Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 28 (2015) 23–35

HOSTED BY

Artykuł oryginalny/Original article

Zasoby odpornościowe i czynniki ryzyka a używaniealkoholu i marihuany w okresie wczesnej dorosłości

Immunity resources and risk factors in relation to the use of alcoholand marijuana in early adulthood

Agnieszka Pilarska 1,*, Radosław Pilarski 2

1Szpital Kliniczny im. Heliodora Święcickiego Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego, Poznań, Polska2 Instytut Chemii Bioorganicznej PAN, Zakład Biochemii Produktów Naturalnych, Poznań, Polska

I N F O R M A C J E O A R T Y K U L E

Historia artykułu:Otrzymano: 02.10.2014Zaakceptowano: 02.01.2015Dostępne online: 02.04.2015

Keywords:Risk factorsImmunity resourcesEarly adulthoodUse of psychoactive substancesMarijuanaAlcohol

A B S T R A C T

Introduction: The aim of the study was an attempt at defining the risk factorsand immunity resources allowing prediction of the use and abuse of alcohol andmarijuana in early adulthood. Temperament and character traits, anxiety levels,self-destructive tendencies and style of coping with stress were examined.Method: The research sample included 166 secondary school students aged 18–20 years defined by targeted selection. The following questionnaires were used:AUDIT, Spielberger et al.'s State-Trait Anxiety Inventory, Kelley et al.'sChronic Self-destructiveness Scale, Endler and Parker's Coping Inventory forStressful Situations and Cloninger et al.'s Temperament and CharacterInventory.Results: A relationship was demonstrated between temperament and charactertraits, style of coping with stress, self-destructive tendencies and marijuana/alcohol use (p < 0.05). Temperament and character traits included exploratoryexcitability, disorderliness, sentimentality, bad habits, vindictiveness andadvantage of personal benefits. Among stress-coping styles, importantsignificance was ascribed to emotion-oriented strategy. No significant relation-ship was found between psychoactive substance use and declared anxiety level.Conclusions: Alcohol and marijuana users significantly differ from abstainers asregards temperament and character traits, manifested, e.g. by a higher degree ofexploratory excitability, unconventionality, lower tolerance to monotony,

Peer review under responsibility of Institute of Psychiatry and Neurology.

* Adres do korespondencji: Szpital Kliniczny im. Heliodora Święcickiego, Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego,ul. Przybyszewskiego 49, 60-355 Poznań, Polska. Tel.: +48 61 869 1100; fax: +48 61 867 1232.

Adres email: agpilarska@gmail.com (A. Pilarska).

Doste pne online www.sciencedirect.com

ScienceDirect

jo ur n al h o mep ag e: w ww .e lsev ier . co m / loc ate /a lk o na

http://dx.doi.org/10.1016/j.alkona.2015.03.002

0867-4361/© 2015 Institute of Psychiatry and Neurology. Production and hosting by Elsevier Sp. z o.o. All rights reserved.

A. Pilarska, R. Pilarski / Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 28 (2015) 23–3524

poorer discipline and control in frustrating situations. As regards stress-copingstyles – marijuana and alcohol users are worse at coping with frustration, andthey tend to focus attention on themselves and their emotional problems. Theinvestigation on the severity of self-destructive tendencies showed thatpsychoactive substance users have a tendency to initiate intentional sufferingand failures, give in to temptation easily and show addictive tendencies.

© 2015 Institute of Psychiatry and Neurology. Production and hosting byElsevier Sp. z o.o. All rights reserved.

S T R E S Z C Z E N I E

Wprowadzenie: Przedmiotem pracy była próba zdefiniowania czynnikówryzyka i zasobów odpornościowych pozwalających przewidzieć sięganiei nadużywanie alkoholu lub marihuany w okresie wczesnej dorosłości. Badaniupoddawano cechy temperamentu i charakteru, poziom lęku, tendencjeautodestruktywne oraz styl radzenia sobie ze stresem.Metoda: Badana próba została określona poprzez celowy dobór i objęła166 uczniów szkoły średniej w wieku 18–20 lat. W badaniu wykorzystanonastępujące narzędzia: AUDIT (The Alcohol Use Disorders Identification Test),Inwentarz Stanu i Cechy Lęku STAI (State-Trait Anxiety Inventory)Spielbergera i wsp., Skalę Chronicznej Autodestruktywności (Chronic Self-destructiveness Scale) Kelley i wsp., kwestionariusz CISS (Coping Inventory forStressful Situations) Endlera i Parkera oraz TCI (Temperament and CharakterInventory) Cloningera i wsp.Wyniki: Wyniki wskazują, że istnieje związek pomiędzy cechami tempera-mentu i charakteru, stylem radzenia sobie ze stresem oraz tendencjamiautodestruktywnymi a zażywaniem marihuany i alkoholu (p < 0,05). Wśródcech temperamentu i charakteru wyodrębniono ciekawość poznawczą,nieuporządkowanie, sentymentalność, złe nawyki, poziom wyrozumiałościoraz przewagę korzyści osobistych; wśród styli radzenia sobie ze stresem istotneznaczenie przypisano strategii skoncentrowanej na emocjach. Nie wykrytozależności pomiędzy sięganiem po substancje psychoaktywne a deklarowanympoziomem lęku.Wnioski: Osoby zażywające alkohol i marihuanę istotnie różnią się odabstynentów w zakresie cech temperamentu i charakteru, co u tych pierwszychprzejawia się m.in. wyższym poziomem ciekawości poznawczej, niekonwencjo-nalnością, niższą tolerancją na monotonię, słabszym zdyscyplinowaniemi opanowaniem w sytuacjach frustrujących. W zakresie stylów radzenia sobieze stresem wykazano, że osoby palące marihuanę i pijące alkohol gorzej radząsobie z frustracją, koncentrują uwagę na sobie i własnych problemachemocjonalnych. Badanie nasilenia tendencji autodestruktywnych ujawniło, żeosoby używające substancji psychoaktywnych mają skłonność, na istotniewyższym od abstynentów poziomie, do inicjowania intencjonalnego cierpienia,niepowodzeń i porażek, łatwo ulegają pokusom, przejawiają skłonność douzależnień.

© 2015 Institute of Psychiatry and Neurology. Production and hosting byElsevier Sp. z o.o. All rights reserved.

Słowa kluczowe:czynniki ryzykazasoby odpornościowewczesna dorosłośćużywanie substancji psychoaktywnychmarihuanaalkohol

A. Pilarska, R. Pilarski / Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 28 (2015) 23–35 25

Wprowadzenie

Używanie substancji psychoaktywnych staje sięznaczącym problemem naszych czasów. W 2010 rokuokoło 230 milionów ludzi, czyli 5 procent dorosłejpopulacji świata, co najmniej raz zażyło nielegalnyśrodek odurzający [1]. Raport Instytutu Badań nadAlkoholem w Londynie (Institute of Alcohol Studies)wskazuje, że w Europie spożywanie alkoholu stajesię bardzo popularne wśród osób młodych – osobyw wieku 19–25 lat odpowiadają, w zależnościod kraju, za 20–45% całkowitego spożycia alkoholuwśród obu płci w przedziale wiekowym między 19 a65 lat [2]. Z badań ESPAD (European School SurveyProject on Alcohol and Drugs) z 2011 r. wynika,że w Polsce inicjację alkoholową ma za sobą 87,3%piętnasto- i szesnastolatków oraz 95,2% siedemnasto-i osiemnastolatków. Jednocześnie do zażywania ma-rihuany i haszyszu przyznało się 24,3% osób w wieku15–16 oraz 37,3% w wieku 17–18 lat [3].

Eksperymentowanie z substancjami psychoaktyw-nymi przez znaczną część młodych dorosłych wynikaze specyfiki tego okresu rozwojowego. Wczesnadorosłość to czas odkrywania i stabilizacji własnejtożsamości, tj. poczucia ciągłości siebie w czasiei przestrzeni, świadomości własnego potencjału wrazz ograniczeniami, otwartości na świat pozbawionejobaw o naruszenie własnych granic oraz bezpiecz-nego dla własnej autonomii wchodzenia w bliskierelacje [4].

Według części autorów, na tym etapie ważne jesttworzenie przez młodego dorosłego struktury celówwraz z planem ich wykonania [5, 6], co pozwala nawzględnie niezależne wypełnianie ról życiowych orazzdobywanie umiejętności radzenia sobie. Okreswczesnej dorosłości to z jednej strony duże możli-wości rozwoju, z drugiej – trudne wyzwania. Młodydorosły musi poradzić sobie z różnorodnością czyn-ników zewnętrznych, tempem życia i naciskamispołecznymi, co może prowadzić do powstaniadylematów, wątpliwości, lęku. Badania Bee wyka-zały, że intensywna koncentracja tylu wyzwań maswoją cenę, a mianowicie poziom samotnościi depresji w tych latach jest najwyższy [7]. Chronicznieodczuwany niepokój, poczucie bezradności, nieza-dowolenie z własnego życia niosą ze sobą wielezagrożeń, w tym potrzebę obniżania napięcia poprzezsubstancje psychoaktywne [4].

Istotne z punktu widzenia profilaktyki zdrowiapsychicznego młodych dorosłych jest pozna-nie czynników zwiększających i zmniejszających

prawdopodobieństwo zażywania tych substancji(czynniki ryzyka i zasoby odpornościowe). Dotych-czas przeprowadzono w tym zakresie szereg badań,a do najważniejszych predyktorów zaliczono zmien-ne związane ze sferą indywidualną oraz wpływemgrupy rówieśniczej, rodziny i szkoły [8–13]. Ciekawąkoncepcję w tej kwestii przedstawił Bronfenbrenner,uwzględniając w badaniu zmienną temperamentalnąjednostki, a także Huba i Bentler [za: 14, 15],wyróżniając cztery grupy predyktorów: biologiczne,osobowościowe, społeczno-kulturowe oraz interper-sonalne. Badania przeprowadzone w ostatnich latachw Polsce wśród młodzieży wykazały, że czynnikamichroniącymi jednostki przed ogólnie pojętymi zacho-waniami problemowymi były m.in. wsparcie emo-cjonalne i dobry kontakt z najbliższymi, konstruk-tywne zainteresowania, pozytywny stosunek doszkoły i nauczycieli, szanowanie norm społecznych,respektowanie prawa i powszechnie przyjętychwartości [8, 16]. Do czynników ryzyka zaliczonom.in. słabą odporność na frustrację, niską samo-ocenę, poczucie odrzucenia, nierealistyczne oczeki-wania wobec siebie i innych, konflikty w rodzinie,przekonania akceptujące przemoc oraz wysokipoziom lęku.

Niektórzy badacze, analizując problematykępodatności jednostek na sięganie po substancjepsychoaktywne, odwołują się do teorii rezyliencjii podatności. W koncepcji tej podatność na zacho-wania ryzykowne ujawnia się w sytuacjach stresu-jących, w których jedni względnie łatwo adaptują siędo nowych warunków, a inni nie są w stanieprzeciwstawić się niekorzystnym wpływom otocze-nia. Fakt poradzenia sobie w trudnej sytuacjizdominowany jest tutaj przez posiadane przezjednostkę zasoby i uruchamiany przez nie procesochronny [9].

Badacze zgodni są co do założenia, że osobowośćczłowieka pozwala w dużym stopniu przewidziećczęść jego ryzykownych zachowań. Wiele badańprzeprowadzonych w ciągu kilkudziesięciu ostatnichlat miało na celu zweryfikowanie hipotez, czyużywanie substancji psychoaktywnych ma podłożepsychobiologiczne, a jeśli tak, to które cechyosobowości można z tym powiązać [17–21]. Donajważniejszych z nich zaliczono temperament,deficyty poznawcze oraz oczekiwania psychofizjolo-gicznych skutków zażycia omawianych substancji[22, 23]. Za potencjalne predyktory uznano takżestyl radzenia sobie ze stresem, nastrój, lęk [11, 13,24–27] oraz szeroko rozumiane czynniki wpływu

A. Pilarska, R. Pilarski / Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 28 (2015) 23–3526

społecznego na jednostkę [28, 29]. Ponieważ trudnookreślić, czy dana zmienna jednoznacznie warunkujezażywanie substancji psychoaktywnych lub utrzy-mywanie abstynencji, coraz częściej przyjmuje się, żezasoby odpornościowe i czynniki ryzyka to przeciwnekrańce kontinuum dotyczącego, np. określonegowymiaru osobowości [15].

Niniejsza praca zawiera analizę czynników pod-miotowych, tj. cech temperamentu i charakteru,strategii radzenia sobie ze stresem, tendencji auto-destrukcyjnych, poziomu lęku. Mogą one stanowićzarówno źródło ryzyka, które spowoduje, że osobabędzie przejawiała skłonności do eksperymentowaniaz substancjami psychoaktywnymi lub do ich nad-używania. Z drugiej strony, mogą być czynnikamiokreślającymi ,,zasób odpornościowy’’ chroniącyprzed negatywnymi doświadczeniami i ewentualnymiprzykrymi konsekwencjami. Ponieważ większośćbadań ostatnio przeprowadzonych w Polsce skupiałasię na społecznych aspektach związanych z pro-blemowymi zachowaniami młodzieży, postanowionoskoncentrować się wyłącznie na zmiennych podmio-towych (psychicznych). Planując badania, z jednejstrony spodziewano się replikacji wyników wcześ-niejszych badań, zwłaszcza w zakresie wpływu takichzmiennych, jak lęk czy przejawianie tendencjiautodestrukcyjnych, z drugiej – pogłębienia wiedzyna temat oddziaływania czynników osobowościo-wych na używanie alkoholu i marihuany przezmłodych dorosłych.

Celem pracy było zdefiniowanie, które z poszcze-gólnych wymiarów badanych cech korelują z pozo-stawaniem jednostki w abstynencji (zasoby odpor-nościowe), a które są charakterystyczne dla osóbsięgających po substancje psychoaktywne (czynnikiryzyka). Badane grupy osób, sięgających po sub-stancje psychoaktywne oraz abstynentów, zróżnico-wano pod kątem poziomu odczuwanego lęku,przejawianych tendencji autodestruktywnych orazstosowanego stylu radzenia sobie ze stresem.W szczególności zweryfikowano związek cech tem-peramentu z używaniem alkoholu i marihuany,z używaniem wyłącznie alkoholu i z abstynencją.A także związek poziomu lęku z rodzajem zażywanejsubstancji psychoaktywnej i z abstynencją. Okreś-lono zależność między stylem radzenia sobie zestresem a rodzajem zażywanych substancji psycho-aktywnych i z abstynencją oraz między tendencjądo zachowań autodestruktywnych a rodzajemsubstancji.

Metoda

Osoby badane

Badania zostały przeprowadzone na próbie166 uczniów jednej ze szkół średnich w Poznaniu;151 respondentów stanowiły osoby osiemnastoletnie(91% badanej próby), 14 respondentów było w wieku19 lat (8,4%), jedna osoba – w wieku 20 lat (0,6%).W badaniu wzięło udział 88 kobiet i 78 mężczyzn, costanowiło odpowiednio: 53 i 47% grupy.

Procedura badania

Badania przeprowadzano podczas lekcji; każdyz uczniów samodzielnie wypełniał kwestionariuszew obecności osoby badającej. Badaną próbę wyło-niono metodą doboru celowego (wyłącznie trzeciei czwarte klasy szkoły średniej), gdyż celem niniejszejpracy było zbadanie czynników ryzyka uzależnieniasię od substancji psychoaktywnych u osób we wczes-nej dorosłości. Kwestionariusze zawierały szczegó-łowe informacje dotyczące sposobu ich wypełnienia,czas na to przeznaczony był ograniczony (45 minutlekcji oraz 20 minut przerwy). Wszystkie osobyzostały poinformowane o dobrowolności uczestnic-twa i wyraziły zgodę na udział w badaniu.

Narzędzia badawcze

Do określenia stopnia uzależnienia osoby odsubstancji psychoaktywnych zastosowano AUDIT(The Alcohol Use Disorders Identification Test) [30],opracowany przez Światową Organizację Zdrowia(WHO), a w Polsce przygotowany i propagowanyprzez Państwową Agencję Rozwiązywania Proble-mów Alkoholowych (PARPA). Test został zmody-fikowany w taki sposób, aby badany mógł dodat-kowo określić, czy i z jaką częstotliwością zażywamarihuanę. Składał się z 10 pytań, każde z nichpodzielono na część A dotyczącą alkoholu oraz częśćB dotyczącą marihuany. Respondent określał czę-stość palenia marihuany i picia alkoholu naprzestrzeni tygodnia, miesiąca lub roku, ilośćzażywanej substancji jednorazowo oraz częstośćużywania w większych dawkach w ciągu tygodniai miesiąca. Za jedną standardową porcję alkoholuprzyjęto szklankę piwa 200 ml o stężeniu etanolu 5%,odpowiadającą odpowiednio: 100 ml wina o stężeniuetanolu 10% oraz 25 ml wódki o stężeniu etanolu

A. Pilarska, R. Pilarski / Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 28 (2015) 23–35 27

40%. Porcja marihuany została określona jako jedenpapieros.

Do badania wykorzystano wyłącznie informacjeo częstości zażywania substancji psychoaktywnej,gdyż w przypadku marihuany trudność stanowiłoprecyzyjne określenie ilości dostarczonej do orga-nizmu substancji czynnej. Pytanie dotyczące częstościzażywania marihuany i alkoholu brzmiało następu-jąco: A) ,,Jak często pali Pan/Pani marihuanę?’’ orazB) ,,Jak często pije Pan/Pani napoje zawierającealkohol?’’.

Inne wykorzystane narzędzia miały na celuokreślenie potencjalnych zależności między sięga-niem po substancje psychoaktywne a zasobamiodpornościowymi i czynnikami ryzyka. Do czynni-ków podmiotowych (zasobów odpornościowychi czynników ryzyka) zaliczono temperament i cha-rakter, styl radzenia sobie ze stresem, poziomodczuwanego lęku oraz tendencje autodestruktywne.

Do badania zmiennej temperamentalnej i charak-terologicznej wykorzystano kwestionariusz TCI(Temperament and Character Inventory) Cloningerai wsp. [31] w adaptacji Hornowskiej [32]. Praceadaptacyjne i normalizacyjne kwestionariuszazakończono w 2003 roku. Składał się on z 240 twier-dzeń badających temperament i charakter, w którychmożna było zaznaczyć odpowiedź ,,prawda’’ albo,,fałsz’’.

Styl radzenia sobie ze stresem określono zapomocą kwestionariusza CISS (Coping Inventoryfor Stressful Situations) Endlera i Parkera [33]w adaptacji Strelaua, Wrześniewskiego i Szczepa-niaka [34].

Badanie poziomu lęku przeprowadzono na pod-stawie Inwentarza Stanu i Cechy Lęku STAI (State-Trait Anxiety Inventory) Spielbergera i wsp. [35],w polskiej adaptacji Wrześniewskiego i Sosnow-skiego [36].

Do określenia tendencji do przejawiania autodes-truktywności pośredniej użyto Skali ChronicznejAutodestruktywności (Chronic Self-destructivenessScale) Kelley i wsp. [37] w adaptacji Suchańskiej [38].

Zmienne i wskaźniki

Temperament i charakter. Badane wymiary tem-peramentu obejmowały:

(i) poszukiwanie nowości (NS – Novelty Seeking)określa tendencję do aktywnego reagowania na nowebodźce; osoby o wysokich wynikach charaktery-zują się szukaniem wrażeń, ekscytacją nowością,

entuzjazmem, niekonwencjonalnością i nowator-stwem oraz pobudliwością i skłonnością do podej-mowania szybkich decyzji; NS dzieli się na podskale:NS1 – ciekawość poznawcza, NS2 – impulsywność,NS3 – ekstrawagancja, NS4 – nieuporządkowanie;(ii) unikanie szkody (HA – Harm Avoidance) określaogólną tendencję do hamowania działań w odpowie-dzi na bodźce negatywne; osoby osiągające wysokiewyniki w tej skali często się zamartwiają, posytuacjach trudnych długo dochodzą do równowagi,rozpamiętują przykrości, są niepewne, lękliwe,ostrożne i mało aktywne; podskale: HA1 – pesy-mizm, HA2 – lęk przed niepewnością, HA3 – lękspołeczny, HA4 – męczliwość i astenia; (iii) zależnośćod nagrody (RD – Reward Dependance) oznaczaskłonność do podtrzymywania zachowania w odpo-wiedzi na pozytywne wzmocnienia; niski wynik na tejskali oznacza, że badany jest mało wrażliwy,praktyczny i zdystansowany, często wycofuje sięz aktywności, rzadko przywiązuje się do kogoś, jestobojętny na brak akceptacji; podskale: RD1 –sentymentalność, RD2 – przywiązanie, RD3 –zależność; (iv) wytrwałość (P – Persistence) określasię jako zdolność do samodzielnego podtrzymywaniadanego rodzaju aktywności; osoba uzyskująca wyso-kie wyniki na tej skali cechuje się pilnościąi wytrwałością, jest ambitna, często osiąga sukcesypowyżej przeciętnych możliwości.

Zmienną charakterologiczną określano w nastę-pujących wymiarach:

(i) samokierowanie (SD – Self-Directedness)określa zdolność do kontrolowania, regulowaniai dostosowania własnego zachowania w celu adapta-cji do sytuacji; osoby osiągające wysokie wyniki na tejskali charakteryzują się m.in. odpowiedzialnością,rzetelnością, wewnątrzsterownością oraz zdecydo-waniem; podskale: SD1 – odpowiedzialność, SD2 –celowość postępowania, SD3 – zaradność, SD4 –samoakceptacja, SD5 – zgodna natura = dobrenawyki, (ii) skłonność do współpracy (C – Coopera-tiveness) określa zdolność człowieka do identyfikacjiz innymi osobami i akceptacji ich zachowań; wysokiewyniki na poszczególnych wymiarach tej skaliokreślają osoby przyjazne, tolerancyjne, rozumiejąceinnych i szanujące ich potrzeby; podskale: C1 –tolerancja, C2 – empatia, C3 – gotowość do niesieniapomocy, C4 – wyrozumiałość, C5 – zintegrowanesumienie, (iii) autotranscendencja (ST – Self-Tran-scendent) określana jest jako zdolność do oderwaniasię od własnej osoby i poczucie, że jest się częściąwszechświata; badani uzyskujący wysokie wyniki

A. Pilarska, R. Pilarski / Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 28 (2015) 23–3528

w tej skali charakteryzują się m.in. kreatywnością,oryginalnością, uduchowieniem, wiarą w zjawiskapozazmysłowe; podskale: ST1 – kreatywne przekra-czanie własnego Ja, ST2 – transpersonalna identy-fikacja, ST3 – akceptacja duchowości.

Styl radzenia sobie ze stresem ujmowano w trzechskalach: (i) styl skoncentrowany na zadaniu (SSZ) –główny nacisk jest położony na wykonanie zadania,poznawcze przekształcenie sytuacji lub planowanierozwiązania problemu; (ii) styl skoncentrowany naemocjach (SSE) – występuje tendencja do koncen-trowania się na sobie, własnych przeżyciach emo-cjonalnych; (iii) styl skoncentrowany na unikaniu(SSU) – tendencja do wystrzegania się myślenia,przeżywania i doświadczania sytuacji stresowej.

Poziom lęku określany na podstawie InwentarzaStanu i Cechy Lęku STAI dotyczył lęku rozumianegojako względnie stała cecha osobowości [35], dlategow badaniu wykorzystano wyłącznie podskalę X-2.

Autodestruktywność. Tendencję do przejawianiaautodestruktywności pośredniej badano w czterechwymiarach: (i) poszukiwania ryzykownego pobudze-nia, (ii) ulegania pokusom, (iii) zaniedbywaniaobowiązków oraz (iv) podtrzymywania zachowańo negatywnych konsekwencjach. Chroniczna auto-destruktywność definiowana jest jako tendencja dopodejmowania zachowań zwiększających prawdo-podobieństwo negatywnych, a zmniejszających pozy-tywnych konsekwencji dla podmiotu [37] lub zacho-wania popełnione i pominięte zmierzające do skró-cenia lub pogorszenia życia [39].

Nasilenie autodestruktywności pośredniej oce-niono w skali od 1 do 5 punktów i na tej podstawiewyróżniono autodestruktywność pośrednią: niską(<104), średnią (104–160) i wysoką (>160).

Analiza danych

Rozkład częstości zmiennej we wszystkich bada-nych skalach i podskalach użytych kwestionariuszynie był normalny, dlatego analizę statystycznąprzeprowadzono za pomocą testu Kruskala-Wallisa– nieparametrycznego odpowiednika jednoczynni-kowej analizy wariancji. Istotność statystyczną uzna-wano na poziomie p < 0,05.

Wyniki

Na podstawie wyników AUDIT badani zostalipodzieleni na trzy grupy z uwagi na częstośćużywania alkoholu i marihuany według następującego

schematu: grupa Abstynentów (używanie alkoholu razw miesiącu lub rzadziej), grupa Używających Alko-holu (używanie alkoholu minimum 2–4 razyw miesiącu), grupa Używających Alkoholu i Mari-huany (używanie marihuany i alkoholu minimum razw miesiącu). W grupie Abstynentów znalazło się75 osób, co stanowi 45,2% ogółu badanych, Używa-jący Alkoholu to 56 osób i 33,7% oraz UżywającyAlkoholu i Marihuany – 35 osób i 21,1%. Takskategoryzowane grupy poddawano analizom porów-nawczym w zakresie temperamentu i charakteru, styluradzenia ze stresem, poziomu lęku i przejawianychtendencji autodestruktywnych.

Temperament i charakter

Związek między cechami temperamentu i charak-teru a piciem alkoholu, używaniem marihuany lubabstynencją wystąpił w podskalach NS1 (Ciekawośćvs Sztywność poznawcza), NS4 (Nieuporządkowanievs Zdyscyplinowanie), RD1 (Sentymentalność) orazC5 (Zintegrowane sumienie vs Przewaga korzyściosobistych) (Tabela I).

W podskali NS1 stwierdzono różnice statystycznena poziomie p < 0,05 między grupą abstynentówa grupą używających alkoholu i marihuany. Ciostatni charakteryzowali się istotnie wyższą od grupyabstynentów ciekawością poznawczą, tj. częściejszukali wrażeń, wykazywali niską tolerancję namonotonię, wysoki entuzjazm, niekonwencjonalnośći nowatorstwo. Porównanie grupy abstynentówi pijących alkohol oraz pijących alkohol i używają-cych alkoholu i marihuany nie wykazało istotnychróżnic.

W podskali NS4 wykazano różnice statystycznena poziomie istotności p < 0,05 między grupąabstynentów a używających alkoholu i marihuany.Grupa zażywająca substancje psychoaktywne cha-rakteryzowała się istotnie wyższym nieuporządko-waniem, m.in. brakiem odpowiedniej organizacjioraz podatnością na frustrację. Grupę abstynentówcechowało w tym kontekście większe zdyscyplino-wanie, systematyczność oraz opanowanie w sytua-cjach frustrujących. Porównanie grupy abstynentówi używających alkoholu oraz używających alkoholui używających alkoholu i marihuany nie wykazałoistotnych różnic.

Różnice statystyczne zaobserwowano dla podskaliRD1 na poziomie p < 0,05 między grupą abstynen-tów a używających alkoholu. Osoby deklarująceabstynencję miały istotnie wyższy od grupy pijących

Tabela IPorównanie cech osobowościowych respondentów używających alkoholu i abstynentów, używających alkoholu/marihuanyi abstynentów oraz używających alkoholu i używających alkoholu/marihuany

Table IInter-group personality trait comparisons of alcohol users and abstainers, alcohol/marijuana users and abstainers, and alcohol usersand alcohol/marijuana users

CECHY OSOBOWOŚCIOWEPERSONALITY TRAITS

ALC vs ABS ACU vs ABS ALC vs ACU

Temperament i Charakter/Temperament and CharacterPoszukiwanie nowości/Novelty seeking (NS)Ciekawość poznawcza/Exploratory excitability (NS1) 1,00 0,02* 0,07Impulsywność/Impulsiveness (NS2) 1,00 0,13 0,67Ekstrawagancja/Extravagance (NS3) 1,00 1,00 1,00Nieuporządkowanie/Disorderliness (NS4) 0,53 0,03* 0,53

Unikanie szkody/Harm avoidance (HA)Pesymizm/Pessimism (HA1) 0,34 0,61 1,00Lęk przed niepewnością/Fear of uncertainty (HA2) 0,27 1,00 0,78Lęk społeczny/Shyness with strangers (HA3) 1,00 1,00 1,00Męczliwość i astenia/Fatigability and asthenia (HA4) 1,00 1,00 1,00

Zależność od nagrody/Reward dependence (RD)Sentymentalność/Sentimentality (RD1) 0,04* 1,00 0,63Przywiązanie/Openness to warm communication (RD2) 1,00 0,31 0,24Zależność/Attachment (RD3) 1,00 1,00 1,00

Wytrwałość/Persistence 1,00 1,00 1,00

Samokierowanie/Self-directedness (SD)Odpowiedzialność/Responsibility (SD1) 1,00 1,00 1,00Stanowczość/Purposefulness (SD2) 0,36 0,52 1,00Zaradność/Resourcefulness (SD3) 0,43 0,13 1,00Samoakceptacja/Self-acceptance (SD4) 0,54 0,64 1,00Zgodna druga natura/Congruent second nature (SD5) 1,00 1,00 1,00

Zdolność do współpracy/Cooperativeness (C)Tolerancja/Tolerance (C1) 0,91 0,01* 0,15Empatia/Empathy (C2) 0,24 0,11 1,00Gotowość niesienia pomocy/Helpfulness (C3) 1,00 0,39 0,22Wyrozumiałość/Compassion (C4) 0,36 0,32 1,00Zintegrowane sumienie/Principles (C5) 0,02* 0,01* 1,00

Zdolność do oderwania się od własnej osoby/Self-transcendence (ST)Kreatywne przekraczanie własnego Ja/Self-forgetfulness (ST1) 0,20 0,04* 1,00Transpersonalna identyfikacja/Transpersonal identification (ST2) 1,00 1,00 1,00Akceptacja duchowości/Spiritual acceptance (ST3) 1,00 1,00 1,00

Styl radzenia sobie ze stresemCoping style

Styl skoncentrowany na zadaniu (SSZ)/Task-orientated style (TOS) 1,00 1,00 1,00Styl skoncentrowany na emocjach (SSE)/Emotion-orientated style (EOS) 0,02* 0,68 0,87Styl skoncentrowany na unikaniu (SSU)/Avoidance coping style (ACS) 0,14 1,00 1,00

Zachowania autodestruktywneSelf-destructive behaviour

0,00* 0,00* 0,00*

Poziom lękuAnxiety level

1,00 0,13 0,23

Tabela prezentuje poziomy prawdopodobieństw testowych porównań post hoc dla ANOVA Kruskala-Wallisa.The table presents the probability values of post hoc comparisons for the Kruskal–Wallis ANOVA.(*) Gwiazdką oznaczono różnice istotne statystycznie.ALC używający alkoholu (N = 56), ACU używający alkoholu i marihuany (N = 35), ABS abstynenci (N = 75).(*) Asterisk indicates significant differences at p < 0.05.ALC alcohol users (N = 56), ACU alcohol/marijuana users (N = 35), ABS abstainers (N = 75).

A. Pilarska, R. Pilarski / Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 28 (2015) 23–35 29

A. Pilarska, R. Pilarski / Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 28 (2015) 23–3530

poziom sentymentalności, tzn. charakteryzowały sięwiększą wrażliwością, empatią i wyrozumiałością.Używający alkoholu byli bardziej zdystansowani,chłodni emocjonalnie i wycofujący się z relacji.Porównanie grupy abstynentów i używających alko-holu i marihuany oraz używających alkoholu i uży-wających alkoholu i marihuany nie wykazałoistotnych różnic.

W podskali C5 istniały różnice statystyczne napoziomie istotności p < 0,5 między grupą abstynen-tów a używających alkoholu oraz na poziomiep < 0,01 między grupą używających alkoholui marihuany a abstynentami. Osoby deklarująceabstynencję charakteryzowały się wyższą uczciwo-ścią, szczerością, poczuciem sprawiedliwości i etykąw postępowaniu w odniesieniu do osób używającychalkoholu i marihuany. Porównanie grup zażywają-cych alkohol i używających alkoholu i marihuany niewykazało istotnych różnic.

Styl radzenia sobie ze stresem

Związek między stosowaną strategią radzenia zestresem a rodzajem zażywanych substancji psycho-aktywnych lub abstynencją wystąpił wyłączniew podskali Styl skoncentrowany na emocjach. Dlatej podskali istniały różnice statystyczne na poziomiep < 0,05 między grupą abstynentów a grupą używa-jących alkoholu (Tab. I). U osób pijących alkoholdominował styl skoncentrowany na emocjach, cooznaczało, że podczas sytuacji trudnych osoby teskupiały się przede wszystkim na sobie i własnychproblemach emocjonalnych, były również gorzejprzystosowane do radzenia sobie z frustracją. Międzygrupą abstynentów a używających alkoholu i mari-huany oraz używających alkoholu a używającychalkoholu i marihuany nie wykazano istotnych różnic.

Poziom lęku

Analiza statystyczna nie wykazała istotnychróżnic między poziomem lęku a rodzajem zażywa-nych substancji psychoaktywnych lub abstynencji.

Autodestruktywność

Różnice statystyczne na poziomie istotnościp < 0,05 w zakresie przejawianych tendencji doautodestruktywności pośredniej wystąpiły pomiędzywszystkimi badanymi grupami zmiennej zależnej(Tab. I). Porównanie grupy abstynentów z używa-

jącymi alkoholu wykazało różnicę na poziomiep < 0,01; dla grupy abstynentów i używającychalkoholu i marihuany p < 0,01; używający alkoholuróżnili się od używających alkoholu i marihuanyrównież na poziomie p < 0,01.

Jednocześnie wykazano, że wszystkie porówny-wane grupy różniły się istotnie między sobąw granicach średniej liczby punktów, jakie możnabyło uzyskać w Skali Chronicznej Autodestruktyw-ności. Żadną z grup nie charakteryzowała zatemniska ani wysoka tendencja do autodestruktywnościpośredniej.

Osoby deklarujące abstynencję przejawiały istot-nie niższą tendencję do autodestruktywności pośred-niej w porównaniu z używającymi substancji psycho-aktywnych. Najwięcej punktów uzyskała grupaużywających alkoholu i marihuany. Średnia dlagrupy abstynentów wyniosła 128 � 22 punkty, dlaużywających alkoholu 143 � 16 punktów, natomiastużywający alkohol i marihuanę osiągnęli 157� 13 punktów. Oznacza to, że spośród badanychosób, pijący alkohol i używający marihuanęw największym stopniu mieli skłonność do inicjowa-nia intencjonalnego cierpienia, niepowodzeńi porażek, przejawiali zachowania impulsywne,łatwiej ulegali pokusom, a także – co potwierdzaspecyfika tej grupy – przejawiali skłonność donałogów i uzależnień.

Dyskusja

Przeprowadzone badania miały na celu znalezie-nie odpowiedzi na pytanie, które zmienne i ichposzczególne wymiary można zakwalifikować jakopotencjalne czynniki ryzyka zażywania substancjipsychoaktywnych, a które stanowią zasób odpor-nościowy, warunkujący pozostawanie w abstynencjiosób w okresie wczesnej dorosłości.

Wśród badanych czynników uwzględniono po-szczególne wymiary temperamentu i charakteru, styleradzenia sobie ze stresem, poziom odczuwanego lękuoraz tendencję do przejawiania autodestruktywnościpośredniej.

Korelacje w problemach zależnościowych okreś-lono poprzez porównania zmiennej zależnej w za-kresie badanych czynników. Przeprowadzone analizypozwoliły na wyodrębnienie poszczególnych zaso-bów odpornościowych i czynników ryzyka, którew sposób istotny odróżniły od siebie badane grupyosób (używających alkoholu, używających alkoholui marihuany oraz abstynentów) w kilku wymiarach

A. Pilarska, R. Pilarski / Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 28 (2015) 23–35 31

temperamentu i charakteru, tendencji do autodes-truktywności pośredniej oraz stylu radzenia sobie zestresem. W zakresie poziomu lęku nie wykazanoróżnic istotnych statystyczne. W badaniu przyjęto, żeokreślona zmienna stanowi czynnik ryzyka lub zasóbodpornościowy w zależności od tego, na którymkrańcu kontinuum znajduje się nasilenie badanejcechy, np. niski poziom tendencji autodestruktyw-nych będzie charakteryzował grupę abstynentów,a wysoki – jednostki zażywające substancje psycho-aktywne; niski poziom ciekawości poznawczej będziestanowić zasób odpornościowy, a wysoki – czynnikryzyka.

Temperament jest ważną zmienną, ponieważw dużej mierze pozostaje niezmienny w ciągu życiaczłowieka, co zawdzięcza czynnikowi genetycznemuodpowiadającemu za wariancję, m.in. cech tempe-ramentu [40]. Poszczególne osoby różnią się międzysobą poziomem pobudzenia (aktywacji), którywyznacza kierunek i natężenie zachowań [41], coz kolei zależy od określonych cech temperamentu.

Badanie wykazało, że do czynników osobowo-ściowych wpływających na ryzyko zażywania mari-huany i alkoholu można zaliczyć wysoki poziomciekawości poznawczej, złych nawyków, nieuporząd-kowania, brak współczucia, preferencję dążenia dokorzyści osobistych oraz niski poziom wyrozumia-łości. Zażywanie wyłącznie alkoholu związane byłoz niskim poziomem sentymentalności. Częstośćsięgania po substancje psychoaktywne korelowałarównież z poziomem odpowiedzialności, co wykazałapogłębiona analiza statystyczna w postaci regresjikrokowej (dane niepublikowane). Podsumowującwyniki niektórych badań, można przyjąć, że osobyposzukujące doznań i wrażeń zmysłowych częściejpreferują zachowania nieakceptowane społecznie,m.in. zażywanie substancji psychoaktywnych[10, 42–44].

W badaniu określono jednocześnie zasoby odpor-nościowe abstynentów, które w zakresie poszczegól-nych cech istotnie odróżniały ich od osób zażywa-jących alkohol i marihuanę. Mając na uwadze cechytemperamentu i charakteru, do czynników ochron-nych zaliczono: niski poziom ciekawości poznawczej,wysoki poziom zdyscyplinowania, sentymentalnościi tolerancji, zintegrowane sumienie oraz skłonność dokreatywnego przekraczania własnego Ja.

Uzyskane wyniki w części pokrywają sięz wnioskami badań Pałczyńskiego [45], któryanalizował temperamentalne uwarunkowania sięga-nia po haszysz i marihuanę. Istotnie zróżnicowano

tutaj grupę zażywających substancje psychoaktywneod abstynentów na następujących skalach: Poszuki-wanie nowości, Samokierowanie, Skłonność dowspółpracy oraz Wytrwałość. Podobnie jak w prze-prowadzonych przez autorów badaniach, używającysubstancje psychoaktywne charakteryzowali się m.in.niską tolerancją na monotonię, potrzebą stymulacji,ekscytowaniem się nowością. Mieli tendencję dowycofywania się w obliczu problemów, do podat-ności na frustrację i przejawiania agresji. Byliniezdyscyplinowani, mało aktywni i słabo zdetermi-nowani do systematycznego działania. Zasobemodpornościowym osób pozostających w abstynencjibyło zintegrowane sumienie, co oznaczało, żew większym stopniu charakteryzowali się zasadni-czością, sprawiedliwością i ugruntowanymi zasadamimoralnymi.

W literaturze dotyczącej podjętego tematu możnaznaleźć informacje potwierdzające, że używanieśrodków psychoaktywnych koreluje dodatnio z poszu-kiwaniem nowości, ciekawością poznawczą orazzapotrzebowaniem na stymulację [16, 46–48]. Osobysięgające po omawiane substancje źle tolerują mono-tonię, ekscytują się nowością. Abstynenci są bardziejkonwencjonalni, preferują to co znane, mają skłonnośćdo rutyny. Dotychczasowe badania, z wykorzystaniemkwestionariusza TCI Cloningera, dotyczące zażywaniaalkoholu i innych substancjipsychoaktywnych pozwa-lają ponadto przyjąć hipotezę, że składowe tempera-mentu mogą być czynnikiem ryzyka w powstawaniuuzależnień [48]. Wyjątkowo silnym predyktoremokazało się w tym przypadku poszukiwanie silnychwrażeń, wynikające z potrzeby stymulacji [32].

Moreno i wsp. [10] podjęli próbę zróżnicowaniagrupy osób pijących alkohol oraz grupy osóbzażywających marihuanę, m.in. pod kątem przeja-wianej impulsywności oraz poszukiwania wrażeńzmysłowych. Zarówno sięgających po marihuanę,jak i pijących alkohol charakteryzowała wyższaimpulsywność ogólna, co – jak wskazują autorzy –przypisywano we wcześniejszej literaturze wyłącznieosobom uzależnionym od substancji psychoaktyw-nych. Osoby zażywające marihuanę uzyskały wyższewyniki w różnych wskaźnikach impulsywności,a pijący alkohol wyłącznie w zakresie impulsywnegopodejmowania decyzji.

W badaniach Sher i wsp. [49] wykazano, żeczynniki osobowościowe, w tym neurotyczność,pośredniczą w używaniu substancji psychoaktyw-nych. Istotnym czynnikiem sprawczym sięgania ponie był wysoki neurotyzm, wysoki poziom lęku oraz

A. Pilarska, R. Pilarski / Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 28 (2015) 23–3532

niski poziom ugodowości. Badanie Pałczyńskiego[45] wykazało, że osoby zażywające marihuanę i innesubstancje psychoaktywne (w tym LSD, amfetaminę,grzyby halucynogenne) wykazują tendencje lękowe,są niepewne oraz nieśmiałe. McCarty z zespołem [11],analizując emocjonalne czynniki wpływające nazdrowie młodych dorosłych, wykazali, że predykto-rem wczesnej inicjacji używania substancji psycho-aktywnych był wysoki poziom symptomów depresyj-nych. Do czynników ochronnych zaliczono tutajkontrolę lęku i paniki, a osoby, które dzięki niej miałyniższy poziom tych wskaźników, znacznie późniejeksperymentowały z alkoholem.

Ostatnie badania przeprowadzone wśród studen-tów przez Villarosa i wsp. [12] pokazują, że osobyz wyższym poziomem lęku i pijące dla złagodzeniaobjawów lęku piły w sposób bardziej szkodliwy,stosowały mniej ochronnych strategii zachowania, coprzekładało się bezpośrednio na negatywne konsek-wencje spożywania alkoholu. Porównanie grup:przejawiającej problemowy oraz nieproblemowywzorzec picia wykazało, że ci pierwsi częściej sięgalipo alkohol dla poprawienia nastroju i wykazywaliistotnie więcej lęków społecznych.

Tomlinson i wsp. [13] podjęli próbę odpowiedzi napytanie, czy i w jaki sposób lęk społeczny związanyjest ze spożywaniem alkoholu w grupie młodychdorosłych oraz czy odgrywa tu rolę m.in. płećbadanych osób. Wykazali, że u kobiet niedoświad-czających lęku w nowych sytuacjach, znaczniewcześniej niż u innych osób, miała miejsce inicjacjaalkoholowa. Co ciekawe, osoby podatne na zażywa-nie substancji psychoaktywnych charakteryzowałysię niskim lub wysokim poziomem lęku. Zasobemodpornościowym okazał się w tym przypadku średnipoziom lęku – badani byli w znacznie mniejszymstopniu narażeni na sięganie po alkohol.

Przedstawione analizy dotyczące związku lęku zespożywaniem substancji psychoaktywnych nie sąspójne z wynikami w niniejszej pracy, w którejodrzucono hipotezę o związku między poziomemlęku a zażywaniem substancji psychoaktywnychi abstynencją. Większość badanych (n = 120) cha-rakteryzował średni poziom lęku, wysoki poziomzadeklarowało jedynie 10 osób, a niski – niecałe40 osób. Utrudniło to w dużym stopniu różnicowanieposzczególnych grup (używających alkoholu, alko-holu i marihuany oraz abstynentów) w kontekścieanalizowanej cechy. Wyniki badań kwestionariuszemSTAI korespondują z wynikami uzyskanymi w TCICloningera, nie odnotowano bowiem istotnych

różnic pomiędzy badanymi grupami w zakresietakich zmiennych, jak lęk społeczny i lęk przedniepewnością.

Pogląd, że spożywanie alkoholu pełni funkcjęnegatywnie wzmacniającą, jest znany od lat siedem-dziesiątych. Powszechnie uważa się, że ryzykouzależnienia się od alkoholu staje się bardziejprawdopodobne, gdy picie zostało skojarzonez odczuwaną redukcją napięcia stresowego [50].Okres wczesnej dorosłości związany jest m.in.z przeżywaniem niepewności, brakiem poczuciabezpieczeństwa, a tym samym z koniecznościąradzenia sobie z napięciem. Zgodnie z oczekiwa-niami, porównanie wewnątrzgrupowe zmiennejzależnej w zakresie stylów radzenia sobie ze stresemwykazało, że u osób spożywających alkohol domi-nuje styl skoncentrowany na emocjach. Oznacza to,że są one gorzej przystosowane, słabo radzą sobiez frustracją, mają trudności z podejmowaniemdecyzji i działań, a w przypadku trudności, sąskoncentrowane przede wszystkim na sobie i włas-nych problemach emocjonalnych. Otrzymane wynikikorespondują m.in. z wynikami badań [51],w których porównanie osób nadużywających alkoholi osób pijących z umiarem wykazało, że grupy teróżnią się istotnie w nasileniu wszystkich stylówradzenia ze stresem, ale największa rozbieżnośćdotyczyła stylu skoncentrowanego na emocjach. Wcytowanym badaniu grupa osób nadużywającychalkoholu charakteryzowała się jednocześnie najsłab-szym nasileniem stylu skoncentrowanego na zadaniu.Autorzy wskazują podskalę SSE (Styl Skoncentro-wany na Emocjach) kwestionariusza CISS jakonajbardziej przydatną do diagnozowania osób róż-niących się sposobem reagowania na stres.

Tendencja do przejawiania autodestruktywnościpośredniej była zmienną, która zróżnicowała istotnietrzy badane grupy, tj. abstynentów, używającychalkoholu oraz używających alkoholu i marihuany.Wysoki poziom tendencji do przejawiania autodes-truktywności pośredniej był istotnym czynnikiemryzyka sięgania po substancje psychoaktywne.Badani używający alkoholu i marihuany, w istotniewyższy sposób od osób z pozostałych grup, dekla-rowali skłonność do zachowań, które w dłuższymczasie były dla nich szkodliwe.

Zachowania autodestruktywne mogą być wyni-kiem złego oszacowania konsekwencji podjętychdziałań, które pociągają za sobą pewne korzyści, aleprzewagę stanowią szkody. W przypadku substancjipsychoaktywnych, osoby je zażywające koncentrują

A. Pilarska, R. Pilarski / Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 28 (2015) 23–35 33

się głównie na korzyściach doraźnych w postaciobniżenia napięcia w sytuacji stresowej, zmniejszeniaodczuwania przykrych emocji, uzyskania dodatkowejstymulacji czy innego przyjemnego doznania. Badaniaprzeprowadzone wśród młodzieży w wieku 15–21 latwykazały, że jednym z ważniejszych czynnikówchroniących tę grupę przed kontaktem z substancjamipsychoaktywnymi był niski poziom oczekiwań co dopozytywnych skutków ich zażywania [52: 58]. WedługBerglasa i Jonesa [53] incydentalne stosowanie używekmoże pełnić ważne funkcje adaptacyjne poprzezwybieranie ich jako środka zaradczego w różnychsytuacjach. Każdorazowo jednak towarzyszą temuinne przejawy autodestruktywności oraz podwyższe-nie ogólnego jej wskaźnika, co skłania do uznania tychpreferencji za jeden z przejawów tendencji autodes-truktywnej.

Jak wskazują różne badania, osoby przejawiającetendencje autodestruktywne mogą bagatelizowaćpotencjalne szkody lub im zaprzeczać, a nagrodaw postaci skutków zażycia substancji psychoaktywnejma dla nich taką wartość, że nie liczy się własne Ja,zdrowie i życie oraz ryzyko uzależnienia. Czynnikiemchroniącym – stanowiącym zasób odpornościowy –i tym samym charakteryzującym osoby deklarująceabstynencję było niskie natężenie tendencji do prze-jawiania pośrednich zachowań autodestruktywnych.

Wnioski

Przeprowadzone badanie i wykonane analizystatystyczne umożliwiły wyodrębnienie czynnikówryzyka sięgania po substancje psychoaktywne orazzasobów odpornościowych pozwalających na pozo-stanie w abstynencji osobom w okresie wczesnejdorosłości. Wśród badanych czynników uwzględ-niono poszczególne wymiary temperamentu i cha-rakteru, style radzenia sobie ze stresem, poziomodczuwanego lęku oraz tendencję do przejawianiaautodestruktywności pośredniej.

Osoby zażywające substancje psychoaktywne istot-nie różniły się od abstynentów cechami temperamentui charakteru – czynniki ryzyka stanowiły wyższypoziom ciekawości poznawczej, nieuporządkowaniai złych nawyków, brak wyrozumiałości, przewagakorzyści osobistych oraz mniejsze nasilenie sentymen-talności. Zażywających omawiane substancje charak-teryzowała nasilona tendencja do szukania wrażeń,brak odporności na monotonię oraz łamanie przy-jętych konwencji. W zakresie cech temperamentui charakteru do czynników ochronnych zaliczono:

niski poziom ciekawości poznawczej, wysoki poziomzdyscyplinowania, wysoką sentymentalność, toleran-cję, zintegrowane sumienie oraz skłonność do krea-tywnego przekraczania własnego Ja.

Wykazano, że czynnikiem ryzyka zwiększającymprawdopodobieństwo używania alkoholu było prze-jawianie w sytuacjach stresowych stylu skoncentro-wanego na emocjach. Osoby utrzymujące abstynen-cję w istotnie niższym stopniu koncentrowały się nawłasnych problemach emocjonalnych. Badanie niewykazało istotnych różnic pomiędzy badanymigrupami w zakresie pozostałych stylów radzeniasobie ze stresem.

Analiza autodestruktywności pośredniej istotniezróżnicowała wszystkie badane grupy. Najwyższąomawianą tendencję przejawiały osoby sięgające poalkohol i marihuanę. Oznacza to, że należały dogrupy obarczonej największym ryzykiem dotyczą-cym takich zachowań, jak inicjowanie intencjonal-nego cierpienia, impulsywność, narażanie się nauszkodzenia ciała czy uzależnienie się od substancjiszkodliwych dla zdrowia. Czynnikiem ochronnym,wyróżnionym w toku analizy statystycznej, był niskipoziom tendencji do autodestruktywności pośred-niej.

Poziom lęku, jako jedyna spośród badanychzmiennych, nie zróżnicował w sposób istotny osóbużywających substancji psychoaktywnych oraz absty-nentów, co nie koresponduje z literaturą tematu, gdziew znacznej części analiz wysoki poziom lęku stanowiłczynnik ryzyka sięgania po te substancje.

Należy podkreślić, że metodologia niniejszychbadań uniemożliwia rozróżnienie rodzaju przyczy-nowości pomiędzy analizowanymi zmiennymi a za-żywaniem substancji psychoaktywnych bądź utrzy-mywaniem abstynencji. Wykazane istotne statystycz-nie zależności mogą wskazywać z jednej stronyna bezpośrednią zależność pomiędzy danymczynnikiem a zmienną zależną, z drugiej – niewykluczają sytuacji, w których zmienna ta jestmediatorem albo moderatorem. Wykazanie różnychzależności pomiędzy badanymi czynnikami z uży-ciem większej liczebnie badanej grupy i bardziejzłożonej metodologii, np. wykorzystanie równaństrukturalnych, może stanowić przedmiot dalszychbadań.

Wkład autorów/Authors' contributions

Według kolejności/According to order.

A. Pilarska, R. Pilarski / Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 28 (2015) 23–3534

Nie występują zjawiska ghostwriting i guestauthorship/No ghostwriting and guest authorshipdeclared.

Konflikt interesów/Conflict of interest

Nie występuje/None declared.

Finansowanie/Financial support

Nie występuje/None declared.

Etyka/Ethics

Treści przedstawione w artykule są zgodne z za-sadami Deklaracji Helsińskiej odnoszącymi się dobadań z udziałem ludzi, dyrektywami EU dotyczącymiochrony zwierząt używanych do celów naukowych,ujednoliconymi wymaganiami dla czasopism biome-dycznych oraz z zasadami etycznymi określonymiw Porozumieniu z Farmington w 1997 roku.

The work described in this article has been carriedout in accordance with the Code of Ethics of theWorld Medical Association (Declaration of Helsinki)on medical research involving human subjects; EUDirective (210/63/EU) on protection of animals use ofscientific purposes; Uniform Requirements formanuscripts submitted to biomedical journals; theethical principles defined in the Farmington Consen-sus of 1997.

Piśmiennictwo/References

[1] United Nations Office on Drugs, Crime. World DrugReport 2012. New York: United Nation; 2012.

[2] Anderson P, Baumberg B. Alcohol in Europe. London:Institute of Alcohol Studies; 2006.

[3] Sierosławski J. The use of alcohol and drugs by school-ageyouths. Report on countrywide survey conducted in 2011.Warsaw: Institute of Psychiatry and Neurology; 2011.

[4] Ziółkowska B. Okres wczesnej dorosłości. Jak rozpoznaćpotencjał młodych dorosłych? In: Brzezińska IA, editor.Psychologiczne Portrety Człowieka. Praktyczna psycho-logia rozwojowa. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psy-chologiczne; 2005. p. 423–68.

[5] Smykowski B. Wczesna dorosłość. Remedium 2004;2:4–5.

[6] Wojciechowska J. Okres wczesnej dorosłości. Jak rozpo-znać ryzyko i jak pomagać. In: Brzezińska IA, editor.Psychologiczne Portrety Człowieka. Praktyczna psycholo-gia rozwojowa. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psycho-logiczne; 2005. p. 469–502.

[7] Bee H. Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Zyski S-ka; 2004.

[8] Stanisławska B. Wprowadzenie w problematykę zachowań

[9] Bobrowski K, Okulicz-Kozaryn K. Czynniki ryzyka, czyn-niki chroniące i indeksy tych czynników w badaniach nadzachowaniami problemowymi nastolatków. AlkoholizmiNarkomania 2008;2:173–99.

[10] Moreno M, Estevez AF, Zaldivar F, Montes JMG,Gutiérrez-Ferre VE, Esteban L. Impulsivity differencesin recreational cannabis users and binge drinkers in auniversity population. Drug & Alcohol Dependence2012;124:355–62.

[11] McCarty CA, Rhew IC, Murowchick E, McCauley E,Stoep AV. Emotional Health Predictors of Substance UseInitiation During Middle School. Psychology of AddictiveBehaviors 2012;26:351–7.

[12] Villarosa MC, Zeigler-Hill V, Noble JJ, Mohn RS. SocialAnxiety Symptoms and Drinking Behaviors Among Col-lege Students: The Mediating Effects of Drinking Motives.Psychology of Addictive Behaviors 2014;28:710–8.

[13] Tomlinson KL, Cummins KM, Brown SA. Social Anxietyand Onset of Drinking in Early Adolescence. Journal ofChild & Adolescent Substance Abuse 2013;22:163–77.

[14] DeWit D, Silverman G, Goodstadt M, Stoduto G. Theconstruction of risk and protective factor indices for ado-lescent alcohol and other drug use. Journal of Drug Issues1995;4:837–63.

[15] Ostaszewski K, Zimmerman MA. The effects of cumula-tive risks and promotive factors on urban adolescentalcohol and other drug use: A longitudinal study of resil-iency. American Journal of Community Psychology2007;38:237–49.

[16] Ostaszewski K, Rustecka-Krawczyk A, Wójcik M. Czynnikichroniące i czynniki ryzyka związane z zachowaniami proble-mowymi warszawskich gimnazjalistów klasy I-III. Warszawa:Instytut Psychiatrii i Neurologii; 2011, http://www.ipin.edu.pl/wordpress/wp-content/uploads/2011/06/Raport3.IPiN_2011_v11PRESS-final.pdf (available: 02.2015).

[17] Tarter RE, Laird SB, Kabene M, Bukstein O, Kaminer Y.Drug abuse severity in adolescents is associated withmagnitude of deviation in temperament traits. BritishJournal of Addiction 1990;85:1501–4.

[18] Gunnarsdóttir ED, Pingitore RA, Spring BJ, KonopkaLM, Crayton JW, Milo T. Individual differences amongcocaine users. Addictive Behaviors 2000;25: 641–52.

[19] Helmus TC, Downey KK, Arfken CL, Henderson MJ,Schuster CR. Novelty seeking as a predictor oftreatment retention for heroin dependent cocaine users.Drug & Alcohol Dependence 2001;61:287–95.

[20] Conway KP, Kane RJ, Ball SA, Poling JC, RounsavilleBJ. Personality, substance of choice, and polysubstanceinvolvement among substance dependent patients. Drug &Alcohol Dependence 2003;71:65–75.

[21] Holman LR, Bricker JB, Comstock BA. Psychologicalpredictors of male smokeless tobacco use initiation andcessation: a 16-year longitudinal study. Addiction2013;108:1327–35.

[22] Cooper ML, Frone MR, Russell M, Mudar P. Drinking toregulate positive and negative emotions: a motivationalmodel of alcohol use. Journal of Social Psychology1995;69:990–1005.

[23] Hartman C, Hopfer C, Corley R, Hewitt J, Stallings M.Using Cloninger's temperament scales to predict sub-stance-related behaviors in adolescents: A prospectivelongitudinal study. American Journal of Addictions

2013;23:246–51. ryzykownych. Bukowina: Materiał konferencyjny; 2005.

A. Pilarska, R. Pilarski / Alcoholism and Drug Addiction / Alkoholizm i Narkomania 28 (2015) 23–35 35

[24] Wagner EF. Delay of gratification, coping with stress, andsubstance use in adolescence. Experimental and ClinicalPsychopharmacology 1993;1:27–43.

[25] Chakroun N, Johnson EI, Swendsen J. Mood and person-ality-based models of substance use. Psychology of Addic-tive Behaviors 2010;24:129–36.

[26] Marmorstein NR, White HR, Loeber R, Stouthamer-Loeber M. Anxiety as a predictor of age at first use ofsubstances and progression to substance use problemsamong boys. Journal of Abnormal Child Psychology2010;38:211–24.

[27] Tavolacci MP, Ladner J, Grigioni S, Richard L, Villet H,Dechelotte P. Prevalence and association of perceivedstress, substance use and behavioral addictions: a cross-sectional study among university students in France, 2009–2011. BMC Public Health 2013;13:724.

[28] Harris Abadi M, Shamblen SR, Thompson K, Collins DA,Johnson K. Influence of Risk and Protective Factors onSubstance Use Outcomes Across Developmental Periods:A Comparison of Youth and Young Adults. Substance Use& Misuse 2011;46:1604–12.

[29] Wood AP, Dawe S, Gullo MJ. The role of personality,family influences, and prosocial risk-taking behavior onsubstance use in early adolescence. Journal of Adolescence2013;36:871–81.

[30] Babor TF, de la Fuente JR, Saunders J, Grant M. AUDITThe Alcohol Use Disorders Identification Test: Guidelinesfor Use in Primary Health Care. Geneva: World HealthOrganization; 1989.

[31] Cloninger CR, Przybeck TR, Svrakic DM, Wetzel RD.Temperament and Character Inventory (TCI): a guide to itsdevelopment and use. Washington: Washington University,Center for Psychobiology of Personality; 1994.

[32] Hornowska E. Temperamentalne uwarunkowania zacho-wania. Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe; 2003.

[33] Endler NS, Parker JD. Multidimensional assessment ofcoping: a critical evaluation. Journal of Social Psychology1990;58:844–54.

[34] Strelau J, Wrześniewski K, Szczepaniak P. KwestionariuszRadzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS. War-szawa: Pracownia Testów Psychologicznych PTP; 2005.

[35] Spielberger CD, Gorsuch RL, Lushene RE. Manual for theState-Trait Anxiety Inventory: Test manual (Self Evalua-tion Questionnaire). Palo Alto, California: ConsultingPsychologists Press; 1970.

[36] Wrześniewski K, Sosnowski T, Matusik D. InwentarzStanu i Cechy Lęku – Polska adaptacja STAI – Podręcznik.Wydanie drugie rozszerzone. Warszawa: Pracownia Tes-tów Psychologicznych PTP; 2002.

[37] Kelley K, Byrne D, Przybyla DPJ, Eberly C, Eberly B,Greendlinger V, et al. Chronic self-destructiveness:Conceptualization, measurement, and initial validationof the construct. Motivation and Emotion 1985;9:135–51.

[38] Suchańska A. Przejawy i uwarunkowania psychologicznepośredniej autodestruktywności. Poznań: WydawnictwoNaukowe UAM; 1998.

[39] Lee DE. Alternative self-destruction. Perceptual andMotor Skills 1985;61:1065–6.

[40] Plomin R, DeFries JC, Knopik VS, Neiderhiser JM.Behavioral Genetics. Worth Publishers; 2012.

[41] Gray JA. Strength of the nervous system and levels ofarousal: A interpretation. In: Gray JA, editor. Pavlov'stypology. Oxford: Pergamon Press; 1964. p. 289–384.

[42] Wills TA, Windle M, Cleary SD. Temperament and nov-elty seeking in adolescent substance use: convergence ofdimensions of temperament with constructs from Clonin-ger's theory. Journal of Social Psychology 1998;74:387–406.

[43] Galen LW, Henderson MJ, Whitman RD. The utility ofnovelty seeking, harm avoidance, and expectancy inthe prediction of drinking. Addictive Behaviors 1997;22:93–106.

[44] Swadi H. Individual risk factors for adolescent substanceuse. Drug and Alcohol Dependence 1999;55:209–24.

[45] Pałczyński J. Temperamentalne uwarunkowania zażywaniamarihuany i haszyszu. Dane nieopublikowane. [Poznań]:UAM, Instytut Psychologii; 2002.

[46] Cekiera C. Toksykomania. Warszawa: PaństwoweWydawnictwo Naukowe PWN; 1985.

[47] Malinowski A. Używanie środków psychoaktywnychprzez uczniów w percepcji studentów – kandydatówna nauczycieli. Toruń: Wydawnictwo Edukacyjne Aka-pit; 2005.

[48] Hornowska E. Uzależnienia a temperament. Wokół tem-peramentalnego czynnika ryzyka uzależnień. In: Cier-piałkowska L, editor. Oblicza współczesnych uzależnień.Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM; 2006.

[49] Sher KJ, Trull TJ, Bartholow BD, Vieth A. Personalityand alcoholism: Issues, methods, and etiological processes.In: Leonard KE, Blane HT, editors. Psychological theoriesof drinking and alcoholism. New York: Guilford Press;1999. p. 54–105.

[50] Bandura A. Self-efficacy: toward a unifying theoryof behavioral change. Psychological Review 1977;84:191–215.

[51] Szczepaniak P, Strelau J, Wrześniewski K. Assessment ofstyles of coping with stress by means of Endler andParker's: Polish version. Przegląd Psychologiczny 1996;39:187–210.

[52] Ministerstwo Zdrowia. Alkohol i młodzież. Sprawozdaniez realizacji Ustawy o Wychowaniu w Trzeźwości i Przeciw-działaniu Alkoholizmowi w okresie 1 stycznia–31 grudnia2001. Projekt. Warszawa; 2002. p. 45–63, http://www.parpa.pl/download/rozdzial05.pdf.

[53] Berglas S, Jones EE. Drug choice as a self-handicappingstrategy in response to noncontingent success. Journal ofSocial Psychology 1978;36:405–17.