seria METODY DIAGNOZY PSYCHOLOGICZNEJRedaktor naukowy: Jerzy Brzeziński

W serii ukazały się:Elżbieta HornowskaSkale Inteligencji dla Dorosłych Davida Wechslera WAIS-R oraz WAIS-III

Michał StasiakiewiczTest Rorschacha

Bogdan ZawadzkiKwestionariusze osobowości: strategie i procedura konstruowania

Redaktor prowadzący: Anna Raciborska

Redakcja i korekta: Magdalena Ziarkiewicz

Projekt okładki: Katarzyna Juras

Publikacja dotowana z funduszy przeznaczonych na Badania WłasneWydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego

ISBN 83-7383-194-0

© Copyright by Wydawnictwo Naukowe „Scholar” Sp. z o.o. Warszawa 2006

Wydawnictwo Naukowe „Scholar” Spółka z o.o.ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawatel./fax 022 828 93 91, 022 826 59 21, 022 828 95 63dział handlowy: 022 635 74 04 w. 219 lub jw. w. 105, 108e-mail: info@scholar.com.pl; scholar@neostrada.plwww.scholar.com.pl

Sprzedaż wysyłkową dla odbiorców indywidualnych prowadziKsięgarnia Naukowa RESURSAul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawatel./fax 022 828 18 16e-mail: info@resursa.com.plwww.resursa.com.pl

Wydanie pierwszeSkład i łamanie: WN „Scholar” (Stanisław Beczek)Druk i oprawa: Drukarnia Wydawnictw Naukowych, Łódź

SpiS tREści

WSTĘP 9

Rozdział 1. KwestionaRiusz jaKo metoda badania osobowości 131 1 WPRoWaDzeNIe 131 2 ZARYS HISTORII INWENTARZY OSOBOWOŚCI 16

1.2.1. Kwestionariusze osobowości w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231 3 KWESTIONARIUSZE OSOBOWOŚCI – OPIS METODY 25

1.3.1. Specyfika budowy kwestionariusza osobowości . . . . . . . . . . . . . . 291.3.2. Kwestionariusz jako narzędzie do pomiaru cechy (syndromu) osobowości 371.3.3. Interpretacja wyników kwestionariusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431.3.4. zastosowania badawcze i rodzaje inwentarzy osobowości . . . . . . . . . 49

1 4 GŁÓWNE PROBLEMY METODOLOGICZNE ORAZ WARTOŚĆDIAGNOSTYCZNA INWENTARZY OSOBOWOŚCI 52

1 5 PROBLEMY ETYCZNE KONSTRUOWANIA i STOSOWANIAKWESTIONARIUSZY OSOBOWOŚCI 69

Rozdział 2. stRategie KonstRuowania inwentaRzy osobowości 772 1 WPROWADZENIE 772 2 STRATEGIA TEORETYCZNA (DEDUKCYJNA) 82

2.2.1. Cel strategii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 822.2.2. Podstawy teoretyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 822.2.3. zalety i wady podejścia teoretycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 832.2.4. Kluczowy aspekt procedury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 852.2.5. analiza psychometryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 862.2.6. Specyfika diagnostyczna kwestionariuszy dedukcyjnych . . . . . . . . . . 882.2.7. Kwestionariusz Temperamentu PTS jako przykład inwentarza

skonstruowanego według strategii teoretycznej . . . . . . . . . . . . . . . 892 3 STRATEGIA WEWNĘTRZNA (INDUKCYJNA) 96

2.3.1. Cel strategii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 962.3.2. Podstawy teoretyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 962.3.3. zalety i wady podejścia indukcyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 972.3.4. Kluczowy aspekt procedury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1012.3.5. analiza psychometryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1032.3.6. Specyfika diagnostyczna kwestionariuszy indukcyjnych . . . . . . . . . . 1052.3.7. Polska Lista Przymiotnikowa (PLP) jako przykład inwentarza

skonstruowanego według strategii indukcyjnej . . . . . . . . . . . . . . . 1062 4 STRATEGIA KRYTERIALNA (ZEWNĘTRZNA) 110

2.4.1. Cel strategii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1102.4.2. Podstawy teoretyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1102.4.3. zalety i wady podejścia kryterialnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1112.4.4. Kluczowy aspekt procedury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1172.4.5. analiza psychometryczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1192.4.6. Specyfika diagnostyczna kwestionariuszy kryterialnych . . . . . . . . . . 1222.4.7. Kwestionariusz objawowy „S” jako przykład inwentarza skonstruowanego

według strategii kryterialnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1232 5 STRATEGIE ŁĄCZĄCE RÓŻNE PODEJŚCIA 127

2.5.1. Inwentarz Wzorów osobowości (IWo) jako przykład kwestionariuszaskonstruowanego według strategii połączonych . . . . . . . . . . . . . . 128

6

2 6 ANALIZA PORÓWNAWCZA CHARAKTERYSTYKI PSYCHOMETRYCZNEJSKAL SKONSTRUOWANYCH W RAMACH RÓŻNYCH STRATEGII 130

Rozdział 3. PRoceduRa KonstRuowania inwentaRzy osobowości 1373 1 WPROWADZENIE 1373 2 ETAP I – WYBÓR STRATEGII KONSTRUKCJI ORAZ PRZYGOTOWANIE

PLANU PRAC KONSTRUKCYJNYCH 1383 3 ETAP II – ANALIZA PODSTAW TEORETYCZNYCH INWENTARZA:

TEORII PSYCHOLOGICZNEJ, WIEDZY LUB METODOLOGII 1383.3.1. analiza czynników zniekształcających wyniki kwestionariuszowe oraz

podjęcie decyzji o opracowaniu skali kontrolnych . . . . . . . . . . . . . 1463 4 ETAP III – TWORZENIE POZYCJI KWESTIONARIUSZOWYCH 153

3.4.1. Wybór procedury odpowiadania oraz formy pozycji kwestionariuszowych 1543.4.2. Generowanie wskaźników cech . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1553.4.3. zapisywanie pozycji kwestionariuszowych . . . . . . . . . . . . . . . . . 163

3.4.3.1. zrozumiałość treści pozycji a ich własności językowe . . . . . . 1653.4.3.2. Wieloznaczność interpretacyjna – „niejasność” treści pozycji . . 1733.4.3.3. ogólność – konkretność treści pozycji . . . . . . . . . . . . . . . 1753.4.3.4. Dostępność zachowań w osobistym doświadczeniu . . . . . . . . 1753.4.3.5. Podatność pozycji na czynniki zniekształcające:

tendencję do dysymulowania (aprobatę społeczną), symulowaniaoraz style odpowiadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1763.4.3.5.1. Podatność pozycji na tendencję do dysymulowania

(aprobatę społeczną) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1763.4.3.5.2. Podatność pozycji na tendencję do symulowania . . . 1823.4.3.5.3. Własności pozycji a style odpowiadania . . . . . . . . 184

3.4.3.6. Kontrola zrównoważenia puli pozycjipod względem klucza odpowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . 196

3.4.3.7. ocena formalnych własności pozycji . . . . . . . . . . . . . . . 1983.4.4. Wprowadzanie opcji odpowiedzi do pozycji . . . . . . . . . . . . . . . . 2023.4.5. Przekształcanie odpowiedzi w wyniki liczbowe – problem ważenia pozycji

oraz opcji odpowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2113.4.6. Przygotowanie skal kontrolnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214

3.4.6.1. Kwestionariusz aprobaty Społecznej jako przykład skalido badania tendencji do dysymulowania/symulowania . . . . . . 214

3.4.6.2. Skala „nieuważności” Kwestionariusza objawowego „SII” jakoprzykład skali do badania indywidualnych stylów odpowiadania . 222

3 5 ETAP IV – PRZYGOTOWANIE INWENTARZA DO BADAŃ 2283.5.1. Kwestie administracyjne kwestionariusza . . . . . . . . . . . . . . . . . 2283.5.2. Instrukcja kwestionariuszowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2303.5.3. Ustalenie kolejności pozycji w kwestionariuszu . . . . . . . . . . . . . . 2323.5.4. Przygotowanie arkusza odpowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233

3 6 ETAP V – OPRACOWANIE WERSJI KOŃCOWEJ KWESTIONARIUSZA:BADANIE INWENTARZEM ORAZ ANALIZA PSYCHOMETRYCZNA 2353.6.1. Sposób doboru osób badanych oraz skład demograficzny

i liczebność próby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2353.6.2. analiza psychometryczna wyników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

3 7 ETAP VI – WERYFIKACJA WŁASNOŚCI PSYCHOMETRYCZNYCHINWENTARZA: ANALIZA RZETELNOŚCI I TRAFNOŚCI POMIARU 247

3 8 ETAP VII – OPRACOWANIE NORM WYNIKÓW SKAL INWENTARZA 2583 9 ETAP VIII – OPRACOWANIE PODRĘCZNIKA 264

7

3 10 UNIWERSALIZACJA KULTUROWA – NOWY TREND W PROCEDURZE KONSTRUOWANIA INWENTARZY OSOBOWOŚCI 2743.10.1. Studia leksykalne – uniwersalizacja poprzez konstruowanie kulturowo

specyficznych kwestionariuszy osobowości . . . . . . . . . . . . . . . 2783.10.2. Badania pawłowowskich wymiarów temperamentu

– uniwersalizacja poprzez konstruowanie wspólnych/specyficznychkulturowo inwentarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279

3.10.3. Badania cech ujmowanych przez Regulacyjną Teorię Temperamentu– uniwersalizacja poprzez konstruowanie wspólnychkulturowo inwentarzy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 280

zamiast zaKończenia 287

bibliogRafia 289

wstęP

Książka ta wyrasta z moich już ponadpiętnastoletnich doświadczeń w opraco-wywaniu kwestionariuszy osobowości. W trakcie tego okresu – we współpracy z Profesorem Janem Strelauem – skonstruowałem oraz zaadaptowałem kilkanaście inwentarzy. ze szczególną radością powitałem więc propozycję Profesora Jerzego Brzezińskiego przygotowania monografii poświęconej tym metodom diagnostycz-nym w ramach – redagowanej przez Niego – nowej serii wydawniczej Metody Diagnozy Psychologicznej publikowanej przez Wydawnictwo Naukowe „Scholar”. Już od samego początku było jednak dla mnie jasne, że książka ta nie może być repliką znakomitego opracowania z lat 70. Kwestionariusze osobowości w psycho-logii autorstwa Włodzisława Sanockiego. Postanowiłem zatem poświęcić ją kon-struowaniu inwentarzy. Decyzję tę podjąłem z kilku powodów. Po pierwsze, replika Kwestionariuszy… nie jest potrzebna, gdyż wiele treści w niej prezentowanych uwa-żam za nadal aktualne, a konkurowanie z klasycznym już opracowaniem wydawało mi się mało atrakcyjne. Po drugie, w polskim piśmiennictwie brakuje opracowania prezentującego problemy konstruowania inwentarzy osobowości – jest wiele prac omawiających same narzędzia czy nawet procedurę kulturowej adaptacji kwestio-nariuszy, ale nie ma monografii poświęconej wyłącznie konstruowaniu tych metod badawczych. zagadnienie to jest natomiast ważne o tyle, że zaczyna cieszyć się w naszym kraju dużym zainteresowaniem i wciąż podejmowane są próby tworzenia nowych inwentarzy. Wydawało mi się zatem, że książka prezentująca takie właśnie kwestie wyjdzie naprzeciw potrzebom psychologów. Po trzecie, jest to okazja do podzielenia się z Czytelnikiem moimi wieloletnimi doświadczeniami związanymi z konstruowaniem inwentarzy. Mam nadzieję, że udało mi się opracować tę mono-grafię w taki sposób, że prezentowane w niej treści zostaną uznane za ważne i sty-mulujące. ostateczna jej ocena jest już zadaniem Czytelników – dyplomowanych psychologów i studentów psychologii.

Przy prezentowaniu zagadnień związanych z konstruowaniem inwentarzy osobo-wości przyjąłem też kilka założeń organizujących omawiane kwestie. W pierwszej kolejności uznałem, że należy zaprezentować nie tylko nowe trendy, ale w miarę możliwości także tło historyczne, kierując się przesłanką, że nowe propozycje moż-na w pełni zrozumieć jedynie, jeśli znane są poprzednie rozwiązania. Te zaś starałem się nie tylko omawiać, ale uzasadnić – wyjaśnić sens i konsekwencje diagnostyczne przyjmowania określonych rozwiązań konstrukcyjnych. Tam, gdzie było to możliwe lub szczególnie uzasadnione, starałem się podać stosowne przykłady oraz zreali-

WStęp10

zować analizy empiryczne wykorzystujące dane zebrane we własnych badaniach z zastosowaniem kwestionariuszy osobowości. Przykłady te mogą – w moim prze-konaniu – stanowić źródło cennych wskazówek dla Czytelnika. Szczególna decyzja dotyczyła przy tym prezentacji oryginalnych polskich opracowań – na tle uznanych zagranicznych narzędzi starałem się dokładniej przedstawić narzędzia badawcze opra-cowane właśnie w Polsce. Czytelnik może bowiem łatwo sięgnąć do opracowań źród-łowych, a także wykorzystać te inwentarze w swojej pracy badawczej – sprawdzając ich własności psychometryczne czy testując swoje własne oryginalne hipotezy badaw-cze, co byłoby bardzo trudne w przypadku narzędzi zagranicznych. Na szczęście, po-mimo stosunkowo krótkiej historii inwentarzy w naszym kraju, dysponujemy już wie-loma wręcz modelowymi opracowaniami. Przejdę teraz do szczegółowego omówienia treści trzech obszernych rozdziałów, z których składa się książka.

Rozdział pierwszy poświęcony jest prezentacji kwestionariuszy jako metody ba-dania osobowości. zostały w nim omówione podstawowe aspekty budowy inwenta-rza oraz główne kontrowersje związane ze stosowaniem tej metody diagnostycznej, w tym jej ograniczenia badawcze oraz kwestie etyczne wynikające ze stosowania kwestionariuszy. Na tle ogólnych zagadnień przedstawiono także wyniki metaana-liz, prezentujących własności psychometryczne inwentarzy osobowości. Rozdział ten jest zatem rodzajem wprowadzenia w problematykę kwestionariuszowej diagno-zy osobowości. Rozdział drugi prezentuje natomiast zagadnienia dotyczące strate-gii konstruowania inwentarzy: teoretycznej, kryterialnej i indukcyjnej. omówienie tych trzech klasycznych strategii powiązane zostało z analizą procesu budowania inwentarzy: Kwestionariusza Temperamentu PTS Jana Strelaua i aloisa angleitnera, Polskiej Listy Przymiotnikowej (PLP) Piotra Szaroty oraz Kwestionariusza objawowego „S” Jerzego aleksandrowicza. zaprezentowany został także Inwentarz Wzorów osobowości (IWo) mojego autorstwa, zbudowany według strategii łączo-nej (kryterialno-indukcyjnej), oraz dane porównawcze ilustrujące charakterystykę psychometryczną skal zbudowanych według różnych strategii, zebrane w ramach badań z zastosowaniem IWo. Rozdział trzeci przedstawia zaś procedurę budowania kwestionariusza, począwszy od fazy analizy podstaw teoretycznych poprzez etap generowania i zapisywanie pozycji kwestionariuszowych oraz analizę ich własności formalnych i kwestię wyboru formatu opcji odpowiedzi aż po fazę analiz psychome-trycznych oraz opracowania norm i publikacji podręcznika. Szczególnie dużo miej-sca poświęcono rzadko w polskiej literaturze omawianemu problemowi czynników zniekształcających odpowiedzi kwestionariuszowe, w postaci tendencji do symulo-wania i dysymulowania oraz stylów odpowiadania. W rozdziale tym przedstawiono nie tylko współczesny stan wiedzy dotyczący tych zmiennych, lecz omówiono także proces konstrukcji i charakterystykę psychometryczną Kwestionariusza aprobaty Społecznej Radosława Drwala i Jolanty Wilczyńskiej oraz skalę do badania „niekon-sekwencji” odpowiadania kwestionariusza „SII” Jerzego aleksandrowicza. W za-kończeniu natomiast została przedstawiona kwestia uniwersalizacji kulturowej in-wentarzy osobowości ilustrująca nowy trend w procesie konstruowania inwentarzy, tzn. budowania ich w planie międzykulturowym. omówione zostały także programy badań międzykulturowych, które pozwoliły na opracowanie takich narzędzi: program

WStęp 11

analiz leksykalnych, który zaowocował PLP, oraz dwa międzynarodowe programy badań nad temperamentem mające na celu opracowanie Kwestionariusza PTS oraz Formalnej Charakterystyki zachowania – Kwestionariusza Temperamentu.

Chciałbym w tym miejscu gorąco podziękować Panu Profesorowi Jerzemu Brzezińskiemu, który zaproponował mi napisanie tej książki i ustawicznie mobi-lizował mnie do dalszej pracy, oraz Panu Profesorowi Janowi Strelauowi, które-mu zawdzięczam moje doświadczenia badawcze. Wieloletnia współpraca z Panem Profesorem dała mi unikatową szansę nie tylko zdobycia wiedzy, lecz także opano-wania umiejętności tworzenia narzędzi diagnostycznych. Wyniki większości ana-liz, które zostały zaprezentowane w tej książce, pochodzą z badań zrealizowanych wspólnie z Panem Profesorem. Słowa wdzięczności kieruję także do Pani Profesor Barbary Bokus i Pani Doktor Hanny Marczewskiej za sugestie dotyczące kwe-stii psycholingwistycznych. Monografia ta została opracowana w ramach Grantu Ministerstwa Nauki i Informatyzacji 1 H01F 067 27, a jej wydanie dofinansowano ze środków na Badania Własne Wydziału Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego.

Książkę tę poświęcam mojej Żonie – Grażynce.

Warszawa, styczeń 2006 r.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie