Science and Technology Powiązania między …...upraw (Europejska Agencja Środowiska, 2012 r.)....

Science and Technology Options Assessment

Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia dla 10 miliardów osób

Powiązania między rolnictwem i zmianą klimatu oraz między rolnictwem i różnorodnością biologiczną

Podsumowanie

Zespół ds. Oceny Rozwiązań Naukowych i Technologicznych Dyrekcja Generalna ds. Analiz Parlamentarnych Parlament Europejski Wrzesień 2013 PE 513.514

PL

Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia

dla 10 miliardów osób

Powiązania między rolnictwem i zmianą klimatu

oraz między rolnictwem i różnorodnością biologiczną

Podsumowanie

IP/A/STOA/FWC/2008-096/Lot3/C1/SC 5 - SC 9

Wrzesień 2013

PE 513.514

STOA - Zespół ds. Oceny Rozwiązań Naukowych i Technologicznych

Projekt STOA pt. „Rozwiązania technologiczne służące zapewnieniu wyżywienia dla 10 miliardów

osób – Powiązania między rolnictwem i zmianą klimatu oraz między rolnictwem i różnorodnością

biologiczną” był realizowany przez Instytut Europejskiej Polityki Ochrony Środowiska (ang. Institute

for European Environmental Policy, IEEP) we współpracy z BIO Intelligence Service, Instytutem ds.

Ekologii (ang. Ecologic Instutute) i Instytutem Nauk o Środowisku Wolnego Uniwersytetu (VU) w

Amsterdamie.

AUTORZY

Underwood, E.; Poláková, J.; Kretschmer, B.; McConville, A.J.; Tucker, G.M. - IEEP

Dooley, E.; Naumann S.; Frelih-Larsen, A. – Instytut ds. Ekologii

Berman, S.; Sarteel, M.; Tostivint, C. - BIO Intelligence Service

van der Grijp, N.M. - Instytut Nauk o Środowisku, Wolny Uniwersytet w Amsterdamie

Maxted, N. – Wydział Nauk Biologicznych, Uniwersytet w Birmingham

ADMINISTRATOR BADANIA Z RAMIENIA STOA

Lieve Van Woensel

Zespół ds. Oceny Rozwiązań Naukowych i Technologicznych (STOA)

Dyrekcja ds. Oceny Skutków Regulacji i Europejskiej Wartości Dodanej

Dyrekcja Generalna ds. Polityki Wewnętrznej Unii Europejskiej, Parlament Europejski

Rue Wiertz 60 - RMD 00J012

B-1047 Bruksela

E-mail: [email protected]

WERSJE JĘZYKOWE

Oryginał: EN

O WYDAWCY

Aby skontaktować się ze STOA, należy wysłać wiadomość na adres [email protected].

Niniejszy dokument jest dostępny w internecie na stronie: http://www.europarl.europa.eu/stoa/

Dokument ukończony w lipcu 2013 r.

Bruksela, © Unia Europejska, 2013 r.

SPROSTOWANIE

Opinie wyrażone w niniejszym dokumencie są jedynie opiniami autorów i nie muszą odzwierciedlać

oficjalnego stanowiska Parlamentu Europejskiego.

Powielanie i tłumaczenie do celów niehandlowych jest dozwolone pod warunkiem wskazania źródła

oraz wcześniejszego poinformowania wydawcy i wysłania mu egzemplarza.

PE 513.514

CAT BA-03-13-494-PL-N

ISBN 978-92-823-5095-9

DOI 10.2861/40593

mailto:[email protected]

http://www.europarl.europa.eu/stoa/


3

Streszczenie

W nadchodzących dziesięcioleciach w wyniku wzrostu liczby ludności i rozwoju

gospodarczego zwiększy się światowy popyt na żywność i energię uzyskiwane dzięki

wykorzystaniu gruntów rolnych. W tym samym czasie konieczne będzie przystosowanie

rolnictwa do coraz poważniejszych zagrożeń związanych z klimatem (które w Europie

prawdopodobnie przeważą szanse wynikające ze zmiany klimatu), przy jednoczesnym

ograniczeniu oddziaływania emisji z działalności rolniczej na zmianę klimatu. Ponadto

spodziewana jest dalsza utrata różnorodności biologicznej w wyniku intensywnej

działalności rolniczej oraz dalsza rezygnacja z produkcji rolnej sprzyjającej bogatej

różnorodności biologicznej.

Długofalowy zrównoważony charakter produkcji rolnej osłabiają takie zjawiska, jak

degradacja gleby, spadek liczebności owadów zapylających, utrata naturalnej biologicznej

kontroli nad szkodnikami i chorobami oraz utrata różnorodności genetycznej roślin i

zwierząt. W Europie konieczne są istotne zmiany w systemach rolnych, aby zapewnić

szybkie ograniczenie emisji gazów cieplarnianych z działalności rolniczej, jak również

skuteczne przystosowanie się do zmiany klimatu oraz zwiększenie ochrony różnorodności

biologicznej.

W niniejszym sprawozdaniu omówiono szereg praktyk i osiągnięć w dziedzinie rolnictwa, które mogą w sposób zrównoważony zwiększać wydajność rolnictwa, a jednocześnie przyczyniać się do łagodzenia zmiany klimatu i przystosowywania się do niej oraz zapewniać korzyści w zakresie różnorodności biologicznej. Polityka mogłaby odgrywać większą rolę we wspieraniu innowacji i rozwoju w różnorodnych systemach rolnych w Europie, a także w procesie wykorzystywania niektórych odpadów i resztek do produkcji energii.

W sprawozdaniu zawarto zestaw zalecanych możliwości stymulowania korzystnych

działań, ograniczania praktyk niezgodnych z zasadą zrównoważonego rozwoju oraz

propagowania innowacyjnych możliwości, przy jednoczesnym zapewnieniu zabezpieczeń

środowiskowych w przypadku nowych technologii, które mogą mieć niepożądany

negatywny wpływ na różnorodność biologiczną.


Spis treści

1 WPROWADZENIE ...................................................................................................................... 1

2 ZMIANA KLIMATU A ROLNICTWO ................................................................................... 3

2.1 WPŁYW ZMIANY KLIMATU NA ROLNICTWO W EUROPIE ....................................................... 3

2.2 WPŁYW EUROPEJSKIEGO ROLNICTWA NA ZMIANĘ KLIMATU ............................................... 4

2.3 W JAKI SPOSÓB ROLNICTWO W EUROPIE MOŻE PRZYCZYNIĆ SIĘ DO ŁAGODZENIA ZMIANY

KLIMATU I PRZYSTOSOWAĆ SIĘ DO NIEJ? ........................................................................................... 5

3 RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA A ROLNICTWO ...................................................... 8

3.1 RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA W EKOSYSTEMACH ROLNICZYCH W UE ........................... 8

3.2 WPŁYW PRAKTYK GOSPODARKI ROLNEJ NA RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNĄ .................... 8

3.3 UTRATA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ W SYSTEMACH ROLNYCH I JEJ ZNACZENIE .... 10

3.4 DZIAŁANIA MAJĄCE NA CELU UTRZYMANIE I ZWIĘKSZENIE RÓŻNORODNOŚCI

BIOLOGICZNEJ NA UŻYTKACH ROLNYCH W UE .............................................................................. 11

4 SYSTEMY UPRAWY: GM I SUROWCE DO PRODUKCJI BIOPALIW ........................ 13

4.1 MOŻLIWY WPŁYW UPRAW GM NA RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNĄ W UE 13

4.1.1 Uprawy GM w UE ....................................................................................................................... 13 4.1.2 Możliwy przyszły wpływ upraw GM na różnorodność biologiczną w Europie ........................... 13

4.2 WPŁYW SUROWCÓW DO PRODUKCJI BIOPALIW NA RÓŻNORODNOŚĆ

BIOLOGICZNĄ .............................................................................................................................. 15

4.2.1 Unijny rynek biopaliw .................................................................................................................. 15 4.2.2 Wpływ zużycia biopaliw na różnorodność biologiczną ................................................................. 15 4.2.3 Polityka na rzecz bardziej zrównoważonych biopaliw .................................................................. 16

5 ZASOBY GENETYCZNE ROŚLIN I OWADY ZAPYLAJĄCE ......................................... 18

5.1 ZASOBY GENETYCZNE ROŚLIN DLA WYŻYWIENIA I ROLNICTWA W EUROPIE

................................................................................................................................................ 18

5.1.1 Znaczenie zasobów genetycznych roślin ....................................................................................... 18 5.1.2 Ochrona i wykorzystanie zasobów genetycznych roślin ............................................................... 18

5.2 PSZCZOŁY MIODNE, OWADY ZAPYLAJĄCE I ZAPYLANIE W EUROPIE ........... 19

5.2.1 Znaczenie owadów zapylających ................................................................................................... 19 5.2.2 Czynniki mające wpływ na populacje pszczół/owadów zapylających w UE ................................. 19 5.2.3 Działania niezbędne w celu odwrócenia procesu spadku liczebności owadów zapylających w

Europie 20

6 ZALECENIA ................................................................................................................................ 21

7 BIBLIOGRAFIA ......................................................................................................................... 26


1

1 WPROWADZENIE

Istnieje coraz większa potrzeba „zrównoważonej intensyfikacji”1 rolnictwa w celu zapewnienia

bezpieczeństwa żywnościowego w związku ze spodziewanym wzrostem liczby ludności na świecie

do 10 miliardów do końca obecnego stulecia. W niniejszym badaniu skoncentrowano się na analizie

wzajemnych powiązań między rolnictwem, zmianą klimatu i różnorodnością biologiczną, a także na

kwestii potencjału licznych możliwości innowacyjnych do zapewnienia bardziej zrównoważonego,

odpornego i wydajnego rolnictwa w UE, które wywiera słabszy negatywny wpływ na zmianę

klimatu, różnorodność biologiczną i usługi ekosystemowe.2.

Dwa główne czynniki prowadzące do ogólnego zwiększenia zapotrzebowania na żywność i

rolnictwo to wielkość populacji i wzrost gospodarczy. Większość Europy odnotowywała do niedawna

znaczny wzrost gospodarczy, co miało ogromny wpływ na konsumpcję, a tym samym na środowisko

naturalne. Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) szacuje, że

światowe zapotrzebowanie na żywność zwiększy się w najbliższych 40 latach o około 70%, co wynika

z konieczności zapewnienia żywności dla coraz większej liczby ludności na świecie, z

uwzględnieniem zmieniających się trendów w żywieniu. Wraz z bogaceniem się społeczeństw

obserwuje się w nich tendencję do spożywania większej ilości przetworzonej żywności i produktów

zwierzęcych (mięsa i produktów mlecznych), a także większą zdolność do marnotrawienia żywności,

co powoduje wzrost zapotrzebowania na grunty rolne. Takie rosnące światowe zapotrzebowanie na

żywność będzie pokrywane dzięki dwukierunkowemu podejściu, które uwzględnia włączanie do

produkcji gruntów nierolniczych oraz zwiększanie plonów. Chociaż ten zwiększony popyt i

konieczność jego pokrycia ma według prognoz dotyczyć w głównej mierze krajów spoza UE, w

szczególności krajów w Afryce, pewien stopień zwiększenia produkcji jest prawdopodobny również

w Unii, zwłaszcza w odniesieniu do upraw zbóż w Europie Wschodniej.

Na głównych obszarach produkcyjnych w Europie Zachodniej plony już teraz są wysokie, a

oddziaływanie produkcji na środowisko przyjmuje znaczące rozmiary, a niekiedy narusza zasady

zrównoważonego rozwoju, co wzbudza poważne obawy o stan różnorodności biologicznej oraz

zasobów wody i gleby. Chociaż istnieją pewne możliwości zwiększenia plonów w UE,

prawdopodobnie jedynie w ograniczonym stopniu można to osiągnąć w sposób zrównoważony,

najczęściej w oparciu o nowe osiągnięcia technologiczne i ich szersze zastosowanie. Dlatego też

europejskie systemy rolne będą wymagały istotnych zmian w celu ograniczenia obecnego

oddziaływania na środowisko oraz zwiększenia upraw, jak również sprostania nowym wyzwaniom

związanym m.in. ze zmianą klimatu.

Te poważne wyzwania dla światowych systemów żywnościowych oznaczają, że – wraz z

koniecznością rozważenia kwestii bezpieczeństwa żywnościowego – istnieje jedocześnie pilna

potrzeba podjęcia działań mających na celu rozwiązanie problemów związanych ze zmianą klimatu,

degradacją środowiska i wyczerpywaniem się zasobów. Z uwagi na obecność rolnictwa na rynku

światowym głównym wyzwaniem będzie zwiększenie wydajności rolnictwa w sposób, który

umożliwi uniknięcie i odwrócenie negatywnego wpływu istniejących systemów produkcji rolnej na

1 Zrównoważona intensyfikacja: zwiększenie produkcji na gruntach o dotychczasowej wielkości i jednoczesne

ograniczenie negatywnego wpływu na środowisko oraz zwiększenie wkładu w kapitał naturalny i przepływu

usług ekosystemowych.

2 Usługi ekosystemowe: bezpośredni i pośredni wkład ekosystemów w zapewnienie dobrobytu ludzi; wyróżnia się

cztery główne rodzaje tych usług: usługi produkcyjne (np. żywność, woda, paliwo); usługi regulujące (np.

kontrola powodzi i chorób); usługi podtrzymujące/przestrzeni życiowej (np. obieg składników pokarmowych,

zapylanie, procesy glebotwórcze) oraz usługi kulturalne (np. rekreacja, wartości kulturowe, duchowe i

estetyczne).


2

środowisko. Zmiany w technologiach i praktykach gospodarowania gruntami, które pozwolą na

bardziej zrównoważoną produkcję żywności, będą stanowiły podstawowy element strategii

ograniczania zapotrzebowania na zasoby gruntowe w Europie i w krajach, z których UE importuje

produkty. Celem niniejszego badania jest zatem uzyskanie większej wiedzy na temat potencjalnych

możliwości zapewnienia bardziej zrównoważonego, odpornego i wydajnego rolnictwa w UE, które wywiera

mniejszy negatywny wpływ na zmianę klimatu, różnorodność biologiczną i usługi ekosystemowe.


3

2 ZMIANA KLIMATU A ROLNICTWO

2.1 Wpływ zmiany klimatu na rolnictwo w Europie

Zmiana klimatu oznacza liczne wyzwania dla coraz większej produkcji rolnej w Europie, przy czym

przyszłe oddziaływania zmiany klimatu prawdopodobnie będą miały złożony charakter i będą

trudne do przewidzenia. Coraz częstsze ekstremalne zdarzenia pogodowe, plagi szkodników i

chorób, a także zmienność klimatu i wyższa suma temperatur – wszystkie te czynniki mogą

przeważyć ewentualne pozytywne skutki zwiększenia poziomów CO2 i ocieplenia dla niektórych

upraw (Europejska Agencja Środowiska, 2012 r.).

Coraz wyższa temperatura w połączeniu ze zmieniającym się rozkładem opadów mogą być

przyczyną zwiększonego zapotrzebowania na nawadnianie niezbędne do wzrostu upraw w związku

z ograniczonymi opadami i zmianami w rozkładzie opadów. Zapewnienie odpowiednich zasobów

wody do nawadniania w celu zaspokojenia tego dodatkowego zapotrzebowania może być trudnym

zadaniem, w szczególności na południu i w południowo-zachodniej części Europy. Ponadto w

Europie Południowej wzrost upraw może być utrudniony w wyniku podwyższonych temperatur,

natomiast warunki w Europie Północnej mogą być korzystne dla wzrostu upraw dzięki możliwości

wydłużenia okresu wegetacyjnego i zwiększenia wskaźników potencjalnego wzrostu. Niektóre z tych

korzyści mogą być jednak zniwelowane przez przewidywane zwiększenie częstotliwości

występowania ekstremalnych zdarzeń pogodowych, takich jak powodzie, które mogą być przyczyną

jeszcze większej niepewności względem wielkości plonów. Według prognoz w wyniku zmiany

temperatur dojdzie do „przesunięć” obszarów odpowiednich pod określone uprawy w kierunku

północnym, co nie musi się jednak przekładać na ogólny wzrost wydajności. Inne ważne skutki, które

już dziś można przewidzieć, dotyczą zmiany złożonych procesów zachodzących w glebie, a także

szkodników i chorób. Istnieje prawdopodobieństwo, że zmiana klimatu zapewni im nowe możliwości

rozprzestrzeniania się, przez co ryzyko zniszczeń będzie coraz większe i będzie dotyczyło również

nowych obszarów.

Zmiana klimatu może stwarzać dla europejskiego rolnictwa zarówno zagrożenia, jak i szanse. W celu

dostosowania europejskiego rolnictwa do wyzwań związanych ze zmianą klimatu prawdopodobnie

konieczne będą istotne zmiany, co dodatkowo skomplikuje już i tak trudne zadanie zapewnienia

zrównoważonej intensyfikacji.

Ramka 1: Wpływ zmiany klimatu na klimat i rolnictwo

Bezpośrednia zmiana warunków dla wzrostu upraw

Zmiany w dostępności wody

Zmiana częstotliwości i nasilenia ekstremalnych zdarzeń pogodowych

Negatywny wpływ na gleby i procesy glebowe

Zmiana warunków do rozprzestrzeniania się szkodników i chorób

Zwiększone ryzyko pożarów

Zmiana sposobów wykorzystania energii


4

2.2 Wpływ europejskiego rolnictwa na zmianę klimatu

Rolnictwo jest ważnym źródłem netto emisji gazów cieplarnianych do atmosfery. Emisje te powstają

w następujący sposób: dwutlenek węgla uwalniany jest w związku ze stratą węgla z gleb uprawnych,

metan pochodzi z inwentarza żywego i obornika, a emisje podtlenku azotu są skutkiem

wykorzystania w glebie obornika, nawozów i innych dodatków do wzbogacania gleby. Emisje

metanu i podtlenku azotu mają szczególne znaczenie, ponieważ – w przeliczeniu na jednostkę

objętości – w znacznie większym stopniu przyczyniają się do globalnego ocieplenia niż dwutlenek

węgla. Źródłem netto emisji są zwłaszcza gleby na gruntach uprawnych, przykładowo w wyniku

procesu utleniania węgla w glebie w związku z jej erozją lub kultywacją. Emisje N2O przypisuje się

uprawie gleb organicznych i mineralizacji materii organicznej w glebie wskutek zmiany sposobu

użytkowania gruntów i odwadniania (Komisja Europejska, 2009 r.).

Zmiana gruntów uprawnych w użytki zielone może natomiast obniżyć emisje netto dzięki

zatrzymaniu zwiększonych ilości dwutlenku węgla w glebie w postaci węgla organicznego. Istniejące

użytki zielone i gleby torfowe również zawierają ogromne zapasy składowanego węgla, które

wymagają właściwego gospodarowania, tak aby nie dochodziło do ich uwalniania. Dzięki zalesianiu

użytków rolnych również istnieje możliwość zatrzymania węgla zarówno w glebie, jak i w samych

drzewach. Ponadto emisje CO2 z rolnictwa mogą być wynikiem wykorzystania paliw kopalnych w

maszynach rolniczych, transporcie, ogrzewaniu i osuszaniu, a także mogą powstawać wskutek

działalności na wcześniejszych etapach łańcucha dostaw, takiej jak produkcja nawozów i pestycydów

oraz produkcja i obsługa techniczna maszyn.

Ramka 3: Wpływ upraw i odwadniania na glebach torfowych

Około 16% torfowisk w Europie, a w niektórych państwach członkowskich nawet do 70%

torfowisk, wykorzystuje się obecnie na potrzeby rolnictwa, jak również poddaje się procesowi

odwadniania; dotyczy to również ogromnej większości torfowisk w Europie Północnej i

Zachodniej. Z gleb torfowych przeznaczonych pod uprawy jeszcze przez dziesięciolecia od

ich odwodnienia uwalnia się podtlenek azotu. W 2007 r. emisje w UE-27 pochodzące z

gruntów uprawnych położonych na glebach torfowych sięgnęły 37,5 mln ton ekwiwalentu

dwutlenku węgla, co stanowi 88% ogółu emisji z gruntów uprawnych. (Komisja Europejska,

2009 r.; Gobin et al, 2011 r.; Schils et al, 2008 r.).

Podatność rolnictwa na zmianę klimatu wskazuje na konieczność udziału rolnictwa w globalnych

działaniach podejmowanych na rzecz ograniczenia emisji gazów cieplarnianych. Rolnictwo ma

znaczne możliwości ograniczenia swoich emisji netto, jednak niektóre wymagane do tego celu

zmiany mogą okazać się sprzeczne z założeniem zwiększenia produkcji rolnej.

Ramka 2: Emisje gazów cieplarnianych

Emisje gazów cieplarnianych z rolnictwa stanowią 9,8% wszystkich emisji w UE (z

wyłączeniem emisji związanych z użytkowaniem gruntów, zmianą użytkowania gruntów i

leśnictwem) (Europejska Agencja Środowiska, 2012 r.). Emisje z gruntów uprawnych w UE-27

wynoszą około 70 mln ton ekwiwalentu dwutlenku węgla rocznie. Rolnictwo ma też istotny

udział w całkowitych emisjach podtlenku azotu i metanu.


5

2.3 W jaki sposób rolnictwo w Europie może przyczynić się do łagodzenia

zmiany klimatu i przystosować się do niej?

W sektorze rolnym dostępnych jest wiele sposobów łagodzenia zmiany klimatu i przystosowywania

się do niej, których znaczna liczba może być zastosowana na poziomie gospodarstwa rolnego. Wiele z

nich wymaga jednak zbiorowego działania ze strony szeregu zainteresowanych podmiotów. Środki w

zakresie łagodzenia zmiany klimatu mają za zadanie przyczynić się do ograniczenia emisji CO2, CH4 i

N2O: będących wynikiem użytkowania gruntów i emisji pochodzących z gleb, poprzez sekwestrację

dwutlenku węgla i zapobieganie jego uwalnianiu; powstających w związku z wykorzystaniem

maszyn i energii w gospodarstwach rolnych; pochodzących z pośrednich źródeł, takich jak produkcja

nawozów; powstających w związku ze składowaniem, przetwarzaniem i stosowaniem obornika;

pochodzących z gleb i będących wynikiem procesu odwadniania oraz powstających wskutek hodowli

zwierząt. Różne sposoby gospodarowania, które mogą przynieść dodatkowe korzyści zarówno z

punktu widzenia łagodzenia zmiany klimatu, jak i przystosowywania się do niej, mają zastosowanie

w następujących obszarach:

w sektorach związanych z hodowlą zwierząt, wliczając w to zmiany w hodowli oraz w

gospodarowaniu pastwiskami i użytkami zielonymi;

w gospodarowaniu gruntami uprawnymi;

w ramach procesu zmiany sposobu użytkowania gruntów oraz innych środków dotyczących

gruntów;

w obszarze efektywności energetycznej i wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych w

gospodarstwach rolnych i na obszarach wiejskich;

w obszarze zrównoważonego wykorzystania zasobów wodnych i poprawy w zakresie

bardziej wydajnego gospodarowania tymi zasobami, przykładowo w procesie nawadniania;

w ramach innych kluczowych działań służących przystosowaniu; oraz

w ramach działań przekrojowych.

Niektóre z najważniejszych form zarządzania uprawami, które należy propagować i stosować na

większą skalę obejmują: zróżnicowanie płodozmianu; uprawę międzyplonów, zwiększenie wysiewu

roślin okrywowych zapewniających ochronę gleby w zimie, zwiększenie ilości nawozów zielonych i

zmniejszenie obszaru ugorów; robienie wsiewek i dodawanie do płodozmianu upraw wiążących azot;

zwiększenie uprawy współrzędnej; ograniczenie orki; zwiększenie stopnia gospodarowania resztkami

pożniwnymi na polu; skuteczne ograniczenia dotyczące działalności rolniczej na zboczach wzniesień;

ograniczenie lub zoptymalizowanie stosowania nawozów i pestycydów oraz rolnictwo precyzyjne.

Jednocześnie można opracować środki przystosowawcze w zakresie wykorzystania gleby, wody i

nakładów oraz w hodowli zwierząt. Niezbędne będzie również ograniczenie przyszłego wpływu

zmiany klimatu na różnorodność biologiczną oraz zapewnienie odpowiedniej reakcji na zmiany

wynikające z działań łagodzących. Właściwe działania na rzecz przystosowania się do zmiany

klimatu mogą zwiększyć odporność gospodarstw rolnych i agroekosystemów, przyczyniając się

jednocześnie do ograniczenia ich podatności. Na poziomie gospodarstw rolnych można wyróżnić trzy

główne rodzaje środków przystosowawczych (OECD, 2010 r.):

środki mające na celu ograniczenie podatności agroekosystemów i stosowanych w rolnictwie

gleb, na które oddziałuje zmiana klimatu;

środki mające na celu ograniczenie narażenia danego systemu produkcji rolnej na skutki

zmiany klimatu, takie jak susza, silne opady i burze, poprzez zarządzanie ryzykiem oraz

środki mające na celu zwiększenie odporności ekosystemów poprzez ochronę zasobów, a

także odporności rolników, co umożliwi im przezwyciężanie powstałych strat.

Przewiduje się, że w ramach rolnictwa europejskiego możliwe jest ograniczenie emisji innych niż CO2

(w tym emisji pochodzących z systemów hodowli zwierząt i wykorzystania nawozów) o 42-49% do

roku 2050 w porównaniu z rokiem 1990 (Komisja Europejska, 2011 r.). Określono 64 oddzielne


6

działania, które mogą być pomocne w osiągnięciu tego celu przez rolnictwo. Niektóre z nich będą

miały udział zarówno w procesach łagodzenia zmiany klimatu, jak i przystosowywania się do niej,

prowadząc jednocześnie do wzrostu wydajności w dłuższej perspektywie czasowej, natomiast inne

będą miały zasadnicze znaczenie albo dla łagodzenia zmiany klimatu, albo dla przystosowywania się

do niej, lecz mogą w niewielkim lub znacznym stopniu ograniczyć wydajność. Zależności te

przedstawiono na poniższym wykresie:

Ramka 4: Potencjalne synergie i kompromisy między procesami przystosowywania się

do zmiany klimatu, łagodzenia zmiany klimatu i produkcji żywności

(zmieniony wykres na podstawie Campbell et al., 2011 r.)

W strategii na rzecz sprostania głównemu wyzwaniu w postaci zrównoważonej intensyfikacji należy

w pierwszym rzędzie skoncentrować się na działaniach, które wchodzą w skład wszystkich trzech

okręgów na powyższym wykresie i mają na celu łagodzenie negatywnych skutków dla środowiska,

umożliwienie przystosowania się do zmiany klimatu oraz zwiększenie produkcji żywności. Takie

działania mogą być korzystne, gdziekolwiek zostaną zastosowane, a ponieważ wiążą się ze wzrostem

produkcji żywności, rolnicy mogą być skłonni wprowadzać je z czysto ekonomicznych względów.

Istnieje niestety małe prawdopodobieństwo, by sprostanie wszystkim aspektom wspomnianego

wyzwania było możliwe wyłącznie dzięki wdrożeniu tych działań. Wymagane będą dodatkowe


7

działania w celu zarządzania powstałymi przy tej okazji kompromisami. Jak wynika z dowodów

zebranych na potrzeby niniejszego sprawozdania, w tym celu niezbędne będzie zapewnienie:

całościowego podejścia,

doradztwa i wsparcia dla rolników,

skoordynowanych i ukierunkowanych działań w skali krajobrazu, współpracy,

bardziej ukierunkowanych badań i rozwoju,

aktywnego udziału władz na wszystkich szczeblach.


8

3 RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNA A ROLNICTWO

3.1 Różnorodność biologiczna w ekosystemach rolniczych w UE

Różnorodność biologiczna i systemy rolne w Europie są ze sobą ściśle powiązane. Po pierwsze,

rolnictwo jest ostatecznie zależne od procesów ekosystemów wspierających produkcję roślinną,

takich jak ochrona gleb, zapylanie oraz kontrola nad szkodnikami i chorobami, a z kolei podstawą dla

tych procesów jest różnorodność biologiczna. Po drugie, większość siedlisk w Europie jest wynikiem

tysięcy lat ludzkiej działalności mającej wkład w powstanie wielu siedlisk półnaturalnych, których

istnienie uzależnione jest od tradycyjnej, ekstensywnej działalności rolniczej. Od lat 50. XX w. na

większości obszarów nizinnych w UE obserwuje się jednak zmianę w rolnictwie, która wyraża się

przewagą silnie zmodyfikowanych i uproszczonych siedlisk i krajobrazów związanych z rolnictwem,

co powoduje utratę półnaturalnych siedlisk na użytkach rolnych oraz przyczynia się w większości

Europy do dalszego znaczącego spadku różnorodności i utraty gatunków związanych w sposób

szczególny z działalnością rolniczą (Poláková et al, 2011 r.).

W związku z tym do systemów produkcji rolnej o największym znaczeniu dla różnorodności

biologicznej należą zachowane tradycyjne systemy o mało intensywnym charakterze, zapewniające

utrzymanie półnaturalnych siedlisk – tzw. systemy rolnictwa o wysokich wartościach

przyrodniczych, stosowane nadal na około jednej trzeciej powierzchni użytków rolnych w UE

(Oppermann et al, 2012 r.). Największym zagrożeniem dla związanej z rolnictwem różnorodności

biologicznej na większości terytorium UE jest zjawisko nieustannej utraty i degradacji

półnaturalnych siedlisk zależnych od działalności rolniczej – od 1990 r. UE utraciła 2,4%

półnaturalnych użytków rolnych – z uwagi na częściowe lub zupełne zaniechanie gospodarowania na

tych obszarach wskutek ich niskiej efektywności ekonomicznej oraz zmian w społeczeństwie i w

agronomii (Europejska Agencja Środowiska, 2010 r.). Wiele półnaturalnych siedlisk i żyjących na nich

gatunków jest objętych w Unii ochroną, a tym samym stosuje się do nich środki ochrony na mocy

unijnych dyrektyw: siedliskowej i ptasiej.

3.2 Wpływ praktyk gospodarki rolnej na różnorodność biologiczną

Praktyki gospodarki rolnej związane z bardziej intensywną i wyspecjalizowaną działalnością rolniczą

mogą mieć istotny wpływ na siedliska i różnorodność biologiczną, zarówno w ramach systemów

produkcji rolnej, jak i poza nimi. Niektóre z tych praktyk, takie jak konwencjonalna orka, stosowanie

pestycydów, odwadnianie i nawadnianie, jak również stosowanie nawozów sztucznych, niemal

zawsze prowadzą do utraty różnorodności biologicznej, natomiast inne mogą mieć różne

oddziaływanie w zależności od rodzaju ekosystemu i ich intensywności; przykładowo optymalny

poziom wypasania może pomóc w zachowaniu siedlisk, natomiast nadmierne bądź niewystarczające

wypasanie może mieć negatywne skutki. Ponadto takie czynniki, jak stosowanie dużych ilości

nawozów, oranie użytków zielonych i erozja gleby spowodowana nadmiernym wypasaniem

przyczyniły się do większego zanieczyszczenia wód.

Ramka 5: Utrata różnorodności biologicznej

Od 1980 r. liczebność populacji pospolitych ptaków krajobrazu rolniczego w Europie uległa istotnemu zmniejszeniu o 51%, a od 1990 r. odnotowano w całej Europie niemal 50% spadek populacji motyli łąkowych; obserwuje się również znaczny spadek liczby dziko żyjących pszczół i zapylanych przez nie roślin paszowych.


9

Intensywne stosowanie nawozów zmniejsza różnorodność chwastów i ma znaczny negatywny

wpływ na zróżnicowanie roślin w pasach śródpolnych. Na użytkach zielonych przyczynia się

natomiast do ograniczenia występowania rodzajów roślin, które są typowe dla siedlisk

przyrodniczych i półnaturalnych, przez co użytki zielone zmieniają się w gęste, ubogie pod

względem gatunkowym użytki zielone charakteryzujące się mniejszą ilością owadów i innych

bezkręgowców, mniejszą ilością pożywienia dla ptaków krajobrazu rolniczego, a niekiedy również

mniejszą ilością materii organicznej w glebie i mniejszą różnorodnością biologiczną gleby. Pochodzące

z nawozów emisje związków azotu do wód i powietrza uznawane są obecnie za jedną z głównych

przyczyn utraty różnorodności biologicznej zarówno w środowisku lądowym, jak i wodnym.

Znaczące oddziaływanie na gatunki żyjące w siedliskach słodkowodnych mają również pestycydy;

szczególnie wrażliwe na toksyczność pestycydów są płazy, które należą do najbardziej zagrożonej

grupy kręgowców w Europie i których liczebność gwałtownie spada. Istnieją silne dowody, które

potwierdzają, że używanie pestycydów o szerokim spektrum działania3 jest kluczowym czynnikiem

odpowiedzialnym za spadek liczby roślin nieuprawnych, grup bezkręgowców i ptaków w

3 Pestycydy o szerokim spektrum działania niszczą albo oddziałują na wiele różnych gatunków, nie tylko na

szkodnika (szkodniki), którego mają zwalczyć.

Ramka 6: Zmiany w rolnictwie mające wpływ na utratę różnorodności biologicznej na użytkach rolnych

Ograniczone wykorzystanie systemów mieszanej produkcji rolnej

Usuwanie elementów siedlisk na użytkach rolnych

Odwadnianie użytków zielonych

Oranie i dosiewanie

Intensywne wypasanie

Wczesne koszenie traw na kiszonkę

Stosowanie awermektyny i innych leków przeciwko pasożytom u zwierząt

Przejście od uprawy roślin jarych do uprawy roślin ozimych

Oranie i inne czynności związane z uprawą roli

Nawadnianie

Ramka 7: Wpływ na różnorodność biologiczną w krajach spoza UE

UE ma istotny wpływ na związaną z rolnictwem różnorodność biologiczną również poza UE,

co wynika w znacznej mierze z przywozu z państw trzecich, który w około 70% pokrywa

zapotrzebowanie Unii na pasze. Uprawa soi w Brazylii i Argentynie doprowadziła do

przekształcenia półnaturalnych siedlisk o dużej różnorodności biologicznej, a także przyczyniła

się pośrednio do wylesiania w związku z wypieraniem hodowli zwierząt do lasów. Wylesianie

netto związane z przywozem do UE-27 upraw i produktów zwierzęcych w latach 1990-2008

wyniosło 7,4 mln ha, co stanowi 4% obszarów leśnych Unii (Komisja Europejska, 2013 r.).


10

siedliskach na użytkach rolnych niemal w całej Europie. Szczególne obawy wzbudza oddziaływanie

insektycydów na pszczoły i inne owady zapylające. Obecnie na dwa lata ograniczono stosowanie

czterech insektycydów o działaniu układowym4 wyłącznie do upraw roślin niekwitnących, upraw

szklarniowych i ozimin ze względu na obawy związane z ich wpływem na pszczoły miodne i

trzmiele.

W przyszłości ogromny wpływ na rolnictwo w UE mogą mieć dwie nowe technologie rolnicze, a

mianowicie surowce do produkcji biopaliw zaawansowanych i uprawy zmodyfikowane genetycznie

(uprawy GM). Możliwe oddziaływanie tych technologii opisano w rozdziale 5.

3.3 Utrata różnorodności biologicznej w systemach rolnych i jej znaczenie

Utrata różnorodności biologicznej może stwarzać na niektórych obszarach zagrożenie dla

długotrwałego zrównoważonego charakteru rolnictwa w wyniku degradacji usług ekosystemowych,

na których opiera się produkcja rolna, takich jak procesy glebowe, naturalna kontrola nad

szkodnikami i zapylanie.

Gleby to bardzo złożone struktury o bardzo wysokim poziomie różnorodności biologicznej, która w

znacznym stopniu pozostaje niezbadana. Organizmy żyjące w glebie wspierają produkcję rolną,

rozkładając pozostałości roślin i kierując obiegiem składników pokarmowych, jak również pomagają

ustabilizować strukturę gleby, usuwać zanieczyszczenia oraz regulować występowanie szkodników

glebowych i chorób gleby. Niedawne sprawozdania ekspertów pokazują jednak, że różnorodność

biologiczna gleby może znajdować się pod silną presją niemal na jednej czwartej terytorium UE

(Gardi et al, 2013 r.). Jest to spowodowane w głównej mierze poważnym zmniejszeniem ilości materii

organicznej w glebie na większości gruntów rolnych w Europie.

Dostępne są również dowody potwierdzające coraz mniejsze możliwości naturalnej biologicznej

kontroli szkodników, chorób i chwastów na użytkach rolnych w całej Europie, co jest spowodowane

stosowaniem insektycydów oraz brakiem środowisk refugialnych i zasobów kwiatowych służących

utrzymaniu populacji bezkręgowców (Geiger et al, 2010 r.).

4 Pestycydy z grupy neonikotynoidów, takie jak imidakloprid, klotianidyna i tiametoksam, oraz pestycyd z grupy

fenylopirazoli fipronil.

Ramka 8: Szkodniki, choroby i chwasty oraz ich naturalni wrogowie

Różnorodne szkodniki, choroby i chwasty stanowią wyzwanie dla produkcji rolnej w Europie,

a brak kontroli nad nimi może prowadzić do zniszczeń plonów. Przykładowo gatunki

szkodników drążących pędy, takie jak omacnica prosowianka, szkodnik kukurydzy, osłabiają

strukturę rośliny, zmniejszając jakość ziarna i ułatwiając zakażenie grzybami. Choroby mogą

być wywoływane przez grzyby, wirusy, bakterie lub inne patogeny i mogą być przenoszone

przez wodę, wiatr, glebę, materiał roślinny, owady lub zwierzęta. Przewiduje się, że ze

względu na zmianę i zmienność klimatu zwiększy się stopień eliminacji szkodników i chorób

w rolnictwie, zwłaszcza w Europie Południowej.

Chwasty są źródłem poważnych problemów w zakresie gospodarowania w przypadku

niemal wszystkich upraw i mogą być przyczyną znacznych strat plonów. W zakresie każdej

uprawy za większość problemów odpowiada kilka gatunków chwastów trwałych, zatem

celem zintegrowanych systemów zwalczania chwastów jest w rzeczywistości zwiększenie

różnorodności tych roślin w celu zniszczenia chwastów dominujących. Niektóre popularne

chwasty występujące na pastwiskach są trujące dla zwierząt.


11

Zapylanie przez zwierzęta jest niezbędne lub istotne w uprawie wielu roślin. Udomowione pszczoły

miodne to ważne owady zapylające wszędzie tam, gdzie występują pasieki, ale równie duże

znaczenie mają dzikie zapylacze, w tym dziko żyjące pszczoły, muchówki, motyle i ćmy. W UE

odnotowuje się jednak spadek liczebności owadów zapylających, co opisano w rozdziale 6. W

rozdziale tym omówiono również sytuację dotyczącą kolejnego kluczowego elementu związanej z

rolnictwem różnorodności biologicznej w UE, a mianowicie zasobów genetycznych roślin i zwierząt

dla wyżywienia i rolnictwa.

Zatrzymanie i odwrócenie procesu utraty różnorodności biologicznej i usług ekosystemowych w

unijnych siedliskach związanych z rolnictwem oraz w siedliskach, na które oddziałuje działalność

rolnicza, jest niezbędne, aby UE mogła osiągnąć cele dotyczące ochrony przyrody, określone w

strategii ochrony różnorodności biologicznej na okres do 2020 r. oraz w Konwencji o różnorodności

biologicznej.

3.4 Działania mające na celu utrzymanie i zwiększenie różnorodności

biologicznej na użytkach rolnych w UE

Istnieje szereg praktyk i działań w zakresie gospodarki rolnej, w odniesieniu do których wykazano

potencjał w zwiększaniu różnorodności biologicznej w Europie zarówno w skali gospodarstwa, jak i

w skali pola. Wiele z tych korzystnych praktyk wspieranych jest w ramach programów

rolnośrodowiskowych5 ustanowionych w programach rozwoju obszarów wiejskich poszczególnych

państw członkowskich. Praktyki gospodarki rolnej sprzyjające ochronie różnorodności biologicznej

obejmują:

ochronę i utrzymanie półnaturalnych siedlisk związanych z rolnictwem, takich jak użytki

zielone, oraz elementów krajobrazu rolniczego, które zapewniają istnienie siedlisk, takich jak

szerokie sieci żywopłotów, suche kamienne mury, terasy, rowy i stawy;

utworzenie pasów śródpolnych i zarządzanie nimi, a także zarządzanie płodozmianem,

gruntami ugorowanymi oraz resztkami pożniwnymi, tak aby zapewnić siedlisko rozrodcze i

pożywienie (np. kwiaty i nasiona) dla dziko żyjących gatunków;

5 Programy rolnośrodowiskowe obejmują udzielane w ramach wsparcia płatności, których celem jest zachęcenie

rolników do stosowania bardziej przyjaznych dla środowiska i zrównoważonych praktyk gospodarki rolnej, w

tym do ochrony różnorodności biologicznej, krajobrazów i innych zasobów naturalnych.

Na szczęście większość rodzimych szkodników, patogenów i chwastów jest zjadanych,

atakowanych bądź zakażanych przez szereg drapieżców, parazytoidów, pasożytów i

patogenów, w tym przez bakterie i wirusy, owady, inne bezkręgowce, płazy, gady, ptaki i

ssaki. Ogółem uznaje się je za „naturalnych wrogów”, a ich wkład w kontrolę szkodników

określa się mianem naturalnej kontroli biologicznej. Na obszarach o nienaruszonym stanie

środowiska naturalni wrogowie mogą zapewniać niski poziom populacji szkodników. W

monokulturach populacje szkodników mogą zwiększać swoją liczebność szybciej niż ich

naturalni wrogowie, chyba że naturalni wrogowie są w stanie przetrwać dzięki

alternatywnemu pożywieniu lub żywicielom znajdującym się na ich terenie lub w pobliżu, a

następnie przenieść się na miejsce upraw wystarczająco szybko, by zapewnić kontrolę nad

populacją szkodników. Naturalni wrogowie potrzebują środowisk refugialnych i

alternatywnego źródła pożywienia w chwastach oraz w pasach śródpolnych; jako pożywienie

alternatywne lub uzupełniające szczególne znaczenie mają kwiaty bogate w nektar i pyłki.


12

ograniczenie i ukierunkowanie stosowania nawozów, pestycydów i nawadniania, aby

zmniejszyć ich negatywny wpływ na dziko żyjące gatunki.

Przykładem tego rodzaju praktyk jest zapewnienie pasów śródpolnych i stref buforowych. Strefy

buforowe chronią cieki wodne przed spływem pestycydów i znoszeniem cieczy roboczej, mogą

przyczyniać się do ograniczenia erozji gleby i poprawy w zakresie zdolności zatrzymywania wody, a

w przypadku zarządzania z myślą o różnorodności biologicznej mogą mieć wpływ na zwiększenie

różnorodności roślin i ilości pożywienia dla zapylaczy, innych owadów i ptaków, zapewniając w ten

sposób utrzymanie populacji ptaków i owadów zapylających. Ponadto strefy buforowe mogą

ograniczać podatność na szkodniki i choroby, przyczyniając się do utrzymania naturalnej kontroli

biologicznej i ograniczenia emisji gazów cieplarnianych wskutek zmniejszonego zużycia nawozów i

pestycydów, co jest możliwe właśnie dzięki zwiększeniu naturalnej kontroli biologicznej, natomiast

rośliny w pasach śródpolnych mogą składować dwutlenek węgla.

Badania wyraźnie pokazują, że programy rolnośrodowiskowe mają korzystny wpływ na bogactwo i

obfitość gatunków zarówno na użytkach rolnych, jak i zielonych w całej Europie (Bátary et al, 2010 r.),

ale nie są obecnie wystarczające, by odwrócić tendencję spadkową w odniesieniu do różnorodności

biologicznej na użytkach rolnych w Europie z uwagi na wąski zakres i brak dostatecznego

ukierunkowania (Merckx et al, 2009 r.). W programach rolnośrodowiskowych należy w większym

stopniu uwzględnić charakter krajobrazów regionów, w których są wdrażane, oraz rodzaj grup

gatunków, dla których realizacja tych programów powinna być korzystna, aby możliwe było

czerpanie istotnych korzyści z punktu widzenia różnorodności biologicznej.

Należy znacznie rozszerzyć zakres przestrzenny, w ramach którego zapewniana jest różnorodność

biologiczna związana z rolnictwem, oraz poprawić skuteczność i efektywność środków, tak aby

zapewnić bogactwo różnorodności biologicznej na szeroko rozumianych terenach wiejskich oraz na

obszarach chronionych (Poláková et al, 2011 r.). Przykładowo w jednym z badań oszacowano, że w

Niemczech – w celu odwrócenia procesu zmniejszania się liczby gatunków zasiedlających użytki

rolne oraz ochrony cennych siedlisk na obszarach rolniczych – potrzebne byłyby aktywne działania w

zakresie gospodarowania na co najmniej 15% wykorzystywanych użytków rolnych. Działania te

obejmowałyby przywrócenie i utrzymanie półnaturalnych krajobrazów, ekstensyfikację

gospodarowania na 10% intensywnie wykorzystywanych użytków zielonych oraz przeznaczenie 7%

gruntów ornych i użytków zielonych na elementy krajobrazu rolniczego o znaczeniu ochronnym

(Hampicke, 2010 r.).


13

4 SYSTEMY UPRAWY: GM I SUROWCE DO PRODUKCJI BIOPALIW

Dwie innowacje technologiczne, które mogą mieć w przyszłości ogromny wpływ na europejską

produkcję rolną, w tym na jej ślad środowiskowy w pozostałych częściach świata, to uprawy do

produkcji biopaliw oraz uprawy zmodyfikowane genetycznie. Istnieją pewne dowody pozwalające

ocenić obecne i ewentualne przyszłe oddziaływania tych systemów uprawy oraz możliwości

łagodzenia ich negatywnych skutków, lecz jednocześnie obserwuje się znaczną niepewność związaną

z przewidywaniem tych oddziaływań.

4.1 MOŻLIWY WPŁYW UPRAW GM NA RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNĄ W UE

4.1.1 Uprawy GM w UE

Organizmy zmodyfikowane genetycznie (GMO) to odmiany zwierząt lub roślin zawierające co

najmniej jeden gen włączony do ich genomu z wykorzystaniem technologii hodowli, która umożliwia

insercję genów z zupełnie niepowiązanych gatunków w celu nadania modyfikowanym organizmom

pożądanych cech. Uprawy GM mogą być planowane w celu zapewnienia korzyści z punktu widzenia

agronomii, gospodarki lub środowiska, a także pod względem wartości odżywczej. Możliwe są

jednak również zagrożenia dla środowiska. Obecnie jedynie dwa rodzaje GMO są dopuszczone w

Europie do uprawy – odporna na owady kukurydza Bt (MON810) oraz ziemniaki Amflora

zawierające zmodyfikowaną skrobię. Rośliny te uprawia się jedynie na stosunkowo niewielkich

obszarach. Nowe zmodyfikowane genetycznie cechy, geny i uprawy, które zostały opracowane w

ramach badań prowadzonych na małą skalę, lecz nie uzyskały jeszcze pozwolenia na wykorzystanie

do celów handlowych, obejmują odmiany roślin uprawnych o różnorodnych wartościach odżywczych

lub właściwościach umożliwiających ich zastosowania przemysłowe, takich jak łatwiejsze

przetwarzanie w biopaliwa bądź zwiększona tolerancja na środowiskowe czynniki stresowe, w tym

na mróz, suszę czy zasolenie. Ze względu na brak porozumienia między państwami członkowskimi

UE wydaje się jednak mało prawdopodobne, aby w kolejnym dziesięcioleciu zatwierdzono w UE

obecne wnioski dotyczące nowych upraw GM.

4.1.2 Możliwy przyszły wpływ upraw GM na różnorodność biologiczną w Europie

Ponieważ GMO obejmują bardzo szerokie spektrum organizmów o wysoce zróżnicowanych cechach i

możliwym różnorodnym oddziaływaniu, nie można stosować uogólnień odnośnie do ich wpływu na

różnorodność biologiczną. Dowody na korzystny wpływ wykorzystywanych obecnie w UE upraw

GM na różnorodność biologiczną, m.in. w postaci ograniczonego używania niektórych insektycydów

o szerokim spektrum działania oraz większego zastosowania systemów uprawy zerowej, pochodzą

głównie z Ameryki Północnej i Południowej i w warunkach unijnych mogą być zupełnie inne. Istnieją

również dowody potwierdzające, że niektóre z obecnych upraw GM mają negatywny wpływ na

różnorodność biologiczną, prowadząc przykładowo do hybrydyzacji ze spokrewnionymi gatunkami

dzikimi, rozwoju odporności u szkodników i w chwastach oraz utraty różnorodności biologicznej

wskutek bardziej intensywnych metod prowadzenia upraw. Dowody ze Stanów Zjednoczonych i

innych części świata mogą stanowić źródło wytycznych do oceny i analizy ryzyka w Europie, lecz

każdy rodzaj GMO musi być poddany ocenie w specyficznych lokalnych warunkach europejskich

systemów upraw (EFSA, 2010 r.). Wiele rządów państw UE podjęło decyzję o zastosowaniu zasady

ostrożności, przeciwstawiając się stosowaniu GMO, przy czym osiem państw członkowskich

wprowadziło krajowe zakazy prowadzenia upraw GM w obawie przed ich wpływem na

różnorodność biologiczną.

Na większości terytorium UE uprawa GMO do celów handlowych prowadzona jest dotychczas na

bardzo niewielką skalę. Gdyby w Europie miało dojść do rozszerzenia skali upraw GM,

prawdopodobnie wiązałoby się to z wykorzystaniem szerszego zakresu zmodyfikowanych


14

genetycznie cech nowej generacji w porównaniu z obecnymi uprawami GM w porównywalnych

regionach, przy czym dowody odnoszące się do takiej sytuacji są nadal dość ograniczone. Dlatego też

trudno jest przewidzieć, w jaki sposób zwiększenie skali wykorzystania GMO w Europie mogłoby

wpłynąć na bilans korzyści i zagrożeń dla różnorodności biologicznej.

Gdyby w dłuższej perspektywie czasowej miało się okazać, że systemy upraw oparte na GMO są

stabilne podczas dłuższego stosowania, jak i są w stanie zapewnić wyższe plony niż tradycyjne

uprawy, a przy tym nie mają negatywnego oddziaływania na środowisko, wówczas pojawiłyby się

perspektywy ograniczenia presji, by powiększać obszary użytków rolnych, i możliwości

wykorzystania większej części gruntów do ochrony różnorodności biologicznej. Obecnie nie ma

jednak pewności, czy stosowane w Europie systemy upraw oparte na GMO mogą pełnić takie

zadanie, a ponadto jest jeszcze zbyt wcześnie, by móc jednoznacznie stwierdzić, że to rozwiązanie

wiąże się z korzyściami dla różnorodności biologicznej. Kluczowe znaczenie dla różnorodności

biologicznej ma rozważenie prawdopodobieństwa i skutków hybrydyzacji oraz ryzyka związanego z

inwazyjnymi zdziczałymi populacjami roślin uprawnych6wykazujących cechy odpowiedzialne za

tolerancję na czynniki stresowe.

6 Zdziczała populacja roślin uprawnych: populacja roślin uprawnych, która samoistnie rozsiewa się poza pole

uprawne (tj. na pasach śródpolnych, na poboczach dróg, gruntach ugorowanych).

Ramka 9: Możliwe drogi przyszłego przepływu genów z upraw GM w Europie

Jednym z kluczowych zagrożeń dla środowiska, związanych z uprawami GM, jest ryzyko, że

przepływ genów do populacji dzikich form roślin uprawnych lub do spokrewnionych

gatunków dzikich doprowadzi do problemów z roślinami inwazyjnymi lub utraty

wartościowej różnorodności genetycznej dzikich gatunków. Już dziś wiadomo, że przepływ

genów z wielu roślin uprawianych w Europie ma negatywny wpływ na spokrewnione z nimi

dziko występujące gatunki. Gdyby zmodyfikowany genetycznie rzepak był powszechnie

uprawiany w UE, prawdopodobnie pojawiłyby się dzikie formy zmodyfikowanego

genetycznie rzepaku i mieszańce ze spokrewnionymi gatunkami dzikimi, lecz nie ma jasności

co do tego, czy zaszkodziłoby to różnorodności biologicznej, ponieważ skala oddziaływania

zależałaby od zmodyfikowanej genetycznie cechy i mogłaby być zauważalna dopiero po

wielu latach. Prawdopodobny jest również przepływ genów z pszenicy, buraka cukrowego

oraz różnych gatunków traw i drzew.


15

WPŁYW SUROWCÓW DO PRODUKCJI BIOPALIW NA RÓŻNORODNOŚĆ BIOLOGICZNĄ

4.1.3 Unijny rynek biopaliw

Główną siłą napędową dla stosowania biopaliw w UE jest wyznaczony w dyrektywie w sprawie

odnawialnych źródeł energii cel, zgodnie z którym do 2020 r. każde państwo członkowskie zapewnia

zwiększenie do 10% udziału energii ze źródeł odnawialnych w sektorze transportu. Obecnie do

osiągnięcia tego celu przyczynia się głównie stosowanie biopaliw płynnych, tj. bioetanolu i biodiesla

otrzymywanych w procesie przetwarzania materiału roślinnego lub odpadów spożywczych.

Dotychczasowy unijny rynek biopaliw zdominowany jest przez konwencjonalne biopaliwa

produkowane z roślin spożywczych i pasz. Na rynku biodiesla wykorzystuje się głównie olej

rzepakowy, którego zużycie stanowi niemal połowę całkowitego zużycia, natomiast rynek etanolu

zdominowały burak cukrowy, pszenica, kukurydza i trzcina cukrowa. Niedawno pojawiły się

biopaliwa zaawansowane lub „drugiej generacji”; chociaż nie są one jeszcze wykorzystywane do

celów handlowych, zasadniczo oczekuje się, że ich wytwarzanie będzie ekonomicznie wykonalne do

roku 2020.

4.1.4 Wpływ zużycia biopaliw na różnorodność biologiczną

Biopaliwo Surowce

Bioetanol UE: pszenica, burak cukrowy lub kukurydza

Państwa trzecie: trzcina cukrowa, kukurydza

Zaawansowane biopaliwo: wysokie trawy (np. miskant, mozga kanaryjska, proso

rózgowe); zagajniki o krótkiej rotacji (np. wierzba, topola); resztki pożniwne (np. słoma)

Biodiesel UE: rzepak, słonecznik, produkty odpadowe (np. zużyty olej jadalny i łój)

Państwa trzecie: soja, jatrofa i olej palmowy

Ramka 10: Całkowite zużycie biopaliw w UE

W 2010 r. całkowite zużycie biopaliw w UE wyniosło blisko 13 mln ton oleju ekwiwalentnego

(toe), tj. 4,27% całkowitej energii w sektorze transportu.

Ramka 11: Wpływ na różnorodność biologiczną na świecie

Plantacje palm olejowych w Azji Południowo-Wschodniej są często wymieniane jako

decydujący czynnik prowadzący do utraty lasów i różnorodności biologicznej. Szacuje się,

że 27% koncesji na uprawy palmy olejowej w Malezji dotyczy dotychczasowych obszarów

torfowisk i lasów deszczowych, natomiast 56% koncesji w Indonezji wydano kosztem

nizinnych wiecznie zielonych lasów tropikalnych o bardzo bogatej różnorodności

biologicznej (Campbell and Doswald, 2009 r.). W Brazylii produkcja bioetanolu jest jednym z

głównych czynników gospodarczych napędzających ekspansję uprawy trzciny cukrowej,

która pochłania terytorium brazylijskiego Cerrado – sawanny charakteryzującej się

największą różnorodnością biologiczną na świecie.


16

Zapotrzebowanie na uprawy roślin spożywczych i pasz do produkcji konwencjonalnych biopaliw

wykorzystywanych w UE będzie wymagało znacznych dodatkowych powierzchni użytków rolnych.

Główne obawy związane ze stosowaniem biopaliw dotyczą przekształcania naturalnych lub

półnaturalnych ekosystemów w celu uprawy roślin stanowiących surowce do produkcji biopaliw

(bezpośrednia zmiana użytkowania gruntów) lub w celu prowadzenia innych upraw, które zostały

wyparte przez surowce do produkcji biopaliw (pośrednia zmiana użytkowania gruntów). Dodatkowe

grunty można uzyskać poprzez przekształcenie obszarów półnaturalnych, z dotychczas

uprawianych użytków rolnych (poprzez wyparcie istniejących form produkcji) lub poprzez

wykorzystanie gruntów gorszej klasy lub terenów zdegradowanych.

Według niektórych danych do 2020 r. przewiduje się w UE utratę 3-8% półnaturalnych zbiorowisk

roślinnych w porównaniu z rokiem 2000 w wyniku wypierania użytków zielonych i upraw

(Hellmann & Verburg, 2010 r.). Uważa się jednak, że połowa produkcji biopaliw będzie miała miejsce

poza UE. W skali globalnej przekształcanie gruntów naturalnych i półnaturalnych na potrzeby

rolnictwa nadal stanowi jedną z największych presji wywieranych na różnorodność biologiczną na

całym świecie i zjawisko to stale się rozszerza – szacuje się, że unijny cel w zakresie zużycia biopaliw

może spowodować zwiększenie obszaru gruntów uprawnych na świecie o 1,73-1,87 mln ha (Laborde,

2011 r.). Dane te różnią się w zależności od zastosowanych modeli, w szczególności w odniesieniu do

wykorzystania produktów ubocznych powstających przy produkcji biopaliw7 oraz uzyskiwanych

plonów. Jedno jest jednak pewne – pośrednie zmiany użytkowania gruntów spowodowane

zapotrzebowaniem na biopaliwa w UE stanowią rzeczywisty i widoczny problem mający negatywny

wpływ na różnorodność biologiczną na świecie, ceny żywności, dostęp do gruntów, a także inne

aspekty społeczne i środowiskowe.

W porównaniu z uprawami rolnymi surowce do produkcji zaawansowanych biopaliw, takie jak

uprawy wierzby tworzące zagajniki o krótkiej rotacji lub miskant, mogą mieć korzystny wpływ na

różnorodność biologiczną. Jest jednak jeszcze zbyt wcześnie, aby oceniać ogólny wpływ, jaki na

różnorodność biologiczną może wywierać prowadzona na skalę komercyjną uprawa surowców do

produkcji zaawansowanych biopaliw, ponieważ wiele będzie zależało od tego, które siedliska zostaną

zastąpione, a także od procesu zarządzania uprawami, ich skali i rozmieszczenia. Ponadto w

badaniach dotyczących wpływu na różnorodność biologiczną nie przeprowadzono jeszcze analizy

łącznego wpływu związanego ze znacznym rozwojem i regionalną koncentracją monokultur roślin

energetycznych, które to działania będą niezbędne do zapewnienia dostaw do dużych elektrowni.

4.1.5 Polityka na rzecz bardziej zrównoważonych biopaliw

Unijne kryteria zrównoważonego rozwoju dla biopaliw wprowadzono w ramach dyrektywy UE w

sprawie odnawialnych źródeł energii, aby w ten sposób zapobiec przekształcaniu siedlisk o bogatej

różnorodności biologicznej oraz obszarów, na których składowana jest znaczna ilość dwutlenku

węgla, w grunty uprawne pod uprawy surowców do produkcji biopaliw. Chociaż kryteria te pełnią

bardzo ważną rolę jako pierwszy krok w kierunku łagodzenia wpływu przemysłu biopaliw, nie

przyczyniają się one do zmniejszenia zagrożeń związanych z pośrednią zmianą użytkowania

gruntów. Pośrednie oddziaływania, będące wynikiem całego szeregu skutków związanych z

procesem wypierania poszczególnych użytków i upraw, nie podlegają obecnie monitorowaniu, a tym

bardziej nie są regulowane w ramach przewidzianego w dyrektywie systemu kryteriów

zrównoważonego rozwoju, natomiast uznaje się je za istotne zagrożenie. Istnieje

prawdopodobieństwo, że te kryteria zrównoważonego rozwoju nie będą miały żadnego wpływu na

światowe systemy rolne – z uwagi na wypieranie upraw roślin spożywczych i paszowych na obszary

7 Takich jak makuch z produkcji biodiesla i wywar gorzelniany zbożowy suszony z produkcji bioetanolu.


17

mające znaczenie dla różnorodności biologicznej lub składowania dwutlenku węgla – ani na sektor

biopaliw poza Europą, lub wpływ ten będzie bardzo niewielki. W celu zapewnienia skuteczności

polityki niezbędne jest ukierunkowanie działań na szerszy wachlarz towarów rolnych oraz

pokaźniejszą liczbę krajów.

Prostym rozwiązaniem, jeśli nie pod względem politycznym, to pod względem koncepcyjnym,

byłoby stopniowe ograniczanie docelowych ilości konwencjonalnych paliw w UE. Chociaż cele te

przyczyniły się skutecznie do znaczącego zwiększenia produkcji biopaliw pierwszej generacji,

okazały się mało elastyczne w przypadku konieczności reagowania na oparte na dowodach

wyzwania, takie jak pośrednia zmiana użytkowania gruntów i wszystkie konsekwencje tego procesu.

Dlatego też w dłuższej perspektywie czasowej należy je zastąpić celami redukcji emisji przez

dostawców paliw, jak również coraz surowszymi standardami dotyczącymi emisji CO2 z pojazdów.


18

5 ZASOBY GENETYCZNE ROŚLIN I OWADY ZAPYLAJĄCE

Owady zapylające – zarówno pszczoły miodne, jak i dzikie zapylacze – oraz zasoby genetyczne roślin

dla wyżywienia i rolnictwa to dwie główne części składowe różnorodności biologicznej, które

stanowią podstawę zrównoważonego rolnictwa. Jak opisano poniżej, oba te elementy są z wielu

powodów zagrożone w Europie.

5.1 ZASOBY GENETYCZNE ROŚLIN DLA WYŻYWIENIA I ROLNICTWA W EUROPIE

5.1.1 Znaczenie zasobów genetycznych roślin

Różnorodność genetyczna wśród roślin uprawnych i spokrewnionych gatunków odgrywa istotną rolę

w zapewnieniu zdolności rolnictwa do przystosowania się do zmiany klimatu, wytworzenia

odporności na nowe szkodniki i patogeny oraz dostarczania wysokoplennych odmian w różnych

warunkach. Nieustanna erozja lub zanik różnorodności genetycznej roślin ograniczają jednak

możliwości hodowli roślin, jak również możliwości przyszłych pokoleń do stosowania różnorodnych

upraw, do przystosowania się do zmiany klimatu i zapewnienia dla wszystkich wystarczającej ilości

żywności o odpowiedniej wartości odżywczej. FAO ostrzega, że światowe bezpieczeństwo

żywnościowe jest zagrożone, ponieważ nie potrafimy zapewnić ochrony różnorodności genetycznej

upraw i spokrewnionych z nimi gatunków dzikich, i szacuje, że od 1900 r. doszło do utraty trzech

czwartych różnorodności upraw na świecie (FAO, 2010 r.).

Zasoby genetyczne roślin dla wyżywienia i rolnictwa obejmują szeroki wachlarz różnych upraw i

dzikich roślin, w tym nowe kultywary, linie hodowlane i zasoby genetyczne, stare kultywary,

ekotypy, populacje miejscowe i dzikie gatunki pokrewne roślinom uprawnym, jak również populacje

chwastów towarzyszących roślinom uprawnym i prymitywne odmiany upraw.

5.1.2 Ochrona i wykorzystanie zasobów genetycznych roślin

Istotne jest, aby w ramach polityki na szczeblu Unii i państw członkowskich uznano obecne

zagrożenia dla europejskich zasobów genetycznych roślin dla wyżywienia i rolnictwa oraz znaczący

wkład polityki w stawianie czoła wyzwaniom związanym ze zrównoważoną intensyfikacją produkcji

żywności. Różnorodność zasobów genetycznych roślin należy uznać za konieczność, natomiast

kwestii zapewnienia ochrony tych zasobów należy nadać wyższy priorytet. Chociaż w Europie

funkcjonuje około 500 banków genów, które przechowują dwa miliony obiektów ex situ8, nie

zapewniają one skutecznej ochrony różnorodności w zakresie wymaganym przez współczesnych

hodowców roślin, co najmniej 11,5% europejskich dzikich gatunków spokrewnionych z uprawami jest

zagrożone (Bilz et al., 2011 r.), brakuje szacunków odnośnie do odsetka tradycyjnych miejscowych

populacji roślin rolniczych9 podlegających ochronie, a ponadto w Europie brakuje odpowiedniej

ochrony in situ10 lub ochrony w gospodarstwie różnorodności biologicznej związanej z uprawami

(Maxted et al., 2012 r.). Stąd potrzeba podjęcia działań politycznych mających na celu wspieranie

zwiększonej ochrony i większego wykorzystania tych zasobów.

8 Ochrona ex situ oznacza ochronę elementów różnorodności biologicznej poza ich naturalnymi siedliskami,

przykładowo w bankach genów lub ogrodach botanicznych.

9 Populacje miejscowe to unikalne odmiany upraw, które przystosowały się do lokalnych warunków w procesie

selekcji przez rolników.

10 Ochrona in situ oznacza ochronę ekosystemów i siedlisk przyrodniczych oraz utrzymanie i przywracanie

zdolnych do życia populacji gatunków w ich naturalnym środowisku, a w przypadku gatunków udomowionych

lub uprawianych – w środowisku, w którym wykształciły one swoje cechy charakterystyczne.


19

Drugi globalny plan działań ustanowiony w Międzynarodowym traktacie o zasobach genetycznych

roślin dla wyżywienia i rolnictwa określa uzgodnione priorytetowe plany i działania na rzecz ochrony

różnorodności zasobów genetycznych oraz zapewnienia zrównoważonego procesu tworzenia

ulepszonych odmian w ramach hodowli roślin. Obecne wyzwania związane z ochroną i

wykorzystaniem zasobów genetycznych roślin oraz potrzeby przyszłych pokoleń wymagają

zintegrowanego, wieloaspektowego podejścia, którego podstawę stanowią inicjatywy wszystkich

zainteresowanych podmiotów oraz ściślejsza współpraca i wzajemna wymiana wiedzy i

doświadczeń.

5.2 PSZCZOŁY MIODNE, OWADY ZAPYLAJĄCE I ZAPYLANIE W EUROPIE

5.2.1 Znaczenie owadów zapylających

Owady zapylające odpowiadają za reprodukcję i zawiązywanie owoców u wielu uprawianych i dziko

występujących roślin poprzez przenoszenie pyłków z jednego kwiatu na inny, zapewniając w ten

sposób plony oraz transfer genów w ramach populacji i między populacjami gatunków roślin, co z

kolei pozwala na zachowanie różnorodności genetycznej. W Europie proces zapylania przez owady w

celu zawiązania owoców i nasion dotyczy bezpośrednio ponad 150 gatunków roślin uprawnych i

80% występujących w Europie dzikich gatunków roślin, w tym różnorodnych owoców i warzyw,

upraw przemysłowych, nasion i orzechów, ziół i upraw paszowych. Dla większości upraw

owadopylnych głównymi zapylaczami są pszczoły, w tym udomowione pszczoły miodne, oraz dzikie

gatunki, takie jak pszczoły bezżądłowe, trzmiele i pszczoły samotnice.

Już od kilku dziesięcioleci obserwuje się na całym świecie nietypowy spadek liczebności zarówno

pszczół miodnych, jak i pszczół dzikich. Istnieją dowody naukowe potwierdzające, że utrata

zapylaczy w Europie niesie ze sobą skutki gospodarcze (odnośnie do produkcji żywności) i

środowiskowe (odnośnie do dzikich gatunków roślin). Ponadto my również jesteśmy w znacznym

stopniu uzależnieni od pszczół miodnych i dzikich zapylaczy, które zapewniają nam żywność

zróżnicowaną i zbilansowaną pod względem wartości odżywczych, co oznacza, że spadek liczby tych

owadów może w przyszłości prowadzić u ludzi do zaburzeń i niedoborów żywieniowych.

5.2.2 Czynniki mające wpływ na populacje pszczół/owadów zapylających w UE

Jak wynika z dotychczasowej wiedzy, spadek liczebności tych owadów jest spowodowany wieloma

czynnikami, a częstotliwość, stopień i szybkość wymierania rodzin pszczelich różni się w zależności

od warunków. Kluczowe czynniki przyczyniające się do spadku liczby rodzin pszczelich, określone

w oparciu o istotne dowody naukowe, obejmują: szkodniki i patogeny, w szczególności gatunek

Varroa destructor (który w połączeniu z chorobami jest głównym sprawcą wymierania w Europie

rodzin pszczelich w okresie zimowym); działalność rolniczą, w tym stosowanie pestycydów,

zwiększone rozdrobnienie i utratę siedlisk, obniżoną jakość pyłków oraz brak źródła pokarmu i jego

niedostateczną różnorodność i jakość w wyniku intensyfikacji wykorzystania użytków zielonych i

gruntów rolnych, jak również nieodpowiednie praktyki pszczelarskie, w tym brak różnorodności

genetycznej pszczół miodnych (AFSSA, 2008 r., Parlament Europejski, 2011 r.). Przyczyny spadku

liczebności dziko żyjących pszczół nie są tak wnikliwie badane, lecz można się spodziewać, że będą

podobne.

Wiele z tych czynników jest powiązanych lub oddziałuje ze sobą, co jeszcze bardziej utrudnia

zrozumienie dokładnych przyczyn spadku liczebności populacji pszczół. Przykładowo dane

dotyczące stosowania pestycydów z grupy neonikotynoidów pokazują, że produkty te same w sobie

niekoniecznie mają istotne oddziaływanie, lecz prowadzą do zmniejszenia odporności na szkodniki,

co sprawia, że oba te czynniki w połączeniu stanowią poważne zagrożenie dla pszczół (np. Alaux et


20

al., 2010 r.). Skutki tych wzajemnych oddziaływań mogą być niemal tak istotne jak skutki

poszczególnych czynników sprawczych.

Zapewnienie monitorowania i sprawozdań, a także znajdowanie przyczyn i rozwiązań jest trudnym

zadaniem, ponieważ sektor pszczelarski jest bardzo rozdrobniony, a większość pszczelarzy stanowią

amatorzy. W większości państw członkowskich wprowadza się jednak obecnie systemy

monitorowania, jak również przygotowywane są istotne nowe programy badawcze.

5.2.3 Działania niezbędne w celu odwrócenia procesu spadku liczebności owadów

zapylających w Europie

Przyczyną spadku liczebności pszczół miodnych są liczne, wzajemnie na siebie oddziałujące czynniki,

co oznacza, że niezbędny jest szeroki wachlarz środków wymagających wspólnych działań ze strony

organów publicznych, pszczelarzy, rolników, przemysłu farmaceutycznego i naukowców. Podczas

gdy uznaje się konieczność podjęcia działań w odniesieniu do wielu czynników, można wyróżnić

dwa konkretne działania: (1) lokalną hodowlę w celu uzyskania pszczół odpornych na Varroa, co jest

niezbędne ze względu na obecne nieskuteczne metody kontroli zachorowań na warrozę w wyniku

odporności szkodników i znacznych kosztów tych metod, (2) zwiększenie w krajobrazach rolniczych

zasobów kwiatowych dla owadów zapylających. Zasoby pyłków i nektaru w krajobrazach rolniczych

uległy istotnemu zmniejszeniu, co jest głównym czynnikiem odpowiedzialnym za ograniczenie

populacji dzikich zapylaczy. Środki rolnośrodowiskowe mogłyby stanowić zachętę dla rolników do

zwiększenia ochrony działek stanowiących siedliska półnaturalne na użytkach rolnych oraz do

tworzenia na większą skalę pasów śródpolnych obfitujących w kwiaty, co byłoby z pożytkiem dla

pszczół.

Ramka 12: Znaczenie owadów zapylających dla gospodarki

Według obliczeń owady zapylające mają wpływ na wielkość plonów w przypadku 35%

produkcji żywności w Europie (wg wagi), a wartość ekonomiczną produkcji żywności z

upraw owadopylnych szacuje się na 15 mld EUR rocznie (Parlament Europejski, 2011 r.).


21

6 ZALECENIA

Powiązane ze sobą wyzwania w postaci zmiany klimatu i utraty różnorodności biologicznej

oznaczają, że jeśli produkcja rolna ma ulec zwiększeniu w drodze intensyfikacji, to należy to osiągnąć

w sposób zrównoważony, przy uwzględnieniu potrzeb w zakresie klimatu i różnorodności

biologicznej w UE i pozostałych częściach świata. Pojęcie „zrównoważona intensyfikacja”

wprowadzono w celu opisania tego podwójnego wyzwania, jakim jest zwiększenie wydajności

gruntów rolnych w celu zwiększenia produkcji żywności oraz ilości usług ekosystemowych w obliczu

zmieniającego się klimatu. W europejskich systemach rolnych wymagane są istotne zmiany w celu

ograniczenia obecnego deficytu ochrony środowiska, jak również stawienia czoła nowym

problemom związanym m.in. ze zmianą klimatu. Konieczne są również zmiany w strukturze

konsumpcji (zwłaszcza zmniejszenie spożycia mięsa) oraz podejmowane z czasem większe wysiłki na

rzecz ograniczenia marnotrawienia żywności. Polityki unijne, w tym WPR i europejskie partnerstwo

innowacyjne na rzecz wydajnego i zrównoważonego rolnictwa, odgrywają kluczowe role w

zwiększaniu zakresu, tempa i skuteczności wprowadzanych działań. Działania takie powinny

obejmować zachęty do prowadzenia gospodarstwa rolnego w sposób zapewniający odporność na

zmianę klimatu i sprzyjający różnorodności biologicznej, skuteczne wykorzystanie instrumentów

polityki, w tym uregulowań mających na celu unikanie praktyk niezgodnych z zasadą

zrównoważonego rozwoju i ochronę ważnych ekosystemów i ich różnorodności biologicznej, jak

również zapewnienie środków finansowych na stymulowanie badań i wykorzystania

innowacyjnych możliwości gospodarowania.

Poniżej zamieszczono zalecane priorytetowe możliwości zwiększenia w zrównoważony sposób

wydajności rolnictwa, przy jednoczesnym wsparciu kluczowych działań, których celem jest

ułatwienie ochrony różnorodności biologicznej oraz przystosowania się do związanej z rolnictwem

zmiany klimatu i jej łagodzenia. Możliwości te opracowano na podstawie przeglądu skutków

wzajemnych powiązań między zmianą klimatu a rolnictwem oraz między rolnictwem a

różnorodnością biologiczną, a ponadto uwzględniono w nich potencjał wykorzystania szeregu

innowacyjnych możliwości zwiększenia w zrównoważony sposób wydajności rolnictwa.

Możliwości związane z odpowiednimi zachętami do prowadzenia gospodarstwa rolnego w

sposób zapewniający odporność na zmianę klimatu i sprzyjający różnorodności

biologicznej

Wspieranie działań, które są korzystne z punktu widzenia łagodzenia zmiany klimatu i przystosowywania się do

niej oraz umożliwiają uniknięcie znaczących zniszczeń różnorodności biologicznej, jak również są korzystne

ekonomicznie dla rolników w UE

Uwzględnienie wyraźniejszego wymiaru klimatycznego w WPR, zarówno od 2014 r., jak i w

przyszłych rundach, w tym w programach rozwoju obszarów wiejskich. Rolnicy potrzebują

zachęty do określenia i podjęcia odpowiednich działań na rzecz bardziej efektywnego

wykorzystania wody, gleby, energii i zasobów odpadów.

Dobrze zaprojektowane, ukierunkowane i monitorowane programy rolnośrodowiskowe oraz

inne środki zachęcające mogą zapewnić korzyści z punktu widzenia różnorodności

biologicznej i przystosowania się do zmiany klimatu. Przykłady działań obejmują ulepszenie

systemu płodozmianu, zintegrowane zwalczanie chwastów i szkodników, uprawy

współrzędne, lepsze gospodarowanie substancjami odżywczymi, uprawę konserwującą,

nieuprawiane strefy buforowe bogate w kwiaty oraz ograniczenie obsady bydła.

Finansowanie publiczne powinno pomóc w przezwyciężeniu przeszkód uniemożliwiających

rolnikom podjęcie działań, przyczyniając się do wdrażania środków w zakresie łagodzenia zmiany

klimatu i przystosowywania się do niej, w razie potrzeby w drodze niewielkiego wsparcia na

ponoszone z góry koszty inwestycji i koszty rozruchu, w szczególności w sektorze hodowli zwierząt,


22

w ramach którego przysługują nieliczne bezpośrednie korzyści związane z wydajnością. Wiele z tych

niezbędnych działań ma korzystniejsze skutki, jeżeli planuje się je i ukierunkowuje na większą skalę

niż pojedyncze gospodarstwo rolne. W rozporządzeniu w sprawie rozwoju obszarów wiejskich

przewidziano środki wspomagające, które mogą pomóc w stymulowaniu i pokryciu kosztów

koniecznych procesów planowania i ukierunkowania długoterminowych działań w skali krajobrazu

poprzez finansowanie lokalnych partnerstw, ekspertów i usług doradczych.

Zwiększenie ochrony półnaturalnych siedlisk związanych z rolnictwem i umocnienie procesu zarządzania tymi

siedliskami oraz zwiększenie efektywności ekonomicznej tych systemów produkcji rolnej, które zapewniają ich

utrzymanie

W tym przypadku wymagane jest połączenie zwiększonego wsparcia i większych inwestycji

w odniesieniu do tradycyjnych systemów gospodarowania, a jednocześnie opracowanie

nowych podejść i przystosowanie się do zmieniających się warunków

społeczno-gospodarczych.

Wsparcie i doradztwo należy ukierunkować na systemy produkcji rolnej, które zapewniają

utrzymanie i przywracanie siedlisk i gatunków należących do sieci Natura 200011, zarówno

na terenach należących do sieci Natura 2000, jak i poza nią, zwłaszcza jeżeli tereny te stanowią

strefy buforowe terenów Natura 2000 bądź przylegają do nich.

Skuteczne łagodzenie zmiany klimatu i ochrona różnorodności biologicznej będą wymagały

wyłączenia ograniczonej liczby obszarów z wysoce wydajnej produkcji, przykładowo w

związku z ponownym nawadnianiem torfowisk i ekstensyfikacją gospodarki na użytkach

zielonych.

Państwa członkowskie mogą wykorzystać ramy wspólnej polityki rolnej w celu opracowania środków

służących wsparciu rolnictwa o wysokich wartościach przyrodniczych poprzez wspieranie

odpowiedniego gospodarowania cennymi półnaturalnymi siedliskami na użytkach rolnych oraz

poprzez wykorzystanie mniej bezpośrednich środków, które zapewniają wartość dodaną produktom

pochodzącym z rolnictwa o wysokich wartościach przyrodniczych, w celu poprawy

zrównoważonego rozwoju gospodarczego i społecznego, a jednocześnie ograniczenia przypadków

zaniechania działalności rolniczej. Działania mające na celu przywrócenie i odtworzenie

półnaturalnych systemów produkcji rolnej muszą być wspierane środkami polityki, w których uznaje

się zapewniane przez nie istotne usługi ekosystemowe, poprzez wyraźniejsze powiązanie wsparcia

publicznego z zapewnianiem usług ekosystemowych, a także w drodze oceny ekosystemów,

strategicznego wielowymiarowego planowania użytkowania gruntów i zarządzania nimi, systemów

opłat za korzystanie z usług ekosystemowych i skuteczniejszego monitorowania.

2. Możliwości związane z ograniczaniem praktyk niezgodnych z zasadą zrównoważonego

rozwoju w Europie

Zapewnienie zgodności z przepisami dyrektywy azotanowej i innymi przepisami UE dotyczącymi ograniczania

obciążeń dla środowiska

Lepsze zarządzanie cyklem azotu na użytkach rolnych przyniosłoby istotne korzyści dla

różnorodności biologicznej oraz doprowadziłoby do ograniczenia emisji gazów

cieplarnianych i poprawy jakości wody. W tym celu w całej UE niezbędne są bardziej spójne i

11 Natura 2000 to sieć obszarów utworzona w ramach unijnych przepisów dotyczących ochrony środowiska (w tym

dyrektywy ptasiej i siedliskowej), która zapewnia ochronę ważnych siedlisk i gatunków, jak również unijnej sieci obszarów

chronionych.


23

rygorystyczne działania na rzecz zrównoważonego stosowania nawozów12oraz lepszego

zarządzania uprawami i gospodarowania obornikiem; niskobiałkowych pasz zwierzęcych a

także lepszego składowania obornika. W ten sposób można utrzymać wysokość plonów, przy

jednoczesnym ograniczeniu ładunku zanieczyszczeń.

Nacisk na ambitne cele w zakresie ograniczenia stosowania pestycydów oraz pełne wdrożenie zintegrowanego

zwalczania szkodników

Państwa członkowskie nie zdołały dotychczas wyznaczyć ambitnych celów w zakresie

ograniczenia stosowania pestycydów na mocy dyrektywy w sprawie zrównoważonego

stosowania pestycydów. Jednak w oparciu o nową WPR w ramach usług doradztwa

rolniczego istnieje obowiązek zapewnienia rolnikom porady w zakresie zintegrowanego

zwalczania szkodników, które umożliwi odniesienie znacznych korzyści z punktu widzenia

różnorodności biologicznej.

Wykorzystanie stanowiących część WPR wymogów wzajemnej zgodności13w celu zapewnienia ochrony

elementów użytków rolnych, które mają korzystny wpływ na różnorodność biologiczną i przystosowywanie się

do zmiany klimatu, i zarządzania tymi elementami

Dopilnowanie, by państwa członkowskie przyjęły bardziej elastyczne podejście do

określania – w ramach wprowadzonego nową reformą WPR systemu wzajemnej zgodności

– wymogów dotyczących normy dobrej kultury rolnej zgodnej z ochroną środowiska w

celu zwiększenia ochrony trwałych użytków zielonych, stref buforowych wzdłuż cieków

wodnych i elementów krajobrazu rolniczego o znaczeniu ochronnym oraz umocnienia

zarządzania nimi, jak również w celu bardziej efektywnego korzystania z wody i

zwiększenia efektywności stosowania azotu.

3. Wspieranie innowacyjnych możliwości zapewnienia wydajnego rolnictwa odpornego na

zmianę klimatu, które ma korzystny wpływ na różnorodność biologiczną, przy jednoczesnym

zapewnieniu zabezpieczeń środowiskowych w przypadku nowych technologii

Dopilnowanie, by inwestycje w innowacje były ukierunkowane na obszary o największym potencjale i luki w

wiedzy oraz by łączyły w sobie cele dotyczące zwiększenia plonów i zrównoważonego rozwoju

Obecne postępy w zakresie wysokości plonów należy w bardziej skuteczny sposób

zintegrować z innowacyjnymi praktykami umożliwiającymi ograniczenie szkodliwych

skutków dla środowiska związanych z działalnością rolniczą, w której uzyskuje się wysokie

plony. Europejskie partnerstwo innowacyjne na rzecz wydajnego i zrównoważonego

rolnictwa stwarza szansę na uruchomienie i ukierunkowanie większych zasobów na

osiągnięcie tego nadrzędnego celu. Również w badaniach należy skoncentrować się na

bardziej ekstensywnych systemach, w tym w badaniach nad metodami zwiększania

wysokości plonów w systemach rolnictwa ekologicznego.

Rozwój systemów produkcji, które zapewniają największe dodatkowe korzyści z punktu

widzenia produkcji żywności, łagodzenia zmiany klimatu i przystosowywania się do niej,

poprawy w dziedzinie efektywnego gospodarowania zasobami oraz ochrony różnorodności

12 Chodzi tu o stosowanie nawozów, które nie prowadzi do obniżenia plonów, lecz do ograniczenia strat azotu do

poziomu poniżej 50 mg NO3-l-1.

13 Zasada wzajemnej zgodności to zbiór standardów definiujących dobrą praktykę rolniczą i dobrą praktykę

ochrony środowiska na użytkach rolnych w UE.


24

biologicznej, takich jak rolnictwo precyzyjne, użytkowanie ponownie nawodnionych

torfowisk14 oraz niektóre formy agroleśnictwa.

Ukierunkowane tworzenie zielonej infrastruktury w celu przywrócenia powiązań i usług

ekosystemowych w krajobrazach rolniczych.

Zabezpieczenia środowiskowe, badania i ocena możliwego negatywnego wpływu nowych technologii

Istnieją znaczne możliwości produkcji w Europie zaawansowanych biopaliw z odpadów i

resztek, lecz wykorzystanie tych możliwości będzie wymagało nowych ram polityki.

Niezbędne będą odpowiednie zabezpieczenia środowiskowe w celu uniknięcia pośrednich

szkodliwych skutków, takich jak te związane z usuwaniem słomy i innych resztek

pożniwnych niezbędnych do utrzymania węgla w glebie na polach.

Nowe biologicznie nowatorskie uprawy – produkowane z wykorzystaniem modyfikacji

genetycznej i nowych technik hodowli roślin – należy poddać dokładnej ocenie w celu

określenia ich potencjalnego wpływu na środowisko i agronomię. W niedalekiej przyszłości

możliwe będzie wykorzystanie szerokiego wachlarza cech i upraw nowej generacji. Uprawy

te mogą mieć korzystny lub szkodliwy wpływ na różnorodność biologiczną, w zależności od

ich cech i sposobu, w jaki będą zarządzane.

Zapewnienie lepszego wykorzystania i większej ochrony europejskich zasobów genetycznych dla wyżywienia i

rolnictwa

Systematyczne wspieranie różnorodności zasobów genetycznych roślin w ramach każdego

ogniwa cyklu hodowli roślin. W programie „Horyzont 2020” nadanie większego znaczenia

badaniom nad zasobami genetycznymi roślin w celu uzyskania bardziej zróżnicowanej

biologicznie bazy upraw lepiej przystosowanych do zmiany klimatu.

Ustanowienie europejskiej sieci rezerw genetycznych in situ dla dzikich gatunków

pokrewnych roślinom uprawnym oraz wchodzących w skład gospodarstw terenów ochrony

populacji miejscowych, wspieranych w ramach europejskiego planu działania na rzecz

ochrony dzikich gatunków pokrewnych roślinom uprawnym.

Ustanowienie bardziej skoordynowanego Europejskiego Zintegrowanego Systemu Banków

Genów, który zapewni hodowcom upraw szerszą aktualną lub prognozowaną

charakterystykę i ocenę chronionych zasobów genetycznych roślin, jak również większą

dostępność informacji w internecie w związku z lepszą wzajemną współpracą między

bankami genów.

Zapewnienie zwiększonego bezpośredniego wsparcia finansowego na badania nad sposobami wyeliminowania

licznych czynników odpowiedzialnych za straty w populacji pszczół miodnych oraz spadek liczebności dzikich

zapylaczy

Istnieje pilny wymóg zapewnienia środków publicznych, które umożliwią wyeliminowanie

licznych czynników odpowiedzialnych za straty w populacji pszczół miodnych w Europie

oraz utratę populacji dzikich zapylaczy. Chociaż wydaje się, że żaden z pojedynczych

czynników nie jest przyczyną spadku liczebności pszczół, nie powinno to stanowić

uzasadnienia braku jakichkolwiek działań.

Konieczne jest zintegrowane podejście w postaci wspólnych działań organów publicznych,

pszczelarzy, rolników, przemysłu agrochemicznego i naukowców.

Konkretne działania priorytetowe obejmują: zwiększanie wiedzy na temat zagrożeń

związanych ze stosowaniem neonikotynoidów i innych pestycydów o działaniu układowym;

14 Zrównoważona produkcja rolna na ponownie nawodnionym torfowisku.


25

środki służące rozszerzeniu hodowli w celu uzyskania pszczół odpornych na Varroa i

zwiększeniu dostępności lepszych metod leczenia oraz działania prowadzące do zwiększenia

ilości zasobów kwiatowych dla zapylaczy w krajobrazach rolniczych.

4. Możliwości związane z ograniczaniem negatywnego zewnętrznego wpływu europejskiego

rolnictwa i przywozu biopaliw

Spotęgowanie wysiłków UE na rzecz ograniczenia z czasem jej globalnego śladu środowiskowego w odniesieniu

do żywności, pasz i bioenergii, przy jednoczesnym stymulowaniu popytu konsumentów na żywność ekologiczną

UE odgrywa ważną rolę w międzyrządowych inicjatywach na rzecz opracowania

światowych zasad ochrony środowiska i porozumień w sprawie produkcji żywności,

włókien i energii, przy jednoczesnym wspieraniu skutecznych dobrowolnych i prywatnych

systemów i produktów w zakresie certyfikacji środowiskowej.

W odniesieniu do biopaliw wymagane są działania ukierunkowane na pośredni wpływ

zmiany użytkowania gruntów, która wiąże się z produkcją biopaliw, jak również

odpowiednie normy zrównoważonego gospodarowania surowcami. Propagowanie

wykorzystania zaawansowanych biopaliw produkowanych z odpadów i resztek, przy

jednoczesnym zapewnieniu zabezpieczeń środowiskowych w celu uniknięcia szkodliwych

pośrednich skutków, będzie pomocne w przezwyciężaniu negatywnego wpływu

związanego z nadmiernym uzależnieniem UE od konwencjonalnych biopaliw.

Wspieranie wewnętrznej produkcji pasz, przykładowo systemów uprawy roślin

strączkowych niewymagających stosowania dużej ilości pestycydów, w celu uzyskania

korzyści z punktu widzenia różnorodności biologicznej i przystosowywania się do zmiany

klimatu, jak również w celu uniknięcia kosztów środowiskowych związanych z przywozem

pasz.

Należy rozpatrzyć strategie „land sparing” (oddzielenie produkcji rolnej od chronionych

ekosystemów) i „land sharing” (produkcja rolna i ochrona różnorodności na tych samych gruntach)

oraz przeprowadzić dalsze badania w celu lepszego zrozumienia kompromisów między

różnorodnością biologiczną a produkcją rolną zarówno na szczeblu globalnym, jak i unijnym, a także

w celu odpowiedniego dostosowania działań politycznych.


26

7 BIBLIOGRAFIA

Alaux,C., Brunet,J.-L., Dussaubat,C., Mondet,F., Tchamitchan,S., Cousin,M., Brillard,J.,

Baldy,A., Belzunces,L.P. & Le Conte,Y. (2010) Interactions between I microspores and a

neonicotinoid weaken honeybees (Apis mellifera). Environmental Microbiology, No 12, pp774-

782.

Batáry, P, Báldi, A, Kleijn, D and Tscharntke, T (2010) Landscape-moderated biodiversity

effects of agri-environmental management: a meta-analysis. Proceedings of the Royal Society B

Biological Sciences, No 278, (1713) pp1894-1902.

Bilz, M, Kell, S P, Maxted, N and Lansdown, R V (2011) European Red List of Vascular Plants.

IUCN Regional Office for Europe. Publications Office of the European Union, Luxembourg.

Campbell, A and Doswald, N (2009) The impacts of biofuel production on biodiversity: A review of

the current literature. UNEP-WCMC, Cambridge, UK.

EEA (2010) EU 2010 Biodiversity Baseline. EEA Technical Report No 12/2010, European

Environment Agency, Copenhagen.

EEA (2012) Climate change, impacts and vulnerability in Europe 2012. An indicator-based report.

EEA Report No12/2012, European Environment Agency, Copenhagen.

EFSA (2010) EFSA Guidance on the environmental risk assessment of genetically modified

plants. EFSA Journal, No 8, (11) 1879.

European Commission (2009) The role of European agriculture in climate change mitigation.

Commission Staff Working Document, SEC(2009) 1093 final, 23.7.2009b, European

Commission, Brussels.

European Commission (2011) Roadmap to a resource efficient Europe. Communication from the

Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social

Committee and the Committee of the Regions, COM(2011) 571, 20.9.2011a, European


European Commission (2013) The impact of EU consumption on deforestation: Comprehensive

analysis of the impact of EU consumption on deforestation. Study funded by the European

Commission DG ENV and undertaken by VITO, IIASA, HIVA and IUCN NL. Views or

opinions expressed in this report do not necessarily represent those of IIASA or its National

Member Organizations, European Commission DG Environment,

http://ec.europa.eu/environment/forests/impact_deforestation.htm.

European Parliament (2011) Report on honeybee health and the challenges of the beekeeping sector.

Committee on Agriculture and Rural Development Report. Rapporteur: Csaba Sándor

Tabajdi. 2001/2108(INI), European Parliament, Brussels.

FAO (2010) The State of the World's Plant Genetic Resources for Food and Agriculture. Food and

Agriculture Organisation of the United Nations, Rome.

Gardi, C, Jeffery, S and Saltelli, A (2013) An estimate of potential threats levels to soil

biodiversity in EU. Global Change Biology, No 19, (5) pp1538-1548.

Geiger, F, Bengtsson, J, Berendse, F, Weisser, W W, Emmerson, M, Morales, M B, Ceryngier, P,

Liira, J, Tscharntke, T, Winqvist, C, Eggers, S, Bommarco, R, Pärt, T, Bretagnolle, V,

Plantegenest, M, Clement, L W, Dennis, C, Palmer, C, Oñate, J J, Guerrero, I, Hawro, V, Aavik,

T, Thies, C, Flohre, A, Hänke, S, Fischer, C, Goedhart, P W and Inchausti, P (2010b) Persistent

negative effects of pesticides on biodiversity and biological control potential on European

farmland. Basic and Applied Ecology, No 11, (2) pp97-105.

Gobin, A, Campling, P, Janssen, L, Desmet, N, van Delden, H, Hurkens, J, Lavelle, P and

Berman, S (2011) Soil organic matter management across the EU - best practices, constraints and

trade-offs. Final Report for the European Commission, DG Environment. Technical Report -

2011 - 051, European Communities, Luxembourg.

http://ec.europa.eu/environment/forests/impact_deforestation.htm


27

Hampicke, U (2010) Expert Report on the Level of Compensation Payments for the Near-Natural

Exploitation of Agricultural Land in Germany.

Hellmann, F and Verburg, P H (2010) Impact assessment of the European biofuel directive on

land use and biodiversity. Journal of Environmental Management, No 91, (6) pp1389-1396.

Laborde, D (2011) Assessing the Land Use Change Consequences of European Biofuel Policies.

Report for the European Commission, DG Trade, International Food Policy Institute (IFPRI),

Washington DC, USA.

http://www.ifpri.org/sites/default/files/publications/biofuelsreportec2011.pdf.

Maxted,N., Iriondo,J., Dulloo,E. & Lane,A. (2008) Introduction: The integration of PGR

conservation with protected area management. In: Conserving Plant Genetic Diversity in

Protected Areas: Population Management of Crop Wild Relatives (eds J. Iriondo, N. Maxted & E.

Dulloo), pp. 1-22. CABI Publishing, Wallingford, UK.

Maxted, N, Dulloo, M E, Ford-Lloyd, B V, Frese, L, Iriondo, J M and Pinheiro de Carvalho, M

(2012) Agrobiodiversity Conservation: Securing the Diversity of Crop Wild Relatives and Landraces.

CABI Publishing, Wallingford, UK.

Merckx, T, Feber, R E, Riordan, P, Townsend, M C, Bourn, N A D, Parsons, M S and

Macdonald, D W (2009) Optimizing the biodiversity gain from agri-environment schemes.

Agriculture, Ecosystems and Environment, No 130, (3-4) pp177-182.

OECD (2010) Climate Change and Agriculture: impacts, adaptation and mitigation. OECD, Paris.

Oppermann, R, Beaufoy, G and Jones, G (eds) (2012) High Nature Value Farming in Europe. 35

European Countries - Experiences and Perspectives. verlag regionalkultur, Ubstadt-Weiher.

Poláková, J, Tucker, G M, Hart, K, Dwyer, J and Rayment, M (2011) Addressing biodiversity and

habitat preservation through Measures applied under the Common Agricultural Policy. Report

prepared for DG Agriculture and Rural Development, Contract No. 30-CE-0388497/00-44,

Institute for European Environmental Policy, London.

Schils, R, Kuikman, P, Liski, J, Van Oijen, M, Smith, P, Webb, J, Alm, J, Somogyi, Z, Van der

Akker, J, Billett, M, Emmett, B, Evans, C, Lindner, M, Palosuo, T, Bellamy, P, Jandl, R and

Hiederer, R (2008) Review of Existing Information on the Interrelations between Soil and Climate

Change. CLIMSOIL final report. Contract number 070307/2007/486157/SER/B1, European


http://www.ifpri.org/sites/default/files/publications/biofuelsreportec2011.pdf

PE 513.514

CAT BA-03-13-494-PL-N

DOI 10.2861/40593

ISBN 978-92-823-5095-9

Publikacja Dyrekcji ds. Oceny Skutków Regulacji i Europejskiej Wartości Dodanej Dyrekcja Generalna ds. Analiz Parlamentarnych, Parlament Europejski

Science and Technology Powiązania między …...upraw (Europejska Agencja Środowiska, 2012 r.)....

Documents

Transcript of Science and Technology Powiązania między …...upraw (Europejska Agencja Środowiska, 2012 r.)....