femina, liberis servisque

constat. Servos Romani bellis sibi parant. Servi liberi non sunt. Etiam liberi servorum servi

esse debent et in villis, latifundiis metallisque Romanorum opulentorum laborant. Servus, nisi

domino suo paret, dominum timere debet. Nam dominus servum suum verbis malis durisque

monet et flagellis verberat. Etiam multi Graeci virorum Romanorum servi sunt. Servi Graeci

saepe viri docti sunt. Itaque in agris laborare non debent. Alii servorum morbos aegrotorum

medici curant sanantque, alii magistri liberos educant puerosque grammaticam, philosophiam

aliasque litteras docent et pueris puellisque multa et pulchra de claris poetis Graecis, ut de

Homero et Hesiodo, et de philosophis, ut de Democrito et Pythagora, et de aliis viris doctis

narrant. Liberi libros poetarum Graecorum amant, saepe tragoediis et comoediis Graecis

student.

10. Posługując się datiwem possessiwem przekształć poniższe zdania tak, by otrzymać tę

samą treść. Przetłumacz zdania.

a. Opulentus vir Romanus multos servos habet. _________________________________

________________________________________________________________________

b. Quot caelum stellas, tot habet tua Roma puellas. ______________________________

________________________________________________________________________

38

c. Verba tua multum veri sapientiaeque habent. _________________________________

________________________________________________________________________

d. In vico nostro multae familiae agros magnos equosque pulchros habent. ____________

________________________________________________________________________

11. Posługując się genetiwem partitiwem przekształć poniższe zdania tak, by

otrzymać tę samą treść. Przetłumacz zdania.

a. Multi ex archiepiscopis papam eligunt. ______________________________________

________________________________________________________________________

b. Quis ex nobis dignus et iustus est? _________________________________________

________________________________________________________________________

c. Inimici unam ex oppidi nostri portis oppugnant. _______________________________

________________________________________________________________________

d. Primus ex viris Romanis imperator est. ___________________________________

________________________________________________________________________

12. Wyjaśnij zwroty i poj ęcia. W jakich dziedzinachb życia/nauki są stosowane?

a. v. – vide; verte!

b. cf. – confer

c. Rp. – recipe!

d. vide (supra)

e. nota bene

f. verte (v.)

g. placet

h. nota bene

i. id est (i.e.)

j. primum non nocere

13. Wskaż pochodzenie następujących wyrażeń z Trylogii Henryka Sienkiewicza.

Co one oznaczają?

a. deliberować

b. konfuzja

c. imaginować

d. afirmować

e. Modestia to twoja tak mówi, która jest męstwu równa.

39

f. — I co większa — dodał Zaćwilichowski — to ten kawaler tu obecny sam go

salwował i waścinych sług wygubił, w czym mimo listów hetmańskich nie jest

winien, bo z Krymu z poselstwa wraca i o listach nie wieǳiał, a wiǳąc człeka

przez łotrzyków, jak sąǳił, w stepie oprymowanego, przyszedł mu z pomocą.

g. Jesteś waść młodym człowiekiem i żołnierzem, a gdy nawet i starość bliska grobu

nie wie, co ją przed ostateczną goǳiną spotkać może, cóż dopiero adolescencja,

która mając przed sobą wiek długi, na większą liczbę przygód trafić musi!

h. — A niechże waści Bóg sekunduje!

14. Przetłumacz łacińskie wstawki w poniższych fragmentach Trylogii Henryka

Sienkiewicza.

a. Ale wybacz waszmość pan, żem mu naprzód powinnej nie złożył ǳięki za

auxilium i skuteczny ratunek.

b. Strach, by z nich jaka rebelia, jako była Ostranicowa, nie korzystała, bo repeto: że

to człek straszny, a umknął nie wiadomo gǳie.

c. Teraz intelligo.

d. — Czy waszmość wie, że są listy hetmańskie przykazujące Chmielnickiego łapać

i in fundo zaǳierżyć?

e. — Wszystko jedno. Nescio, co bym wolał, czy mysie, czy psie kiszki.

f. — Barǳo to jest delikatne instrumentum — zauważył na to pan Longin.

— Dobrze tobie, bo gdy jeno zechcesz, Anusia Borzobohata cię nie minie. Już tu ona o tobie barǳo wǳięcznie przez cały czas wspominała; rozumiałem z początku, iż w tej myśli, by zazdrość w Bychowcu excitare, ale wiǳę, że chciała go na hak przywieść i chyba dla ciebie jednego czulszy w sercu żywi sentyment. — Co tam Anusia! Wróćże sobie do niej — non prohibeo. Ale o księżniczce Annie przestań myśleć, gdyż to jest to samo, jakbyś chciał feniksa czapką na gnieźǳie przykryć.

g. Spoza ramienia księżnej Gryzeldy dwoje jarzących ślepków patrzyło na niego istotnie z ciekawością i uporem. Apage, Satanas! — pomyślał Litwin i oblawszy się jak żaczek rumieńcem, uciekł w drugi kąt sali.

h. Jeśli król nie da mnie za to starostwa, to wierzaj waćpan, nie ma justycji w tej Rzeczypospolitej ani rekompensy dla zasług i lepiej pono kury saǳać niż głowę pro publico bono narażać.

i. — Obrotny masz waść dowcip i podobno od wstydu większy. Chcesz sobie Kozaków in poculis skonwinkować, by przyjaciółmi ci byli w razie zwycięstwa.

j. — Vive valeque! — wołał Zagłoba.

40

INFINITIVUS PRAESENTIS ACTIVUM PASSIVUM I am-are kochać I am-ari być kochanym II mon-ēre upominać II mon-eri być upominanym III leg-ĕre czytać III leg-i być czytanym IV aud-ire słuchać IV aud-iri być słuchanym

Praesens indicativi passivi (czas teraźniejszy trybu oznajmującego strony biernej)

koniugacja I II III IV infinitivus amari monēri mitti audiri temat ama- mone- mitt- audi- znaczenie być kochanym być upominanym być posyłanym być słuchanym

sg. 1.

am-or jestem kochany

mone-or jestem upominany

mitt-or jestem posyłany

audi-or jestem słuchany

2. ama-ris mone-ris mitt-e-ris audi-ris 3. ama-tur mone-tur mitt-i-tur audi-tur

pl. 1. ama-mur mone-mur mitt-i-mur audi-mur 2. ama-mini mone-mini mitt-i-mini audi-mini 3. ama-ntur mone-ntur mitt-u-ntur audi-u-ntur

Praesens imperativi passivi (czas teraźniejszy trybu rozkazującego strony biernej)

I II III IV infinitivus amari moneri legi audiri sing. 2. ama-re!

bądź kochany! mone-re! bądź upominany!

mitt-e-re! bądź posyłany!

audi-re! bądź słuchany!

plur. 2. ama-mini! bądźcie kochani!

mone-mini! bądźcie upominani!

mitt-i-mini! bądźcie posyłani!

audi-mini! bądźcie słuchani!

INDICATIVUS PRAESENTIS POSSUM, POSSE - MOGĘ TRYB ORZEKAJĄCY CZASU TERAŹNIEJSZEGO singularis pluralis

1 pos-sum mogę pos-sumus

2 pot-es pot-estis

3 pot-est pos-sunt

INFINITIVUS praesentis: posse - móc

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO SEXTASEXTASEXTASEXTA

PRAESENS PASSIVI, CZASOWNIK POSSUM, POSSE ZAMIANA NA STRON Ę BIERNĄ


ZESTAW KOŃCÓWEK DLA PRAESENS PASSIVI

-or -mur

-ris -mini

-tur -ntur

41

SINGULARIA TANTUM (tylko liczba pojedyncza )

Singulare tantum to rzeczownik, który gramatycznie posiada tylko liczbę

pojedynczą, ale tłumaczymy go często na polski w liczbie mnogiej.

pecunia,ae - pieniądze

ZAMIANA NA STRON Ę BIERNĄ

strona czynna

Dominus bonus filiae parvae pupas dat.

Pan dobry córce małej lalki daje.

podmiot dopełnienie dalsze dopełnienie bliższe orzeczenie

przydawka przydawka

strona bierna

Pupae filiae parvae a domino bono dantur.

Lalki córce małej przez pana dobrego są dawane.

podmiot dopełnienie dalsze ablativus auctoris orzeczenie

przydawka przydawka

Przy zamianie zdania ze strony czynnej na bierną:

1. Dopełnienie bliższe i wszystkie jego przydawki przymiotne (biernik) stają

się podmiotem (mianownik);

2. Podmiot i wszystkie jego przydawki przymiotne stają w ablativie z

przyimkiem a (ab) (dla żywotnych) lub bez przyimka (dla

nieżywotnych);

3. Orzeczenie staje w stronie biernej. ORZECZENIE MUSI BYĆ W TEJ

SAMEJ OSOBIE I LICZBIE CO NOWY PODMIOT.

4. Pozostałe elementy (dopełnienie dalsze, okoliczniki, wszystkie wyrażenia

przyimkowe) pozostają BEZ ZMIAN.

Tertium non datur. Trzeci raz nie dawaj.

NOTA BENE

42

1. Utwórz pełny infinitivus praesentis passivi czasowników: orno 1 ozdabiam doceo uczę kogoś

duco 3 prowadzę rideo śmieję się

sentio 4 czuję, myślę punio 4 karzę

video widzę timeo boję się

quaero 3 szukam, pytam moveo poruszam

capio 3 łapię sacro 1 poświęcam

sum jestem maturo 1 dojrzewam

habeo mam tango 3 dotykam

sedeo siedzę facio 3 robię, czynię

sto 1 stoję traho 3 ciągnę

2. Od podanych słów podaj formy strony biernej zachowując osobę, liczbę, tryb,

czas. Przetłumacz.

activum tłumaczenie passivum tłumaczenie activum tłumaczenie passivumtłumaczenie

a.ducit f.audiunt

b.legere g.videre

c.spectatis h.mittis

d.traho i.regere

e.ornamus j.moneo

3. Zamień na stronę bierną. Przetłumacz.

a. Vir gladium acuit. –

b. Episcopus ecclesiam vestram visitat. –

c. Palatinus noster consilium convocat. –

d. Roma antiqua bella gerit. –

e. Romani terram populi finitimi invadunt. –

f. Oppidum aedificia alta ornant. –

g. Inimici incolas oppidi interficiunt. –

43

h. Romani multos captivos asportant. –

i. Christiani iustitiam, concordiam atque amicitiam colunt. –

j. Libros clarorum poetarum libenter legimus. –

k. Patriae divitias innumeras paras. –


a. Equi donati dentes [zęby] non inspiciuntur.

b. Troia a Graecis expugnatur. (Cic.) c. Tertium non datur. d. Stultum est timere, quod [tego, co]

vitari non potest. e. Imperium terrae finitur, ubi finitur

armorum potestas (moc, potęga). f. Ama tu, si vis amari dicunt verba viri

clari. g. Nemo debet bis puniri pro uno delicto.

h. Sine causa a te accusor. i. Amor et tussis non celatur. j. Numquam periculum sine periculo

vincitur. k. Nemo bis puniri pro uno delicto debet. l. Placatur donis et Iuppiter ipse [sam]. m. Dolor patientia vincitur. n. Memoria minuitur, nisi eam exerces. o. Patria in periculis a viris defendi debet. p. Fluctuat, nec mergitur. (napis na godle

Paryża).


De Graecia antiqua

Multi Graecorum a nobis clari habentur. Homerus, poeta Graecorum clarus, a multis

celebratur. Multorum enim animi nunc etiam Homeri libris delectantur. Phidiae statuis

magnificis nos quoque delectamur, nam Phidiae statuarum fragmenta hodie spectari possunt.

Herodoti fabulis multi quoque moventur. Graecorum antiquorum libri nobis valde placent et

nos delectant. Itaque Graecia antiqua disciplinarum et litterarum patria recte putatur.

6. Przetłumacz zdania.

Victoria ex concordiā gignitur. b. Magnā copiā aquae campus irrigatur. c. Si discipuli bene

student, a magistris laudantur. d. Statuae virorum clarorum rosis ornantur. e.Instrumenta et arma

e ferro parantur. f. Patria in periculis a viris defendi debet. g. Nullum periculum sine periculo

vincitur. h. Ex agro inculto frumentum frustra exspectatur. i. Agri ab agricolis coli debent. j.

Poetae leguntur, audiuntur, ediscuntur. k. Bellum, quod populos liberat, iustum ac necessarium

est. l. Clavus clavo pellitur.

44

7. Uzupełnij zdania odpowiednimi formami czasownika sum,esse lub possum,posse. Przetłumacz.

a. Ego non ______________

b. Romani inimicos vincere ___________________

c. Viri nostri gladiis, hastis et sagittis armati _____________

d. Castra Romana ab inimicis nullo modo capi __________________

e. Bellum mortiferum a nobis finiri ____________

f. Patriae nostrae multae divitiae ______________

g. Solus oppidum nostrum defendere non ____________

h. Quis vestrum meus amicus __________?

i. Multi libri vobis _____________, unum nobis dare ______________

45

CCUSATIVUS CUM INFINITIVO (biernik z bezokolicznikiem) jest

konstrukcją, którą tłumaczymy na język polski jako zdanie podrzędne zaczynające

się od spójnika ŻE (żeby). Ponieważ konstrukcja zastępuje zdanie podrzędne, nigdy nie może

pojawić się bez zdania nadrzędnego. Orzeczenie zdania nadrzędnego, od którego zależy cała

konstrukcja, nazywamy VERBUM REGENS (słowo rządzące).

Sama konstrukcja w praesens składa się z ACCUSATIWU (rzeczownika,

przymiotnika, zaimka, liczebnika porządkowego, imiesłowu) i INFINITIWU (praesentis

activi lub praesentis passivi).

Przy tłumaczeniu ACI na język polski

1. tłumaczymy zdanie nadrzędne, a po jego orzeczeniu — verbum regens —

dodajemy słówko ŻE (ŻEBY)

2. accusativus konstrukcji czynimy podmiotem zdania podrzędnego zaczynającego

się od że

3. infinitivus konstrukcji czynimy orzeczeniem zdania podrzędnego zaczynającego

się od że

W rezultacie otrzymujemy zdania brzmiące: Widzę, że wojsko rusza do ataku. Wódz

rozkazał, żeby nikt nie opuszczał szyku. Filozofowie twierdzą, że nic nie pozostaje zawsze na

swoim miejscu., itp.

Podobne konstrukcje istnieją do tej pory w językach nowożytnych, występowały również

w dawniejszej polszczyźnie:

Uznali go Mesyjaszem być prawym.

Ich sehe die Kinder spielen.

I want children to play.

Je vois les enfants jouer.

verbum regens accusativus infinitivus

A

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO SESESESEPTIMAPTIMAPTIMAPTIMA

ACCUSATIVUS CUM INFINITIVO (ACI) W PRAESENS

NOTA BENE

46

PAMI ĘTAJ, ŻE W ACI

VERBUM REGENS musi stać w stronie czynnej (czas dowolny).

W ACCUSATIWIE występuje najczęściej rzeczownik lub zaimek, zwykle wraz z

określeniami.

INFINITIVUS może występować w dowolnym czasie i stronie (6 możliwości).

Od czasu i strony infinitiwu zależy czas i strona orzeczenia zdania, w które zamieni się

w tłumaczeniu ACI

SPOSÓB TŁUMACZENIA INFINITIWÓW praesentis w zwykłym zadaniu / ACI

activum passivum

praesens

am-are kochać / że kocha… am-ari być kochanym / że jest kochany…

vid-ere widzieć / że widzi… vid-eri być widzianym / że jest widziany…

mitt- ĕre czytać / że czyta… mitt-i być posyłanym / że jest posyłany…

aud-ire słuchać /że słyszy… aud-iri być słuchanym / że jest słyszany…

SPOSÓB BUDOWANIA ACI w praesens

verbum reg.

acc. dop. bl. infinitivus verbum reg.

acc. dop. bl. infinitivus

praesens activi Puer epistulam scribit. Pueri epistulas scribunt.

Video puerum epistulam scribere. Video pueros epistulas scribere. Widzę, że

chłopiec list pisze. Widzę, że chłopcy listy piszą.

praesens passivi Epistula a puero scribitur. Epistulae a pueris scribuntur.

Video epistulam a puero scribi. Video epistulas a pueris scribi. Widzę, że

list przez chłopca

jest pisany.

Widzę, że listy przez chłopców

są pisane.

Analiza sposobu tworzenia ACI

I. Strona czynna: 1. Zdanie niezależne: Puer epistulas scribit (Chłopiec pisze listy) 2. Uzależniamy zdanie od verbum regens: video (widzę, że); nasze zdanie niezależne staje

się zdaniem podrzędnym zależnym od czasownika widzę 3. Nominativus zdania niezależnego (Puer) zamienia się na accusativus (puerum)

47

4. Dopełnienie bliższe (accusativus) zdania niezależnego (epistulas) pozostaje bez zmian 5. Orzeczenie zdania niezależnego scribit zamienia się na infinitivus tego samego czasu i

strony (scribere)

II. Strona bierna 1. Zdanie niezależne: Epistula a puero scribitur (List jest pisany przez chłopca) 2. Uzależniamy zdanie od verbum regens: video (widzę, że); nasze zdanie niezależne staje

się zdaniem podrzędnym zależnym od czasownika widzę 3. Nominativus zdania niezależnego (Epistula) zamienia się na accusativus (epistulam) 4. Wyrażenie przyimkowe (a puero) pozostaje bez zmian 5. Orzeczenie zdania niezależnego scribitur zamienia się na infinitivus tego samego czasu

i strony (scribi)

NAJCZĘŚCIEJ SPOTYKANE VERBA REGENTIA Nie każdy czasownik może być verbum regens. Musi to być czasownik, po którym może nastąpić zdanie

podmiotowe lub dopełnieniowe.

verba sentiendi ~myśleć, spostrzegać verba dicendi

~mówić, pisać verba voluntatis

~chcieć, kazać

animadverto 3 spostrzegam, że narro 1 opowiadam, że cupio 3 pragnę audio 4 słyszę, że affirmo 1 twierdzę, że nolo, nolle nie chcę ignoro 1 nie wiem, że fero, ferre mówię, że sino 3 pozwalam non ignoro 1 dobrze wiem, że nuntio 1 donoszę, że iubeo 2 rozkazuję, żeby puto 1 sądzę, że promitto 3 obiecuję, że veto 1 zakazuję scio 4 wiem, że respondeo 2 odpowiadam, że malo, malle wolę sentio 4 czuję, że nego 1 (!) mówię, że nie moneo 2 upominam, żeby spero 1 spodziewam się, że scribo 3 piszę, że volo, velle chcę video 2 widzę, że dico 3 mówię, że trado 3 przekazuję, że lego 3 czytam, że verba affectus wyrażenie wzruszenia wyrażenia/ formy nieosobowe doleo 2 boleję, że constat wiadomo, że gaudeo 2 cieszę się, że placet podoba się, że oportet trzeba, żeby certiorem facio powiadamiam, że

1. Uzależnij zdania od verbum regens tworząc konstrukcje ACI w praesens w activum lub

w passivum. Przetłumacz utworzone konstrukcje.

a. Vir Romanus patriam defendit. (legimus) ........................................................................

b. Feminae pulchrae rosis aram ornant. (video) ....................................................................

c. Inimici patriae ab incolis necantur. (constat) ....................................................................

d. Nos boni amici semper sumus. (pueri sciunt) ........................................................................

e. Multa bella mortifera a viris peritis geruntur. (oportet) ........................................................

.......................................................................................................................................................

f. Filia tua amicas suas in villam invitare potest. (certiorem te facio) ......................................

......................................................................................................................................................

48

2. Przepisz poniższe fragmenty tekstów uzależniając zdania od odpowiednich czasowników lub zdań (podanych w nawiasie) tworząc tekst w ACI.

a. Romanis magnus numerus servorum est (constat). Familia Romana ex viro, femina,

liberis servisque constat (magister docet). Servos Romani bellis sibi parant (historici tradunt).

Servi liberi non sunt (scimus). Etiam liberi servorum servi esse debent et in villis, latifundiis

metallisque Romanorum opulentorum laborare debent (Romani opulenti putant). Servus

dominum timet (oportet). Dominus servum suum verbis malis durisque monet et flagellis

verberat (in libris legimus).

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

b. Multi Graecorum clari habentur (discipuli sciunt). Homerus, poeta Graecorum clarus, a

multis celebratur (antiqui narrant). Multorum animi nunc etiam Homeri libris delectantur

(animadvertimus). Phidiae statuis magnificis nos quoque delectamur (oportet), nam Phidiae

statuarum fragmenta hodie spectari possunt (videmus). Herodoti fabulis multi quoque

moventur (audimus). Graecorum antiquorum libri vobis valde placent et vos delectant

(gaudeo). Itaque Graecia antiqua disciplinarum et litterarum patria recte putatur (multi

affirmant).

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

.........................................................................................................................................................

49


De equo Troiano

Bellum Troianum geri, Troiam tamen diu vinci non posse constat. Homerus tradit

equum denique magnum, ligneum a Graecis aedificari. Equi uterum viris armatis impleri

scimus. Equum in oris maritimis relinqui fabula narrat. Troiani Graecos in patriam navigare

putant. Itaque Troiani ex muris evadunt et de equo disputant. Tum exitium Troiae a Cassandra

praedici audiunt. Pauci Troianorum equum statim uri desiderant, reliqui equum in urbem trahi

volunt. Denique cuncti incolae in contrarias sententias distrahuntur. Multi enim equum in

oppidum trahi iubent. Denique equus perniciosus cum viris armatis in oppidum trahitur.

50

GERUNDIUM jest rzeczownikiem odsłownym (tworzonym od czasownika). W

tłumaczeniu oddajemy je przez polskie rzeczowniki odsłowne, np.: stanie, siedzenie, pisanie

itp. Gerundium odmienia się wg II deklinacji , nie ma liczby mnogiej, ani vocatiwu.

Nominativus gerundii jest identyczny, jak infinitivus praesentis activi. Pozostałe przypadki

tworzymy dodając do TEMATU PRAESENTIS czasownika cechę –nd i końcówki odmiany II

deklinacji. W koniugacji III i IV między temat, a cechę –nd wchodzi spójka e.

I II III IV

sg. ama- + nd- mone- + nd- mitt- + e + nd- audi- + e + nd-

Nom. amare kochanie

monere upominanie

mittere posyłanie

audire słuchanie

Gen. ama-nd-i mone-nd-i mitt-e-nd-i audi-e-nd-i

Dat. ama-nd-o mone-nd-o mitt-e-nd-o audi-e-nd-o

Acc. (ad) ama-nd-um (ad) mone-nd-um (ad) mitt-e-nd-um (ad) audi-e-nd-um

Abl. ama-nd-o mone-nd-o mitt-e-nd-o audi-e-nd-o

1. Gerundium ma tylko liczbę pojedynczą rodzaju nijakiego.

2. Accusativus gerundii występuje zwykle z przyimkiem ad.

3. Nie znajdziesz gerundium w słowniku: jeśli widzisz w słowie cechę –nd, szukaj

pod czasownikiem!

4. GERUNDIUM RZĄDZI TYM SAMYM PRZYPADKIEM, JAKIM RZ ĄDZI

CZASOWNIK, OD KTÓREGO GERUNDIUM POCHODZI (zwykle ac cusatiwem).

ZASTOSOWANIE GERUNDIUM W ZDANIACH

Nom. Discere utile est. Uczenie się jest pożyteczne.

Gen. Discendi ars difficilis est Umiejętność uczenia się jest trudna.

Dat. Discendo multum temporis impendimus. Uczeniu się poświęcamy wiele czasu.

Acc. Ad discendum haec aetas apta est. Ten wiek jest odpowiedni do uczenia się.

Abl. Discendo mens hominis alitur Z uczenia się czerpie pożytek umysł człowieka.

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO OCTAVAOCTAVAOCTAVAOCTAVA

GERUNDIUM, PARICIPIUM FUTURI PASSIVI (GERUNDIVUM, P FP)

NA TEMACIE PRAESENTIS

NOTA BENE

51

RZĄD GERUNDIUM (ten sam, co rząd czasownika, od którego gerundium pochodzi)

polski łacina

czytanie książki dopełniacz lego 3 (acc.) legere librum accusativus

stawianie mostu dopełniacz facio 3 (acc.) facere pontem accusativus

przyglądanie się

córce

celownik specto 1 (acc.) spectare filiam accusativus

posługiwanie się

nożem

narzędnik utor (abl.) uti cultro ablativus

Np.: Tempus dicendi verbum nobis non est datum. = Nie dano nam czasu na

wypowiedzenie słowa

UWAGA !!! Ogromna większość czasowników łacińskich rządzi accusatiwem.

Nieliczne rządzą innymi przypadkami. Oto niektóre z nich:

czasownik znaczenie przypadek czasownik znaczenie przypadek caveo czuwać nad kimś dativus parco oszczędzam dativus consulo starać się o coś dativus pareo jestem posłuszny dativus foveo sprzyjam dativus persuadeo przekonuję dativus fruor korzystam ablativus placeo podobam się dativus insidior zasadzam się dativus praesum jestem na czele dativus intersum biorę udział dativus prospicere dbać o kogoś dativus irascor gniewam się dativus prosum pomagam dativus metuere bać się o kogoś dativus provideo dbać o kogoś dativus noceo szkodzę dativus studeo starać się dativus nubo wychodzić za mąż dativus suadeo doradzać dativus oboedio jestem posłuszny dativus supplico prosić dativus obsum szkodzę dativus timeo bać się o kogoś dativus obtempero jestem posłuszny dativus utor używać, posługiwać się ablativus locus est jest miejsce dativus

GERUNDIVUM (PARTICIPIUM FUTURI PASSIVI) jest imies łowem (przymiotnikiem

odsłownym). Tworzymy je od czasownika dodając do TEMATU PRAESENTIS cechę –nd i

koncówki –us, -a, -um ( I/II deklinacji). Gerundivum odmienia się jak przymiotnik na –us, -a,

-um deklinacji I/II. W koniugacji III i IV między temat, a cechę –nd wchodzi spójka e.

SPOSÓB TWORZENIA GERUNDIVUM (PARTICIPIUM FUTRI PASSIVI)

kon. infinitivus temat spójka cecha końcówki pełna forma dla 3 rodzajów, Nom. sg.

I amare ama- nd us, a, um amandus, amanda, amandum

II videre vide- nd us, a, um videndus, videnda, videndum

III legere leg- e nd us, a, um legendus, legenda, legendum

IV audire audi- e nd us, a, um audiendus, audienda, audiendum

NOTA BENE

NA TEMACIE PRAESENTIS

52

Możliwych jest kilka sposobów tłumaczenia gerundivum na polski.

RÓŻNICE mi ędzy GERUNDIUM i GERUNDIVUM

gerundium gerundivum

consilium condendi urbes consilium urbium condendarum

cuius? genetivus sg. accusativus cuius? genetivus; ten sam rodzaj i

liczba

zamiar założenia miast zamiar miast mających być założonymi = zamiar miast założenia

spes liberandi patriam spes patriae liberandae

cuius? genetivus sg. accusativus cuius? genetivus; ten sam rodzaj i liczba

nadzieja oswobodzenia ojczyzny nadzieja ojczyzny mającej być oswobodzoną = nadzieja ojczyzny oswobodzenia

Wyrażenie z gerundium i wyrażenie z gerundivum tłumaczą się TAK SAMO

Jak odróżnić gerundium od gerundivum w tekście?

1. GERUNDIUM występuje tylko w singularis neutri. W pluralis może pojawić się wyraz,

którym GERUNDIUM rządzi. Zachodzi tu związek rządu.

2. GERUNDIVUM może stać również w pluralis wszystkich rodzajów. Wówczas i

rzeczownik (przymiotnik, zaimek, liczebnik), który mu towarzyszy MUSI być w pluralis.

Zachodzi tu związek zgody.

Jeśli widzisz formę z cechą –nd w pluralis lub/i rodzju żeńskim, MUSI to być GERUNDIVUM

liber legendus

książka mająca być czytaną

książka godna/warta czytania

książka, którą należy (prze-)czytać

książka, która powinna być czytana

53

I. Przetłumacz wyrażenia na łacinę posługując się GERUNDIUM lub GERUNDIVUM

1. Nadzieja na zniszczenie okrętów nieprzyjaciół –

2. Użytek z posiadania licznych niewolników –

3. Możliwość prowadzenia wojny –

4. Okazja studiowania filozofii –

5. Żądza dotknięcia zgrabnej dziewczyny –

6. Umiejętność pisania książek –

7. Wola czynienia dobra –

8. Zwyczaj zakładania białej togi –

spes,ei f – nadzieja deleo 2 – niszczę navigium,i n – okręt inimicus,i m – wróg utilitas,atis f – użytek possideo 2 – posiadam multus 3 – liczny servus,i m – niewolnik possibilitas,atis f – możliwość bellum,i n – wojna

gero 3 – prowadzę bellum gero 3 – prowadzę wojnę occasio,onis f – okazja studeo 2 (dat.) – tu: studiuję philosophia,ae f – filozofia cupido,inis f – żądza studium,i n (dat.) – żądza tango 3 – dotykam formosus 3 – zgrabny scientia,ae f – umiejętność

scribo 3 – piszę liber,bri m – książka voluntas,atis f – wola facio 3 – czynię bonum,i n – dobro consuetudo,inis f – zwyczaj induo 3 – zakładam candidus 3 – biały toga,ae f – toga

II. Przetłumacz zdania.

a. Amicus meus saepe legit et scribit, nam audiendo et legendo amicus meus studet. b. Non

nobis tantum vivimus, sed amicis fovendis patriaeque defendendae. c. De patria defendenda

viri cogitare debent. d. Inter bella et pericula non est locus litteris studendis. e. Romani ad

castra ponendum a tribuno mittuntur. f. Semper locus est amicos corrigendo. g. Philosophi de

vita corrigenda disputant. h. Galli ad oppidum delendum veniunt. i. Graeci ad Troiam

expugnandam Helenamque liberandam navigant. j. Tribunus suis signum ad navigia delendum

dat. k. Cogitando et legendo animus viri boni alitur. l. Equi albi a Germanis ad currum sacrum

trahendum eliguntur. m. Populi antiqui ad deos colendos prompti sunt. n. Vir belli peritus dicit

nobis multa de bello cum inimicis gerendo patriamque defendendo.

54

III. Od poniższych czasowników utwórz gerundium lub gerundivum w odpowiednich

formach. Przetłumacz utworzone formy.

formy podstawowe

forma do utworzenia UTWORZONA FORMA TŁUMACZENIE

a. mitto 3 Acc. sg. f gerundivi

b. punio 4 Dat. gerundii

c. timeo 2 Gen. pl. m gerundivi

d. canto 1 Nom. gerundii

e. duco 3 Acc. pl. n gerundivi

f. facio 3 Acc. gerundii

g. sentio 4 Abl. pl. gerundivi

h. peto 3 Gen. sg. n gerundivi

i. capio 3 Gen. pl. f gerundivi

55

FORMY PODSTAWOWE CZASOWNIKA

temat praesentis infinitivus praesentis temat perfecti temat supini mitt/o mitt ĕre misi/i miss/um

1 os. sg. ind. praes. act. infinitivus praes. act. 1 os. sg. ind. perf. act.

supinum

indicativus praes. act. infinitivus praes. pass.

indicativus praes. pass.

indicativus imperfecti activi

ZESTAW KOŃCÓWEK DLA IMPERFECTUM

-m / -r -mus / -mur

-s / -ris -tis / -mini

-t / -tur -nt / -ntur

indicativus imperfecti passivi indicativus futuri i activi

indicativus futuri i passivi

INDICATIVUS IMPERFECTI ACTIVI et PASSIVI

TRYB ORZEKAJ ĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO STRONY CZYNNEJ i BIERNEJ

Charakterystyczną cechą IMPERFECTUM jest –BA. Dodajemy ją we wszystkich

koniugacjach do tematu czasownika. W koniugacji III i IV między temat i cechę ba wstawiamy

spójkę e:

1. lauda – ba – m : chwaliłem

2. mone – ba – m : upominałem

3. mitt – e – ba – m : posyłałem

4. audi– e – ba - m : słuchałem

Końcówki osobowe dla tego czasu są identyczne jak w praesens, z wyjątkiem końcówki 1 os.

sg . act.: - m

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO NONANONANONANONA

IMPERFECTUM I FUTURUM PRIMUM ACTIVI I PASSIVI ZŁOŻENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE


56

IMPERFECTUM INDICATIVI ACTIVI

I II III IV

1 lauda-ba-m chwaliłem mone-ba-m upominałem mitt-e-ba-m posyłałem audi-e-ba-m słuchałem

2 lauda-ba-s mone-ba-s mitt-e-ba-s audi-e-ba-s

3 lauda-ba-t mone-ba-t mitt-e-ba-t audi-e-ba-t

1 lauda-ba-mus mone-ba-mus mitt-e-ba-mus audi-e-ba-mus

2 lauda-ba-tis mone-ba-tis mitt-e-ba-tis audi-e-ba-tis

3 lauda-ba-nt mone-ba-nt mitt-e-ba-nt audi-e-ba-nt

IMPERFECTUM INDICATIVI PASSIVI

I II III IV

1 lauda-ba-r byłem chwalony

mone-ba-r byłem upominany

mitt-e-ba-r byłem posyłany

audi-e-ba-r byłem słuchany

2 lauda-ba-ris mone-ba-ris mitt-e-ba-ris audi-e-ba-ris

3 lauda-ba-tur mone-ba-tur mitt-e-ba-tur audi-e-ba-tur

1 lauda-ba-mur mone-ba-mur mitt-e-ba-mur audi-e-ba-mur

2 lauda-ba-mini mone-ba-mini mitt-e-ba-mini audi-e-ba-mini

3 lauda-ba-ntur mone-ba-ntur mitt-e-ba-ntur audi-e-ba-ntur

INDICATIVUS IMPERFECTI sum, esse - jestem

TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO

INDICATIVUS IMPERFECTI possum, posse - mogę TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZESZŁEGO NIEDOKONANEGO

singularis pluralis

1 pot-eram mogłem pot-eramus

2 pot-eras pot-eratis

3 pot-erat pot-erant

singularis pluralis

1 eram byłem eramus

2 eras eratis

3 erat erant

57

INDICATIVUS i IMPERATIVUS FUTURI PRIMI ACTIVI et PA SSIVI

TRYB ORZEKAJ ĄCY i ROZKAZUJ ĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO

STRONY CZYNNEJ I BIERNEJ

FUTURUM PRIMUM tworzy si ę przez dodanie

do tematu praesentis

1. dla koniugacji I i II: cechy B (-BI, BU),

2. dla koniugacji III i IV: samogłoski E (w 1 os. sg. –A)

1. lauda- b-o: pochwalę, będę chwalił

2. mone-b-o: upomnę, będę upominał

3. mitt-a-m: poślę, będę posyłał

4. audi-a-m: usłyszę, będę słuchał

FUTURUM PRIMUM INDICATIVI ACTIVI

I II III IV

1 lauda-b-o pochwalę

mone-b-o upomnę

mitt-a-m poślę

audi-a-m usłyszę

2 lauda -bi-s mone-bi-s mitt-e-s audi-e-s

3 lauda-bi-t mone-bi-t mitt-e-t audi-e-t

1 lauda-bi-mus mone-bi- mus mitt-e-mus audi-e-mus

2 lauda-bi-tis mone-bi-tis mitt-e-tis audi-e-tis

3 lauda-b-u-nt mone–b-u-nt mitt-e-nt audi-e-nt

FUTURUM PRIMUM INDICATIVI PASSIVI

I II III IV

1 lauda-bor zostanę pochwalony

mone-bor zostanę upomniany

mitt-a-r zostanę posłany

audi-a-r zostanę usłyszany

2 lauda-b-e-ris (re) mone-b-e-ris (re) mitt-e-ris (re) audi-e-ris (re)

3 lauda-bi-tur mone-bi-tur mitt-e-tur audi-e-tur

1 lauda-bi-mur mone-bi-mur mitt-e-mur audi-e-mur

2 lauda-bi-mini mone-bi-mini mitt-e-mini audi-e-mini

3 lauda-b-u-ntur mone-b-u-ntur mitt-e-ntur audi-e-ntur

CZAS NA TEMACIE PRAESENTIS ZESTAW KOŃCÓWEK DLA FUTURUM

-o lub –m / -r -mus / -mur

-s / -ris -tis / -mini

-t / -tur -nt / -ntur

58

IMPERATIVUS FUTURI ACTIVI

I II III IV

2 sg. lauda-to pochwal

mone-to upomnij

mitt-i-to posyłaj

audi-to usłysz

3 sg. lauda-to niech pochwali

mone-to niech upomni

mitt-i-to niech pośle

audi-to niech usłyszy

2 pl. lauda-to-te pochwalcie

mone-to-te upomnijcie

mitt-i-to-te posyłajcie

audi-to-te usłyszcie

3 pl. lauda-nto niech pochwalą

mone-nto niech upomną

mitt-u-nto niech poślą

audi-u-nto niech usłyszą

IMPERATIVUS FUTURI PASSIVI

I II III IV

2 sg. lauda-tor zostań pochwalony

mone-tor zostań upomniany

mitt-i-tor zostań posłany

audi-tor zostań usłyszany

3 sg. lauda-tor niech zostanie pochwalony

mone-tor niech zostanie upomniany

mitt-i-tor niech zostanie posłany

audi-tor niech zostanie usłyszany

3 pl. lauda-ntor niech zostaną pochwaleni

mone-ntor niech zostaną upomniani

mitt-u-ntor niech zostaną posłani

audi-u-ntor niech zostaną usłyszeni

INDICATIVUS FUTURI PRIMI sum, esse - jestem TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO

singularis pluralis

1 ero bedę erimus

2 eris eritis

3 erit erunt

INDICATIVUS FUTURI PRIMI possum, posse - mogę TRYB ORZEKAJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO

singularis pluralis

1 pot-ero bedę mógł pot-erimus

2 pot-eris pot-eritis

3 pot-erit pot-erunt

IMPERATIVUS FUTURI PRIMI sum, esse - jestem TRYB ROZKAZUJĄCY CZASU PRZYSZŁEGO PROSTEGO

singularis pluralis

1 es-to bądź es-to-te bądźcie

2 es-to niech będzie sun-to niech bedą

59

ZŁOŻENIA Z CZASOWNIKIEM ESSE

Wszystkie złożenia z ESSE odmieniają się w identycznie jak ESSE z dodanym odpowiednim

przedrostkiem. Z wyjątkiem dwóch: PROSUM i POSSUM

PROSUM, PRODESSE - pomagam

praesens imperfectum futurum primum

1sg pro-sum pomagam prod-eram pomagałem prod-ero pomogę

2sg prod-es prod-eras prod-eris

3sg prod-est prod-erat prod-erit

1pl pro-sumus prod-eramus prod-erimus

2pl prod-estis prod-eratis prod-eritis

3pl pro-sunt prod-erant prod-erunt

POSSUM, POSSE - mogę

praesens imperfectum futurum primum

1sg pos-sum mogę pot-eram mogłem pot-ero będę mógł

2sg pot-es pot-eras pot-eris

3sg pot-est pot-erat pot-erit

1pl pos-sumus pot-eramus pot-erimus

2pl pot-estis pot-eratis pot-eritis

3pl pos-sunt pot-erant pot-erunt

ab-sum, ab-esse jestem oddalony jestem nieobecny

POSSUM, POSSE MOGĘ

ad-sum, ad-esse jestem obecny pomagam

prae-sum, prae-esse jestem na czele dowodzę

de-sum, de-esse nie ma mnie, brak mnie

ob-sum, ob-esse szkodzę

in-sum, in-esse jestem w czymś sub-sum, sub-esse jestem pod czymś

inter-sum, inter-esse uczestniczę super-sum, super-esse pozostaję (przy życiu)

pro-sum, prodesse pomagam

NOTA BENE

Disce, puer, Latine, ego faciam te mościpanie.

(Stefan Batory)

60

1. Określ i przetłumacz formę:

2. Poniższe formy czasowników wpisz w odpowiednie miejsce w tabeli, a następnie

uzupełnij tabelę formami pozostałych czasów zachowując tryb, stronę, osobę, liczbę.

Przetłumacz wszystkie formy.

a) invenimus b) amabuntur c) relinquitis d) faciebat e) eramus f) regebamur g) petitur h) curabis i) trahent j) sentio k) monere l) poteris

3. Do podanego tematu praesentis activi dopisz odpowiednią końcówkę osobową:

orna... - zostaną ozdobieni audi... - usłyszymy sci... - wiedzą erra... - błądziliście propera ... - pospieszałeś duc... - byliście prowadzeni scrib... - piszą veni... - przychodziłem da... - daj! leg... - być czytanym

a) gaudebis - g) spectabamur - n) dicebant -

b) amabamus - h) audieris - o) poteras -

c) veniam - i) prodestis - p) debebit -

d) legetur - k) dabimus - q) facies -

e) erunt - l) studebitis - r) ponam -

f) movebunt - m) dicam - s) mittitur -

PRAESENS IMPERFECTUM FUTURUM amo kocham amabam kochałem amabo pokocham a b c d e f g h i j k l

61


De Heleni oraculo

Aeneam ad Epiri oram advenire in libro Vergilii legimus. In Epiro Helenus, Priami

filius, inveniebatur. Helenus fata futura sentire poterat. Itaque Aeneas Helenum interrogat:

“Quamdiu in nova patria quaerenda fata me per terras undasque iactabunt?” Cui Helenus:

“Pauca tibi de errando tuo narrabo. Diu in Italiam navigabis. Venti primum vos ad Siciliam

admovebunt. Ibi videbitis fretum angustum, ubi Scylla et Charybdis, saxa horrida,

inveniuntur. Saxa nautis semper imminent et vobis imminebunt. Saxa tamen vitabitis, si

circum Siciliam navigabitis.”

Helenum ab Aenea iterum rogari audimus: “Quae pericula praeterea inveniam?”

Helenus respondet: “Varia pericula invenies et multa vinces, priusquam in Italiam advenies.

Cum Siciliam circumvenietis, Aetnam, quae saxa flammasque ad caelum mittit, cernetis.

Praeterea Troiani profugi, cum Siciliam circumvenient, Polyphemum — monstrum

horrendum — videbunt. In Sicilia Anchises de vita decedet. Deinde venti Troianos ad Libyae

oras agent. Post multos denique annos Troiani in Italiam pervenient.”


a. Adsum amicis, amici quoque mihi adsunt. b. Filius meus abest. c. Filius mihi deest. d. Inter

dominum et servum nulla amicitia esse potest. e. Facio, quod possum. f. Vir bonus patriae

suae prodest, dum potest. g. Vir belli peritus nobis praeest. h. Filii mei ludis ceterorum

liberorum semper intersunt. i. Nihil vobis prodesse potest. j. Scientia tibi deest. k. Magistri,

adeste discipulis vestris!

6. Przetłumacz: a. Stabat mater dolorosa, iuxta crucem lacrimosa, dum pendebat Filius... (tytuł i początek

sekwencji z XIII w, włączonej w 1727 r do liturgii rz.-kat.)

b. In principio erat verbum. (Vulg.) c. Cras vives? Hodie iam vivěre, Postume, serum est. (Horatius) d. Nox erat et caelo fulgebat Luna sereno (...), cum tu (...) in verba iurabas mea. (Horatius,

Epody 15,1-4) e. Arcum meum ponam in nubibus (caelis) et erit signum foederis inter me et terram. (Vulg.) f. Petite et dabitur vobis, quaerite et invenietis, pulsate et aperietur vobis. g. Vincis - gaudes, perdes - ploras (napis na tablicy do gry) h. Stellas in caelo non numerabitis.

62

ZAIMEK WSKAZUJ ĄCY

is, ea, id = ten, ta, to (on, ona, ono)

singularis pluralis m f n m f n

Nom. is ea id ei (ii) eae ea

Gen. eius eorum earum eorum

Dat. ei eis (iis)

Acc. eum eam id eos eas ea

Abl. eo ea eo eis (iis)

ZAIMEK WZGL ĘDNY

qui, quae, quod = (ten) który (co), (ta) która (co), (to) które (co)


Nom. qui quae quod qui quae quae

Gen. cuius quorum quarum quorum

Dat. cui quibus

Acc. quem quam quod quos quas quae

Abl. quo qua quo quibus


a. Post bellum Scythicum, quod Persis perniciosum erat, ii Graeci, qui in Asia

habitabant, cum Persis pugnabant.

b. Itaque auxilium ab eis, qui in Graecia habitabant, petebant.

c. Qui bonus erat, iudicium Dei non timebit.

d. Ea mihi placent, quae possidere non possum.

e. Eae mihi placent, quas possidere non possum.

f. Persae pontum, quo Graecia et Ionia separantur, superant et in campo

Marathonio castra sua ponunt.

g. Viri belli periti animos Graecorum, quibus patria cara erat, ad proelium

commitendum incitabant.

LECTIOLECTIOLECTIOLECTIO DECDECDECDECIMAIMAIMAIMA

ZAIMEK WSKAZUJ ĄCY IS,EA,ID I WZGL ĘDNY DEKLINACJA IV I V

63

DEKLINACJA IV

Tematy na –u

Genetivus singularis –us

I II III IV V

-ae -i -is -us -ei


Według deklinacji IV odmieniają się rzeczowniki rodzaju męskiego (zakończone

w nom. sg. na –us) i nijakiego (zakończone w nom. sg. na –u). Ich przynależność do IV

deklinacji poznajemy po zakończeniu genetiwu singularis -us.

KOŃCÓWKI DEKLINACJI IV

sg. pl.

m n m n

Nom. -us -u -us -ua

Gen. -us -uum

Dat. -ui -u -ibus

Acc. -um -u -us -ua

Abl. -u -ibus

Voc. -us -u -us -ua

ODMIANA RZECZOWNIKÓW IV DEKLINACJI

exercitus wojsko cornu róg exercitus wojsko cornu róg

sg. męski nijaki pl. męski nijaki

Nom. exercitus cornu Nom. exercitus corn-ua

Gen. exercit-us corn-us Gen. exercit-uum corn-uum

Dat. exercit-ui cornu = nom.sg. Dat. exercit-ibus corn-ibus

Acc. exercit-um cornu = nom.sg. Acc. exercitus = nom. pl. corn-ua = nom. pl.

Abl. exercit-u cornu = nom.sg. Abl. exercit-ibus corn-ibus

Voc. exercitus = nom.sg. cornu = nom.sg. Voc. exercitus = nom. pl. corn-ua = nom. pl.

64

NAJPOPULARNIEJSZE SŁÓWKA IV DEKLINACJI

acus,us igła gelu,us mróz salus,us skok, wąwóz

arcus,us łuk genu,us kolano senatus,us senat

casus,us przypadek Idus,uum (f) Idy sensus,us czucie

cornu,us róg lacus,us jezioro spiritus,us duch, powiew

currus,us wóz lapsus,us upadek, błąd status,us stan, postawa

cursus,us bieg manus,us (f) ręka, oddział tribus,us (f) dzielnica

domus,us (f) dom metus,us strach usus,us użycie

exercitus,us wojsko motus,us ruch versus,us wiersz

fletus,us płacz quercus,us (f) dąb vultus,us twarz

fructus,us owoc reditus,us powrót

1. feminina: domus,us; Idus,uum; manus,us; quercus,us; tribus,us

2. rzeczownik domus

b. odmienia się częściow wg

IV, częściowo wg II

c. jest rodzaju żeńskiego

d. staje w formach BEZ

PRZYIMKA (jeśli nie ma

przydawki):

- domum = do domu

- domo = z domu

- domi = w domu

sg. pl. Nom. domus domus Gen. domus domorum (II) Dat. domui domibus Acc. domum domos (II) Abl. domo (II) domibus Voc. domus domus

WWYYJJĄĄTTKK II

65

DEKLINACJA V

Tematy na –e

Genetivus singularis –ei

I II III IV V

-ae -i -is -us -ei


Według deklinacji V odmieniają się rzeczowniki rodzaju żeńskiego (zakończone

w nom. sg. na –es). Ich przynależność do V deklinacji poznajemy po zakończeniu

genetiwu singularis-ei.

ODMIANA RZECZOWNIKA V DEKLINACJI

res rzecz dies dzień sg. pl. sg. pl.

Nom. res res dies dies Gen. r-ei r-erum di-ei di-erum Dat. r-ei r-ebus di-ei di-ebus Acc. r-em res = nom. pl. di-em dies = nom. pl. Abl. r-e r-ebus di-e di-ebus Voc. res = nom.

sg. res = nom. pl. dies = nom. sg. dies = nom. pl.

1. rzeczownik V deklinacji dies jest rodzaju żeńskiego, jeśli oznacza określony

termin,

np.: dies prima, w przeciwnym razie jest rodzaju męskiego, np.: dies bonus.

2. wiele rzeczowników V deklinacji ma tylko liczbę pojedynczą, np.: spes,ei;

fides,ei

WWYYJJĄĄTTKK II

66

1. Określ przypadek i liczbę. Przetłumacz. a) spei - f) in die - k) sine fructu -

b) in casu - g) ex usu - l) canitiem -

c) fide - h) domo - m) in versibus -

d) reditus - i) manuum - n) domum -

e) de exercitu - j) cornua - o) genu -

2. Napisz po łacinie.

a. nowy dom -

b. Idy Marcowe -

c. lewa ręka -

d. mała dzielnica -

e. w domu –

f. twardy dąb -

g. z domu -

h. ogromny strach -

i. okrągły owoc -

j. wojsko rzymskie -

k. pierwszy dzień –

l. piękny dzień –


a. lapsus linguae b. Nihil semper in suo statu manet. c. Cornua cervum a periculis defendunt. d. Demosthenes multos versus uno spiritu pronuntiabat. e. Domus propria - domus optima. f. manu propria

g. parva domus, parva cura h. Dum vita est, spes est. i. Felix [szczęśliwy] , qui potest rerum cognoscere causas. j. Manus manum lavat. k. Domi manet, lanam facit (inskrypcja nagrobna

dla dobrej żony)


a. Nunc pro domo mea dicam. b. Taurorum arma sunt cornua. c. Is est amicus, qui te in re

dubia iuvat. d. Usus est optimus magister rerum. e. Dies diem docet. f. Is, qui agrum non

colit, frustra fructum exspectabit. g. Exercitus sine duce est figura sine spiritu. h. Est res

publica res populi – sic Cicero docet in libro suo De re publica. i. Iustitia est

fundamentum rei publicae. j. Aegroto dum spem esse, animum esse dicunt. k. Senatus rei

publicae praeerat.

5. Przetłumacz wyrażenia. W jakich dyscyplinach i okolicznościach są stosowane?

a. i.e. – id est

b. eo ipso

c. qui pro quo

d. cui bono

76

DEKLINACJA III.

Tematy różne

Genetivus singularis –is

I II III IV V

-ae -i -is -us -ei


RZECZOWNIK i PRZYMIOTNIK

Do trzeciej deklinacji należą rzeczowniki wszystkich trzech rodzajów.

Odmieniają się według niej także przymiotniki . Cechą charakterystyczną, po której

rozpoznajemy przynależność do tej deklinacji, jest zakończenie Gen. sg. na –is.

Podgrupy tej deklinacji (spółgłoskowa, samogłoskowa, mieszna) różnią się

między sobą jedynie abl. sg.i gen. pl. Pozostałe przypadki mają jednakowe końcówki dla

wszystkich podgrup.

WSZELKIE DALSZE FORMY DEKLINACYJNE URABIAMY W TEJ DEKLINACJI

OD GENETIWU SINGULARIS. PO ODCIĘCIU KOŃCÓWKI –IS

DO POZOSTAŁEJ CZĘŚCI WYRAZU DODAJEMY BEZPOŚREDNIO

KOŃCÓWKI

DLA KOLEJNYCH PRZYPADKÓW.

Nominativus: rex Genetivus: reg-is REG- Nominativus: pars Genetivus: part-is PART- Nominativus: caritas Genetivus: caritat-is CARITAT- Nominativus: navis Genetivus: nav-is NAV- Nominativus: lectio Genetivus: lection-is LECTION- Nominativus: sus Genetivus: su-is SU-

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO VNVNVNVNDECIMADECIMADECIMADECIMA

III DEKLINACJA, PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI

NOTA BENE

77

KOŃCÓWKI DEKLINACJI III singularis pluralis

Nom. różne -es

(m, f) -a

(n, spł.) -ia (n, sam.)

Gen. -is -um (spł.)

-ium (sam., miesz.)

Dat. -i -ibus

Acc. -em (m, f)

= Nom. (n)

= Nom.

Abl. -e (spł., miesz.)

-i (samogł.)

-ibus

Voc. = Nom. = Nom.

Najczęstsze zakończenia/końcówki wyrazów III deklinacji zakończenie/końcówka przykład charakterystyka -x rex, lux, vox, nix

-trix creatrix, matrix feminina, oznaczają działające kobiety

-r femur , exemplar , celer

-or creator, amor masculina, często oznaczają działających mężczyzn

-o ordo, caro

-tio/cio lectio, conditio, condicio feminina abstracta

-s mus, navis, nubes

-as caritas, facultas feminina abstracta

-os flos, mos masculina

-l mel, fel

-t caput

-e mare, celere rzeczowniki i większość przymiotników w rodzaju nijakim

-n lumen, flumen

zbitka 2 spółgłosek hiems, pars, mens

DWU- I TRZYLITEROWE SŁOWA III DEKLINACJI

aes,aeris (n) spiż nox,noctis (f) noc aer,aeris (m) powietrze ops,opis (f) moc, siła ars,artis (f) sztuka os,oris (n) usta arx, arcis (f) zamek os,ossis (n) kość bos,bovis (m i f) wół pax,pacis (f) pokój cor,cordis (n) serce pes,pedis (m) noga, stopa cos,cotis (f) krzemień pix,picis (f) smoła dos,dotis (f) posag, dar pus,puris (n) ropa, jad dux,ducis (m i f) wódz rex,regis (m) król fax,facis (f) pochodnia ros,roris (m) rosa ius,iuris (n) prawo, zupa rus,ruris (n) wieś lac,lactis (m) mleko sal,salis (m i n) sól lex,legis (f) prawo sol,solis (m) słońce lis,litis (f) sprzeczka sus,suis (m i f) świnia lux,lucis (f) światło tus,turis (n) kadzidło mas,maris (m) samiec vas,vadis (m) poręczyciel mel,mellis (n) miód vas,vasis (n) naczynie mos,moris (m) obyczaj ver,veris (n) wiosna mus,muris (m) mysz vis (f) siła nex,necis (f) morderstwo vox,vocis (f) głos nix,nivis (f) śnieg

78

GRUPA SPÓŁGŁOSKOWA abl. sg. na –e, gen. pl. na –um, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –a.

masculina i feminina neutra masculina i feminina neutra

singularis pluralis

Nom. pater ojciec corpus ciało patr-es corpor-a

Gen. patr-is corpor-is patr-um corpor-um

Dat. patr-i corpor-i patr-ibus corpor-ibus

Acc. patr-em corpus patr-es corpor-a

Abl. patr-e corpor-e patr-ibus corpor-ibus

Voc. pater corpus patr-es corpor-a

Do grupy spółgłoskowej należą:

a. rzeczowniki należące do rodziny z pieskiem (bez względu na budowę), a więc:

pater, tris ojciec iuvenis, is młodzieniec

mater, tris matka senex, senis starzec

parentes, um rodzice vates, vatis wieszcz

frater, tris brat canis, is pies

soror, oris siostra

b. rzeczowniki, których temat kończy się na pojedynczą spółgłoskę origo, origin/is (origin-] (początek), aetas, aetat/is (aetat-] (wiek), mus, mur/is (mur -] (mysz)

c. przymiotniki w stopniu wyższym

d. przymiotniki pauper,eris,e; vetus,eris; dives,itis; princeps,ipis w stopniu równym

79

GRUPA SAMOGŁOSKOWA

abl. sg. na –i, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –ia. neutra

singularis pluralis

Nom. mare morze mar-ia

Gen. mar-is mar-ium

Dat. mar-i mar-ibus

Acc. mare mar-ia

Abl. mar-i mar-ibus

Voc. mare mar-ia

Do grupy samogłoskowej należą:

a. rzeczowniki NEUTRA zakończone na - e, -al, -ar: m. in.: mare, is-morze,

animal, is - zwierzę, exemplar, aris-przykład.

b. wszystkie przymiotniki III deklinacji (z wyj ątkiem 4)

GRUPA MIESZANA

abl. sg. na –e, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –a lub –ia

masculina, feminina

singularis pluralis singularis pluralis

Nom. nubes chmura nub-es pars część part -es

Gen. nub-is nub-ium part-is part-ium

Dat. nub-i nub-ibus part-i part-ibus

Acc. nub-em nub-es = Nom. pl. part-em part-es = Nom. pl.

Abl. nub-e nub-ibus part-e part-ibus

Voc. nubes = Nom. sg. nub-es = Nom. pl. pars = Nom. sg. part-es = Nom. pl.

Do grupy mieszanej należą:

a. rzeczowniki równozgłoskowe - parisyllaba (równa liczba sylab w nom. i gen. sg.)

na –es i –is (nubes, nubis; navis, navis)

b. rzeczowniki nierównozgłoskowe - imparisyllaba (więcej sylab w gen. sg. niż w

nom. sg.) ze zbitką dwóch spółgłosek bezpośrednio przed zakończeniem gen. sg.

(-is) (pars, part-is; gens, gent-is)

c. participia praesentis activi (ppa)

80

PRZYMIOTNIKI III DEKLINACJI odmieniają się według typu SAMOGŁOSKOWEGO

Przymiotniki III deklinacji mają w nominatiwie singularis:

j e d n o zakończenie wspólne dla wszystkich trzech rodzajów, np.: felix,icis (m.,

f., n.) (szczęśliwy, szczęśliwa, szczęśliwe); puella felix; puer felix; animal felix

felix, felix, felix przymiotnik o jednym zakończeniu

singularis pluralis

masculinum/femininum neutrum masculinum/femininum neutrum

Nom. felix szczęśliwy/szczęśliwa felix szczęśliwe felic-es felic-ia

Gen. felic-is felic-is felic-ium felic-ium

Dat. felic-i felic-i felic-ibus felic-ibus

Acc. felic-em felix felic-es felic-ia

Abl. felic-i felic-i felic-ibus felic-ibus

Voc. felix felix felic-es felic-ia

d w a zakończenia. Pierwsze dla rodzaju męskiego i żeńskiego, drugie, oddzielne,

dla nijakiego, np.: facilis,e = facilis (m., f.) (łatwy, łatwa), facile (n.)(łatwe); puer

facilis; puella facilis; exemplar facile

facilis, facile przymiotnik o dwóch zakończeniach

singularis pluralis

masculinum/femininum neutrum masculinum/femininum neutrum

Nom. facilis łatwy/łatwa facile łatwe facil-es facil-ia

Gen. facil-is facil-is facil-ium facil-ium

Dat. facil-i facil-i facil-ibus facil-ibus

Acc. facil-em facile facil-es facil-ia

Abl. facil-i facil-i facil-ibus facil-ibus

Voc. facilis facile facil-es facil-ia

81

t r z y zakończenia, oddzielne dla każdego rodzaju, np.: celer (m.) (szybki),

celeris (f.) (szybka), celere (n.) (szybkie); puer celer, puella celeris, animal celere.

celer, celeris, celere przymiotnik o trzech zakończeniach

singularis pluralis

masculinum femininum neutrum masculinum femininum neutrum

Nom. celer szybki celeris szybka celere szybkie celer-es celer-es celer-ia

Gen. celer-is celer-is celer-is celer-ium celer-ium celer-ium

Dat. celer-i celer-i celer-i celer-ibus celer-ibus celer-ibus

Acc. celer-em celer-em celere celer-es celer-es celer-ia

Abl. celer-i celer-i celer-i celer-ibus celer-ibus celer-ibus

Voc. celer celeris celere celer-es celer-es celer-ia

UWAGA: W genetiwie singularis wszystkie przymiotniki III deklinacji mają –is, tak

samo jak rzeczowniki.

Przymiotniki pauper,eris,e; vetus,eris; dives,itis; princeps,ipis – odmieniają się inaczej:

według grupy spółgłoskowej.

pauper, pauperis, paupere biedny przymiotnik o trzech zakończeniach

singularis pluralis

masculinum femininum neutrum masculinum femininum neutrum

Nom. pauper biedny pauperis biedna paupere biedne pauper-es pauper -es pauper-a

Gen. pauper-is pauper-um

Dat. pauper-i pauper -ibus

Acc. pauper-em = Nom. sg. pauper -es = Nom. pl.

Abl. pauper-e pauper -ibus

Voc. pauper pauperis = Nom. sg. pauper -es = Nom. pl.

WWYYJJĄĄTTKK II

82

NAJPOPULARNIEJSZE PRZYMIOTNIKI III DEKLINACJI

brevis,e krótki acer,cris,e ostry, bystry

facilis,e łatwy celer,eris,e szybki

fortis,e silny, odważny difficilis,e trudny

frequens,entis częsty gravis,e ciężki

ingens,ntis ogromny omnis,e cały, każdy

iuvenis,e młody pauper,eris,e ubogi, biedny

levis,e lekki (dis)similis,e (nie)podobny

mendax,acis kłamliwy (in)credibilis,e (nie)wiarygodny

nobilis,e szlachetny (in)fidelis,e (nie)wierny

sapiens,entis mądry, rozumny (im)mortalis,e (nie)śmietelny

tristis,e smutny (im)possibilis,e (nie)możliwy

turpis,e brzydki (in)felix,icis (nie)szczęśliwy

vetus, eris stary (in)utilis,e (nie)użyteczny

vilis,e nędzny, tani, słaby celeber,bris,e uczęszczany, uroczysty, znany

PARTICIPIUM PRAESENTIS ACTIVI (PPA)

Participium praesentis activi (ppa) - imiesłów czasu teraźniejszego strony czynnej.

W języku polskim oddajemy to participium przez imiesłów odmienny na –ący, -ąca, -ące

lub przysłówkowy współczesny –ąc.

PPA odmienia się według deklinacji III typu mieszanego.

PPA tworzymy od tematu praesentis czasownika.

infinitivus temat spójka cecha nom/acc. sg.

cecha pozostałe

forma

laudare laudans nt laudans, laudantis chwalący, chwaląca, chwalące; chwaląc

monere monens nt monens, monentis upominający, upominjąca, upominjące; upominając

legere leg- e ns nt legens, legentis czytający, czytająca, czytające; czytając

audire audi- e ns nt audiens, audientis słuchający, słuchająca, słuchające; słuchając

femina audiens = słuchająca kobieta; dominus audiens = słuchający pan; animal

audiens = słuchające zwierzę; femina audiens scribit = kobieta pisze słuchając.

UWAGA: Cechą charakterystyczną tego participium jest

zbitka ns w nominativie/accusativie sg. (n) oraz zbitka nt w pozostałych przypadkach

TEMAT PRAESENTIS

83

GRUPA MIESZANA odmiana ppa

abl. sg. na –e, gen. pl. na –ium, neutra: nom., acc. i voc. pl. na –ia

masculina, feminina neutra laudans laudans

singularis pluralis singularis pluralis Nom. laudans chwalący,

chwaląca laudant-es chwalący, chwalące

laudans chwalące

laudant-ia chwalące

Gen. laudant-is laudant-ium laudant-is laudant-ium Dat. laudant-i laudant-ibus laudant-i laudant-ibus Acc. laudant-em laudant-es = Nom. sg. = Nom. pl. Abl. laudant-e laudant-ibus laudant-e laudant-ibus Voc. laudans laudant-es = Nom. sg. = Nom. pl.

Rzeczownik ułomny III deklinacji vis siła (f)Rzeczownik II deklinacji vir mąż (m)

femininum masculinum singularis pluralis singularis pluralis

Nom. vis siła vir-es vir mąż vir-i Gen. — vir-ium vir-i vir-orum Dat. — vir-ibus vir-o vir-is Acc. vim vir-es vir-um vir-os Abl. vi vir- ibus vir-o vir-is Voc. vir-es vir vir-os

1. Utwórz genetivus singularis. Według jakiego typu będzie odmieniać się to słówko?

a. mater,tris f (matka) - b. corpus,oris n (ciało) -

c. pars,tis f (część) - d. exemplar,aris n (przykład) -

e. aetas,atis f (wiek) - f. lectio,onis f (lekcja) -

g. avis,is f (ptak) - h. miles,itis m (żołnierz) -

Vis vim vi pellit Siła siłę siłą wypiera

WWYYJJĄĄTTKK II

84

i. animal,is n (zwierzę) - j. dens,entis m (ząb) -

k. laus,dis f (chwała) - l. ordo,inis m (porządek) -

m. tempestas,atis f (burza) - n. canis,is m i f (pies/suka) –

o. homo,inis m (człowiek) - p. tempus,oris n (czas) -

q. mors,mortis f (śmierć) - r. Caesar,aris m (Cezar) -

s. consuetudo,inis f (przyzwyczajenie) - t. vectigal,alis n (podatek) -

u. Cicero,onis m (Cyceron) - v. caput,itis n (głowa) –

2. Podaj formy podstawowe wyrazów III deklinacji. Określ przypadek, typ odmiany.

Przetłumacz.

a) urbe - n) itinera -

b) leges - o) nationibus -

c) duci – p) regem -

d) pax - q) vim -

e) decoris - r) finibus -

f) mortem - s) hostis -

g) facili - t) veritas -

h) navium - u) acre -

i) legio - v) mensis -

3.Przetłumacz.

a. Scribit carmina, quae legunt cacantes.

b. pro fide, lege et rege

c. Femina est finis familiae.

d. ferro et igni (Cic.) vel ferro ignique

(Liv.)

e. flos iuvenum (Liv.)

f. flos et decus urbium Italiae [o

Padwie]

g. Lex non cogit ad impossibilia.

h. Lex lege tollitur.

i. Lex nihil frustra facit.

j. Urbi et orbi

k. Urbs aeterna

l. novus rex, nova lex

m. mors - ianua vitae

n. mors dolorum omnium solutio est et finis

93

o. Dulce est nomen pacis. (Cic.)

p. Omnis ars naturae imitatio est.

q. omnis homo mendax

r. Amor omnia vincit.

s. Navis, quae in flumine magna est, in

mari parvula est. (Sen.)

t. qualis rex, talis grex.

u. ars longa, vita brevis

w. Homo est animal sociale.

v. Audaces fortuna iuvat.

x. omne principium difficile

y. Ignis aurum probat, miseria fortes

viros.

z. Labor et patientia omnia vincunt. (Verg.)

.

4. Przetłumacz bajki.

a. De erinaceo et vipera

Erinaceus quidam hieme viperam rogavit: „Accipe me, o bona, in cavernam tuam, frigore

enim vexor”. Obtemperavit vipera precibus eius eumque angusto loco accepit. Paulo post autem saepe

erinacei spinis pungitur, itaque: “Relinque – inquit – domum meam et alio demigra, mihi enim et tibi

nimis parva est”. Cui erinaceus respondit: “Mihi placet caverna ista, itaque mihi non est in animo

domum tuam relinquere; tu autem, si tibi non placet, alio demigra”. Et vipera cogitur domo sua

cedere. Periculosum est amicitiam cum eis facere, in quorum potestate erimus.

b. De leone et vulpecula

Leo vulpeculam interrogat: „Cur invitata a me speluncam meam non intras? Multa animalia me

visitant”. Tum vulpecula, quod est animal astutum: „Multa enim - inquit - animalium vestigia

introrsus versa video, at foras versa nulla.”

5. Od następujących czasowników utwórz ppa w określonych przypadkach.

czasownik ppa tłumaczenie czasownik ppa tłumaczenie

venio 4 Dat.pl. facio 3 Gen. sg.

amo 1 Gen.pl. duco 3 Dat. sg.

laudo 1Nom. pl. m,f video 2 Acc. sg. m

gaudeo 2 Nom. pl. n scio 4 Nom. sg.

lego 3 Abl. sg. audio 4 Acc. pl. n

94


a. In mari Mediterraneo vivunt varia genera animalium. b. Multitudo civium in Capitolium

convenit. c. Vergilius turrim dicit, non turrem, securim, non securem. (Gell.) d. Nocturnorum

animalium, veluti felium, luporum, in tenebris fulgent oculi. e. Galli spatia temporis numero

noctium finiunt. f. Is, qui neutri parti amicus est, omnibus hominibus odiosus est. g. Lupus -

malus ovium custos. h. Parentum virtus – dos optima. i. Multae urbes, olim florentes, nunc

incultae iacent. j. Nautae audaces per maria omnia currunt. k. Finis coronat opus. l. In Gallia

antiqua plebs, quae ingenti vectigali premebatur, servorum paene loco habebatur; sors eius

tristis erat. m. Vim vi repellere decet. n. Magna pars sanitatis – velle sanari. o. Maria vel a

provinciis, vel ab insulis, vel a civitatibus nomina accipiunt. p. Ursus, lupus, equus, taurus

animalia sunt; etiam homo animal est, sed animal sociale. q. Gallus habet calcaria. r. Populo

prodesse summa laus civium est. s. Nomina civium fortium semper memoriā tenebuntur. t.

magna est vis scientiae. u. Antiquis temporibus Romani in Tiberi, postea in maribus quoque

navigabant. v. In civitate libera lingua mensque liberae esse debent. x. Otium sine libris mors

est et hominis vivi sepultura. y. Milites Romani ante castra hostium turrim constituunt. z.

Plerisque hominibus, litterarum ignaris, libri non studiorum instrumenta, sed aedium

ornamenta sunt. α. α. α. α. Cibus famem explet, potio – sitim, vestis a frigore hominem defendit.

β. β. β. β. Procul ab oculis – procul ex mente. γ. γ. γ. γ. Non est fumus absque igne. δ. δ. δ. δ. Una hirundo non facit

ver. ε. ε. ε. ε. Et fabula partem veri habet. ζ. ζ. ζ. ζ. Non est facilis ad astra iter. η. η. η. η. Longum et difficile est

iter per praecepta, breve et efficax per exempla. θ. θ. θ. θ. Nominativus et vocativus pluralis primae

declinationis similis est genetivo et dativo singularis. ι. ι. ι. ι. Homines inter se studiis, moribus,

omni vitae ratione differunt. κ. κ. κ. κ. Dives est, qui sapiens est. λ. λ. λ. λ. Divitiae hominem felicem non

faciunt. µ. µ. µ. µ. Homo verum non dicens mendax appellatur. ν. ν. ν. ν. Amor quasi foedere iungit amantes.

ξ. ξ. ξ. ξ. Frigus intolerabile est corpori nudo. ο. ο. ο. ο. Timeo Danaos et done ferentes. π. π. π. π. Si caput dolet,

omne corpus simul laborat. ρ. ρ. ρ. ρ. Sagitta in lapidem numquam figitur; interdum resiliens ferit

dirigentem. σ.σ.σ.σ. Raro senex mutat sententiam. τ. τ. τ. τ. Primā luce milites nostri ab eo loco castra

movebunt. υυυυ. . . . Matrimonium solidum est, si mutuā voluntate iungitur. ϕϕϕϕ.... I, bone, quo virtus tua

te vocat, i, pede fausto! χ. χ. χ. χ. Aër undique terram cingit; sine aëre nulla vita esse potest. ψ. ψ. ψ. ψ. Sol

totum mundum sua luce complet. ωωωω. . . . Caecus non iudicat de colore.

76

NAJPOPULARNIEJSZE SŁÓWKA III DEKLINACJI

nominativus rodz genetivus temat znaczenie acer,cris,e mfn acris acr- ostry, bystry

actio f actionis action- działanie

aequor n aequoris aequor- równina, morze

aër m aëris aër- powietrze

aes n aeris aer- spiż, brąz, miedź

aetas f aetatis aetat- wiek

agmen n agminis agmin- gromada, zastęp

amans m,f amantis amant- kochanek, kochający

amor m amoris amor- miłość

animal n animalis animal- zwierzę

ars f artis art- sztuka

arx f arcis arc- zamek, twierdza

audax mfn audacis audac- śmiały, odważny

avis f avis av- ptak

brevis,e mfn brevis brev- krótki

Caesar m Caesaris Caesar- Cezar

canis m i f canis can- pies

caput n capitis capit- głowa

caritas f caritatis caritat- miłość

carmen n carminis carmin- pieśń, wiersz

caro f carnis carn- mięso, ciało

Cato m Catonis Caton- Katon

celeber,ris,e mfn celebris celebr- uczęszczany, sławny

Cicero m Ciceronis Ciceron- Cyceron

civis m i f civis civ- obywatel

civitas f civitatis civitat- państwo

consuetudo f consuetudinis consuetudin- przyzwyczajenie

consul m consulis consul- konsul

cor n cordis cord- serce

corpus n corporis corpor- ciało

dulcis,e mfn dulcis dulc- słodki

dux m i f ducis duc- wódz, książę

exemplar n exemplaris exemplar- przykład

felix mfn felicis felic- szczęśliwy

fidelis,e mfn fidelis fidel- wierny

finis m i f finis fin- koniec

flos m floris flor- kwiat

flumen n fluminis flumin- rzeka

77

fors f fortis fort- przypadek

fortis,e mfn fortis fort- silny, dzielny

fortitudo f fortitudinis fortitudin- siła, dzielność, moc

frigus n frigoris frigor- zimno

grex m gregis greg- trzoda, stado

homo m hominis homin- człowiek

honor m honoris honor- zaszczyt

hospes m hospitis hospit- przyjaciel, gość, obcy

hostis m i f hostis host- wróg

humilis,e mfn humilis humil- uniżony, pokorny

ignis m ignis ign- ogień

imago f imaginis imagin- wyobrażenie, obraz

ingens ingentis ingent- ogromny, wielki

iter n itineris itiner- droga

ius n iuris iur- prawo

iuvenis m iuvenis iuven- młodzieniec

labor m laboris labor- praca

latro m latronis latron- łotr, zbój

laus f laudis laud- chwała

lectio f lectionis lection- lekcja, czytanie

legio f legionis legion- legion

lex f legis leg- prawo

libertas f libertatis libertat- wolność

lumen n luminis lumin- światło

lux f lucis luc- światło

mare n maris mar- morze

mater f matris matr- matka

mens f mentis ment- umysł, rozum

mensis m mensis mens- miesiąc

mentio f mentionis mention- wzmianka

miles m i f militis milit- żołnierz

mitis,e v mitis mit- miękki, łagodny

moles f molis mol- ciężar, bryła

mollis,e mfn mollis moll- miękki

mons m montis mont- góra

mors f mortis mort- śmierć

mortalis,e mfn (im)mortalis (im)mortal- (nie)śmiertelny

mos m moris mor- obyczaj

mulier f mulieris mulier- kobieta

multitudo f multitudinis multitudin- wielka ilość, mnóstwo

78

munus n muneris muner- obowiązek, dar, pogrzeb

natio f nationis nation- naród, plemię

navis f navis navi- okręt, statek

nomen n nominis nomin- imię, nazwa

nox f noctis noct- noc

nubes f nubis nub- chmura

omnis,e mfn omnis omn- cały, każdy, wszelki

ops f opis op- zasób

opus n operis oper- dzieło, praca

oratio f orationis oration- mowa

orator m oratoris orator- mówca

orbis m orbis orb- świat

origo f originis origin- początek

os n oris or- usta, mowa

os n ossis oss- kość

pars f partis part- część, strona

pater m patris patr- ojciec

pauper,eris,e mfn pauperis pauper- ubogi, biedny

pavor m pavoris pavor- strach

pax f pacis pac- pokój

pectus n pectoris pector- pierś, serce

pecus n pecoris pecor- bydło, trzoda

pes m pedis ped- stopa

pons m pontis pont- most

potestas f potestatis potestat- moc, potęga

praedo m praedonis praedon- łupieżca, korsarz

pulvis n pulveris pulver- proch, pył

ratio f rationis ration- rozum, rachunek

rex m regis reg- król

salus f salutis salut- ocalenie, zbawienie

sapiens mfn sapientis sapient- mędrzec/mądry

Scipio m Scipionis Scipion- Scypion

similis,e mfn (dis)similis (dis)simil- (nie)podobny

sol m solis sol- słońce

sors f sortis sort- los

tempestas f tempestatis tempestat- burza, niepogoda

tempus n temporis tempor- czas

timor m timoris timor- strach

tristis,e mfn tristis trist- smutny

turpis,e mfn turpis turp- brzydki, szpetny

79

urbs f urbis urb- miasto

utilitas f utilitatis utilitat- użytek, pożytek

uxor f uxoris uxor- żona

vectigal n vectigalis vectigal- podatek

ver n veris ver- wiosna

veritas f veritatis veritat- prawda

vetus mfn veteris veter- stary

victor m victoris victor- zwycięzca

virgo f virginis virgin- dziewica, panna

virtus f virtutis virtut- cnota

vox f vocis voc- głos, wyraz

vulnus n vulneris vulner- rana

80

Cechy deklinacji zaimkowej

1. Oddzielne końcówki rodzajowe dla każdego rodzaju w Nominatiwie singularis.

2. GENETIVUS singularis wspólny dla wszystkich rodzajów, zakończony na –ius

3. DATIVUS singularis wspólny dla wszystkich rodzajów

4. DATIVUS i ABLATIVUS pluralis taki sam i wspólny dla wszystkich rodzajów

5. Większość form przybiera cechy podobne do: dla żeńskich-I deklinacji, męskich-II

deklinacji, nijakich-II deklinacji

6. Neutra mają Nom. = Acc. w obu liczbach

7. Brak Vocatiwu

ZAIMKI WSKAZUJ ĄCE

hic, haec, hoc = ten, ta, to


Nom. hic haec hoc hi hae haec

Gen. huius horum harum horum

Dat. huic his

Acc. hunc hanc hoc hos has haec

Abl. hoc hac hoc his

ipse, ipsa, ipsum = on sam, ona sama, ono samo


Nom. ipse ipsa ipsum ipsi ipsae ipsa

Gen. ipsius ipsorum ipsarum ipsorum

Dat. ipsi ipsis

Acc. ipsum ipsam ipsum ipsos ipsas ipsa

Abl. ipso ipsa ipso ipsis

LECTIO LECTIO LECTIO LECTIO DUODUODUODUODECIMADECIMADECIMADECIMA

CZASOWNIKI NIEREGULARNE, ZAIMKI WSKAZUJ ĄCE I OKRE ŚLAJĄCY, NEMO, NIHIL, PRZYMIOTNIKI ZAIMKOWE

NOTA BENE

81

ille, illa, illud = tamten, tamta, tamto; ów, owa, owo (ten znany, ta znana, to znane)


Nom. ille illa illud illi illae illa

Gen. illius illorum illarum illorum

Dat. illi illis

Acc. illum illam illud illos illas illa

Abl. illo illa illo illis

idem, eadem, idem = ten sam, ta sama, to samo


Nom. idem eadem idem iidem eaedem eadem

Gen. eiusdem eorundem earundem eorundem

Dat. eidem eisdem (iisdem)

Acc. eundem eandem idem eosdem easdem eadem

Abl. eodem eadem eodem eisdem (iisdem)

1. Przetłumacz. Znajdź w tekście wszystkie zaimki i zamień ich liczbę z singularis

na pluralis lub z pluralis na singularis (zachowaj przypadek i rodzaj).

De Numa Pompilio

Romulum Romae conditorem appellari scimus. Hunc multa bella cum gentibus finitimis gerere

civitatemque suam amplificare constat. Post huius regis mortem Numa Pompilius regnum

occupat. Qui Romam a Romulo vi et armis conditam (założoną) legibus moribusque confirmat.

Imprimis Numam Pompilium civium animos bellis assiduis feroces mitigare hacque in re ab

Egeria nympha adiuvari Livius scribit. Huius nymphae consilio nova sacra instituere novosque

sacerdotes creare. Iovis sacerdotem veste insigni ornare. Huic duos flamines addere, alterum

Martii, alterum Quirino. Virgines quoque Vestae legere. His stipendium de publico statuere

easque virginitate venerabiles et sanctas facere. His rationibus Numa Pompilius religionem

genti Romanae creat: Tantae molis erat Romanam condere gentem! Inter arma silent leges.

82

CZASOWNIKI NIEREGULARNE w indicativie

volo, velle, volui – chcę

praesens activi imperfectum activi futurum I activi

singularis pluralis singularis pluralis singularis pluralis

1 volo chcę

volumus vole-ba-m chciałem

vole-ba-mus vol-a-m zechcę, będę chciał

vol-e-mus

2 vis vultis vole-ba-s vole-ba-tis vol-e-s vol-e-tis

3 vult volunt vole-ba-t vole-ba-nt vol-e-t vol-e-nt

infinitivus: velle - chcieć

nolo, nolle, nolui – nie chcę



1 nolo nie chcę

nolumus nole-ba-m nie chciałem

nole-ba-mus nol-a-m nie zechcę

nol-e-mus

2 non vis non vultis nole-ba-s nole-ba-tis nol-e-s nol-e-tis

3 non vult nolunt nole-ba-t nole-ba-nt nol-e-t nol-e-nt

infinitivus: nolle - nie chcieć

fero, ferre, tuli, latum – niosę, znoszę



1 fer-o niosę fer-i-mus fere-ba-m niosłem

fere-ba-mus fer-a-m będę niósł, zniosę

fer-e-mus

2 fer-s fer-tis fere-ba-s fere-ba-tis fer-e-s fer-e-tis

3 fer-t fer-u-nt fere-ba-t fere-ba-nt fer-e-t fer-e-nt

infinitivus: ferre – nieść, znosić

fero, ferre, tuli, latum – niosę, znoszę praesens passivi imperfectum passivi futurum I passivi


1 fero-r jestem niesiony

fer-i-mur fere-ba-r byłem niesiony

fere-ba-mur fer-a-r będę niesiony

fer-e-mur

2 fer-ris fer-i-mini fere-ba-ris fere-ba-mini fer-e-ris fer-e-mini

3 fer-tur fer-u-ntur fere-ba-tur fere-ba-ntur fer-e-tur fer-e-ntur

infinitivus: ferri – być niesionym

CZASY NA TEMACIE PRAESENTIS

83

eo, ire, ii, itum – idę praesens activi imperfectum activi futurum I activi


1 eo idę

imus i-ba-m szedłem

i-ba-mus ib-o pójdę

i-bi-mus

2 is itis i-ba-s i-ba-tis i-bi-s i-bi-tis

3 it eunt i-ba-t i-ba-nt i-bi-t i-bu-nt

infinitivus: ire - iść Bywa używana forma 3 os. sg. passivi: itur = idzie się

imperativus praesentis

2 sg. i! idź 2 pl. ite! idźcie!

participium praesentis

iens, euntis idący, idącego

NEMO - NIKT NIHIL - NIC

Nom. nemo nikt nihil nic

Gen. nullius nikogo nullius rei niczego

Dat. nemini nikomu nulli rei niczemu

Acc. neminem nikogo nihil nic

Abl. nullo nikim nulla re niczym

De mortuis aut bene aut nihil Z trupem albo dobrze, albo wcale. Nic nie zrobi zmarłemu dobrze.

Cum duo faciunt idem, non est idem. Robić to z dwoma to nie jest to samo.

1. Przetłumacz.

a. PrzetłuaThais habet nigros, niveos Lacaenia dentes / Quae ratio est? Emptos haec habet,

illa suos. (Marcjalis) ...............................................................................................................

..................................................................................................................................................

..................................................................................................................................................

b. Eodem anno …………………………………………………………………………….…....

84

c. Abeunt hirundines hibernis mensibus. ………………………………………………………

d. Stultum facit natura, quem vult perdere. ……………………………………………………

e. Nemo nostrum sine culpa est. …………...………………………………………………..…

f. Quid tibi vis? …………………………………………………………………………………

g. It Fama per urbes. ……………………………………………………………………………

h. Cum duo faciunt idem, non est idem. ……………………………………………...………..

i. Haurit aquam cribro, qui discere vult sine libro. ……………………………………….……

l. Et prodesse volunt et delectare poetae. ………………………………………………………

m. Nullus homo sine culpa est. ………………………………………………………………..

n. Non semper iidem eritis. …………………………………………………………………….

q. Nemo amat eum, quem timet. ………………………………………………………………

t. Nemo intelligit ………………………………………………………………………….……

u. Nemo non intelligit. ………………………………………………………………….….…..

v. Nihil facere possumus. ………………………………………………………………………

x. Neminem eorum accusabimus. ……….…..…………………………………………………

y. Neminem eorum non accusabimus. ………………………………………………...………..

z. Spiritus flat, ubi vult (Vg.)…………………..……………………………...………………...

2. Przetłumacz tekst De Aesopo et viatore.

Aesopus aliquando Athenis ibat multa secum cogitans. Subito viator quidam ei obviam

iens: “Quot horas, — inquit, — usque ad urbem ibo?” Aesopus nihil respondit. Postquam ille

iratus aliquantum prodiit, Aesopus, qui euntem observaverat, magna voce: Duas, — dixit, —

horas ibis, amice.” Tum ille: “Cur, — inquit, non statim respondisti?” Et Aesopus: “Nunc

tantum video quam te celeriter ire posse.”

3. Przetłumacz wyrażenia. W jakich okolicznościach są używane?

a. eo ipso

b. ipso facto

c. id. – idem

SKRYPT 40 60 GODZIN 2012 2013 - Uniwersytet Warszawskicamena/lektoraty/materialy/SKRYPT 40... ·...

Documents

Transcript of SKRYPT 40 60 GODZIN 2012 2013 - Uniwersytet Warszawskicamena/lektoraty/materialy/SKRYPT 40... ·...