VOX PATRUM 31 (2011) t . 56

SENTENCJE O STAROŚCI

Wybór

„Co dzień – gdy noc przeminie – rodzimy się na nowo;i nic nam nie zostaje z czasu, który upłynął.To, co przeżyliśmy wczoraj, już jest obce, nie nasze, życie,które istnieje, dziś się zaczyna.Nie mów więc nigdy, starcze, że tyle masz lat; telata, które odeszły, już nie są twoje”1.

*„Dwadzieścia dziewięcioro dzieci urodziłam, Kallikrateja – i nigdy nie patrzyłam na śmierć żadnego z nich.A dożyłam lat stu pięciu – i nigdy, przez całe to życie, niemusiała spocząć na lasce bezsilna dłoń”2.

*„Dla każdego starca żywić trzeba cześć odpowiednią jego wiekowi, wstawać na jego powitanie, wyznaczać mu najlepsze miejsce przy stole”3.

*„Piękno starca polega na tym, że ma on dość siły do wykonywania niezbędnych do życia czynności i jest wolny od tych wszystkich ułomności starczego wieku, które sprawiają przykrość innym”4.

*„Najskuteczniejszą bronią przeciw starości są [...] zainteresowania umysłowe i wyrabianie w sobie zalet charakteru”5.

1 Palladas, Przemijanie, tłum. Z. Kubiak, „Meander” 37 (1982) nr 7-8, 282.2 Epigramat anonimowy Szczęśliwa matka, tłum. Z. Kubiak, „Meander” 37 (1982) nr 7-8, 290.3 Arystoteles, Etyka Nikomachejska IX 1, 1165a 28-30, tłum. D. Gromska, Biblioteka Klasyków

Filozofii 25, Warszawa 1956, 327.4 Arystoteles, Retoryka I 5, 1361b 12, tłum. H. Podbielski, Biblioteka Klasyków Filozofii 155,

Warszawa 1988, 86.5 Cyceron, Katon Starszy o starości 3, 9, tłum. Z. Cierniakowa, w: Cyceron – Plutarch, Pochwała

starości, wstęp i przypisy M. Szymański, Warszawa 1996, s. 31.

SENTENCJE O STAROŚCI972

„Człowiek stary może zachować nienaruszone władze umysłowe, byle nie zaprzestał nad nimi pracować”6.

*„Nie ma [...] starca, który by nie miał nadziei pożyć jeszcze rok”7.

*„Brak sił, wynikły jakoby ze starości, najczęściej w młodości ma swoje źródło.Rozwiązła i nieopanowana młodość przekazuje starości wycieńczone ciało”8.

*„Koroną starości jest szacunek i poważanie”9.

*„Starość niczego nie powinna wystrzegać się bardziej, niż poddawania się gnuśności i próżniactwa”10.

*„Każda z was o starości niech już dziś pamięta,wtedy bezczynnie chwilki nawet nie stracicie”11.

*„Wspólnym błędem wszystkich jest, żeśmy na starość zbyt troskliwi o mienie”12.

*„Szczęśliwym jest nie młodzieniec, ale starzec, który przeżył piękne życie. Młodzieniec w sile wieku wciąż błądzi, miotany przez los, starzec zaś przybił do portu starości, zabezpieczywszy z wdzięcznością dobra, na zdobycie których wcześniej nie miał szans”13.

*„[Starość] powitajmy życzliwie i pokochajmy. Bo i ona jest pełna uroku, jeśli potrafisz z niej korzystać”14.

6 Cyceron, tamże 7, 22, tłum. Cierniakowa, s. 38.7 Cyceron, tamże7, 24, tłum. Cierniakowa, s. 39.8 Cyceron, tamże 9, 29, tłum. Cierniakowa, s. 42.9 Cyceron, tamże 17, 60, tłum. Cierniakowa, s. 60.10 Cyceron, O powinnościach I 123, tłum. W. Kornatowski, w: Cyceron, Pisma filozoficzne, t. 2,

Warszawa 1960, 393.11 Owidiusz, Sztuka kochania III 59, tłum. E. Skwara, Warszawa 2008, 165.12 Terencjusz, Bracia 953-954, tłum. M. Brożek, Wrocław 2005, 218.13 Epikur, w: Gnomologium Vaticanum Epicureum fr. 17, ed. G. Arrighetti, Torino 19732, 141-

157, tłum. E. Osek, VoxP 31 (2011) t. 56, 143.14 Seneka, Listy moralne do Lucyliusza 12, 4, tłum. W. Kornatowski, Biblioteka Klasyków

Filozofii 65, Warszawa 1961, 37.

973SENTENCJE O STAROŚCI

„Wszelka przyjemność na koniec przynosi to, co ma w sobie najmilszego. Najwięcej zadowolenia daje wiek już podeszły, lecz nie dochodzący jeszcze do kresu”15.

*„Wiek należy do rzeczy zewnętrznych. Dopokąd mam istnieć – nie moja to rzecz. Moją sprawą jest, jak będę żył. Wymagaj ode mnie tego, iżbym niby błądząc w ciemnościach nie przepędzał mego czasu niesławnie; bym wiódł życie, a nie przeciągał tylko koło niego. Pytasz, jakie jest najdłuższe trwanie żywota? Żyć aż do osiągnięcia mądrości”16.

*„Często się zdarza, że zgrzybiały starzec nie znajduje żadnego innego dowodu prócz wieku na potwierdzenie swego długiego życia”17.

*„Starzec w pełnym tego słowa znaczeniu, nie jest uznawany za takiego na podstawie długości swoich dni, ale z powodu życia doskonałego i godnego pochwały […]. Ten, kto kocha usilnie rozumność, mądrość i wiarę w Boga, może być słusznie nazwany starcem”18.

***

„Będziesz szanował oblicze starca” (Kpł 19, 32).*

„Miarą naszych lat jest lat siedemdziesiąt, lub, gdy jesteśmy mocni, osiemdziesiąt; a większość z nich to trud i marność, bo szybko mijają,my zaś odlatujemy” (Ps 90, 10).

*„Wdrażaj chłopca w prawidła jego drogi, a nie zejdzie z niej i w starości” (Prz 22, 6).

*„Pomnij [...] na Stwórcę swego w dniach młodości, zanim jeszcze nadejdą dni niedoli i przyjdą lata, o których powiesz «Nie mam w nich upodobania»” (Koh 12, 1).

*„Synu, wspomagaj swego ojca w starości, nie zasmucaj go w jego życiu. A jeśliby nawet rozum stracił, miej wyrozumiałość, nie pogardzaj nim, choć jesteś w pełni sił. Miłosierdzie względem ojca nie pójdzie w zapomnienie, w miejsce grzechów zamieszka u ciebie” (Syr 3, 12-14)

15 Seneka, tamże 12, 5, tłum. Kornatowski, s. 37.16 Seneka, tamże 93, 7-8, tłum. Kornatowski, s. 456.17 Seneka, O pokoju ducha III 8, tłum. L. Joachimowicz, w: Seneka, Pisma filozoficzne, I,

Warszawa 1965.18 Filon Aleksandryjski, O Abrahamie 271, tłum. M. Szram, VoxP 31 (2011) t. 56, 292.

SENTENCJE O STAROŚCI974

„Nie uwłaczaj człowiekowi w jego starości, albowiem i z nas niektórzy się zestarzeją” (Syr 8, 6).

*„Jeśli w młodości nie nazbierałeś, jakim sposobem znajdziesz na starość?” (Syr 25, 3).

*„Zazdrość i gniew skracają dni, a zmartwienie sprowadza przedwczesną starość”(Syr 30, 24).

*„Starość jest czcigodna nie przez długowieczność i liczbą lat jej się nie mierzy. Sędziwością u ludzi jest mądrość, a miarą starości – życie nieskalane” (Mdr 4, 8-9)

*„Nosiłem was od urodzenia, piastowałem od przyjścia na świat. Aż do waszej starości Ja będę ten sam i aż do siwizny Ja was podtrzymam” (Iz 46, 3-4).

*„Gdy byłeś młodszy, opasywałeś się sam i chodziłeś, gdzie chciałeś. Ale gdy się zestarzejesz, wyciągniesz ręce swoje, a inny cię opasze i poprowadzi, dokąd nie chcesz” (J 21, 18).

*„Starszego wiekiem nie strofuj, lecz nakłaniaj prośbą jak ojca, młodszych - jak braci, starsze kobiety – jak matki; młodsze – jak siostry, z całą czystością” (1Tm 5, 1-2).

***

„Czemu ma się człowiek wstydzić starości? Wszak im bardziej zbliża się do końca życia, tym jest czcigodniejszy, bo wiekiem przewyższa go chyba tylko sam Bóg, ów odwieczny starzec, starszy od całego świata”19.

*„Przede wszystkim nie należy ukrywać starości, która jest wiarygodna. Ten dar Boga należy z dumą prezentować wobec młodych ludzi, by zyskać ich szacunek”20.

*„Pismo mówi o dwóch rodzajach ludzkiego wieku: jeden to wiek cielesny, który zależy nie od naszej woli, lecz od prawa natury, drugi to wiek duszy, który, ściśle biorąc, od nas zależy, i to w nim codziennie rośniemy, jeśli tego chcemy. […] Od nas więc zależy, abyśmy «doszli do miary wieku ciała Chrystusowego», […] to znaczy [do]

19 Klemens Aleksandryjski, Pedagog III 16, 4, tłum. M. Michalski, ALP I, Warszawa 1975, 351.20 Klemens Aleksandryjski, Pedagog III 63, 3, tłum. F. Drączkowski, VoxP 31 (2011) t. 56, 286.

975SENTENCJE O STAROŚCI

starości duchowej, bo ona jest dobrą starością, siwiejącą, i ona dochodzi do celu w Chrystusie Jezusie”21.

*„Potocznie nazywa się starszym tego, kto doszedł do podeszłego wieku i osiągnął spokój starości; jeśli ktoś nie uspokoił swoich myśli i żyje w sposób nieuporządkowany, nie jest starszym, choćby nawet miał siwą głowę, lecz jest jeszcze mężczyzną w sile wieku (¢n»r)”22.

*„Stary człowiek, kiedy zechce, jest królem; jest bardziej królem niż władca w purpurze, jeśli panuje nad swymi namiętnościami, jeśli depce występki jak nikczemnych dworzan. Lecz jeśli pozwala im, aby panowały nad nim, jeśli się poniża, jeśli staje się niewolnikiem skąpstwa, miłości, próżności, zbytku, wina, gniewu i przyjemności, jeśli skrapia pachnidłami włosy, jeśli swawolnością serca znieważa własną starość, nie ma kary, na jaką by nie zasłużył”23.

*„I cóż z tego – powiecie – czyż nie spotyka się starców bardziej zepsutych niż młodzi ludzie? […] Otóż kiedy stary człowiek cierpi na choroby młodości, jest to wielkie zło. […] Jeśli na starość nasze postępowanie pozostaje wciąż tak niegodne i tak haniebne, czy wobec tego zasługujemy na miano starców, choć nie szanujemy naszego wieku? […] Czyż zachowanie starca, który przesiaduje w szynkach, chodzi na wyścigi, do amfiteatru, biegnie tam, dokąd śpieszy tłum, zupełnie jak dziecko – czy postępowanie takie nie jest niedorzeczne i niewybaczalne? Wielki to wstyd i rzecz śmiechu warta mieć siwe włosy na głowie, a w sercu dziecięcą płochość. […] Bóg dając wam koronę siwych włosów, włożył wam diadem na skronie. Czemu nie doceniacie tego zaszczytu? Jak możecie się domagać szacunku od młodzieży, gdy sami jesteście jeszcze bardziej rozpustni, jeszcze bardziej rozwiąźli niż młodzi ludzie. […] Mówię to wszystko nie po to, by potępić wszystkich starców, uchowaj Boże! Potępiam tylko starego człowieka, który zachowuje się jak młodzik. […] Moje zarzuty nie odnoszą się do wszystkich starych ludzi, i wcale nie atakuję starości jako takiej, nie jestem na tyle szalony; występuję przeciwko owym młodzieńczym pozorom, które starości odbierają godność; zwracam te gorzkie słowa nie do starców, lecz do tych, którzy okrywają hańbą swe siwe włosy”24.

21 Orygenes, Homilie o Ewangelii św. Łukasza 20, 6-7, tłum. S. Kalinkowski, PSP 36, Warszawa 1986, 89-90.

22 Św. Grzegorz z Nyssy, Homilie do Eklezjastesa 1, tłum. M. Przyszychowska, ŹMT 51, Kraków 2009, 26.

23 Św. Jan Chryzostom, Homilie na List do Hebrajczyków 7, 4, tłum. w: G. Minois, Historia starości. Od antyku do renesansu, tłum. K. Marczewska, Warszawa 1995, 138-139.

24 Św. Jan Chryzostom, Homilie na List do Hebrajczyków 7, 3-4, tłum. w: Minois, Historia starości, s. 138.

SENTENCJE O STAROŚCI976

„Młodość podobna jest do szalejącego morza z dzikimi falami i niebezpiecznymi wiatrami; starość zaś jest przystanią, gdzie dusza oddaje się ciszy, jaką niosą z sobą lata”25.

*„Owoce wiary przynosimy od samego dzieciństwa, przyczyniamy się do ich wzrostu w okresie młodzieńczym, nadajemy im bardziej dojrzałe kolory w młodości i doprowadzamy je do pełni w naszej starości”26.

*„Cóż bowiem stanowi prawdziwie starczy wiek, jeśli nie życie nieskalane, które rozciąga się nie na dni czy miesiące, lecz na wieki, którego trwanie jest bez końca, a długowieczność bez słabości? Im bowiem dłużej trwa, tym jest mocniejsze, a im dłużej ktoś żyje tym życiem, z tym większą siłą wzrasta, aż stanie się człowiekiem doskonałym”27.

*„Czcigodna jest ta starość, która bieleje nie siwizną włosów, lecz zasługami; ta bowiem siwizna zasługuje na poważanie, która jest siwizną duszy, jaśniejącą w czystych myślach i uczynkach”28.

*„Jak bowiem roślina zieleniąca się rano i obsypana kwiatami cieszy oczy patrzących, a więdnąc powoli traci piękność i zamienia się w siano skazane na potępienie, tak każdy człowiek jak gdyby zieleni się w dzieciństwie, kwitnie w młodości, odznacza się tężyzną jako mąż pełnego wieku i nagle, gdy sobie nie zdaje sprawy, głowa siwieje, twarz pokrywa się zmarszczkami, ściąga się gładka przedtem skóra i na ostatku, co tu nazwane jest wieczorem, to jest w starości, zaledwie może się poruszać, tak że nie poznaje, kim był przedtem, ale zmienia się niemal w innego”29.

*„Starość tych, którzy młodość swą szlachetnymi przyozdobili dziełami i w Prawie Pańskim rozmyślali we dnie i w nocy, z wiekiem staje się mądrzejsza, w praktyce pewniejsza, z biegiem czasu mądrzejsza i dawnych nauk najsłodsze zbiera owoce”30

*„Siwizną starców [jest] łagodność, zaś ich życie to poznanie prawdy”31.

25 Św. Jan Chryzostom, Mowa w dniu święceń kapłańskich 3, tłum. W. Kania, PSP 8, Warszawa 1971, 33.

26 Św. Ambroży, O Abrahamie II 9, 65, tłum. J. Naumowicz, VoxP 31 (2011) t. 56, 252.27 Św. Ambroży, List 52 (do Anyzjusza), 5, tłum. P. Nowak, BOK 20, Kraków 2003, 51.28 Św. Ambroży, List 52 (do Anyzjusza), 5, tłum. Nowak, BOK 20, 51.29 Św. Hieronim, List 140 (do kapłana Cypriana), 9, tłum. J. Czuj, III, Warszawa 1954, 401-402.30 Św. Hieronim, List 52 (do Nepocjana), 3, tłum. J. Czuj, ŹMT 55, Kraków 2010, 13-14.31 Ewagriusz Pontyjski, Do mnichów mieszkających we wspólnocie 111, tłum. M. Grzelak, ŹM

18, Kraków 1998, 294.

977SENTENCJE O STAROŚCI

„Nikt nie ma polegać na sądzie własnym, lecz powinien się zawsze zdawać na zdanie starszych i z ich podań się uczyć, co należy uważać za dobre i złe”32.

*„Młodsi mają szanować swoich starszych, a starsi niech kochają swoich młodszych”33.

***Starość przychodzi sama

Zakrada się powoliKażdą zmarszczką

Nie czeka aż się zgodzęZasiada na czole

Rzuca się pod oczy,Policzki w dół potoczy

Przymruża powiekito na wieki wieków

SzepceA ja przecież jej nie chcę!

A ona nie pyta, chłopCzy kobita starucha jedna

Wszystko szpeci i obrzydzaCzepia się brzucha,

Rzuca się na udaNie oszczędza dłoni

Choć jej nic nie zrobiłyNie pytała...

Zasiada jak mgła na mnieCałą sobą mnie powoli przepełniaWpędzam ją, a jakże wypędzam!

A ona śmieje się chichoce –dopadnę Ciebie dopadnę iSrebrem posypię, wysuszę

Porzucę, pójdę dalej do kogoś nowegoJak już Ciebie nie będzie

Do następnego35.

wyboru dokonał Józef Figiel SDS – Lublin, KUL.

32 Jan Kasjan, Rozmów dwadzieścia cztery II 10, 1, tłum. L. Wrzoł, POK 6, Poznań 1928, 58.33 Św. Benedykt, Reguła 63, 10, tłum. B. Turowicz, ŹM 40, Kraków 2006, 490.35 Wiersz autorstwa p. Alicji Rut Rutowicz (powstały 28. 01. 2008), dedykowany zaś dla

wszystkich uczestniczących w obradach sympozjum, zorganizowanego przez Instytut Badań nad Antykiem Chrześcijańskim KUL, nt. Stosunek do ludzi starszych w starożytności klasycznej i chrześcijańskiej (Lublin, 25-26 XI 2010).