SCOLACIUM W KALABRII. WYBRANE RÓDA LITERACKIE DO POZNANIA HISTORII MIASTA
SCOLACIUM IN CALABRIA. SELECTED LITERARY SOURCES FOR THE HISTORY OF THE TOWN
Calabria is a region where we may find many traces of very old settlements and the development of human civilization, because it was already inhabited during the Paleolithic Era. Its later, over two thousand years history is characterized by the influence of such ethno-cultural groups as the Greeks, the Brutti, the Romans, the Byzantines, the Saracens and the Normans. Hence, Calabria has become an infinite source of fascination for all who seek the remains of ancient times in Italy. The purpose of my article is to present the history of Scolacium – one of the ancient towns in the Italian province of Calabria basing, above all, on selected literary evidence on the issue. My studies concentrate mainly on pointing out the numerous references and allusions to its name and on the analysis of longer or shorter depictions of the town found in various Greek and Roman literary works and their application in a chronological reconstruction of the town’s past events as an example of historical processes observed on the territory of Magna Graecia.
Keywords: Scolacium, Calabria, Antiquity, ancient archeology, ancient history
Kalabria jest rejonem, w którym mona odnale liczne lady osadnictwa i rozwoju cywilizacji ludzkiej, gdy bya zamieszkana ju w okresie paleolitu, a jej póniejsza, liczca ponad dwa tysiclecia, historia zwizana jest z obecno- ci i zaznaczajcym si wpywem takich grup etniczno-kulturowych, jak Grecy, Bruttowie, Rzymianie, Bizantyjczycy, Saraceni czy Normanowie. Std Kalabria stanowi niewyczerpane ródo fascynacji dla wszystkich poszukujcych pozo- staoci dawnych czasów oraz tych, którzy nie tylko próbuj pozna dzieje jej mieszkaców, ale take zrozumie i dowiadczy magii tych miejsc, które w toku dziejów przechodziy z rk do rk, aby ostatecznie w XIX wieku sta si czci zjednoczonych Woch.
Miasta i zabytki prowincji Kalabrii nie nale do najlepiej poznanych i naj- bardziej popularnych celów turystycznych Woch. Przy tak szerokiej gamie atrak- cji i pomników kultury, jakie oferuj due wspóczesne miasta, wród których nie mona nie wspomnie o Rzymie i Watykanie, Neapolu, Wenecji, Florencji czy
COLLECTANEA PHILOLOGICA XVII, 2014: 73–84
Adriana Grzelak-Krzymianowska74
Pizie, czsto umykaj inne, moe mniej monumentalne, ale nierzadko bardziej urokliwe i urzekajce miejsca o bogatej historii i niezwykym charakterze.
Do nich mona zaliczy liczne strefy archeologiczne rozproszone w pou- dniowej czci Pówyspu Apeniskiego. W samej Kalabrii za najwaniejsze z nich naley uzna nastpujce wykopaliska: Capo Colonna (obecnie w rejonie Croto- ne), Crotona (ob. Crotone), Cirò (ob. równie Cirò), Caulonia (ob. Monasterace), Laos (ob. Diamante), Locris (ob. Locri), Rhegium (ob. Reggio Calabria), Sibari (ob. Cassano allo Ionio), Taureana (ob. Palmi), Vibo Valentia (ob. Vibo Valentia) oraz Park Archeologiczny Scolacium (Borgia / Squillace)1.
Miasto Scolacium, które wedug legend miao zosta zaoone w XVII wieku p.n.e. przez Menesteusza lub przez samego Odyseusza powracajcego z wojny pod Troj2, najprawdopodobniej zostao wzniesione w VI wieku p.n.e., na co wskazu- j pochodzce z tego obszaru róda archeologiczne3. Tak duga historia i nast- pujca po sobie dominacja Greków, a nastpnie Bruttów i Rzymian, a w kocu Saracenów i Normanów znajduje swoje odbicie chociaby w stosowanym przez autorów nazewnictwie. Nazwa tego miasta funkcjonuje bowiem w literaturze za- równo w wersji greckiej jako Σκυλλτιον (Strabon i Stefan z Bizancjum) oraz Σκυλκιον (Klaudiusz Ptolemeusz), a take w kilku wersjach aciskich, takich jak Scolacium, Scylletium – Scylacium, Scolatium, Scyllaceum, Scalacium, Scy- laeium, Minervium, Colonia Minervia4.
1 Miasto Scolacium pooone byo w nadbrzenej czci Bruttium (kraina historyczna w antycznej Italii znajdujca si w poudniowej czci Pówyspu Apeniskiego, rozcigajca si wzdu Cieniny Messyskiej; zamieszkana przez Bruttów, którzy zorganizowali si w konfederacj miast ze stolic w Cosentii; w IV wieku p.n.e. Bruttom udao si obroni przed Aleksandrem z Epiru i Agatoklesem z Syrakuz; na wybrzeach kraina zostaa silnie skolonizowana przez Greków i wraz z Lukani, Kalabri i Apuli stanowia w antyku cz tzw. Wielkiej Grecji). Ruiny miasta znajduj si obecnie na wybrzeu joskim, w zatoce Squillace (Golfo di Squillace) w rejonie Roccelletta di Borgia. lady tego staroytnego miasta znajduj si take na obszarze Santa Maria del Mare in Caminia w Stalletti, a take w czciach Catanzaro Lido i Germaneto. Obecnie miasteczko, które powstao w gbi kontynentu w wyniku migracji ludzi z wybrzea w bezpieczniejsze rejony, nosi nazw Squillace, a obszar wytyczonego Parku Archeologicznego znajduje si na terenie gminy Borgia i otoczony jest z kadej niemale strony dzielnicami nadmorskimi stolicy regionu – Catanzaro.
2 Zob. Strabon w kilku miejscach VI ksigi swojego dziea (Geograph. VI 1, 4; VI 1, 10; VI 1, 11) wspomina o mitycznych losach dotyczcych zaoenia miasta. Informuje nas, e miasto zaoy Menesteusz (VI 1, 10) podczas powrotu spod Troi, który przywiód wygnaców pochodzcych z Libii. Pliniusz natomiast przytacza wersj podkrelajc atesk proweniencj tego miasta (Historia naturalis, 3, 9596), która u póniejszych autorów zostaa poczona z informacjami znalezionymi w innych ródach, wedug których do zaoenia miasta przyczyni si Ulisses powracajcy spod Troi (Solinus, II 10; Servius, Ad Aeneidam, 3.553; Cassiodorus, Variae, 12, 15).
3 Zob. Da Skylletion a Scolacium. Il parco archeologico della Roccelletta, in cura di R. Spadea, RomaReggioCalabria 2005; R. Spadea, Scolacium. La città romana in Calabria, Milano 2005; C.G. Malacrino, Il teatro Romano di Scolacium, Contributo per una rilettura archeologica e urbanistica, „Rivista di Archeologia” 29 (2005), s. 97141.
4 Dokadne odniesienia do poszczególnych autorów pojawi si w dalszej czci artykuu. W czasach póniejszych nazwa tego rejonu zostaa zmieniona na Roccelletta ze wzgldu na normask
Scolacium w Kalabrii. Wybrane róda literackie… 75
O pooeniu i dziejach staroytnego miasta Skylletion-Scolacium wspomi- na kilku autorów, chocia niestety niezbyt wielu i czsto w sposób raczej epi- zodyczny. Jako pierwszy w IV wieku p.n.e. czyni to Arystoteles w dzieach Polityka (Πολιτικ, 1329b) oraz Pooenia i nazwy wiatrów (νμων θσεις κα προσηγοραι, 973b), opisujc jego pooenie geograficzne Stagiryta pisze:
bazylik wzniesion przy ruinach antycznego miasta powicon Santa Maria della Roccella. Zob. E.A. Arslan, Relazione preliminare sugli scavi effettuati nel 1966789 a Roccelletta di Borgia (Scolacium), „Atti Centro Studi e Documentazione Italia Romana” II (19691970), s. 1772; idem, Recenti scavi a Botricello e Roccelletta (Catanzaro), „Atti II Congresso Nazionale Archeologia Cristiana 2531 maggio 1969, Matera”, Roma 1971, s. 107121.
Adriana Grzelak-Krzymianowska76
φασ γρ ο λγιοι τν κε κατοικοντων ταλν τινα γενσθαι βασιλα τς Ονωτρας, φ ο τ τε νομα μεταβαλντας ταλος ντ Ονωτρν κληθναι κα τν κτν τατην τς Ερπης ταλαν τονομα λαβεν, ση τετχηκεν ντς οσα το κλπου το Σκυλλητικο κα το Λαμητικο: πχει δ τατα π λλλων δν μισεας μρας (Aristoteles, Politica, 1329b)5.
Kolejnym autorem, który wspomina o terytorium pooonym w zatoce Sky- lletinos jest yjcy w I wieku p.n.e. grecki historyk i retor Dionizjusz z Halikar- nasu. Ten w swoim dziele historycznym pt. Staroytnoci rzymskie (ωμακ ρχαιολογα) wspomina o tym obszarze, gdy przytacza histori przekazan przez wspóczesnego Tukidydesowi historyka Antiocha z Syrakuz (V w. p.n.e.), doty- czc pierwszego mitycznego króla Italii – Italosa:
ταλα δ ν χρνον νομσθη π´ νδρς δυνστου νομα ταλο. Τοτον δ φησιν ντοχος Συρακοσιος γαθν κα σοφν γεγενημνον κα τν πλησιοχρων τος μν λγοις ναπεθοντα, τος δ β προσαγμενον, πασαν φ´ αυτ ποισασθαι τν γν ση ντς ν τν κλπων το τε Ναπητνου κα το Σκυλλητνου ν δ πρτην κληθναι ταλαν π το ταλο (Dionysius of Halicarnassus, Antiquitates Romanae, I 35)6.
O Scolacium przeczyta mona take w dziele innego greckiego historyka yjcego w epoce Cezara i Augusta, a mianowicie u pochodzcego z Sycylii Dio- dora Sycylijskiego (Biblioteka, XIII 34), który pisze o miecie Scolacium, gdy omawia przebieg i losy wypraw Ateczyków na Sycyli. W jego utworze Biblio- teka (Βιβλιοθκη στορικ) znajdujemy nastpujcy opis wydarze tego okresu:
πε δ παντες θροσθησαν, διαπλεσαντες τν νιον προν πρς κραν απυγαν κατηνχθησαν, κκεθεν δη παρελγοντο τν ταλαν. π μν ον Ταραντνων ο προσεδχθησαν, Μεταποντνους δ κα ρακλειτας παρπλευσαν: ες δ Θουρους κατενεχθντες πντων τυχον τν φιλανθρπων. κεθεν δ καταπλεσαντες ες Κρτωνα, κα λαβντες γορν παρ τν Κροτωνιατν, τς τε Λακινας ρας τ ερν παρπλευσαν κα τν Διοσκουριδα καλουμνην κραν περθεντο. μετ δ τατα τ καλομενν τε Σκυλλτιον κα Λοκρος παρλλαξαν… (Diodorus Siculus, Biblioteka, XIII 34)7.
Inny grecki geograf, historyk i podrónik Strabon (I w. p.n.e./I w. n.e.) w swoim dziele Geografia (Γεωγραφικ πομνματα, VI 1, 10) opisuje wyjcie Scolacium spod dominacji miasta Crotona i poddanie si kontroli innego orodka w Epizephyrian Locris, powikszonego i wzmocnionego w IV wieku p.n.e. przez Dionizjusza I z Syrakuz:
5 Aristotle, Politica, ed. W.D. Ross, Clarendon Press, Oxford 1957. 6 Dionysii Halicarnasei Antiquitatum Romanarum quae supersunt, vol. IIV, ed. K. Jacoby,
Teubner, Leipzig 1885. 7 Diodorus Siculus, Diodorus of Sicily in Twelve Volumes, translated by C.H. Oldfather,
vol. 48, Harvard University Press, Cambridge, London W. Heinemann LTD 1989.
Scolacium w Kalabrii. Wybrane róda literackie… 77
στι δ ατς σθμς κατν κα ξκοντα στδιοι μεταξ δυεν κλπων, το τε ππωνιτου, ν ντοχος Ναπητνον ερηκε, κα το Σκυλλητικο. (…) πρ δ τοτων Βρττιοι χερρνησον οκοντες: ν τατ δ λλη περιεληπται χερρνησος τν σθμν χουσα τν π Σκυλλητου π τν ππωνιτην κλπον. νμασται δ τ θνος π Λευκανν: βρεττους γρ καλοσι τος ποσττας: πστησαν δ, ς φασι, ποιμανοντες ατος πρτερον, εθ π νσεως λευθερισαντες, νκα πεστρτευσε Δων Διονυσ κα ξετραξεν παντας πρς παντας. τ καθλου μν δ τατα περ Λευκανν κα Βρεττων λγομεν (Strabo, Geographica, VI 1, 4)8.
I w innym miejscu tego samego dziea Strabon pisze:
μετ δ τατην Σκυλλτιον ποικος θηναων τν μετ Μενεσθως νν δ Σκυλκιον καλεται, Κροτωνιατν δ χντων Διονσιος Λοκρος προσρισεν. π δ τς πλεως κα κλπος Σκυλλητικς νμασται…) (Strabo, Geographica, VI 1, 10)9.
W literaturze aciskiej nazwa Scylaceum po raz pierwszy pojawia si w I wieku p.n.e. w Eneidzie Wergiliusza (III 551553), który, piszc o podróy uciekinierów spod Troi, opisuje mijane przez nich miejsca w nastpujcy sposób:
Haud mora, continuo perfectis ordine votis cornua velatarum obvertimus antemarum, Graiugenumque domos suspectaque linquimus arva. Hinc sinus Herculei (si vera est fama) Tarenti cernitur; attollit se diva Lacinia contra, Caulonisque arces et navifragum Scylaceum. Tum procul e fluctu Trinacria cernitur Aetna, et gemitum ingentem pelagi pulsataque saxa audimus longe fractasque ad litora voces, exsultantque vada, atque aestu miscentur harenae. Et pater Anchises: „Nimirum haec illa Charybdis: hos Helenus scopulos, haec saxa horrenda canebat. Eripite, O socii, pariterque insurgite remis!” (Vergilius, Aeneis, III 548560)10.
Niedugo póniej w XV ksidze Metamorfoz Owidiusza (XV 697702) rów- nie napotykamy interesujc nas nazw miasta:
(…): deus eminet alte, impositaque premens puppim cervice recurvam caeruleas despectat aquas modicisque per aequor Ionium zephyris sextae Pallantidos ortu Italiam tenuit praeterque Lacinia templo nobilitata deae Scylaceaque litora fertur (Ovidius, Metamorphoses, XV 697702)11.
8 Strabo, Geographica, ed. A. Meineke, Teubner, Leipzig 1877. 9 Ibidem; zob. take Strabo, Chrestomathiae, VI 67. 10 Vergil, Bucolics, Aeneid, and Georgics of Vergil, ed. J.B. Greenough, Ginn & Company,
Boston 1900. 11 Ovid, Metamorphoses, ed. H. Magnus, Friedrich Andreas Perthes, Gotha (Germany) 1892.
Adriana Grzelak-Krzymianowska78
Do poznania losów miasta w czasach rzymskich pomocne s wzmianki po- czynione przez Wellejusza Paterkulusa w Historii rzymskiej (1, 15, 4). Opisuje on odnowienie podupadej w tym czasie kolonii pod now nazw Scolacium Mi- nervia w 123 roku p.n.e. Zdarzenie to byo zbiene pod wzgldem chronologii z zaoeniem takich rzymskich kolonii jak Tarantum, Neptunia czy Carthago:
Cassio autem Longino et Sextio Calvino, qui Sallues apud aquas, auae ab eo Sextiae appel- lantur, devicit, consulibus Fabrateria deducta est abhinc annos ferme centum quinquaginta tris. Et post annum Scolacium Minervium, Terentum Neptunia, Carthagoque in Africa, prima, ut praediximus, extra Italiam colonia condita est (V. Paterculus, Historia Romana, I 15, 4)12.
Proces tworzenia i restytuowania kolonii zwizany by z ówczesn rzymsk polityk ponownego zasiedlenia i rozwoju terytorium poudniowej Italii poprzez rozwój szlaków komunikacyjnych, o czym wspomina chociaby yjcy w II wie- ku Appian (Appian, Bellum Civile, I 23)13 czy Plutarch z Cheronei, gdy opisuje wojn Rzymu ze Spartakusem (Plutarch, Crassus, 10, 79)14.
Posiadamy równie wiadomoci na temat interesujcego nas obszaru z in- nych dzie powstaych w I wieku n.e., a mianowicie z utworu Chorographia, czyli opis krgu ziemi (II 68) autorstwa Pomponiusza Meli oraz z Historii naturalnej (Historia naturalis, III 9596), której autorem jest Pliniusz Starszy. Pomponiusz Mela w nastpujcy sposób opisuje miasta znajdujce si w tej czci poudnio- wej Italii:
Primus Tarentinus dicitur inter promunturia Sallentinum et lacinium, in eoque sunt Tarentus, Matapontum, Heraclea, Croto, Thurium: secundus Scyllaceua inter promunturia Lacinium et Ze- phyrium, in quo est petelia, carcinus, Scyllaceum, Mystiae: tertius inter Zephyrium et Bruttium Consentiam, Cauloniam, Locrosque circumdat (Pomponius Mela, De chorographia, II 67)15.
Natomiast historyk i pisarz rzymski Pliniusz (I w. n.e.) w swoim dziele Hi- storia naturalna pisze o legendach zwizanych z zaoeniem miasta Scolacium.
12 Velleius Paterculus, Res Gestae Divi Augusti, translated by F.W. Shipley, The Loeb Classical Library, Harvard University Press, Cambridge 1924.
13 Appian, Bellum civile, I, 23: δ Γρκχος κα δος τεμνεν ν τν ταλαν μακρς, πλθος ργολβων κα χειροτεχνν φ αυτ ποιομενος, τομων ς τι κελεοι, κα ποικας σηγετο πολλς. κα τος Λατνους π πντα κλει τ ωμαων, ς οκ επρεπς συγγενσι τς βουλς ντιστναι δυναμνης: τν τε τρων συμμχων, ος οκ ξν ψφον ν τας ωμαων χει- ροτοναις φρειν, δδου φρειν π τοδε π τ χειν κα τοσδε ν τας χειροτοναις τν νμων ατ συντελοντας. Zob. te: Appian, The Civil Wars, ed. L. Mendelssohn, Teubner, Leipzig 1879.
14 Plutarch, Crassus, 10, 79 [w:] Plutarch, Lives, translated by B. Perrin, Harvard University Press, Cambridge, London W. Heinemann LTD 1916: ‘ν Σπρτακος μλει κα κατεφρνει τ πρτον ς δ τς λεας πιλειποσης προναι βουλμενος συνεδε τν ποτειχισμν κα λαμβνειν οδν ν κ τς χερρονσου, νκτα νιφετδη κα πνεμα τι χειμριον παραφυλξας χωσε τς τφρου μρος ο πολ γ κα λ κα κλδοις δνδρων, στε τς στρατις περαισαι τ τρτον’.
15 Pomponii Melae De chorographia libri tres, ed. G. Parthey, Berolini 1867.
Scolacium w Kalabrii. Wybrane róda literackie… 79
Wedug niego miasto Scolacium zostao zaoone przez Ateczyków:
A Locris Italiae frons incipit, Magna Graecia appellata, in tris sinus recedens Ausonii maris, quoniam Ausones tenuere primi. patet LXXXVI, ut auctor est Varro; plerique LXXV fecere. in ea ora flumina innumera, sed memoratu digna a Locris Sagra et vestigia oppidi Caulonis, Mu- stiae, Consilinum castrum, Cocynthum, quod esse longissimum Italiae promunturium aliqui existimant. dein sinus et oppidum Scolacium, Scylaceum et Scylletium Atheniensibus, cum conderent, dictum… (Plinius Secundus Gaius, Historia naturalis, III 9596)16.
Nazwa Scolacium pojawia si ponadto jeszcze w dwóch tekstach z II wie- ku. Klaudiusz Ptolemeusz w utworze Geographica (III 1, 10) daje wskazówki na temat pooenia miasta. Zaznacza on, e w zatoce Skylakion znajduje si miasto Skylakion (C. Ptolemaeus, Geographia, III 1, 10)17. Z kolei yjcy na przeomie II i III wieku aciski gramatyk i kompilator Gajusz Juliusz Solinus w swoim utwo- rze De mirabilibus mundi podaje za Pliniuszem informacj, e miasto Scylaceum zostao zaoone przez Ateczyków:
Notum est a Philoctete Petiliam constitutam, Arpos et Beneventum a Diomede, Patavium ab Antenore, Metapontum a Pyliis, Scylaceum ab Atheniensibus… (Solinus, De mirabilibus mun- di, II 10)18.
Kolejne róda pochodz z wieków póniejszych. W III wieku powstaje Itine- rarium Antonini, czyli pewnego rodzaju rejestr odlegoci i postojów na drogach Imperium rzymskiego, w którym zostaje wymieniona równie nazwa miasta Scy- lacio (Itinerarium Antonini, 112115)19.
Na przeomie za IV i V wieku o Scolacium wspomina Serwiusz w Komen- tarzu do Eneidy (Ad Aeneidam, III 553), który przytacza dwie wspomniane ju przeze mnie odmienne opowieci o zaoeniu miasta:
Navifragum Scyllaceum periculosum navibus. Dictum Scyllaceum aut a tractu, vel a periculi similitudine: nam inde Scylla longe est. alii dicunt Ulixen post naufragium in Italia de navium fragmentis civitatem sibi fecisse, quam ‘navifragum Scyllaceum’ nominavit. alii ab Athenien- sibus, qui cum Mnestheo duce venerant et a Libya redierant, conditum tradunt (Servius, Ad Aeneidam, III 553)20.
W V wieku powstaje jednak najpikniejszy i najbardziej przejmujcy opis miasta stworzony przez Kasjodora (Cassiodorus, Variae, XII 15), rdzennego
16 Pliny the Elder, Naturalis Historia, ed. K.F.Th. Mayhoff, Teubner, Lipsiae 1906. 17 C. Ptolemy, Geography, ed. E.L. Stevenson, The New York Public Library, New York 1932. 18 Solinus, De mirabilis mundi, ed. Th. Mommsen, Berolini 1864, II 10. 19 Itinerarium Antonini Augusti et Hierosolymitanum ex libris manuscriptis, ed. G. Parthney
et M. Pinder, Berolini 1811. 20 Maurus Servius Honoratus, In Vergilii carmina comentarii. Servii Grammatici qui feruntur
in Vergilii carmina commentarii, recensuerunt G. Thilo et H. Hagen, ed. G. Thilo, Teubner, Leipzig 1881.
Adriana Grzelak-Krzymianowska80
mieszkaca Scolacium, u którego czytamy o legendarnych pocztkach miasta od samego Ulissesa, doskonaym jego pooeniu, umiarkowanym klimacie, roz- sdnych, penych wigoru i ciko pracujcych mieszkacach, przepysznych owo- cach morza, obfitych winnicach, miejscu bez murów, które jednoczenie posiada zalety i wsi, i miasta, zrównowaonych wydatkach i o szczliwych ludziach, którzy tam mieszkaj21.
Dwa najpóniejsze róda to dzieo Ethnika (Εθνικ) Stefana z Bizancjum z VI wieku oraz pochodzce równie z VI wieku Listy Grzegorza Wielkiego (Epistulae, VIII 32). Stefan z Bizancjum podaje informacj, e nazwa Skylletion oznacza miasto sycylijskie, jak twierdzi Eudoxos (pisarz z IV w. n.e.) w VI ksi- dze, etniczna ludno tego miasta to Skylletinoi, przymiotnik za oznaczajcy po- chodzenie z tego miasta to Skylletikos. Z Listów Grzegorza Wielkiego natomiast dowiadujemy si o pónych kopotach dotyczcych biskupstwa i ludnoci obszaru dawnego Scolacium.
Na podstawie przytoczonych róde literackich oraz innych dostpnych ma- teriaów pimienniczych, pozostaoci archeologicznych oraz odnalezionych in- skrypcji badacze próbuj odtworzy burzliwe dzieje tego strategicznie, ale te i piknie usytuowanego miasta22.
Rys. 2. Inskrypcja z forum23
Historia ta zaczyna si ju w mitycznych czasach wojny trojaskiej i trwa do dzi, w okolicach zaoonego w 1982 roku Parku Archeologicznego oraz w okolicznych miastach tej prowincji. W toku dziejów miasto byo zalene od Krotony, nastpnie po podboju przez Dionizjusza I, tyrana Syrakuz, od mia- sta Locris. Nastpnie byo siedzib Bruttów, a od koca III wieku znalazo si pod panowaniem Rzymian. W II wieku p.n.e. miasto pod now nazw Minervia Scolacium24 przeyo swoj szczytow faz rozwoju dziki reformom Grakchusa.
21 Cassiodori Senatoris Variae, ed. Th. Mommsen, „Monumenta Germaniae Historica. Auctorum Antiquissimorum” t. XII, Berlin 1894.
22 Zob. A. Placanica, Storia della Calabria: dall’antichità ai giorni nostri, Editore Donzelli, Roma 1999; G. Fiore, F.G. Graceffa, Della Calabria illustrata, vol. 3, Rubbettino Editore, Soveria Mannelli 2004.
23 Za: C.G. Malacrino, op. cit., s. 142. 24 Scolacium zostao dedykowane Minerwie, by moe w celu przywrócenia staroytnego
kultu lokalnego Ateny, czczonej w tym miejscu jako Skyletria.
Scolacium w Kalabrii. Wybrane róda literackie… 81
W tym czasie w centrum miasta zostaa wydzielona strefa publiczna dla podnie- sienia rangi i funkcjonalnoci miasta, powstao forum, otoczone przez budynki administracyjne (kuria, bazylika) i budynki kultowe, które znajdoway si w ka- dym miecie rzymskim. Terytorium otaczajce koloni, doskonale zintegrowa- ne z ni, zostao podzielone przez rzymskich ‘geodetów’, zgodnie z zasad tzw. centuriacji, która rozdysponowywaa dziaki ziemi rodzinom z kolonii, akceptu- jc jednoczenie utworzenie pewnego systemu farmowego (gospodarstw). Jeli chodzi o pozosta infrastruktur, która miaa by wykorzystywana w celach han- dlowych, czyli chociaby wspominany przez róda antyczne port, niestety nie udao si go zlokalizowa. Wiemy ponadto, e Scolacium brao udzia w wojnie ze Spartakusem i w tym czasie zosta w nim zbudowany z lokalnej skay budynek z przeznaczeniem na kult Fors Fortuna. Póniej historia milczy, a do epoki Au- gusta i koca dynastii julijsko-klaudyjskiej. W tym okresie miasto przeyo swój drugi okres dobrobytu. Wskazuje na to chociaby fakt, e powstay w nim nowe budynki, zarówno luksusowe o charakterze publicznym, jak i prywatne. Zostao odnowione forum, powstay teatr i termy, sie kanalizacyjna, akwedukty. W tym czasie kwita te dziaalno artystyczna, zwaszcza sztuka rkodziea w marmu- rze reprezentowana chociaby przez odnalezione rzeby postaci kobiecych z wy- szych sfer, takich jak Agrypina Starsza, ona Germanika czy Agrypina Modsza ich córka i ona Klaudiusza, jak i innych prywatnych osób. Na terenie wykopalisk prowadzonych na forum i w teatrze odnaleziono te liczne sprzty dekoracyjne. Znaczca bya te obecno najwaniejszych produkcji ceramicznych i innych unikalnych osigni wiata rzymskiego (latarnie, amfory, szko).
Po okresie kryzysu (od Nerona do koca dynastii Flawiuszy 6996 r. n.e.) cesarz Marek Kokcejanus Nerwa (cesarz rzymski w latach 96–98, pierwszy z tzw. piciu dobrych cesarzy) zdecydowa, aby wzmocni miasto poprzez jego ponowne zasiedlenie. Przybrao ono wtedy nazw Colonia Minervia Nervia Augusta Sco- lacium (uywane tylko w dokumentach oficjalnych i inskrypcjach publicznych). Dziki mdrej polityce urbanistycznej w okresie dynastii Antoninów, dotyczcej m.in. architektury publicznej, dokonano rekonstrukcji zabytków ju istniejcych i stworzono nowe urzdzenia publiczne, jak chociaby nowy akwedukt zreali- zowany dziki cesarzowi Antoninusowi Piusowi. W tym okresie wprowadzono take ulepszenia na forum – wzniesiono nowy budynek dla Seviri Augustales25 (Caesareum), do którego prowadzi portyk z kolumnami.
Przebudowano take teatr na wzniesieniu. Ponadto powstay nowe urzdze- nia termalne, odkryte, ale jeszcze niezbadane, oraz ogromny amfiteatr.
Waciwie to cae to terytorium równie wokó miasta w czasie epoki cesar- stwa zapenio si willami, ze wzgldu na dobre warunki rolnicze i szeroki dost- pu do dróg komunikacyjnych (drogi, porty morskie i przystanie rzeczne).
25 Kolegium skadajce si z szeciu czonków odpowiedzialnych za dogldanie kultu cesarza.
Adriana Grzelak-Krzymianowska82
Od III a do VI wieku gospodarstwa, czyli posiadoci najbogatszych miesz- kaców w Scolacium, nieustannie si powikszay i reorganizoway, zwikszajc jednoczenie ilo zatrudnionych osób.
Rys. 3. Pónocno-wschodnia cz forum. Rekonstrukcja26
26 Za: C. Donzelli, Su alcune sculture e decorazioni architettoniche da Scolacium, BdA 74, 1989a, s. 6390 [w:] C.G. Malacrino, op. cit., s. 102.
Scolacium w Kalabrii. Wybrane róda literackie… 83
Rys. 4. Otarz Seviri Augustales27
W latach 535552 wraz z wojnami gockimi kontrol nad tym obszarem prze- jo Bizancjum, a w 568 roku do osabionego wojnami kraju wkroczyli Longobar- dowie, zajmujc wikszo Pówyspu Apeniskiego. W 774 roku Longobardowie ulegli wojskom Karola Wielkiego, a wraz z nimi rozpocz si ostateczny upadek miasta Scolacium, którego mieszkacy poczwszy od koca IV wieku i przez V wiek opuszczali obszary paskie wokó forum, aby skry si na wzgórzu teatru i w jego wntrzu. Ludno przeniosa si te bardziej na poudnie i w gb konty- nentu. Z tego okresu pochodzi take najsynniejszy i wspaniay opis najznamie- nitszego syna Scolacium, a mianowicie Kasjodora, który, piszc o tym miecie w latach 553557, gloryfikuje charakter jego wiejskiej spoecznoci oraz wygld krajobrazu i form ycia wiejskiego, jak i panoram morza, któr si mona cie- szy ze wzgldu na górzyste pooenie miasta (Cassiodorus, Variae, XII 15, lette- ra databile al 553557 d.C.).
W VII wieku mieszkacy definitywnie opuszczaj ten obszar wybrzea, prze- noszc si do miejsc usytuowanych gbiej na ldzie (vide Catanzaro)28. W X wieku
27 Za: R. Spadea, op. cit., s. 87 [w:] C.G. Malacrino, op. cit., s. 151. 28 Zob. E.A. Arslan, Una lettera di Gregorio Magno e il problema dello spostamento dei centri
costieri nella Calabria altomedievale [w:] Rassegna di Studi del Civico Museo Archeologico di Milano, fasc. XXVIIXXVIII, Milano 1981, s. 4752.
Adriana Grzelak-Krzymianowska84
(902 r.) miasto zostaje podbite przez Saracenów, a póniej przez Normanów. W XII wieku Normanowie próbowali na ruinach Scolacium zbudowa ogromny klasztor, Santa Maria della Roccella. Ale budynek nie zosta ukoczony, a w ko- lejnych wiekach suy jako fortyfikacja wojskowa i dlatego do dzisiaj czsto nazywany jest ‘il castello’.
Nastpnie tereny wraz z ruinami odkrytymi z rónych epok, stay si wasno- ci diecezji (mensa vescovile) w Squillace i tak pozostao do 1783 roku, kiedy niszczycielskie trzsienie ziemi oraz zaraza sprawiy, e ten obszar zosta przejty przez Burbonów z Neapolu. Ostatnie przedefiniowania terenu i wywaszczenia miay miejsce za czasów królów dynastii sabaudzkiej (casa Savoia) w XIX wie- ku. Dua cz obszaru zajta przez mieszkaców Scolacium, w gminie Borgia, poprzez zakup staa si wasnoci baronów Mazza. Im w 1982 roku, po wy- kopaliskach z lat 60. i 70. XX wieku prowadzonych przez Ermanno Arslana29, skonfiskowano znaczny teren staroytnego miasta i zosta na nim utworzony Park Archeologiczny Scolacium.
W taki sposób przedstawiaj si losy jednego z orodków staroytnych na obszarze prowincji Kalabrii. Trudno nie wspomnie na koniec o jego piknym usy- tuowaniu, wród oliwnych gajów i rozcigajcym si z miasta urzekajcym wido- ku na Zatok Squillace i Morze Joskie. Warto odwiedzi Park Archeologiczny, w którym mona podziwia pozostaoci forum i budynków publicznych, teatr, nekropolie bizantyjskie, a take otwarte w 2005 roku muzeum, w którym zgro- madzono niemale wszystkie odkrycia z obszaru staroytnego miasta Scolacium.