Skala Transcendencji Duchowej. Konstrukcja i walidacja

ROCZNIKI PSYCHOLOGICZNE/ ANNALS OF PSYCHOLOGY � 2013, XVI, 3, 451-467

JAROSŁAW PIOTROWSKI43

Szkoła Wy�sza Psychologii Społecznej Wydział Zamiejscowy w Poznaniu KATARZYNA SKRZYPI�SKA MAGDALENA EMOJTEL-PIOTROWSKA Uniwersytet Gdaski Instytut Psychologii

SKALA TRANSCENDENCJI DUCHOWEJ. KONSTRUKCJA I WALIDACJA*

Artykuł przedstawia proces konstrukcji Skali Transcendencji Duchowej (STD), opartej na koncep-cji Ralpha Piedmonta. Przez transcendencj� duchow� autorzy rozumiej� zdolno�� do wyj�cia poza bezpo�rednie poczucie czasu i miejsca oraz widzenia �ycia z wi�kszej, bardziej obiektywnej per-spektywy. Narz�dzie składa si� z dwóch podskal: Transcendencji Wła�ciwej i Otwarto�ci Ducho-wej. STD charakteryzuje si� dobrymi wła�ciwo�ciami psychometrycznymi oraz wysok� trafno�ci�. W badaniach walidacyjnych (N = 1859) testowano zwi�zki STD (wyniku ogólnego i skal składo-wych) z potrzeb� aprobaty społecznej, istniej�cymi miarami duchowo�ci i religijno�ci, materiali-zmu oraz NEO-FFI. Narz�dzie mo�e by� przydatne w badaniach eksperymentalnych i teoretycz-nych nad transcendencj� duchow�. Przeznaczone jest do badania osób po 16 roku �ycia.

Słowa kluczowe: transcendencja duchowa, konstrukcja narz�dzia.

WPROWADZENIE

Zagadnienie duchowo�ci staje si� coraz bardziej istotne we współczesnej psychologii, a sama psychologia religii zaczyna by� coraz cz��ciej okre�lana

JAROSŁAW PIOTROWSKI – Szkoła Wy�sza Psychologii Społecznej, Wydział Zamiejscowy w Po-znaniu, ul. gen. Tadeusza Kutrzeby 10, 61-719 Pozna; e-mail: [email protected]

KATARZYNA SKRZYPI�SKA – Instytut Psychologii, Uniwersytet Gdaski, ul. Ba�yskiego 4, 80-952 Gdask; e-mail: [email protected]

MAGDALENA EMOJTEL-PIOTROWSKA – Instytut Psychologii, Uniwersytet Gdaski, ul. Ba�y-skiego 4, 80-952 Gdask; e-mail: [email protected]

* Badania cz��ciowo sfinansowano z grantu nr BW/7400-5-0067-9 na badania własne, przy-znanego Magdalenie emojtel-Piotrowskiej przez Uniwersytet Gdaski.

J. PIOTROWSKI, K. SKRZYPI�SKA, M. EMOJTEL-PIOTROWSKA

�452

jako psychologia religii i duchowo�ci. Duchowo�� jest równie� obiektem zainteresowa badawczych w innych ni� religijna obszarach psychologii – oso-bowo�ci, społecznej, zarz�dzania czy psychoterapii (np. Paloutzian i Park, 2005). Wskazuj�c na wzrastaj�ce znaczenie problematyki duchowo�ci w naukach społecznych w ogóle, Grygier (2010) podaje, �e w bazach Institute for Scientific Information pod hasłem “spirituality” (duchowo��) przed rokiem 2000 zaindek-sowanych jest mniej ni� 100 pozycji rocznie, a w roku 2008 – a� 489. Odzwier-ciedla to ogromny przyrost publikacji, wynikaj�cy ze zwi�kszonego zaintereso-wania zjawiskiem (por. te� Ró�ycka i Skrzypiska, 2011; Skrzypiska, Grzy-mała-Moszczyska i Jarosz, 2013).

Duchowo�� doczekała si� licznych konceptualizacji teoretycznych i wielu narz�dzi pomiarowych (por. np. Davis i in., 2009; Hill, 2005; Hill i Pargament, 2003; Kapuscinski i Masters, 2010; Yakushko, 2011). Definicje duchowo�ci mo�na podzieli� na dwie grupy: (1) zakładaj�ce, �e duchowo�� zawsze dotyczy relacji z Bogiem (lub Istot� Wy�sz�), i (2) pozbawione tego zało�enia (por. We-sterink, 2012). W�ród nale��cych do pierwszej grupy wymieni� mo�na definicj�Bennera (1989), według którego duchowo�� to „odpowied� człowieka na ła-skawe wezwanie Boga do zwi�zku z nim samym” (s. 20), lub Armstronga (1995; za: Zinbauer i Pargament, 2005), który przedstawia duchowo�� jako „obecno��zwi�zku z Istot� Wy�sz�, który wpływa na sposób działania jednostki w �wiecie” (s. 3). W drugiej grupie spo�ród klasycznych uj�� na uwag� zasługuje definicja Doyle’a (1992): „poszukiwanie egzystencjalnego sensu” (s. 302). Dla Shafranske i Gorsucha (1984) duchowo�� to „transcendentny wymiar ludzkiego do�wiadcze-nia, odkrywany w chwilach, w których jednostka podwa�a sens swojej egzysten-cji i próbuje odnale�� si� w szerszym ontologicznym kontek�cie” (s. 231). Wspólne dla wielu spo�ród definicji duchowo�ci elementy to odwołanie do jed-no�ci, transcendencji i poszukiwania sensu. Na podstawie analizy 73 definicji duchowo�ci w pracach angloj�zycznych z zakresu nauk o zdrowiu, Chiu i współ-autorzy (2004) wyró�nili ich wspólne komponenty: (1) egzystencjalna rzeczy-wisto�� lub sens i sposób bycia w �yciu; (2) transcendencja; (3) powi�zanie i ca-ło�ciowo��; (4) obecno�� jednocz�cej siły lub energii.

W porównaniu z sytuacj� istniej�c� w literaturze angloj�zycznej niewiele jest polskoj�zycznych narz�dzi do pomiaru duchowo�ci (por. np. Jarosz, 2011). Do nielicznych miar przeznaczonych wył�cznie do pomiaru tego zjawiska nale�y Kwestionariusz Samoopisu Heszen-Niejodek i Gruszczyskiej (2004), Skala Poczucia �wi�to�ci Sochy (2007), Kwestionariusz Sfery Duchowej Skrzypi-skiej i Karasiewicza (zob. artykuł zamieszczony w niniejszym numerze Roczni-

SKALA TRANSCENDENCJI DUCHOWEJ

�453

ków Psychologicznych, s. 487-512) czy nieopublikowana skala Owczarek (2004). adna z wymienionych skal nie opiera si� �ci�le na jednej koncepcji teoretycznej.

PODSTAWY TEORETYCZNE KONSTRUKCJI SKALI

Poniewa� w literaturze przedmiotu panuje swoisty chaos definicyjny, wa�ne jest, by tworz�c narz�dzie do pomiaru duchowo�ci, oprze� je na �ci�le okre�lonej definicji, b�d�cej jej podstaw�. W celu wypełnienia istniej�cej luki na polskim „rynku” metod badawczych autorzy postawili sobie za zadanie skonstruowanie skali opartej na jednej z najwa�niejszych współczesnych teorii dotycz�cych du-chowo�ci – teorii transcendencji duchowej Piedmonta (1999, 2001). Za wyborem tej wła�nie koncepcji przemawia m.in. dokładne umiejscowienie duchowo�ci w strukturze osobowo�ci, szczegółowe okre�lenie jej relacji wobec religijno�ci oraz wielo�� prac empirycznych z ró�nych krajów i obszarów bada nawi�zu-j�cych do tej teorii (np. Diessner i in., 2008; Carter, 2009; Burris, Sauer i Carl-son, 2011; Tomcsanyi i in., 2013). Zgodnie z definicj� Piedmonta transcendencja duchowa to „zdolno�� jednostek do wyj�cia poza ich bezpo�rednie poczucie cza-su i miejsca oraz do widzenia �ycia z szerszej, bardziej obiektywnej perspekty-wy” (Piedmont, 1999, s. 988). Mo�na j� przeciwstawi� materializmowi (Pied-mont, 2004), czyli pragnieniu posiadania dóbr i satysfakcji z ich posiadania (Kasser, 2002; Richins i Dawson, 1992; Zawadzka, 2006).

Zdaniem Piedmonta transcendencja duchowa jest cech� osobowo�ci wspóln�dla ludzi na całym �wiecie. S�dzi on, �e stanowi ona uzupełnienie cech osobo-wo�ci modelu Wielkiej Pi�tki i przedstawia na to przekonuj�ce dowody (np. Piedmont, 1999, 2007; Piedmont, i in., 2009; por. te� Saucier i Goldberg, 1998; Rican i Janosova, 2010). W ramach transcendencji duchowej Piedmont wyró�nia siedem aspektów: spełnienie w modlitwie (odczuwanie rado�ci i zadowolenia w osobistym kontakcie z transcendentn� rzeczywisto�ci�, spełnienie w modlitwie lub medytacji), uniwersalno�� (wiara w jedno�� całego �ycia), poczucie wi�zi (poczucie bycia cz��ci� ludzko�ci, niezb�dn� dla utrzymania nieprzerwanej harmonii, wi�zi z innymi lud�mi przekraczaj�cej nawet �mier�), tolerowanie paradoksów (zdolno�� do my�lenia w terminach „i tak, i tak”, raczej ni� „albo- -albo”, tolerowanie sprzeczno�ci i niespójno�ci we własnym �yciu), nieos�dzanie (akceptowanie �ycia i innych ludzi na ich warunkach, unikanie os�dzania innych, wra�liwo�� na potrzeby i cierpienie innych ludzi), pełne odczuwanie (ch��


�454

pełnego prze�ywania ka�dej chwili, przyjmowanie do�wiadcze �yciowych jako okazji do rado�ci i rozwoju), wdzi�czno�� (poczucie wdzi�czno�ci i zachwytu wobec wszystkich aspektów swojego �ycia). Zdaniem autorów artykułu nale�y do tej listy doda� jeszcze jeden aspekt. Został on okre�lony w trakcie dyskusji mi�dzy osobami zajmuj�cymi si� naukowo t� tematyk� i obejmuje poczucie bycia cz��ci� wa�niejszej od siebie samego sprawy lub idei. Zdecydowano si�nada� mu robocz� nazw� „ideowo��”.

Poniewa� Piedmont zakłada, �e transcendencja duchowa jest szóst� cech�osobowo�ci, przy konstrukcji własnej skali odrzucił wi�c wszystkie aspekty transcendencji duchowej, które korelowały z któr�kolwiek z cech Wielkiej Pi�tki (Costa i McCrae, 1992). Wskutek tego w skład skonstruowanej przez niego skali ASPIRES weszły jedynie: spełnienie w modlitwie, uniwersalno�� i poczucie wi�zi (Piedmont, 2010).

Transcendencja duchowa jest �ci�le powi�zana z religijno�ci�. Piedmont (2010) uwa�a transcendencj� duchow� za cech� osobowo�ci, natomiast religij-no�� za sentyment – zjawisko powstałe w oparciu o cechy osobowo�ci, lecz nie-b�d�ce jedn� z nich. Religijno�� i duchowo�� wykazuj� silne pozytywne powi�-zanie, cho� nie s� to�same. Inni autorzy bardzo ró�norodnie ujmuj� zwi�zek mi�-dzy duchowo�ci� a religijno�ci�. Czasami traktuj� te zjawiska jako rozł�czne (Pawuczuk, 2004), niekiedy ujmuj� religijno�� jako form� duchowo�ci (Libi-szowska-ółtkowska, 2010; Socha, 2010; Zinnbauer – w: Zinnbauer i Parga-ment, 2005), a duchowo�� jako form� religijno�ci (Je�owski, 2010; Pargament – w: Zinnbauer i Pargament, 2005; Saroglou, 2011). Czasem oba konstrukty s�traktowane jako cz��ciowo zachodz�ce na siebie (Saucier i Skrzypiska, 2006) lub wr�cz synonimy (Grom, 2009). Niezale�nie od definiowania relacji mi�dzy nimi, wi�kszo�� autorów wskazuje na pozytywny zwi�zek mi�dzy duchowo�ci�a religijno�ci�. Do podobnych wniosków prowadz� badania korelacyjne (np. Piedmont, 2010; Saroglou i Galand, 2004).

Na podstawie wy�ej opisanych powi�za, do potwierdzenia trafno�ci Skali Transcendencji Duchowej (STD) postanowiono wykorzysta� jego korelacje z na-st�puj�cymi zmiennymi: materializm, religijno�� oraz cechy Wielkiej Pi�tki. Oczekiwano równie�, �e poziom transcendencji duchowej b�dzie wy�szy u osób duchownych ni� u pozostałych badanych oraz �e b�dzie wy�szy w�ród osób wie-rz�cych ni� niewierz�cych. Sprawdzono tak�e korelacje konstruowanego narz�-dzia z istniej�cymi miarami duchowo�ci oraz zbadano zwi�zek STD z tendencj�do zgadzania si�, do udzielania skrajnych odpowiedzi, a tak�e ze zmienn� apro-baty społecznej.


�455

WŁA�CIWO�CI PSYCHOMETRYCZNE SKALI TRANSCENDENCJI DUCHOWEJ (STD)

Charakterystyka badanych prób

W ramach konstrukcji skali zbadano ł�cznie 1859 osób, wchodz�cych w skład czterech prób. W próbie I cz�� badanych odpowiadała na pytania o cz�sto�� praktyk religijnych. W próbie znajdowało si� 988 osób (557 kobiet i 164 m��czyzn, 269 osób nie podało płci), w wieku od 18 do 61 lat. Próba II składała si� z 614 osób (449 kobiet, 157 m��czyzn, 8 osób nie podało płci) w wieku od 18 do 71 lat. Poza STD badani wypełniali Skal� Fundamentalizmu Religijnego i Inwentarz ycia Religijnego. Cz�� osób wypełniała równie� kwe-stionariusz NEO-FFI, Skal� Materializmu, Kwestionariusz Samoopisu i Kwestio-nariusz Sfery Duchowej. W skład próby III weszło 128 osób (78 kobiet i 33 m��-czyzn; 17 osób nie podało płci), w wieku od 19 do 49 lat. Wypełniały one STD dwukrotnie, w odst�pie dwóch tygodni. Osoby badane z próby III wypełniały te�Kwestionariusz Aprobaty Społecznej i Skal� Upodoba. Dobór osób badanych do prób I-III był przypadkowy. W skład próby IV weszło 129 osób duchownych, 48 kobiet i 81 m��czyzn (w tym 30 ksi��y i 51 zakonników), w wieku od 23 do 75 lat. Wypełniali oni jedynie STD.

Opis zastosowanych metod badawczych

Kwestionariusz Aprobaty Społecznej słu�y do pomiaru zmiennej aprobaty społecznej (Wilczyska i Drwal, 1995).

Skala Upodoba� Jakubowskiej (2005) jest przeznaczona do pomiaru tendencji do zgadzania si� i do udzielania skrajnych odpowiedzi.

Kwestionariusz Samoopisu Heszen-Niejodek i Gruszczyskiej (2004) słu�y do badania duchowo�ci.

Kwestionariusz Sfery Duchowej Skrzypiskiej i Karasiewicza (zob. s. 487-512 niniejszego numeru Roczników) jest przeznaczony do badania duchowo�ci.

Skala Materializmu bada satysfakcj� z posiadania dóbr materialnych (Zawadzka, 2006).

Inwentarz �ycia Religijnego Batsona i Schoenrade (1991a, 1991b), w ada-ptacji Sochy (1999), słu�y do pomiaru orientacji religijnych: poszukuj�cej, we-wn�trznej i zewn�trznej.


�456

Skala Fundamentalizmu Religijnego Altemeyera i Hunsbergera (1992) jest przeznaczona do pomiaru fundamentalizmu religijnego, rozumianego jako całko-wite przyjmowanie dogmatów religijnych.

Inwentarz Osobowo�ci NEO-FFI McCrae i Costy (1987) w adaptacji Za-wadzkiego, Strelaua, Szczepaniak i �liwiskiej (1998).

Wst�pny etap konstrukcji Skali Transcendencji Duchowej

Wyj�ciowa pula twierdze Skali Transcendencji Duchowej (STD) zawierała 40 pozycji. Odnosiły si� one do o�miu aspektów duchowo�ci: siedem pochodziło bezpo�rednio z koncepcji transcendencji duchowej Piedmonta, a ósmy aspekt okre�lony został przez autorów jako poczucie jedno�ci ze spraw� b�d� ide�wykraczaj�c� poza jednostkowe „ja”. Twierdzenia wygenerowano w oparciu o analiz� poszczególnych aspektów duchowo�ci oraz ASPIRES Piedmonta (2010). Pocz�tkowo ka�demu aspektowi odpowiadało pi�� pyta. Selekcji pytadokonano w oparciu o wyniki analizy czynnikowej i analiz� rzetelno�ci poszcze-gólnych skal. Usuni�te zostały twierdzenia, których ładunki czynnikowe były ni�sze ni� 0,40, ze zbyt wysokimi ładunkami czynnikowymi w innym ni� zakła-dany czynnik oraz obni�aj�ce rzetelno�� podskal.

Wyniki analizy czynnikowej

Analiz� czynnikow� przeprowadzono na materiale zebranym w próbie I. Wy-konano analiz� czynnikow� metod� głównych składowych z rotacj� metod�Oblimin (metod� t� wybrano, gdy� nie zakładano ortogonalno�ci czynników). Na podstawie analizy wykresu osypiska zdecydowano si� na wyodr�bnienie dwóch czynników. Pierwszy, o warto�ci własnej 9,41, tłumaczył 23,53% wariancji. Dru-gi, o warto�ci własnej 4,14, tłumaczył 10,34% wariancji. Na podstawie warto�ci ładunków czynnikowych (por. Tabela 1) oraz analizy rzetelno�ci do czynnika 1 zaliczono 11 pyta (odrzucaj�c pozycje obni�aj�ce rzetelno�� skali). Czynnik nazwano „Transcendencj� Wła�ciw�”. W jego skład weszły pytania dotycz�ce aspektów: spełnienie w modlitwie, uniwersalno��, poczucie wi�zi oraz ideowo��. Do czynnika 2 zaliczono równie� 11 pyta; nazwano go „Otwarto�ci� Ducho-w�”. W jego skład weszły pytania dotycz�ce: tolerowania paradoksów, nieoce-niania, pełnego odczuwania i wdzi�czno�ci.


�457

Tabela 1. Nasycenie (ładunki czynnikowe) poszczególnych pozycji czynnikami 1 i 2 uzyskanymi w wyniku analizy czynnikowej po zastosowaniu rotacji OBLIMIN

Warto�� własna % wariancji wyja�nionej

Czynnik 1 9,41 23,53

Czynnik 2 4,14 10,34

Do�wiadczyłem gł�bokiego zaspokojenia i rado�ci poprzez moj�modlitw� lub medytacj� 0,80 0,03

Czerpi� wewn�trzn� sił� i / lub spokój z modlitwy lub medytacji 0,79 -0,01

Istnieje wy�szy poziom �wiadomo�ci duchowej, który ł�czy wszystkich ludzi 0,76 0,17

Wierz�, �e �ycie jest cz��ci� wi�kszego planu 0,71 0,33

Potrzeby mojego ciała nie powstrzymuj� mnie od modlitwy lub medytacji 0,68 0,04

Wierz�, �e na pewnym poziomie moje �ycie jest poł�czone z całym rodzajem ludzkim 0,67 0,26

Czuj�, �e jestem cz��ci� ludzko�ci, potrzebn� do utrzymywania harmonii 0,66 0,36

Wierz�, �e �ycie ma jakie� gł�bsze znaczenie 0,65 0,42

Modl� si� lub medytuj�, aby osi�gn�� wy�szy poziom �wiadomo�ci duchowej 0,64 -0,01

Kiedy modl� si� lub medytuj�, zapominam o sprawach tego �wiata 0,64 -0,06

Czuj� si� cz��ci� wi�kszej, wykraczaj�cej poza mnie sprawy 0,64 0,32

Czuj�, �e na pewnym wy�szym poziomie wszystkich ł�czy wspólna wi�� 0,62 0,12

Czuj� si� lepszym człowiekiem dzi�ki temu, �e bior� udział w sprawach wa�niejszych ode mnie 0,58 0,41

Mam nadal silne emocjonalne wi�zi z kim�, kto ju� nie �yje 0,44 0,16

Jestem ogniwem w łacuchu pokole mojej rodziny, mostem mi�dzy przeszło�ci� a przyszło�ci� 0,43 0,36

Warto podporz�dkowa� całe swoje �ycie naprawd� wa�nej sprawie 0,41 0,22

Ludzie, których naprawd� podziwiam, to ci, którzy po�wi�cili si� w pełni w imi� wa�nych spraw 0,40 0,30

Postacie niektórych moich krewnych nadal wpływaj� na moje obecne �ycie, mimo �e oni ju� nie �yj� 0,30 0,18

Nie ma jednej słusznej drogi w �yciu -0,27 0,23

Uczestniczenie w realizacji wa�nych dla mnie spraw daje mi poczucie sensu �ycia 0,33 0,66


�458

Jestem wdzi�czny za szanse, które otrzymałem w �yciu 0,40 0,65

Codzienne do�wiadczenia s� dla mnie okazj� do zabawy i rozwoju 0,08 0,64

Ka�da chwila mojego �ycia jest dla mnie wa�na 0,23 0,62

Czuj�, �e mierzenie si� z trudno�ciami bardzo mnie wzbogaca 0,28 0,61

Czuj�, �e moje �ycie to wyj�tkowy cud 0,47 0,60

Potrafi� cieszy� si� bie��c� chwil� 0,06 0,59

Odczuwam gł�bok� wdzi�czno�� za wszystko, co spotkało mnie w �yciu 0,49 0,58

Moje �ycie jest najpi�kniejszym darem 0,39 0,55

Staram si� nie zamyka� mojego umysłu na rzeczy dziwne i niezwykłe 0,14 0,50

Wyj�tkowo�� mojego �ycia wprawia mnie w zadziwienie 0,33 0,50

Ceni� to, �e �ycie jest pełne paradoksów -0,05 0,49

Z rado�ci� przyjmuj� wszystko, co przynosi �ycie 0,20 0,49

�wiat jest ciekawy dzi�ki temu, �e zawiera wiele sprzeczno�ci -0,13 0,46

W wielu sytuacjach prawda jest bardziej skomplikowana, ni� to si�wydaje 0,11 0,45

Troszcz� si� o tych, którzy nast�pi� po mnie 0,34 0,43

Staram si� zrozumie� innych zamiast ich os�dza� 0,09 0,43

Nie os�dzam niczyjego �ycia 0,14 0,41

Wierz�, �e nie mam prawa ocenia� cudzych działa 0,22 0,40

Unikam oceniania innych ludzi 0,05 0,29

Akceptuj� innych ludzi takimi, jacy s� -0,07 0,23

Pismem półgrubym wyró�niono te ładunki czynnikowe, które zadecydowały o wł�czeniu pozycji do danej skali. Pozostałe pozycje nie zostały wł�czone do skal z uwagi na zbyt niskie ładunki czynnikowe, ładunki czynnikowe nie pozwalaj�ce na jednoznaczne wł�czenie ich do której� ze skali i / lub obni�aj�ce rzetelno�� skal.


�459

Wyniki uzyskane w wyró�nionych podskalach korelowały istotnie ze sob�: r = 0,32, p < 0,001. Dla próby II korelacja mi�dzy podskalami wyniosła: r = 0,31, p < 0,01, a dla próby III: r = 0,48, p < 0,001. Zdecydowano si� w zwi�zku z tym na obliczanie tak�e wyniku ogólnego Skali Transcendencji Duchowej.

Rzetelno��

Spójno�� wewn�trzna skal zmierzona została na danych uzyskanych w pró-bie I, a stało�� czasowa na danych z próby III. Dla podskali Transcendencji Wła�ciwej spójno�� wewn�trzna wyniosła � = 0,89, a stało�� czasowa r = 0,92. Dla Otwarto�ci Duchowej współczynniki te wyniosły odpowiednio � = 0,80 oraz r = 0,81. Spójno�� wewn�trzna całej skali wyniosła � = 0,87, a stało�� czasowa r = 0,91.

�rednie wyniki podskal Skali Transcendencji Duchowej oraz wynik ogólny

�redni wynik w całej skali (próba I) był równy 2,87 (SD = 0,45). W przy-padku podskal było to: M = 2,61, SD = 0,64 dla podskali Transcendencji Wła�ci-wej oraz M = 3,13, SD = 0,46 dla podskali Otwarto�ci Duchowej.

Zwi�zek wyników w Skali Transcendencji Duchowej z wiekiem i płci�

Zwi�zek wyników STD z wiekiem i płci� badano na danych z próby II. Obie podskale korelowały dodatnio z wiekiem (r = 0,16, p < 0,01 – dla Transcendencji Wła�ciwej; r = 0,12, p < 0,01 – dla Otwarto�ci Duchowej), podobnie jak wynik ogólny STD (r = 0,17, p < 0,01).

Kobiety uzyskały w Skali Transcendencji Duchowej wy�sze wyniki (M = = 2,95, SD = 0,40) ni� m��czy�ni (M = 2,75, SD = 0,46), t(173,65) = 4,33, p < 0,001. W podskali Transcendencji Wła�ciwej wyniki kobiet okazały si� wy�-sze (M = 2,66, SD = 0,61) ni� m��czyzn (M = 2,42, SD = 0,67), t(516) = 3,60, p < 0,001, podobnie jak w podskali Otwarto�ci Duchowej, t(516) = 4,03, p < 0,001 (odpowiednio M = 3,24, SD = 0,39 dla kobiet i M = 3,07, SD = 0,47 dla m��czyzn).


�460

Zwi�zki Skali Transcendencji Duchowej z aprobat� społeczn� i stylami udzielania odpowiedzi

Tabela 2. Współczynniki korelacji (r Pearsona) mi�dzy Skal� Transcendencji Duchowej a aprobat�społeczn� i stylami udzielania odpowiedzi (N = 128)

Transcendencja Wła�ciwa

Otwarto��Duchowa

Skala Transcendencji Duchowej

D��enie do aprobaty społecznej 0,15 0,21* 0,20*

Tendencja do zgadzania si� -0,04 0,12 0,08 Tendencja do udzielania skrajnych odpowiedzi -0,04 -0,01 -0,03

* p < 0,05 (test dwustronny)

Wynik ogólny w Skali Transcendencji Duchowej i wynik w Otwarto�ci Du-chowej korelował słabo z wynikiem Kwestionariusza Aprobaty Społecznej. Nie wyst�piła korelacja KAS z Transcendencj� Wła�ciw�. Wyniki w całym STD oraz w obu podskalach nie korelowały z tendencj� do zgadzania si� i z tendencj� do udzielania skrajnych odpowiedzi.

Skala Transcendencji Duchowej a inne miary duchowo�ci

Tabela 3. Współczynniki korelacji (r Pearsona) mi�dzy Skal� Transcendencji Duchowej a miarami duchowo�ci (N = 82) i materializmu (N = 393)


Otwarto�� Duchowa


Postawy religijne 0,72*** 0,10 0,53*** Wra�liwo�� etyczna 0,49*** 0,25* 0,45***

Harmonia 0,37*** 0,20* 0,35** Kwestionariusz Samoopisu (wynik ogólny) 0,66*** 0,21* 0,55***

Brak Relacji z Sił� Wy�sz� -0,56*** -0,01 -0,37***

Aduchowo�� -0,60*** -0,07 -0,44***

Stan Sfery Duchowej 0,62*** 0,20* 0,52***

Dynamika Sfery Duchowej 0,74*** 0,14 0,56***

Materializm -0,14** -0,15** -0,18***

* p < 0,05 (test dwustronny), ** p < 0,01 (test dwustronny), *** p < 0,001 (test dwustronny)


�461

Korelacje z Kwestionariuszem Samoopisu. Podskala Transcendencji Wła�ciwej korelowała z wynikiem ogólnym i ze wszystkimi podskalami Kwe-stionariusza Samoopisu (KS), podobnie jak wynik ogólny STD. W przypadku Otwarto�ci Duchowej wyst�piły słabe korelacje z Wra�liwo�ci� Etyczn� i Har-moni� oraz wynikiem ogólnym KS. Nie wyst�piła korelacja z Postawami Religijnymi.

Korelacje z Kwestionariuszem Sfery Duchowej. Transcendencja Wła�ciwa korelowała ze wszystkimi skalami Kwestionariusza Sfery Duchowej, dodatnio ze Stanem Sfery Duchowej i Dynamik� Sfery Duchowej, a ujemnie z Aduchowo-�ci� i Brakiem Relacji z Sił� Wy�sz�. Najsilniejsza korelacja wyst�piła dla Dyna-miki Sfery Duchowej. Analogiczne wyniki uzyskano dla wyniku ogólnego w STD. Skala Otwarto�ci Duchowej korelowała słabo dodatnio ze Stanem Sfery Duchowej.

Korelacje ze Skal� Materializmu. Wyniki w podskalach i wynik ogólny STD korelowały ujemnie ze Skal� Materializmu.

Skala Transcendencji Duchowej a religijno��

Korelacje z miarami religijno�ci. Transcendencja Wła�ciwa korelowała istotnie ze wszystkimi zastosowanymi w badaniu miarami religijno�ci, stosun-kowo słabiej z religijno�ci� zewn�trzn� i poszukuj�c�. Podobny wzorzec korela-cji wyst�pił dla wyniku ogólnego STD. Otwarto�� Duchowa korelowała istotnie (słabo) jedynie z religijno�ci� poszukuj�c� (por. Tabela 4).

Tabela 4. Współczynniki korelacji (r Pearsona) mi�dzy Skal� Transcendencji Duchowej a miarami religijno�ci (N = 526)




Praktyki religijne 0,55*** 0,02 0,42*** Religijno�� wewn�trzna 0,67*** 0,04 0,52***

Religijno�� zewn�trzna 0,29*** 0,00 0,22***

Religijno�� poszukuj�ca 0,33*** 0,16*** 0,32***

Fundamentalizm religijny 0,60*** -0,01 0,44***


Porównanie wyników osób wierz�cych i niewierz�cych. W próbie II wyodr�bniono w�ród osób badanych na podstawie autoidentyfikacji grup�


�462

wierz�cych katolików (N = 433) oraz grup� osób niewierz�cych (N = 61). Osoby wierz�ce (M = 2,96, SD = 0,39) uzyskały wy�sze rezultaty w STD ni� niewie-rz�ce (M = 2,52, SD = 0,44), t(502) = 8,03, p < 0,001. Równie� dla Transcenden-cji Wła�ciwej wierz�cy (M = 2,71, SD = 0,55) uzyskali wy�sze wyniki ni�niewierz�cy (M = 1,87, SD = 0,64), t(72,89) = 9,81, p < 0,001. W wypadku Otwarto�ci Duchowej nie wyst�piła ró�nica mi�dzy osobami wierz�cymi (M = 3,21, SD = 0,41) a niewierz�cymi (M = 3,17, SD = 0,46), t(502) = 0,66, p = 0,508.

Porównanie wyników osób duchownych z pozostałymi badanymi. Porów-nano wyniki grupy 129 osób duchownych (próba IV) z wynikami osób z próby I. Osoby duchowne (M = 3,20, SD = 0,43) uzyskały wy�sze rezultaty w STD ni�pozostali badani (M = 2,61, SD = 0,64), t(1069) = 7,79, p < 0,001. Równie� w Transcendencji Wła�ciwej osoby duchowne (M = 3,23, SD = 0,50) uzyskały wy�sze wyniki ni� inni badani (M = 2,61, SD = 0,64), t(188,11) = 12,76, p < 0,001. Natomiast dla Otwarto�ci Duchowej nie wyst�piła ró�nica mi�dzy duchownymi (M = 3,16, SD = 0,46) a pozostałymi osobami (M = 3,13, SD = 0,46), t(1069) = 0,74, p = 0,536.

Zwi�zki Skali Transcendencji Duchowej z podstawowymi cechami osobowo�ci

Dla podskali Transcendencji Wła�ciwej nie wyst�piła korelacja z �adn� z cech osobowo�ci wchodz�cych w skład modelu Wielkiej Pi�tki. Podskala Otwarto�ci Duchowej korelowała ujemnie z neurotyczno�ci� oraz dodatnio ekstrawersj�, otwarto�ci� i sumienno�ci�. W wypadku wyniku ogólnego STD wyst�piły dodatnie korelacje z ekstrawersj�, otwarto�ci� i sumienno�ci� (por. Tabela 5).

Tabela 5. Współczynniki korelacji (r Pearsona) mi�dzy Skal� Transcendencji Duchowej a NEO-FFI (N = 239)




Neurotyczno�� 0,06 -0,24*** -0,07 Ekstrawersja 0,10 0,29*** 0,22**

Otwarto�� 0,13 0,21** 0,19**

Ugodowo�� 0,09 0,09 0,11

Sumienno�� 0,09 0,20** 0,16*



�463

DYSKUSJA

W wyniku przeprowadzonych bada utworzono narz�dzie do pomiaru trans-cendencji duchowej w rozumieniu teorii Piedmonta (1999). Narz�dzie składa si�z dwóch podskal: Transcendencji Wła�ciwej i Otwarto�ci Duchowej. W ich skład wchodzi po 11 pyta. Mo�na równie� wyliczy� wynik ogólny w Skali Transcen-dencji Duchowej. Obydwie podskale oraz cała skala charakteryzuj� si� wysok�spójno�ci� wewn�trzn� i stabilno�ci� czasow�. STD jest stosunkowo niepodatna na oddziaływanie aprobaty społecznej, a na odpowiedzi udzielane w niej nie wpływa ani tendencja do zgadzania si�, ani do udzielania skrajnych odpowiedzi.

Transcendencja Wła�ciwa wyra�nie korelowała z wszystkimi zastosowanymi w badaniu miarami duchowo�ci i religijno�ci, ró�nicowała tak�e osoby wierz�ce i niewierz�ce oraz duchowne i pozostałych badanych. Mo�na stwierdzi�, �e mie-rzone przez ni� zjawisko wystarczaj�co dokładnie pokrywa si� z konstruktami diagnozowanymi przez inne miary duchowo�ci. W przypadku Otwarto�ci Ducho-wej wyst�piły korelacje jedynie z cz��ci� miar duchowo�ci oraz tylko z religijno-�ci� poszukuj�c�. Nie wyst�piły ró�nice w jej poziomie mi�dzy wierz�cymi a niewierz�cymi ani mi�dzy osobami duchownymi a reszt� osób badanych. Otwarto�� Duchowa mierzy aspekty duchowo�ci cz��ciowo pomijane w innych narz�dziach, dotycz�ce obszaru duchowo�ci niezwi�zanego z wiar� religijn�.

Podskala Transcendencji Wła�ciwej okazała si� niezale�na od podstawowych cech osobowo�ci. Warto zauwa�y�, �e w skład tej podskali weszły głównie pyta-nia dotycz�ce aspektów „spełnienie w modlitwie”, „uniwersalno��” i „poczucie wi�zi”, czyli tych samych, na których oparta jest skala ASPIRES (Piedmont, 2010). Natomiast Otwarto�� Duchowa korelowała z czterema spo�ród pi�ciu cech osobowo�ci, podobnie jak miary duchowo�ci stosowane przez Saroglou (2002), MacDonalda (2000) czy te� Schnell (2012). Co interesuj�ce, w jej skład weszły głównie pytania dotycz�ce aspektów pierwotnie wyodr�bnionych przez Piedmonta w teorii transcendencji duchowej, a nast�pnie odrzuconych w wyniku bada empirycznych. Mo�na zatem stwierdzi�, �e STD obejmuje szersze rozu-mienie transcendencji duchowej ni� jego operacjonalizacja w postaci ASPIRES. Jest to cało�ciowa miara transcendencji duchowej, równie� tych jej aspektów, które pokrywaj� si� z zakresem wielkich cech osobowo�ci.

Podsumowuj�c, mo�na stwierdzi�, �e udało si� skonstruowa� przydatne narz�dzie. Charakteryzuje si� ono wysok� rzetelno�ci� i potwierdzon� trafno�ci�. Mierzy te� dwa oddzielne, cho� �ci�le ze sob� powi�zane, aspekty duchowo�ci. Transcendencja Wła�ciwa, mocno wi��ca si� z religijno�ci� i niezale�na od cech osobowo�ci Wielkiej Pi�tki, odpowiada duchowo�ci mierzonej przez inne


�464

skale, zwłaszcza przez ASPIRES Piedmonta (2010). Otwarto�� Duchowa, po-wi�zana z podstawowymi cechami osobowo�ci, a przy tym nie zwi�zana z mia-rami religijno�ci, mierzy aspekt duchowo�ci zwykle pomijany przez istniej�ce narz�dzia. Otwarto�� duchowa obejmuje pozytywnie warto�ciowane aspekty duchowo�ci, wymieniane czasem tak�e jako cnoty z ni� powi�zane: nieos�dzanie innych i szacunek wobec nich, zadowolenie z tego, co przynosi �ycie, oraz tolerowanie wieloznaczno�ci i odmiennych punktów widzenia (por. np. Trzebi-ska, 2008). Dopiero uwzgl�dnienie tych dwóch aspektów umo�liwia pełny wgl�d w natur� duchowo�ci człowieka.

LITERATURA CYTOWANA

Altemeyer, B. i Hunsberger, B. (1992). Authoritarianism, religious fundamentalism, quest, and prejudice. The International Journal for the Psychology of Religion, 2(2), 113-133.

Batson, C. D. i Schoenrade, P. (1991a). Measuring religion as quest: Validity concerns. Journal for the Scientific Study of Religion, 30, 416-429.

Batson, C. D. i Schoenrade, P. (1991b). Measuring religion as quest: Reliability concerns. Journal for the Scientific Study of Religion, 30, 430-447.

Benner, D. G. (1989). Toward a psychology of spirituality: Implications for personality and psychotherapy. Journal of Psychology and Christianity, 5, 19-30.

Burris, J. L., Sauer, S. E. i Carlson, C. R. (2011). A test of religious commitment and spiritual transcendence as independent predictors of underage alcohol use and alcohol-related prob-lems. Psychology of Religion and Spirituality, 3(3), 231-240.

Carter, J. (2009). Transformational leadership and pastoral leader effectiveness. Pastoral Psychol-ogy, 58(3), 261-271.

Chiu, L., Emblen, J. D., Van Hofwegen, L., Sawatzky, R. i Meyerhoff, H. (2004). An integrative review of the concept of spirituality in the health sciences. Western Journal of Nursing Re-search, 26(4), 405-428.

Costa, P. T., Jr., i McCrae, R. R. (1992). NEO PI-R professional manual. Odessa, FL: Psychological Assessment Resources.

Davis, D. E., Worthington Jr., E. L., Hook, J. N., Van Tongeren, D. R., Green, J. D. i Jennings II, D. J. (2009). Relational spirituality and the development of the similarity of the offender’s spirituality scale. Psychology of Religion and Spirituality, 4(1), 249-262.

Diessner, R., Solom, R. C., Frost, N. K. i Parsons, L. (2008). Engagement with beauty: Appreciat-ing natural, artistic and moral beauty. The Journal of Psychology, 142(3), 303-329.

Doyle, D. (1992). Have we looked beyond the physical and psychosocial? Journal of Pain and Symptom Management, 7, 302-311.

Grom, B. (2009). Psychologia religii. Uj�cie systematyczne. Kraków: Wydawnictwo WAM. Grygier, P. (2010). Duchowo�� (spirituality) jako przedmiot bada i analiz socjologicznych. Ana-

liza cytowa bibliograficznych. W: M. Libiszowska-ółtkowsk i S. Grotowska (red.), Religij-no�� i duchowo�� – dawne i nowe formy (s. 231-261). Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS.

Heszen-Niejodek, I. i Gruszczyska, E. (2004). Wymiar duchowy człowieka, jego znaczenie w psychologii zdrowia i jego pomiar. Przegl�d Psychologiczny, 47(1), 15-31.


�465

Hill, P. C. (2005). Measurement in the psychology of religion and spirituality. W: R. F. Paloutzian i C. L. Park (red.), Handbook of the psychology of religion and spirituality (s. 43-61). New York: The Guilford Press.

Hill, P. C. i Pargament, K. I. (2003). Advances in the conceptualization and measurement of reli-gion and spirituality. American Psychologist, 58(1), 64-74.

Hill, P. C., Pargament, K. I., Hood, R. W., McCullough, M. E., Swyers, J. P., Larson, D. B. i Zin-bauer, B. J. (2000). Conceptualizing religion and spirituality: Points of commonality, points of departure. Journal for the Theory of Social Behaviour, 30, 51-57.

Jakubowska, U. (2005). Ekstremizm polityczny. Studium psychologiczne. Gdask: Gdaskie Wy-dawnictwo Psychologiczne.

Jarosz, M. (red.) (2011). Psychologiczny pomiar religijno�ci. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL. Je�owski, M. (2010). Duchowo�� – paradygmat socjologii religii czy socjologii moralno�ci?

A mo�e socjologia duchowo�ci? W: M. Libiszowska-ółtkowska i S. Grotowska (red.), Reli-gijno�� i duchowo�� – dawne i nowe formy (s. 66-78). Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS.

Kapuscinski, A. N. i Masters, K. S. (2010). The current status of measures of spirituality: A critical review of scale development. Psychology of Religion and Spirituality, 4(2), 191-205.

Kasser, T. (2002). The high price of materialism. Cambridge: MIT Press. Libiszowska-ółtkowska, M. (2010). Od religijno�ci rodzinnej do duchowo�ci indywidualnej –

z biografii studentów. W: M. Libiszowska-ółtkowska i S. Grotowska (red.), Religijno�� i duchowo�� – dawne i nowe formy (s. 167-183). Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS.

MacDonald, D. A. (2000). Spirituality: Description, measurement, and relation to the five factor model of personality. Journal of Personality, 68(1), 153-197.

Mariaski, J. (2010). Nowa duchowo�� – alternatywa czy dopełnienie religijno�ci? W: M. Libi-szowska-ółtkowska i S. Grotowska (red.), Religijno�� i duchowo�� – dawne i nowe formy (s. 19-34). Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS.

McCrae, R. R. i Costa, P. T. (1987). Validation of the Five-Factor Model of personality across instruments and observers. Journal of Personality and Social Psychology, 52, 81-90.

Mielicka, H. (2010). Religijny wymiar duchowo�ci. W: M. Libiszowska-ółtkowska i S. Grotow-ska (red.), Religijno�� i duchowo�� – dawne i nowe formy (s. 45-55). Kraków: Zakład Wy-dawniczy NOMOS.

Owczarek, M. (2004). Jako�� ycia a do�wiadczenia wewn�trzne. Niepublikowana praca doktor-ska, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyskiego, Warszawa.

Paloutzian, R. F. i Park, C. L. (red.) (2005). Handbook of the psychology of religion and spiritual-ity. New York: The Guilford Press.

Pawluczuk, W. (2004). Duchowo��. W: M. Libiszowska-ółtkowska i J. Mariaski (red.), Leksy-kon socjologii religii. Zjawiska – badania – teorie (s. 90-92). Warszawa: Verbinum.

Piedmont, R. (1999). Does spirituality represent the sixth factor of personality? Spiritual transcen-dence and the Five-Factor Model. Journal of Personality, 67(6), 985-1013.

Piedmont, R. (2001). Spiritual transcendence and scientific study of spirituality. Journal of Reha-bilitation, 67, 4-14.

Piedmont, R. (2004). The Logoplex as a paradigm for understanding spiritual transcendence. Re-search in the Social Scientific Study of Religion, 15, 262-284.

Piedmont, R. (2007). Cross-cultural generalizability of the Spiritual Transcendence Scale to the Philippines: Spirituality as a human universal. Mental Health, Religion & Culture, 10(2), 89-107.

Piedmont, R. (20102). Assessment of spirituality and religious sentiments. Technical manual. Timo-nium, MD: Author.


�466

Piedmont, R., Ciarrochi, J. W., Dy-Liacco, G. S. i Williams, J. E. G. (2009). The empirical and conceptual value of the Spiritual Transcendence and Religious Involvement Scales for per-sonality research. Psychology of Religion and Spirituality, 1(3), 162-179.

Piedmont, R. i Wilkins, T. (2013). Spirituality, religiousness, and personality: Theoretical founda-tions and empirical applications. W: K. Pargament, J. Exline i J. Jones (red.), APA handbook of psychology, religion and spirituality (s. 173-186). Washington, DC: American Psychologi-cal Association.

Rican, P. i Janosova, P. (2010). Spirituality as a basic aspect of personality: A cross-cultural veri-fication of Piedmont’s model. International Journal for the Psychology of Religion, 20, 2-13.

Ró�ycka, J. i Skrzypiska, K. (2011). Perspektywa noetyczna w psychologicznym funkcjonowaniu człowieka. Roczniki Psychologiczne, 14(2), 101-121.

Saroglou, V. (2002). Religion and the five factors of personality: A meta-analytic review. Personal-ity and Individual Differences, 32(1), 15-25.

Saroglou, V. (2010). Religiousness as a cultural adaptation of basic traits: A Five-Factor Model perspective. Personality and Social Psychology Review, 14(1), 108-125.

Saroglou, V. (2011). Believing, bonding, behaving, and belonging: The big four religious dimen-sions and cultural variation. Journal of Cross-Cultural Psychology, 42(8), 1320-1340.

Saroglou, V. i Galand, P. (2004). Identities, values and religion: A study among Muslim, other immigrant, and native Belgian young adults after the 9 /11 attacks. Identity: An International Journal of Theory and Research, 4, 97-132.

Saucier, G. i Goldberg, L. R. (1998). What is beyond the Big Five? Journal of Personality, 66, 495-524.

Saucier, G. i Skrzypiska, K. (2006). Spiritual but not religious? Evidence for two independent dispositions. Journal of Personality, 74(5), 1257-1292.

Schnell, T. (2012). Spirituality with and without religion – Differential relationships with personal-ity. Archive for the Psychology of Religion, 34, 33-61.

Seidlitz, L., Abernethy, A. D., Duberstein, P. R., Evinger, J. S., Chang, T. H. i Lewis, B. L. (2002). Development of the Spiritual Transcendence Index. Journal for the Scientific Study of Reli-gion, 41(3), 439-453.

Shafranske, P. i Gorsuch, R. L. (1984). Factors associated with the perception of spirituality in psychotherapy. Journal of Transpersonal Psychology, 16, 231-241.

Skrzypiska, K. (2004). Czy duchowo�� jest to�sama z religijno�ci�? Nowe perspektywy badaw-cze. Przegl�d Religioznawczy, 4, 13-25.

Skrzypiska, K. (2008). Dok�d zmierzam? – duchowo�� jako wymiar osobowo�ci. Roczniki Psy-chologiczne, 1, 39-57.

Skrzypiska, K., Grzymała-Moszczyska, H. i Jarosz, M. (2013). Nauka wobec religijno�ci i du-chowo�ci człowieka. Lublin: Wydawnictwo KUL.

Socha, P. (1999). Ways religious orientations work: A Polish replication of measurement of reli-gious orientation. The Journal for the Psychology of Religion, 9, 209-228.

Socha, P. (2007). Poczucie �wi�to�ci jako rezultat przemiany poznawczej. Przegl�d Religioznaw-czy, 225(3), 13-26.

Socha, P. (2010). Duchowo�� jako przemiana. Nowa teoria duchowo�ci i jej zastosowanie w bada-niach. W: M. Libiszowska-ółtkowska i S. Grotowska (red.), Religijno�� i duchowo�� – dawne i nowe formy (s. 262-274). Kraków: Zakład Wydawniczy NOMOS.

Tomscanyi, T., Martos, T., Ittzes, A., Horvath-Szabo, K., Szabo, T. i Nagy, J. (2013). Spiritual transcendence and mental health of psychotherapists and religious professionals in a Hunga-rian adult sample. International Journal for the Psychology of Religion, 23(2), 161-170.

Trzebiska, E. (2008). Psychologia pozytywna. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.


�467

Westerink, H. (2012). Spirituality in psychology of religion: A concept in search of its meaning.Archive for the Psychology of Religion, 34, 3-15.

Wilczyska, J. i Drwal, R. Ł. (1995). Opracowanie Kwestionariusza Aprobaty Społecznej (KAS) J. Wilczyskiej i R. Ł. Drwala. W: R. Drwal (red.), Adaptacja kwestionariuszy osobowo�ci. Wybrane zagadnienia i techniki (s. 57-66). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Yakusko, O. (2011). Preliminary validation of the Women’s Spirituality Instrument: Development of a measure to assess feminist religious and spiritual attitudes. Psychology of Religion and Spirituality. Advance online publication.

Zawadzka, A. M. (2006). Warto�ci osobiste tłumacz�ce orientacj� materialistyczn� jednostek. Roczniki Psychologiczne, 9(2), 61-80.

Zawadzki, B., Strelau, J., Szczepaniak, P. i �liwiska, M. (1998). Inwentarz Osobowo�ci NEO- -FFI Costy i McCrae. Adaptacja polska. Podr�cznik. Warszawa: Pracownia Testów Psycholo-gicznych PTP.

Zinnbauer, B. J. i Pargament, K. I. (2005). Religiousness and spirituality. W: R. F. Paloutzian i C. L. Park (red.), Handbook of the psychology of religion and spirituality (s. 21-42). New York: The Guilford Press.

Skala Transcendencji Duchowej. Konstrukcja i walidacja

Documents

Transcript of Skala Transcendencji Duchowej. Konstrukcja i walidacja