ści - dbc.wroc.pl

Wydzia Zarzdzania Politechnika Opolska)
Katarzyna Mazur-Kajta (Katedra Rynku Pracy i Kapitau Ludzkiego
Katarzyna Mazur-Kajta, (Katedra Rynku Pracy i Kapitau Ludzkiego
Radosaw Kossakowski (Instytut Socjologii UMK w Toruniu)
Szczodro i zasuga – rola pienidzy w ksztatowaniu wspólnoty buddyjskiej …………………………………………………………… 105
Honorata Gorgo (Instytut Konfucjusza, Kraków) Droga budowania sukcesu wielkich japoskich korporacji –
zaibatsu i keiretsu …………………………………………………….. 117
AZJATYCKICH
1. Etyka biznesu
W rónych krajach, w mniejszym lub wikszym stopniu, ywe i powielane s nadal mity i stereotypy, i etyka i biznes to oksymoron, czyli sowa, których znaczenia nie s kompatybilne. W ostatnich dwóch dekadach nastpia jednak pewna zmiana percepcji biznesu w stron bardziej pozytywnego jego postrzegania. W wielu prosperujcych przedsibiorstwach, a we wszystkich z listy Fortune 500, zostay wdroone kodeksy etyczne, a w pewnej czci sporód nich take kompleksowe programy etyczne obejmujce m.in. profesjonalnie skonstruowane przy wspóudziale pracowników kodeksy, stanowiska menederów ds. etyki (Business Ethics Officer), szkolenia etyczne i inne elementy infrastruktury etycznej sprzyja- jce realizacji postanowie tych kodeksów.
Gosy krytyczne jednak, dochodzce m.in. ze strony anty- i alter- globalistów, ruchów ekologicznych, mediów, ruchów konsumenckich, próbujce dyscyplinowa sfer biznesu, pojawiaj si nadal15. Jest to zrozumiae, gdy biznes wzbudza emocje, lki, resentymenty, rodzi czasami te patologie. Nieetyczny lobbing i nieuczciwa konkurencja, a take
15 Zob. np. Ogger G., Zera w garniturach, Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoy Biznesu, Kraków 1994; Bakan J., Korporacja. Patologiczna pogo za zyskiem i wadz, Wydawnictwo „Lepszy wiat”, Warszawa 2006; Klein N., Doktryna szoku, Warszawa 2008; take, No Logo, wiat Literacki, Warszawa 2004; Chomsky N., Zysk ponad ludzi. Neoliberalizm a ad globalny, Wydawnictwo Dolnolskie, Wrocaw 2000.
Leszek Karczewski 14
molestowanie i mobbing nie s w przedsibiorstwach rzadkoci, cho patologie wystpuj take i gdzie indziej. W sferze biznesu jest zapewne wiele do zrobienia, przy czym nie jest to tylko kwestia biznesmenów, ale take szeregowych pracowników, zwizków zawodowych, konsumentów, dziaa polityków, mediów, edukacji w tym edukacji etycznej w ogóle, a etyki biznesu w szczególnoci16.
Jeli uznamy i utrwalimy mit o genetycznej nieetycznoci biznesu, i mit o wiecie jako miejscu darwinistycznej walki o byt, to wtedy znacznie trudniej bdzie dokona zmian w kierunku etycznoci gospodarowania. Trudniej bdzie zachci zdoln, a jednoczenie o wysokich standardach. moralnych modzie do wyboru zawodu przedsibiorcy i menedera. Wiksze bdzie te przyzwolenie spoeczne na brak etyki w biznesie, skoro uznamy, i genetycznie, ze swej natury jest on nieetyczny i inny by nie moe. Doprowadzi to moe w konsekwencji do walki ze wiatem biznesu albo do zupenej biernoci i apatii spoecznej. Walka jest ryzykowana, cho czasami prowadzi moe do zmian pozytywnych. Czsto jednake jej negatywne spoeczne skutki s wiksze od uzyskanych efektów, gdy prowadzi do zmarnowania ycia i czasu ludzi – nieodzyskiwanych zasobów. Bierno natomiast i przyzwolenie spoeczne na nieetyczny biznes, na wolno gospodarcz bez odpowiedzialnoci spoecznej i ekologicznej, prowadzi z kolei do traktowania ludzi w sposób instrumentalny, do zagroe spoecznych i ekologicznych.
1.1. Pojcie biznesu
Nie istnieje jednoznaczny sposób ujcia biznesu. Sownikowo „business-like” oznacza dokadny, metodyczny, powany i praktyczny17. Czy zawsze jednak biznes jest wanie taki? Z rónych wzgldów nie zawsze. Nie jest tak jednak dlatego, e ze swej natury, genetycznie biznes nie jest etyczny, lecz dlatego, e ludzie ze swej natury nie s doskonali, a take dlatego, e otoczenie biznesu równie nie jest idealne. W zalenoci od sposobu rozumienia istoty biznesu, w róny sposób podchodzi si do wielu aspektów biznesu i etyki biznesu.
16 W koncepcjach wspóczesnej etyki biznesu 3E – efektywno, ekonomiczno, etyczno – podkrela si take wag edukacji, zob. The Fourth „E” – Education for Effective, Efficient, and Ethical Business [w]: Gasparski W., Ryan L.V. (editors), Human Action in Business, Vol. 5, Transaction Publishers, New Brunswick (U.S.A.) and London (U.K.) 1996, s. 437-511. 17 Zob. Stanisawski J., Bilip K., Chociowska Z., Sownik wyrazów obcych, PWN, Warszawa 1971, s. 92.
Kulturowe uwarunkowania etyki biznesu… 15
Tomasz Bata (czyt. Batja) (1876-1932) ju na pocztku XX stulecia, wyprzedzajc o kilkadziesit lat idee spoecznej odpowiedzialnoci firm, sformuowa w swym moralnym testamencie filozofi przedsibiorstwa nastpujco: „[…] Nasza organizacja nie zostaa zbudowana jedynie z myl o zapewnieniu zysku jego zaoycielom […]. Naszym gbokim pragnieniem byo zaoferowa stale rosncej liczbie ludzi udziau w korzyciach, jakie niesie przedsibiorstwo nam, a take naszym pracownikom i klientom”18. Zaoy on swoj firm, a na pocztku by to may zakad szewski, w Zlinie na Morawach pod koniec XIX w. W cigu trzydziestu lat rozwino si ono w przedsibiorstwo zatrudniajce kilkadziesit tysicy osób. W firmie tej system motywacyjny mia na celu wyzwolenie kreatywnoci i odpowiedzialnoci pracowników. Zapewniano pracownikom mieszkania, organizo- wano sklepy przyfabryczne i stoówki, opiek zdrowotn i szkolnictwo przyzakadowe. Bata sdzi, e „Celem ycia jest suy jak najlepiej innym na miar wrodzonych zdolnoci i siy. Jeeli zechcecie goni tylko za pienidzmi, nigdy ich nie osigniecie, jeeli bdziecie suy – nie unikniecie ich”19. Taki sposób prowadzenia i rozumienia biznesu by w powszechnym mniemaniu jeszcze dwadziecia lat temu nazbyt ideali- styczny. Dzisiaj nastpuje jakby powrót do takiego postrzegania biznesu, jego funkcji i celów, i oczekuje si, e jego standardy bd coraz wysze.
Okrelenie biznesu jest uwarunkowane kulturowo. W jednej i tej samej kulturze moe funkcjonowa i rywalizowa ze sob kilka okrele, czsto jedno z nich staje si okreleniem dominujcym. Takim stao si np. z ujciem M. Friedmana, amerykaskiego noblisty z dziedziny ekonomii w 1976 r., wedug którego spoeczna odpowiedzialno biznesu ogranicza si ma jedynie do generowania zysków dla wacicieli20. W odczuciu wielu wiatowych teoretyków to okrelenie biznesu, które na cae dziesiciolecia zdominowao postrzeganie roli biznesu nie tylko w Ameryce, ale równie w innych krajach wzorujcych si na Stanach Zjednoczonych, jest obecnie – w okresie wzrastajcej kulturotwórczej roli biznesu, globalizacji, zagroe ekologicznych i spoecznych – zdecydowanie niewystarczajce.
Mniej znane i mniej wpywowe, ale za to bardziej holistyczne ujcie biznesu naley do K. Bouldinga, nestora amerykaskich ekonomistów, wedug którego celem biznesu jest swobodna wymiana dóbr i usug, a dziki temu rozwój spoeczestwa21. Wród trzech rodzajów instytucji spoecznych 18 Cyt. za: Bombaa B., Zintegrowana przewaga konkurencyjna w perspektywie personalistycznej: studium przypadku, „Prakseologia” 140/2000, s. 101. 19 Tame, s. 101. 20 Zob. Friedman M., Spoeczn powinnoci biznesu jest pomnaanie zysków [w]: Ryan L.V., Sójka J. (red.), Etyka biznesu. Z klasyki wspóczesnej myli amerykaskiej, „W drodze”, Pozna 1997, s. 49 - 59. 21 Zob. Boulding K., Ponad ekonomi, PIW, Warszawa 1988.
– wymiany, przymusu i integracji – uczony szczególn rol nadaje tym pierwszym, które, jego zdaniem, jako jedyne s zdolne do tworzenia dobrobytu materialnego, a dobrobyt waciwy jest jedynie spoeczestwom biznesu, czyli tym, w których priorytetow rol odgrywaj instytucje biznesowe. Instytucje te musz by jednak legitymizowane spoecznie, a wic odpowiedzialne, aby mogy by wspierane przez instytucje integracji i przymusu. Równie szerzej widzieli cele biznesu inni amerykascy naukowcy jak np. French, Evan, czy Freeman, którzy przekonywali, i firmy mona traktowa jako podmioty moralne22, a ich celem jest koordynowanie ywotnych interesów wszystkich zwizanych z ni osób – stakeholderów (interesariuszy), a adna z nich nie powinna by wykorzystywana jako rodek do celu23.
W tym duchu, duchu zrównowaonego rozwoju, swoistej zintegrowanej racjonalnoci promowanej we wspóczesnej etyce biznesu pod hasem 3E24 dziaa i prowadzi swój biznes np. Tom Chappel – przedsibiorca i prezes oraz wspózaoyciel amerykaskiej firmy Tom’s of Maine25, nagrodzonej wieloma prestiowymi nagrodami. Okreli on misj swojego przedsibiorstwa jako osiganie sukcesu finansowego, przy jednoczesnym zachowaniu troski o naturalne rodowisko i poczuwaniu si do odpowiedzialnoci przed spoeczestwem26. Podobnym wzorem suy moe take brazylijska firma SEMCO z Sao Paolo, jedno z najbardziej niezwykych przedsibiorstw na wiecie, do którego wzorców sigaj obecnie najbardziej renomowane firmy, nawet japoskie27.
A jakie jest postrzeganie biznesu i jego roli w Azji np. w Japonii? Jako przykad poda mona K. Matsushit, wybitnego przedsibiorc i filantropa, zaoyciela firmy Matsushita Electric (Panasonic) w 1918 r. Wierzy on i znajdowao to pokrycie w jego dziaaniach, i, „Misja producenta polega na pokonaniu biedy, uwalnianiu spoeczestwa jako
22 Zob. French P.A., Spóki jako podmioty moralne, [w]: Ryan L.V., Sójka J. (red.), op. cit., s. 71-92. 23 Zob. Evan W.M., Freeman E.R., Spóki i osoby ywotnie zainteresowane. Kapitalizm kantowski [w]: (red.), Etyka biznesu, Wydawnictwo „W drodze”, Pozna 1997, s. 185-198. 24 Zob. Gacparski W., Normy etyczne a normy sprawnociowe w zarzdzaniu [w]: Gasparski W., Strzaecka-Lewicka A., Miller D. (red.), Etyka biznesu, gospodarki i zarzdzania, WSHE w odzi, ód 1999, s. 20. 25 Zob. www.tomsofmine.com. 26 Zob. Chappell T., Dusza biznesu. O umiejtnoci czenia korzyci wasnej z dobrem ogólnym, Studio Emka, Warszawa 1998, s. 70, 320. 27 Zob. Semler R., Na przekór stereotypom, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 1998.
caoci od biedy i zapewnienie mu dobrobytu”28. Aby to osign, producent powinien czyni wszystkie wyroby tak atwo dostpnymi i tanimi jak woda. Matsushita czu si odpowiedzialny take za zatrudnionych u siebie pracowników i nawet w okresie kryzysów nie ucieka si, jak jest to w zwyczaju wielu firm, do derekrutacji jako najprostszego sposobu ogra- niczania kosztów. W razie koniecznoci przesuwa pracowników produk- cyjnych do dziau sprzeday, a gdy upynniono zapasy, wracali oni na swoje stanowiska. Tym sposobem zjednywa sobie ich dozgonn lojalno, zaufanie i wierno, i nie by take zmuszony do ponoszenia kosztów rekrutacji, szkolenia i adaptacji nowych pracowników. Jako szef dba o wysokie morale podwadnych, czemu suyy jego osobisty przykad pracowitoci i skromnoci, oparta na ogólnoludzkich wartociach wizja i misja firmy, biuletyn informacyjny organizacji, imprezy sportowe i inne dziaania integrujce pracowników, dziki którym czuli si oni wspó- odpowiedzialni za firm. Matsushita utworzy fundacj wspierajc nau- kowców, a take Instytut Matsushity, organizacj poytku publicznego, której celem jest studiowanie i okrelanie kierunków rozwoju kraju Kwit- ncej Wini w XXI wieku.
Wedug A. Mority, zaoyciela i pierwszego prezesa Sony, najwaniejszy cel menederów zachodnich to zyski i dochody dla akcjonariuszy. Wykorzystuj oni fabryk i ludzi jako narzdzie zysku, a rada nadzorcza reprezentujca akcjonariuszy zwalnia prezesa, który nie potrafi im zapewni stosownych zysków. Wynagrodzenia menederów zale ponadto od biecych wyników finansowych firmy, co jest dla firmy szkodliwe, poniewa system ten nie zachca, zdaniem A. Mority, do inwestowania w przyszo – inwestycje bowiem zmniejszaj zarobki i przynosz korzyci dopiero w przyszoci (menederowie zachodni nie czuj si zwizani z firm). Cel menederów japoskich natomiast to suenie klientom, utrzymanie zatrudnienia i poprawa warunków ycia pracowników – w tym celu firma musi osiga zysk, ale jego osignicie nie jest na pierwszym planie29 [tab.1].
Japoscy przedsibiorcy i Japoczycy jako naród, z ich skromnoci i oszczdnoci, byli wzorem do naladowania dla Kim Woo-Choonga, twórcy firmy Daewoo (Wielki Wszechwiat)30. Przestrzega on swoich rodaków przed modelem spoeczestwa konsumpcyjnego i podziwia prezesów wielkich japoskich korporacji np. Toshiby za to, i s skromni, 28 Bombaa B., Zintegrowana przewaga konkurencyjna w perspektywie aksjolo- gicznej: studium przypadku, „Prakseologia” 140/2000, s. 103. 29 Zob. Morita A., Reingold E., Shimomura M., Made in Japan. Akio Morita i Sony, WNT, Warszawa. 1996. 30 Zob. Kim Woo-Choong Koreaski Tygrys. Moja droga do sukcesu, KiW, Warszawa 1995, s. 212.
nie obnosz si z oznakami statusu wadzy i nie funduj sobie luksusowych apartamentów, jak to ma miejsce w rónych krajach wiata. W jego ujciu naley pracowa z myl o przyszych pokoleniach, dla wspólnego dobra, gdy taka motywacja daje wewntrzn satysfakcj i trwae zadowolenie z caoci ycia.
Tabela 1. Porównanie menederów japoskich i zachodnich
Menederowie japoscy Menederowie zachodni
Cel menederów to utrzymanie zatrudnienia i poprawa warunków pracy zatrudnionych – w tym celu firma generuje zysk, ale nie jest on na pierwszym planie.
Najwaniejszy ich cel – wysokie zarobki kierownictwa oraz zysk i dochody dla akcjonariuszy. Aby to osign, wykorzystuje si wyposaenia i ludzi jako narzdzi zysku.
Dziaania dugodystansowe, denie do wyników finansowych w duszej perspektywie.
Brak cierpliwoci, dziaania krótkodystansowe, denie do szybkich zysków.
Praca jest metod samodoskonalenia i ródem rozwoju duchowego.
Praca nie stanowi w zaoeniu samorealizacji duchowej.
Identyfikacja z firm. Brak trwaego zwizania z firm.
Angaowanie wszystkich pracowników w sub przedsibiorstwa.
Zarzdzanie w praktyce, wbrew nowszym teoriom, to nadal przenoszenie pomysów z gów szefów do rk pracowników.
Konsekwencje bdów w zarzdzaniu ponosz menederowie – s te zwykle „spaleni” na rynku menederów.
Konsekwencje ponosz szeregowi pracownicy (redukcja), menederowie lduj bezpiecznie dziki „zotym spadochronom” i czsto znajduj lepiej patn prac u konkurenta.
Uprawnienia decyzyjne pracowników s stosunkowo due.
Uprawnienia decyzyjne pracowników s niewielkie.
Nie rekrutuje si pracowników z innych przedsibiorstw, gdy moe to poderwa lojalno wasnych pracowników.
„owcy gów” podkupuj dobrych pracowników i uawiaj ich transfer do firm oferujcych wysze pace.
Nie istnieje cisa hierarchia – nie ma oddzielnej jadalni dla kierownictwa ani rezerwowanych miejsc na parkingach.
cisa hierarchia, obnoszenie si z oznakami statusu wadzy np. oddzielna winda dla prezesa.
ródo: oprac. na podstawie Morita A., Made in Japan, WNT, Warszawa, 1996.
Waciwie naley take wykorzystywa czas, a pienidze inwestowa w przyszo, pomaga innym (fundacje, stypendia, pomoc biednym) oraz polepsza warunki pracy swoich pracowników – od pocztku swego istnienia firma zapewniaa godziwe warunki pracy i budowaa dla pracowni- ków mieszkania i stoówki31. Dziki klimatowi wzajemnego zaufania pracownicy powinni si czu wspówacicielami przedsibiorstwa32.
Jak wida w Japonii jako kraju „wspólnotowym” przewaaj koncepcje, w których podkrela si spoeczn funkcj biznesu, jego spoeczn odpowiedzialno. Podobnie, cho moe nie w takim stopniu jak w Japonii, moe by postrzegana rola biznesu w innych krajach azjatyckich o wysokim stopniu wspólnotowoci.
1.2. Geneza etyki biznesu
Wedug stanowiska skrajnie sceptycznego (np. A. Etchegoyena33) etyka biznesu powstaa z inspiracji rodowisk biznesu po to, by zakamuflowa nieetyczno biznesu. Sabo czy te zagroenie tego stanowiska polega na tym, i moe ono utrwala stereotyp postrzegania rzeczywistoci jako dungli, a biznesu jako swoistej gry czy hazardu i zniechca do rozwoju spoecznego dialogu na temat etycznego wymiaru gospodarowania. Drugie natomiast ujcie – ujcie pragmatyczne – w duym stopniu zwizane jest z nowymi nurtami w teoriach zarzdzania34, public relations, w marketingu, i tumaczy zainteresowanie firm etyk opacalnoci dobrze postrzeganego biznesu. W innym jeszcze ujciu etyka biznesu jest odpowiedzi na globalizacj gospodarki w sytuacji, gdy pastwa coraz gorzej radz sobie z rozwizywaniem problemów spoecznych, podpierajc si ideologi „im mniej pastwa w pastwie, tym lepiej”. Etyka biznesu jest zatem prób wypenienia tej próni.
Za pocztek zainteresowania etyk gospodarcz przyjmuje si umownie ogoszenie 1891 r. encykliki Leona XIII Rerum Novarum (Rzeczy Nowe), powiconej kwestii robotniczej. Rozkwit etyki biznesu przypada jednak dopiero na drug poow dwudziestego wieku. Rozwój ruchów kontrkulturowych, konsumenckich i ekologicznych w Stanach Zjedno- czonych i Europie Zachodniej w turbulentnych latach szedziesitych wzmóg zainteresowanie refleksj etyczn. Nie nastpi wtedy jednak
31 Zob. Kim Woo-Choong, op. cit., s. 153, 157, 212. 32 Tame, s. 202. 33 Zob. Filek J., Wprowadzenie do etyki biznesu, Akademia Ekonomiczna, Kraków 2001, s. 10 - 11. 34 Zob. Griffin R., Podstawy zarzdzania organizacjami, PWN, Warszawa 2002, s. 91- 96, 135 - 161.
gremialny odwrót od patologii w sferze polityki, biznesu i prawa, i trendu spadkowego ogólnego spoecznego zaufania. Liczne dyskusje nad odpowiedzialnoci spoeczn sfery biznesu znalazy jednak swój wyraz m.in. w Manifecie z Davos w 1973 r., a take w licznych konferencjach naukowych z udziaem teoretyków i praktyków ycia gospodarczego. W latach osiemdziesitych nastpi w Stanach Zjednoczonych bujny rozwój etyki biznesu jako dyscypliny naukowej w ramach teorii zarzdzania, czemu sprzyjaa spoeczna debata na temat pogorszenia si konkurencyjnoci firm. Uznano, i do osabienia kapitau ludzkiego przyczyniaj si braki w etycznym wyksztaceniu absolwentów zwaszcza szkó biznesu. Od tego czasu korporacje zaczy powszechnie stosowa róne elementy etyki np. wprowadzajc kodeksy etyczne. Ich ladem posza take pod koniec lat osiemdziesitych Europa Zachodnia, a firmy w krajach Europy rodkowo- Wschodniej i w krajach Dalekiego Wschodu od poowy lat dziewi- dziesitych.
1.3. Czym jest etyka biznesu?
Istnieje do powszechna zgoda co do tego, i „Etyka biznesu jest dziedzin sytuujc si na pograniczu refleksji etycznej oraz analizy ekonomicznej”35. Zadaniem etyki biznesu jest teoretyczna refleksja nad wiatem gospodarki, a take denie do zmiany sposobu postrzegania biznesu jako zjawiska pozytywnego, jako wanej dziaalnoci czowieka, uwalniajcej od niedostatku, polepszajcego jako ycia. Celem etyki biznesu jest take denie do zmiany postawy i sposobu dziaania osób zaangaowanych w sferze biznesu, a wic przedsibiorców, menederów, pracowników, a take jednostek jako konsumentów – w kierunku odpowiedzialnoci i denia do zrównowaonego rozwoju gospodarki i czowieka. Etyka biznesu to równie rozwijanie, ksztatowanie charakteru, take na poziomie studiów akademickich36.
Etyka biznesu to zatem: po pierwsze dziedzina bada na styku przedmiotów teoretycznych takich jak: prakseologia, socjologia, psycho- logia, i dziaalnoci menederskiej zwizanej z gospodark, bankowoci, handlem i innymi rodzajami przedsibiorczoci37, po drugie to przedmiot nauczania (w Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej od okoo
35 Filek, J., Wprowadzenie do etyki biznesu, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2001, s. 14. 36 Zob. Paine, L.S., Etyka jako ksztatowanie charakteru, [w]: Ryan L., Sójka J. (red.): Etyka biznesu, „W drodze”, Pozna 199, s . 313. 37 Gasparski W., Szkice do portretu [w]: Dietl J., Gasparski W. (red.), Etyka biznesu, PWN, Warszawa 1999, s. 32.
dwudziestu piciu lat, a w Polsce czy np. w Japonii38 i w Chinach39 od lat okoo pitnastu), po trzecie postawa ludzi biznesu i odpowiadajcy tej postawie sposób dziaania i podejmowania decyzji (etos ludzi biznesu).
Zagadnienia w ramach tej dyscypliny rozpatrywane s na trzech poziomach: 1. makro – systemów gospodarczych i kultur tworzenia bogactwa, a take na poziomie globalnym, 2. mezo – na poziomie firm (problemy spoecznej odpowiedzialnoci, kodeksy i programy etyczne firm, etyka public relations, reklamy, marketingu, bada marketingowych, etyka zarzdzania personelem, patologie takie jak molestowanie czy mobbing), 3. mikro – problemy przywództwa etycznego, etyki osobistej menedera. Paszczyzny te oczywicie wzajemnie si przenikaj, s wzajemnie wspózalene, w zwizku z czym istnieje konieczno systemowego, caociowego podejcia do zagadnie gospodarki, kultury, polityki i edukacji.
Etyka biznesu, jako dziedzina bada i przedmiot nauczania, bazuje na kilku zaoeniach i obserwacjach. Jedno z nich dotyczy wzrastajcej kulturotwórczej roli biznesu. Drugie mona uj w taki sposób, i biznes sam w sobie (genetycznie) nie jest nieetyczny, kolejne natomiast dotyczy umiarkowanego optymizmu wobec czowieka (e jest istot spoeczn, nie jest z natury zy, naley go edukowa, angaowa) oraz moliwoci dokonania powolnych zmian w kulturach organizacyjnych firm oraz w kierunku budowania biznesu „z ludzk twarz”. Bazuje etyka biznesu na zaoeniu, e zdrowa konkurencja, rywalizacja dla postpu, jest sama w sobie spoecznie podana, i konkurencja, zwaszcza konkurencja „fair play” jest zdecydowanie lepsza od monopolu. Dostrzega si jednoczenie moliwe negatywne konsekwencje konkurencji pod postaci niezdrowej rywalizacji.
1.4. Organizacje wspierajce rozwój odpowiedzialnoci biznesu
Na rzecz odpowiedzialnego biznesu dziaa na caym wiecie, take w Polsce i w Azji, wiele organizacji i naley oczekiwa, i ich rola powinna wzrasta. Mona wród nich wymieni m.in.: EBEN – Europejskie Stowarzyszenie Etyki Biznesu40 – powstae w 1987 r. Organizuje ono doroczne konferencje i wydaje biuletyn informacyjny – European Business Ethics Newsletter. Analogiczne organizacje dziaaj prawie na wszystkich 38 Zob. Iwao Taka, Business Ethics in Japan, “Journal of Business Ethics” 16, Kluwer Academic Publishers, Netherlands, 1997, s. 1502. 39 Zob. Lu Xiaohe, Business Ethics In China, “Journal of Business Ethics” 16, Kluwer Academic Publishers, Netherlands, 1997, s. 1512. 40 Zob. www.eben.org. Jego odgazieniem jest Stowarzyszenie Etyki Biznesu EBEN Polska powstae w 2000 r. zob. eben.org.pl.
kontynentach np. BENAF – Afrykaskie Stowarzyszenie Etyki Biznesu, ALENE – Stowarzyszenie Etyki Biznesu w Ameryce aciskiej, ABEN – Australijskie Stowarzyszenie Etyki Biznesu. W Azji, prawdopodobnie ze wzgldu na du kulturow rónorodno krajów tego kontynentu, nie powstao tam jak dotd jakie panazjatyckie stowarzyszenie etyki biznesu. Istnieje tam natomiast wiele narodowych organizacji promujcych etyczny biznes takich jak np.: Shanghai Cultural Association of Corporations powstae w 1994 r.41, czy dziaajce od 1993 r. Japan Society for Business Ethics Study (JABES)42.
Kolejna wana organizacja to ISBEE – Midzynarodowe Stowarzy- szenie Biznesu, Ekonomii i Etyki43. Stowarzyszenie zorganizowao kilka midzynarodowych konferencji na temat etyki biznesu: pierwsz wanie w Azji, w Tokio w 1996 r., a nastpne kolejno w Sao Paolo w 2000 r., w Sydney w 2004 r. oraz w 2008 r. Kapsztadzie w RPA. W 2012 r., w uznaniu dla osigni polskiego biznesu i rodowiska naukowego zajmujcego si etyk gospodarcz, kolejna konferencja odbdzie si w Uniwersytecie Leona Komiskiego w Warszawie.
Inne organizacje dziaajce w podobnym kierunku to np. Globalne Porozumienie (Global Compact)44 – inicjatywa byego sekretarza Gene- ralnego ONZ Kofi Annana – pod hasem „Biznes z ludzk twarz”; Corporate Social Responsibility Europe, European Multi-Stakeholder Forum on CSR – platforma dialogu Komisji Europejskiej z przedstawicielami organizacji pozarzdowych, organizacji konsumentów, zwizków zawodowych i organizacji pracodawców i inwestorów – dziaajca od 2002 r. Na wiecie powoano take wiele centrów etyki biznesu np. Ethics Resource Centre w Stanach Zjednoczonych, Centrum Etyki Biznesu w Jerozolimie45, czy wspomniane ju wczeniej Hong Kong Ethics Development Centre46
utworzone w 1995 r. i Center for International Business Ethics (CIBE)47, zaoone w 2004 r. w Pekinie przy Uniwersytecie Midzynarodowego Biznesu i Ekonomii (UIBE).
Równie w Polsce na rzecz etyki biznesu i biznesu odpowiedzialnego dziaa wiele organizacji. Od 1994 r. dziaa Sekcja Etyki Biznesu Towarzystwa Naukowego Prakseologii PAN. Istotn rol w instytucjo- nalizacji polskiej etyki biznesu odgrywa Centrum Etyki Biznesu48. Centrum
41 Zob. Lu Xiaohe, op. cit., s. 1512. 42 Zob. Iwao Taka, op. cit., s. 1502. 43 Zob. www.isbee.org. 44 Zob. www.globalcompact.org, www.globalcompact.org.pl. 45 Zob. www.besr.org. 46 Zob. www.icac.org.hk. 47 Zob. www.cibe.org.cn. 48 Zob. cebi.pl.
powstao w 2000 r. przy IFiS PAN i Wyszej Szkole Zarzdzania i Przedsibiorczoci im. L. Komiskiego w Warszawie. Z jego inicjatywy rokrocznie odbywaj si konferencje tematycznie zwizane z etycznymi i prakseologicznymi aspektami biznesu, gospodarki i zarzdzania. Dyrektor Centrum prof. W. Gasparski uczestniczy w 1999 r. w konferencji etyki biznesu zwizanej z 25-leciem powoania Niezawisej Komisji do Walki z Korupcj, której agend jest Centrum Rozwoju Etyki w Hongkongu (Hong Kong Ethics Development Centre), skd przywióz wiele interesujcych pomysów zwizanych z promocj etycznego biznesu49.
Na rzecz odpowiedzialnego biznesu dziaa w kraju, oprócz wczeniej ju wspomnianych, wiele innych organizacji m.in.: Forum Odpowie- dzialnego Biznesu (www.odpowiedzialnybiznes.pl), Globalne Porozumienie (Global Compact) w Polsce, Rada Reklamy, programy: Promocji Kultury Przedsibiorczoci „Przedsibiorstwo Fair Play50”, „Solidny Partner” 51, Manus Puris.
Etyka biznesu i spoeczna odpowiedzialno firm bya przedmiotem uwagi jednej z sekcji VI Polskiego Zjazdu Filozoficznego w Toruniu 1995 r. oraz podsekcji etyki biznesu VII Polskiego Zjazdu Filozoficznego w Szczecinie w 2004 r. oraz VIII Zjazdu Filozoficznego w Warszawie w 2008 r., gdzie sekcja etyki biznesu zostaa szczególnie dostrzeona i wyróniona.
Nie tylko konferencje, ale równie wiele innych inicjatyw wiadczy o ywym zainteresowaniu problematyk etyki biznesu wród firm polskich i polskich naukowców. Mona tu wymieni wiele raportów na ten temat np. Ogólnopolski raport z bada przeprowadzonych przez Zespó Badawczy Etyki ycia Gospodarczego IFiS PAN i WSPiZ im. L. Komiskiego – „Odpowiedzialno spoeczna i etyka biznesu w polskim yciu gospo- darczym: infrastruktura na rzecz etycznoci funkcjonujcego w Polsce biznesu” ogoszony w maju 2004 r., raport z badania na zlecenie firmy Danone i Forum Odpowiedzialnego Biznesu52, a take Raport z bada Spoeczna Odpowiedzialno Biznesu z 2009 wspófinansowany przez Uni Europejsk w ramach Europejskiego Funduszu Spoecznego53.
49 Zob. Gasparski W., Wykady z etyki biznesu, Wysza Szkoa Zarzdzania im. L. Komiskiego w Warszawie, Warszawa 2000, s. 193-195. 50 Zob. www. fairplay. pl 51 Zob. www.solidnyp.com.pl 52 Raport odpowiedzialny biznes w Polsce 100 dobrych przykadów 2004, Forum Odpowiedzialnego Biznesu, Warszawa 2005, s. 10 - 13. 53 Zob. Plawgo B. (red.), Raport z bada Spoeczna Odpowiedzialno Biznesu, Wysza Szkoa Administracji Publicznej im. S. Staszica, Biaystok 2009.
Z roku na rok ronie liczba inicjatyw i elementów infrastruktury etycznej dla odpowiedzialnego biznesu54. W 2004 r. nagrodzono pierwsze firmy w rankingu „Puls Biznesu” „Filary Polskiej Gospodarki” (tytu zdobyo 20 firm). W Kodeksie pracy pojawiy si 1.01.2004 r. przepisy dotyczce dyskryminacji i mobbingu w miejscu pracy. Pracownicy oczekuj odpowiedzialnego traktowania, zarówno w firmach duych jak i w sektorze maych i rednich przedsibiorstw. Po raz pierwszy sd administracyjny ukara pracodawc za niepacenie pensji55 .
Etyka biznesu wykadana jest w kilkudziesiciu uczelniach w caym kraju56. Ich absolwenci niewtpliwie bd widzie problematyk biznesu równie w wymiarze etycznym. Od 2004 r. organizowany jest ogólnopolski konkurs na najlepszy program nauczania etyki w biznesie57.
1.5. Kulturowe uwarunkowania etyki w biznesie
Etyka biznesu jako dyscyplina naukowa i jako etos ludzi biznesu, jest zwizana z okrelonym kontekstem kulturowym. Ju np. M. Albert wskazywa na to, i kapitalizm jest niejednorodny58. Dzieli on kapitalizm na neoamerykaski i nadreski, a obecnie mówi si równie o kapitalizmie azjatyckim. Ten pierwszy, waciwie a do okresu kryzysu gospodarczego w 2008 r., ubóstwo traktowa w kategoriach nieudacznictwa, redukowa wiadczenia socjalne, ubezpieczenia zdrowotne, zachca do ycia na kredyt, aprobowa due rónice pac (obecnie pojawiaj si próby monitorowania tych kwestii59), minimalizowa rol pastwa w gospodarce, podkrela zobowizania firm gównie wobec akcjonariuszy (opisane ju wczeniej teorie M. Friedmana), gwarantowa jedynie niski poziom pastwowego szkolnictwa. Wartociami najbardziej preferowanymi byy wolno, aktywno, za wyrónionymi zaletami charakteru m.in. niezaleno,
54 Zob. np. Raport odpowiedzialny biznes w Polsce za 2009 r. www.odpowiedzialnybiznes.pl. 55 Zob. Kapcewicz B., Dla chccego nic trudnego. O odpowiedzialnoci spoecznej maych i rednich przedsibiorstw, [w]: Raport odpowiedzialny biznes w Polsce, op. cit., s. 7. 56 Zob. Lewicka-Strzaecka A., Informacje o etyce biznesu jako przedmiocie nauczania na wyszych uczelniach w Polsce, [w]: Gasparski W., Lewicka- Strzaecka A. (red.), Etyka biznesu jako przedmiot nauczania, Wydawnictwo Wyszej szkoy Przedsibiorczoci i Zarzdzania im. L. Komiskiego w War- szawie, Warszawa 2001, s. 263-267. 57 www. cebi.pl 58 Zob. Albert M., Kapitalizm kontra kapitalizm, Kraków 1994, s. 11-21. 59 Zob. np. M. Bosacki, Kominówka po amerykasku, „Gazeta Wyborcza”, 23.10.2010, s. 33.
poleganie na sobie samym, inicjatywa, ryzyko, indywidualizm, inno- wacyjno.
Takie podejcie do spraw rzeczywistoci spoecznej i gospodarczej wynikao z okrelonych dominujcych w spoeczestwie podstawowych zaoe kulturowych, np. i czowiek jest wacicielem samego siebie. Teoretycy tej koncepcji czowieka, koncepcjom wspólnotowym czy zbli- onym do nich przypinali etykiet utopijnych, nienaturalnych, konserwa- tywnych, czy po prostu nienowoczesnych czy te przednowoczesnych60.
W ostatnich latach, pod wpywem upadku wielu firm np. Enron, czy kryzysu gospodarczego, mona jednak zaobserwowa zmiany w koncepcjach czowieka, organizacji i pastwa przynajmniej u czci teoretyków ekonomii i zarzdzania, którzy coraz powaniej zaczynaj traktowa sprawy spoecznej, a nie tylko ekonomicznej odpowiedzialnoci firm61.
Przeciwn tendencj, o charakterze bardziej wspólnotowym, wykazy- wa ma tzw. kapitalizm nadreski62. W wikszoci kultur europejskich uprawia si etyk ycia gospodarczego w szerszym kontekcie spoecz- nym63.
Kapitalizm azjatycki nie jest równie zjawiskiem jednorodnym. Rónie wyglda on w Japonii, w Chinach czy w Indiach. W Indiach, tyglu narodów, spoeczestwie ludzi modych (rednia wieku ok. 30 lat) i najwikszej (liczebnie) demokracji wiata wida negatywne i pozytywne wpywy 150 lat okresu kolonialnego i dominacji brytyjskiej (szkolnictwo, system prawny, prasa). Demokracja w Indiach ma do mocne korzenie, cho „bolczk” kraju s ssiadujce z bogactwem slumsy, najwiksza na wiecie liczba nosicieli HIV (ok. 10 mln), niedobór kobiet w populacji (ok. 40 mln, co moe w przyszoci sprzyja wzrostowi przestpczoci), a take biurokracja i korupcja, które odstraszaj inwestorów – na licie Transparency International. Indie zajmuj obecnie 87 miejsce na 175 pastw
60 Zob. Hawkins R.B., Wprowadzenie [w]: Berger P.L. (red.): Etyka kapitalizmu, Signum, Kraków 1994, s. 5. 61 Zob. np. Griffin R., Etyczny i spoeczny kontekst zarzdzania w: tene: Podstawy zarzdzania organizacjami, PWN, Warszawa 2002, s. 134-165. 62 Zob. np. Szulczewski G., Etyka kapitalizmu. Formy jej nauczania [w]: Gasparski W., Lewicka-Strzaecka A., Miller D. (red.), Etyka biznesu, gospodarki i zarzdzania, WSHE, ód 1999, s. 151 – 157. 63 Zob. np. Koslowski P., Ethics of Capitalism, [w]: Zsolnai L., Gasparski W. (editors), Ethics and the future of capitalism, Vol. 9, Transaction Publishers, New Brunswick (U.S.A. and London (U.K.) 2002, s. 43- 67; tene, Principles of Ethical Economy, Kluwer Academic Pulishers, 2001.
(dla porównania Hong Kong 13, Japonia 17, Taiwan 33, Korea Poudniowa 39, Polska 41, Chiny 7864).
Na biznes w Japonii z kolei niewtpliwy wpyw wywary posta- nowienia powojenne, które naday ksztat konstytucji Japonii z 1952 r. Zawiera ona m.in. zakaz utrzymywania si zbrojnych, dziki czemu Japonia moga wszystkie rodki przeznaczy na rozwój gospodarczy
Japonia boryka si obecnie z problemami nieznanego tam wczeniej bezrobocia (ok. 5%), dugu publicznego (ok. 170% PKB), uzalenienia gospodarki od eksportu, starzejcego si spoeczestwa, relatywnie niskiego wzrostu gospodarczego (cho jest nadal trzeci gospodark wiata), problemem izolowania si modych ludzi (hikikomori65).
Równie niezwykle turbulentna historia dwudziestowiecznych Chin nie pozostaa obojtna na rozwój gospodarczy tego kraju, który obecnie, pomimo wczeniejszych zaoe niektórych zachodnich teoretyków, dotyczcych niemoliwoci przeprowadzania zmian gospodarczych bez uprzedniej demokratyzacji, rozwija si w „dwucyfrowym” tempie. Chiny, oprócz sukcesów gospodarczych, maj take swoje problemy zwizane z tworzeniem pastwa prawa, z mniejszociami narodowymi, niskim poziomem higieny i ycia ludnoci poza aglomeracjami miejskimi, z owiat i ochron zdrowia (rozpad sieci wiadcze socjalnych) i rodowiska naturalnego, migracjami wewntrznymi obejmujcymi okoo 100 milionów osób. Pojawiaj si take kwestie zwizane z coraz bardziej wyranym rozwarstwieniem spoeczestwa (wspóczynnik Gini wynosi tam ok. 0,49 i przekroczy stan uznawany za „krytyczny”, tj. 0,40), coraz powszech- niejszymi postawami hedonistycznymi, ze starzeniem si spoeczestwa (rednia wieku ponad 40 lat) i powanym niedomiar kobiet w caej populacji (ok. 40 milionów), który moe pogbi istniejce ju problemy demo- graficzne.
W dalszej czci opracowania, ze wzgldu na jego okrelony zakres i objto, omówione zostan przede wszystkim niektóre kulturowe (gównie religijne), uwarunkowania tworzenia bogactwa w tych krajach.
64 Zob. www.transparecy.org./policy_research/surveys_indices/cpi/2010/results, z dnia 29.10.2010. 65 W ostatnich kilkunastu latach etos pracy w Japonii w jakim stopniu si zmniejszy. Zmniejszya si take odporno jednostek na stres cywilizacyjny. Wród modych ludzi pojawia si akceptowana spoecznie, cho wstydliwa dla ich rodzin, „choroba” zwana hikikomori – rodzaj depresji, który wynika moe z wielu przyczyn np. z braku umiejtnoci radzenia sobie z wysokimi wymaganiami edukacyjnymi, z presj wysokich osigni zawodowych. Pozostajc na utrzymaniu rodziców, nie chc wychodzi oni z domu i podejmowa si pracy zarobkowej. Problem nie jest marginalny – dotyczy setek tysicy modych ludzi.
2. Religie a tworzenie bogactwa w Japonii, Chinach i Indiach
Religie, które wywary i wywieraj nadal najwikszy wpyw na mentalno Azjatów to przede wszystkim buddyzm, taoizm, konfucjanizm, shinto i hinduizm. Kad religi mona uj w pewn struktur. Obejmuje ona: doktryn (mit), kult religijny, organizacj, przeycie religijne oraz przemian wiadomoci (jakoci ycia) pod wpywem praktyk religijnych. Kady z tych elementów strukturalnych wywiera pewien wpyw na biznes i tworzenie bogactwa. Poniej omówiono zarys wskazanych wyej religii w kontekcie zagadnie, które mog mie bezporedni lub poredni zwizek z biznesem.
2.1. Buddyzm
Buddyzm pojawi si w Indiach w V w. p.n.e. w okresie rozkwitu gospodarczego wielkich ksistw Kosala i Magadha. Twórc tej religii by Budda Siakjamuni, zwany równie Siddharth – tym który osign cel, czyli „przebudzenie” – std sowo „budda” majce ten sam rdze co polskie „budzi”. Wskaza on ludziom drog do uwolnienia si ju za ycia od saboci i rónych negatywnych stanów umysu takich jak: ualanie si nad sob, zo, agresja, nienawi, przywizanie do rzeczy lub idei, znie- chcenie i zwtpienie.
Zaleca Budda omiostopniow szlachetn ciek obejmujc: 1 – naleyt wiar – znajomo czterech szlachetnych prawd66; 2 – naleyte mylenie (wolne od nieyczliwoci, zachannoci i gwatownoci); 3 – naleyt mow (powstrzymywanie si od kamstwa, obmowy, szorstkiej i opryskliwej mowy itp.); 4 – naleyte postpowanie, tj. zaniechanie zabijania, kradziey, nieczystoci; 5 – naleyte ycie, tj. utrzymywanie si dziki zawodowi nie wymagajcemu zabijania lub krzywdzenia innych istot; 6 – naleyte denie, tj. do samopoznania; 7 – naleyte przemylanie spraw dotyczcych ciaa, uczu i myli; 8 – naleyt medytacj, tj. zdolno do dugotrwaej koncentracji uwagi 67.
Idee Buddy ju za jego ycia i niedugo po mierci znalazy w Indiach zwolenników, zwaszcza wród warstwy kupców, którzy nie byli w stanie uczestniczy w skomplikowanych braministycznych obrzdach i musieli 66 Cztery szlachetne prawdy: 1. O istnieniu cierpienia (negatywne stany umysu); 2. O jego pochodzeniu (zachanno, przywizanie do rónych idei i rzeczy); 3. O moliwoci usunicia cierpienia (uwolnienia si od nacisku pragnie, od przywizania do natrtnych idei); 4. O usuniciu cierpienia (poprzez samopoznanie, dyscyplin ciaa, mowy, emocji i myli). 67 Zob. np. Guchowski G., Buddyzm, „Przegld Religioznawczy”1986, nr 3-4, s. 132.
wchodzi w kontakt z ludmi niszych kast. Buddyzm dawa im wic nadziej na rozwój duchowy w ramach wykonywanych zawodów68.
Najwaniejsze zasady etyczne buddyzmu skierowane do ludzi wieckich wyraay si picioma ogólnoludzkimi wskazaniami: nie zabijaj i nie ra w jakikolwiek sposób (czynem, sowem czy nawet myl) adnej czujcej istoty (zasada naczelna – ahimsa) i czy dobro, pomagaj; nie bierz tego, co nie zostao ci dane; powstrzymuj si odmówienia nieprawdy (równie mowy oszczerczej i opryskliwej); zachowaj czysto; powstrzymuj si od spoywania uywek69.
Nauka buddyjska znalaza zwolenników gównie wród warstw niebramiskich i staa si podstaw skonstruowania koncepcji idealnego wadcy – czakrawartina – prowadzcego pokojow polityk. Idea ten stara si wcieli w ycie w III w. p.n.e. cesarz Aioka, który doprowadzi do rozkwitu buddyzmu i rozwoju gospodarki i pastwowoci indyjskiej.
Pokojowo nastawiony i nieskomplikowany doktrynalnie buddyzm docierajc za porednictwem mnichów-misjonarzy i kupców do innych pastw Azji, znajdowa tam zwolenników, którzy czyli swe tradycyjne wierzenia ze wskazaniami Siddharthy; w Tybecie po zaadaptowaniu elementów rodzimej religii bon, powstaa odmiana buddyzmu zwan wadrajan, czyli „diamentow drog”, w Chinach buddyzm wzbogaci swoj tradycj o niektóre wskazania taoizmu – tak powstaa ga zwana cz’an (od sanskryckiego sowa dhjana – medytacja), która pod nazw zen lub dzen znalaza nastpnie swych entuzjastów w Korei i w Japonii.
Róne odmiany buddyzmu byy i s nadal w zasadzie traktowane jako równoprawne, nie istnieje wic pojcie ortodoksji ani sekt. Z wyjtkiem Tybetu nie powstaa scentralizowana hierarchia buddyjska. Naczelna idea ahimsy przywiecaa przez wieki dziaaniom wyznawców buddyzmu.
Odamy buddyzmu
W powszechnej opinii buddyzm jest religi raczej pesymistycznie nastawion do wiata doczesnego, postaw negujc wartoci materialne, religi indywidualistyczn oraz monastyczn – przeznaczon dla mnichów. Jej celem ma by nirwana – zganicie, roztopienie si w nieosobowym absolucie. Sdzi si, e buddyzm sprowadza czowieka do postaci wegetatywnej, do biernoci i ucieczki od wiata. Tak pojmowa buddyzm nawet synny religioznawca niemiecki Max Weber, tak te go rozumieli przedstawiciele Modej Polski np. Kazimierz Przerwa-Tetmajer, dajc temu
68 J. de Jong, Podoe wczesnego buddyzmu, „Przegld Religioznawczy” 1964, nr 2, s. 12. 69 Zob. Vardy P., Grosch P., Etyka. Pogldy i problemy, Pozna 1995, s. 119.
wyraz w swym intrygujcym wierszu: „I jedno mi ju tylko zostao pragnienie – nirwany, w której istno pogra si caa w bezwadnoci, w upieniu sennym, tajemniczym i nie czujc przechodzi z wolna w nieistnienie”70.
Opisany powyej pogld nie jest jednak w peni uzasadniony. Trzeba zwróci bowiem uwag na niejednorodno buddyzmu pod wzgldem doktryny, celów i metod, niejednorodno wystpujc równie w wielu innych wielkich, uniwersalnych religiach wiata jak choby w chrzeci- jastwie czy w islamie. Trzeba wzi równie pod uwag ewolucj samego buddyzmu w XX i XXI wieku, ewolucje w kierunku jego coraz wikszego spoecznego zaangaowania.
W obrbie buddyzmu nastpi stosunkowo wczenie podzia na dwa gówne odamy – hinajan oraz mahajan. Hinajana oznacza may, „jednoosobowy” wóz, pojazd, wehiku, wsk ciek, drog. May wóz, poniewa intencj owiecenie byo wasne wyzwolenie z cierpienia i przeznaczona byo ona w zasadzie dla mnichów. Nurt hinajany przewaa dotd w krajach takich jak: Sri Lanka, Taljandia i Wietnam, i dlatego czsto nazywany jest buddyzmem poudniowym.
W wikszoci krajów buddyjskich przewaa mahajana – cieka wielkiego wozu „wiozcego” do owiecenia. Podejcie do wiata doczesnego diametralnie róni si w mahajanie od hinajany. wiat uznawany jest tu za szczególne miejsce we wszechwiecie, w którym mona osign owiecenie. ycie i wiadomo nie s traktowane jako cierpienie, lecz jako wielkie szczciem. Naley si odradza na Ziemi lub na innych paszczyznach egzystencji wiele razy, aby pomóc jak najwikszej liczbie istot. Intencj i celem tej cieki71 jest pomoc nieskoczonej liczbie istot w wyzwolenia z cierpienia zarówno fizycznego jak i mentalnego. Ideaem jest tu wic kierujcy si gbokim wspóczuciem bodhisattwa. Moe to by czowiek wiecki, biznesmen, posiadajcy rodzin, zaangaowany spoecznie, borykajcy si z wieloma trudnociami, które wrcz pomagaj w owieceniu, gdy mobilizuj do samodoskonalenia i nieskazitelnego postpowania. Idea bodhisattwy mona zrealizowa w ramach wikszoci zawodów72, a przedsibiorczo cieszy si powaaniem, gdy dostatek materialny przynosi ma spokój umysu, bezpieczestwo ekonomiczne i umoliwia dziaalno dobroczynn. Uzyskane indywidualne dochody maj 70 Zob. Makowiecki A., Literatura Modej Polski, Warszawa 1995, s. 130. 71 Zob. Hosaka S., Nagayasu Y., Buddyzm a japoska etyka gospodarcza, [w]: Minus P. (red.), Etyka w biznesie, Warszawa 1995, s. 101-103. 72 Prawy sposób zarobkowania oznacza, w ujciu wspóczesnego zaangaowanego spoecznie buddyzmu, i nie bdzie on zwizany z odbieraniem ycia innym istotom, nierzdem, z produkcj czy handlem narkotykami, alkoholem, broni, produkcj rzeczy niebezpiecznych dla ycia, zdrowia i rodowiska naturalnego.
by racjonalnie wykorzystywane: po jednej czwartej powinno si prze- znacza na „czarn godzin” i na biece wydatki, a pozostaa poow na inwestycje. Koncepcja ta, podobnie jak idee wczesnego protestantyzmu, sprzyja moe akumulacji kapitau. Celem firm ma by wygenerowanie zasuonych zysków, lecz zysk nie powinien by na pierwszym planie.
Synkretyzm religijny buddyzmu, konfucjanizmu, taoizmu i szinto- izmu wywar istotny wpyw na ycie gospodarcze np. w Japonii. Znaczcy jest tu przykad takich firm jak Matsushita Electric, Sony, Honda, czy Canon. 30% firm japoskich oddelegowuje swych pracowników na szkolenia do medytacyjnych orodków zen73, a take prowadzi wasne witynie korporacyjne i miejsca memorialne74. Koncepcja kyosei75 bazujca na buddyzmie staa si, obok zachodniej koncepcji godnoci ludzkiej, jedn z centralnych idei obrad midzynarodowego biznesu w Caux w Szwajcarii w 1994 r.
Doktryna religijna
Najwaniejsz czci doktryny Siakjamuniego jest soteriologia – teoria wyzwolenia czowieka z cierpie. Cierpienia, w ujciu buddyzmu, wynikaj w duym stopniu z braku umiejtnoci samokontroli i zwizane s z negatywnymi stanami naszego umysu. Wyzwolenie – owiecenie (w sanskrycie „nirwana”, w jzyku japoskim „satori”) nastpuje dziki samoopanowaniu – waciwemu wykorzystaniu i ukierunkowaniu energii yciowej w dziaaniu, mowie i myleniu. Nastpowa ma wtedy unie- zalenienie jednostki od zmysów, emocji i myli, i dotarcie do wewntrznej „milczcej wiedzy”, intuicji, której towarzyszy ma gboki spokój i odczucie wewntrznej wolnoci.
Kult religijny w buddyzmie
Kult suy ma osigniciu omawianej wyej wiedzy i wyzwoleniu z cierpie. Dotyczy on czynnoci zewntrznych (waciwe dziaanie, mowa) jak i wewntrznych (przemylanie, róne techniki medytacyjne). Dziaania zewntrzne to np. oddawanie czci wizerunkom Buddy, ceremonialne obchodzenie tzw. stup – architektonicznych obiektów kultu, recytacje lub
73 Zob. Konecki K., W japoskiej fabryce, ód 1992, s. 64-65. 74 Zob. Murayma M.K., Motofusa Murayama, Corporation and Religion, „Reitaku University Forum” 7, 1996, s. 33-38. 75 Zob. Gasparski W., Wykady z etyki biznesu. Nowa edycja uzupeniona, WSPiZ, Warszawa 2007, s. 163.
piewanie sutr (witych ksig), studiowanie zbioru nauk Buddy, zbieranie zasug duchowych poprzez waciwy sposób zarobkowania i postpowania.
Kult wewntrzny to praca z wasnymi emocjami i mylami przy pomocy rónorodnych technik medytacyjnych dopasowanych do osobowoci adepta76.
Przeycie religijne
Wyrónia si dwa pojcia zwizane z przeyciem wewntrznym w buddyzmie – kensio i satori. Kensio (jap.) to pytkie owiecenie, to chwilowe wejrzenie w natur wasnej wiadomoci. Satori (jap.) natomiast – to stan trway, to gbokie owiecenie, samopoznanie, samoopanowanie i wypywajce z niego: intuicja, naddatek energii, odczucie wewntrznej wolnoci i jednoci ze wiatem, stao umysu, mio, wspóczucie i yczliwo dla wszystkich istot, a take gotowo niesienia im wsparcia77.
Wpyw buddyzmu na kultury Dalekiego Wschodu
Buddyzm odegra szczególn rol w kulturze Kraju Wschodzcego Soca. Spotykamy go w Japonii pod rónymi postaciami: herbatyzmu (sa-do), sztuki ukadania kwiatów (ka-do), sztuk walki78 i innych sztuk piknych np. architektury, czy malarstwa.
76 O pozytywnej roli medytacji w yciu czowieka tak pisa polski psycholog: „Stan medytacji – to moment oceny wasnego postpowania, to zapadniajce przebywanie w wiecie wartoci wyszego rzdu, które nasycaj nas now energi yciow. Medytacja jest wyrazem czenia ycia czynnego z samotnoci. Zdolno do medytacji u osoby rozwijajcej si wszechstronnie nie tylko nie upoledza zdolnoci do aktywnej pracy w spoeczestwie, ale j uszlachetnia, oczyszcza z elementów powierzchownych, ze skonnoci impulsywnych. Pozwala na krytyczn ocen siebie, uatwia wgld we wasn osobowo i pozwala na wyran projekcj drogi do wyszego poziomu indywidualnego”. Dbrowski K., Trud istnienia, Warszawa 1986, s. 95-97. 77 Satori lub kensio ma by stanem najwyszej integracji i zdrowia psychicznego. „Ciekawe jest to, e sowo kensio oznacza po japosku „rado z penego zdrowia” – Pasek T.: Ogólnoregeneracyjne i ogólnousprawniajce wiczenia relaksowo- koncentrujce wzorowane na zen, [w]: Grochmal S. (red.): Teoria i metodyka wicze relaksowo-koncentrujcych, Warszawa 1986, s. 249-251. Relacja z wasnych przeycia satori i kensio opisane zostay np. przez biznesmena, dyrektora japoskiej firmy zob. Kapleau P., Trzy filary zen, Wydawnictwo „Pusty Obok”, Warszawa 1988, s. 194-199. 78 Walka jest tu traktowana przede wszystkim jako zmaganie si ze sob samym. Zob te.: Herrigel E., Zen w sztuce ucznictwa, „Pusty Obok”, Warszawa 1987, s. 85 - 95.
Kultur japosk trudno jest poj bez zrozumienia istoty buddyzmu zen79. Wemy dla przykadu herbatyzm, bdcy kwintesencj buddyzmu i taoizmu. Odzwierciedla on japosk sztuk ycia i uprawiany jest w Japonii przez ludzi rónych warstw równie podczas transakcji kupieckich od kilkuset lat. Wyraa, podobnie jak medytacja, drce ludzi pragnienie przekroczenia choby na moment problemów dnia codziennego i dotknicia wiecznoci. Wdraa ma równie do poczucia czystoci i harmonii, wzajemnej yczliwoci i adu spoecznego80.
Z ducha buddyzmu wyrosa w Japonii zasada mottainai. Mottainai to jedno z najwaniejszych poj w sferze wartoci japoskich. Dosownie oznacza ono „bezbonie”. W gbszym znaczeniu wie si ze wito- kradztwem wobec niebios. Wyraenie to sugeruje, e wszystko na wiecie jest darem Stwórcy, e powinnimy by za wszystko wdziczni i nigdy niczego nie marnowa. Marnowanie czegokolwiek – wody, papieru, swoich lub cudzych zdolnoci, swojego wysiku lub czyjej pracy, jest uwaane za witokradztwo, za co co przynosi ma wstyd.
Nie musi dziwi zatem fakt, e jedna trzecia japoskich firm wysya swych pracowników na przeszkolenia do orodków zen w celu nabycia takich cech jak: cierpliwo, wytrwao, silna wola, spokój wewntrzny, samodyscyplina i uwano. 2.2. Konfucjanizm
Konfucjusz – Kung-Fu-Cy (Wielki Mistrz Kung) urodzi si w 551 r. p.n.e. w ksistwie Lu. W modoci piastowa stanowisko urzdnika, a gdy zosta pozbawiony urzdu, przez kilkanacie lat wdrowa w poszukiwaniu wadcy, który zechciaby zrealizowa jego koncepcje organizacji ycia spoecznego. Ostatecznie, nie znalazszy takiego wadcy, osiad w Szantungu, gdzie dziaa jako nauczyciel. Pogldy jego spisane przez uczniów (gównie Mencjusza) stay si podstaw systemu filozoficzno- etycznego, który z czasem przybra posta religii81. Kolejne chiskie dynastie zaczy go otacza kultem mdrca, który ucielenia ludzkie ideay. Konfucjanizm by oficjaln ideologi cesarstwa chiskiego od poowy II w. p.n.e. a do jego upadku w pocztkach dwudziestego wieku. Gówne dziea Konfucjusza to m.in.: Ksiga Przemian (I–cing), Ksiga Pieni (Szy-cing), Wiosny i Jesienie. Myl Konfucjusza najdokadniej poznajemy na podstawie „Dialogów konfucjaskich” – zapisków uczniów z ich rozmów z mistrzem.
79 D. Suzuki – wprowadzenie [w]: Herrigel E., dz. cyt., s. 5-6. 80 Okakuro Kakuzo, Ksiga herbaty, Warszawa 1986, s. 11, 13, 20, 24, 33, 34, 46. 81 Zob. Kunstler M., Konfucjusz i konfucjanizm, „Przegld Religioznawczy” 1986, nr 3-4, s. 86 - 87.
Chocia Mistrz Kung dziaa w bardzo odlegym od nas miejscu i czasie, to jednak niewaciwym byoby zignorowanie jego docieka, podobnie jak naiwnoci byoby, nie zwaajc na aktualn sytuacj spoeczno-gospodarcz, bezrefleksyjne ich zastosowanie. Konfucjanizm jest rodzajem postawy, zgodnie z któr powinno si w sposób rozumny doskonali ycie spoeczne. Jest to wiara w ludzki rozum, w moliwo zapanowania nad przyrod, wiatem spoecznym i samym sob. Moe jest to wiara nadmierna i nie do koca uzasadniona, jednak intencja Konfucjusza naprawy spoeczestwa poprzez waciw edukacj bya zapewne suszna. W kocu wiele wynalazków spoecznych, dziki którym spoeczestwa osigny swój obecny poziom materialny i duchowy, cho daleki jeszcze od oczekiwa, zawdziczamy wanie takim ludziom jak Konfucjusz.
Konfucjanizm w jego gównym nurcie i w pewnym z koniecznoci uproszczeniu, streci mona uywajc nastpujcych poj i koncepcji: 1. Ren, 2. Yi, 3. Li82, 4. T’ien, 5. Tao (waciwie Dao83), 6. Xiao (czyt. Hiao), 7. Wychowanie w rodzinie, 8. Pastwo – rodzina rodzin, 9. Nastawienie na ycie doczesne, 10. Organiczna wizja czowieka, organizacji i wiata, 11. Optymizm pedagogiczny dotyczcy czowieka.
Ren (wymowa midzy „r” i „”, pisownia „en” wystpuje te w niektórych pozycjach polskiej literatury przedmiotu) to humanitarno, poczenie wszystkich zalet moralnych, zawierajca w sobie „zot regu” – postpuj wzgldem innych tak, jak chciaby, aby inni postpowali wzgldem ciebie84. Istot ren jest równie waciwe zachowanie w stosunku do rodziców, starszych i przeoonych85. Yi to imperatyw, bezwzgldny nakaz prawoci, postpowania zgodnie z przypisan nam rol, funkcj spoeczn, sytuacj yciow, etykiet. Li korzyci osobiste, profity w biznesie, które nie powinny przewaa nad Yi86. T’ien w ujciu omawianej filozofii oznacza bezosobow si etyczn, tkwic w samej naturze wszechwiata, któr naley rozpozna w sobie i na zewntrz, i dziaa zgodnie z jej prawami. Najcenniejsz nagrod za postpowanie zgodne z
82 W jzyku chiskim wyrónia si dwa pojcia „li”, maj one rón pisowni; jedno z nich oznacza etykiet, drugie profity. 83 Dla uproszczenia w dalszej czci tekstu przyjto pisowni „Tao”. 84 Zob. Feng Youlan, Krótka historia filozofii chiskiej, PWN, Warszawa 2001, s. 48, 49. 85 Zob. Kunstler M., op. cit., s. 90; „Obraz graficzny ren skada si z dwóch czci: elementu „czowieka „ i „dwójki”. To poczenie […] interpretuje si wanie jako pewnego typu humanitarno, tj. sposób w jaki jeden czowiek powinien odnosi si do drugiego” – bikowski T., Konfucjusz, [w]: Od Mojesza do Mahometa, Warszawa 1975, s. 138. 86 Zob. Lu Xiaohe, Business Ethics In China, „Journal of Business Ethics 16, Kluwer Academic Publishers, Netherlands 1997, s. 1511.
Tao – bezinteresown etyk – mia by spokój umysu, cho nie obiecywa Konfucjusz, e kultywowanie prawego postpowania zawsze i automa- tycznie skutkuje zdobyciem sukcesu materialnego. Umiejtno takiego bezinteresownego dziaania, na któr zwraca uwag Konfucjusz, moe sprzyja sprawnoci dziaania, a wic jego skutecznoci i korzystnoci. Nie chodzi jednak o to, aby zawsze dziaa bezinteresownie, nie zawsze jest to moliwe, ale by umie w taki sposób dziaa, gdy samo dziaanie ma du warto poznawcz.
Tao to równie Droga, sposób dziaania, zasada powszechna, któr zarówno jednostki, jak i organizacje i pastwa powinny si kierowa87. By moe Konfucjusz nie do koca wskazywa ciek samopoznania i zwraca raczej uwag na przyzwyczajenie do prawego postpowania, na podporzdkowanie zewntrznej etykiecie. Trudno jednak uzna to za jaki powany bd w jego koncepcji, gdy, jak sdz, przecitny czowiek w jego czasach nie by zdolny do subtelnej autopsychoanalizy, do jakiej zachca np. Lao-Tsy czy Budda. Teorie tych ostatnich mylicieli s komplementarne z filozofi Konfucjusza i razem mog stanowi podstaw jakiej szerszej zintegrowanej racjonalnoci, zrównowaonego rozwoju jednostki i spoeczestwa.
Konfucjaska wizja wiata wspópracujcego wyraa przekonanie, e rozpatrywane na najgbszym, a nie jedynie powierzchownym poziomie, interesy ludzi, nie s ze sob skrajnie sprzeczne, lecz wzajemnie si uzupeniaj. Uywajc poj T. Kotarbiskiego, zachodzi midzy ludmi konieczno kooperacji zarówno negatywnej jak i pozytywnej.
Centralne miejsce w systemie konfucjaskim zajmowao pojcie xiao oznaczajce mio synowsk, relacj, przywizanie. Wedug niego czowiek powinien przestrzega piciu relacji, wyraajcych si w stosunkach: wadcy i poddanego, ojca i syna, ma i ony, starszego i modszego brata, starszego i modszego przyjaciela. Te zasady uznaje si za podstaw porzdku spoecznego.
Du rol przykada konfucjanizm do rodziny i wychowania w rodzinie. Uwaa, i rodzina jest waniejsza ni spoeczestwo. Nie oznacza to jednak, cho mogo tak by zinterpretowane, e Konfucjusz nakania do jakiego partykularyzmu, stawiania spraw rodzinnych ponad potrzeby szerszej spoecznoci, kosztem tej spoecznoci. Stawia on rodzin przed spoeczestwem, gdy stanowi ona jego podstawow komórk spoeczn. To w rodzinie jednostki musz si nauczy wspópracy, bez której nie mona osign osobistego szczcia, zadowolenia z caoci ycia oraz dobra szerszej wspólnoty. Podporzdkowanie si wspomnianym wyej relacjom, nie oznaczao, i idealna rodzina konfucjaska miaa nosi cile
87 Zob. bikowski T., op. cit., s. 132.
monarchistyczny charakter, wrcz przeciwnie. Kady czonek rodziny mia mie okrelone prawa i obowizki wynikajce z tych relacji, czu si potrzebny i wnosi swój wkad w ogólny ad i harmoni.
Konfucjusz dy do stworzenia spoecznoci, która jest podpo- rzdkowana i rzdzona wedug zasad rodzinnych88. Konfucjanizm zakada, i sprzeczno pomidzy interesami rodziny i pastwa s do pogodzenia. Organizacja czy pastwo jest swoist rodzin rodzin, zatem przywódcy, liderzy powinny promowa tak kultur, która sprzyja zadowoleniu ludzi, wzajemnemu zaufaniu, integracji m.in. poprzez edukacj (szkolenia) umo- liwiajc wyposaenie jednostki nie w zatomizowan, lecz w organiczn wizj organizacji, pastwa i wiata, gdzie wszyscy stanowi wane i niezbdne ogniwo caoci.
Wedug Konfucjusza „naley rzdzi w ten sposób, by ci, którzy s blisko, byli zadowoleni, a ci, co s daleko, przybywali (na wie o dobrym sprawowaniu rzdów)”89. W konfucjanizmie pastwo jest jedn wielk rodzin, w której ludzie wzajemnie powinni si wspiera i wspomaga. Gdy naród ma wszystkiego pod dostatkiem, przywódca uczestniczy w tym dostatku, „gdy sto rodzin nie ma na tyle by zaspokoi swe potrzeby, ksi nie powinien oczekiwa, by sam otrzymywa wszystkiego w bród”90. Podkrela si wic rol przywództwa etycznego. Wadca nie ma by autokrat, lecz pierwszym sug narodu, w przeciwnym wypadku lud ma prawo i obowizek pozbawi go wadzy. Konfucjusz zwraca uwag na to, by lud równie studiowa Tao, gdy wtedy moe skutecznie wspódziaa, podczas gdy ludzie ciemni mog jedynie lepo sucha rozkazów91. Dziaa zgodnie ze wskazówkami Tao, to umie w peni uczestniczy w wielkiej wspópracujcej wspólnocie.
Charakterystyczn cech konfucjanizmu byo nastawienie na ycie doczesne, a wic zwrócenie uwagi czowieka w kierunku wertykalno- horyzontalnym, Nieba i Ziemi. Mona doszuka si tu pewnych analogii z zachodni tradycj personalistyczn. Czowiek wedug Konfucjusza jest istot wewntrznie woln i w duym stopniu moe kreowa swój los. Jest równie istot dobr. W dzisiejszych czasach rozwijajcej si koncepcji zrównowaonego rozwoju, potrzebujemy wanie takiego umiarkowanego, realistycznego optymizmu pedagogicznego we wszystkich sferach ycia.
Konfucjanizm podkrela, i jednostka nie jest czym odrbnym od wiata, lecz jest jedn z jego niezbdnych czci, a zgodne ycie jest si
88 Zob. Kunstler M., Konfucjusz i konfucjanizm, „Przegld Religioznawczy”, 1986, nr 3-4, s. 87. 89 „Dialogi Konfucjaskie” cyt. za: bikowski T., op. cit., s. 136. 90 „Dialogi Konfucjaskie”, cyt. za: bikowski T., op. cit., s. 137. 91 Zob. bikowski T., op. cit., s. 137.
czc spoeczestwo (organiczna wizja wiata). Mona by zatem uzna, i konfucjanizm jest przykadem etyki holistycznej92, cho zawiera w sobie zalki etyki systemicznej, etyki próbujcej czy indywidualizm ze wspólnotowoci, agodzcej ich skrajne przejawy.
Etyka konfucjaska stanowia w Japonii podbudow Bushido – kodeksu etycznego samurajów, którzy stali si podstaw japoskiego menedmentu, a w jakiej konsekwencji sukcesu gospodarczego Japonii w nastpnych dekadach XX wieku. Kodeks wymaga poczucia honoru i obowizku, a take bezwzgldnej wiernoci i lojalnoci wobec przeoonych. Echa konfucjanizmu dostrzegalne s obecnie pod postaci pater- nalizmu i systemu senioralnego w zarzdzaniu we wspóczesnych organizacjach „Tygrysów Dalekiego Wschodu” takich jak: Korea Poudniowa Tajwan, Chiny, Singapur, Hongkong.
Trudno oczywicie jednoznacznie oceni wpyw konfucjanizmu na gospodark. Niemiecki socjolog i religioznawca M. Weber93 sdzi, i konfucjaski familizm, ograniczajcy zaufanie do krgu najbliszej rodziny, utrudnia ma rozwój kultury politycznej opartej na prawach jednostki. Zdanie to podziela równie F. Fukuyama94, wedug którego familizm wpywa negatywnie na tworzenie duych korporacji przemysowych. W kwestiach gospodarczych w odniesieniu np. do Chin badacz, jak si wydaje, pomyli si, jeli nie w diagnozie, to na pewno w prognozie, powstao bowiem w ostatnim dziesicioleciu sporo rodzimych duych konkurencyjnych korporacji chiskich. W marcu 2010 r. jedna z nich wesza np. w posiadanie marki Volvo. Na 100 najwikszych korporacji transnarodowych (KNT) w 2009 r. 21 pochodzio ze Stanów Zjednoczonych, 15 z Niemiec, 10 z Japonii, 7 z Indii, 5 z Chin, a na 500 najwikszych korporacji 140 ze Stanów Zjednoczonych, 68 z Japonii, 37 z Chin, 39 z Niemiec95. Obraz ten znacznie zmieni si w porównaniu do sytuacji sprzed dekady, gdy na 100 najwikszych KNT wikszo pochodzio tylko z trzech krajów: 30 z Japonii, 25 ze Stanów Zjednoczonych, a 12 z Niemiec96.
92 Cyt. za Gasparski W., Wykady z etyki biznesu. Nowa edycja uzupeniona, WSPiZ, Warszawa 2007, s. 82-90. 93 Zob. Weber M., Etyka gospodarcza religii wiatowych, Nomos, Kraków 2000, t. 1, s. 231- 241. 94 Zob. Fukuyama, Zaufanie. Kapita spoeczny a droga do dobrobytu, Warszawa – Wrocaw 1997. 95 Zob. www.money.cnn.com/magazine/fortune/global500 z dnia 12.02.2010. 96 Zob.„Fortune” 1997, ss. F2-3, cyt. [za]: Zorska A., Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w gospodarce wiatowe, PWN, Warszawa 2000, s. 51-55.
Na pozytywn rol etyki konfucjaskiej w dynamicznym rozwoju gospodarek Azji Wschodniej po 1955 r. wskazywa natomiast m.in. G. Hofstede97. Wpyw ten nazwa „dynamizmem konfucjaskim” lub orien- tacj dugoterminow, pod któr okrela takie wartoci konfucjaskie jak: oszczdno rodków, wytrwao, zachowanie twarzy (wywizywanie si ze zobowiza), poszukiwanie prawoci (w odrónieniu od poszukiwania prawdy w religiach zachodu). To swoiste „zaprogramowanie umysu” stanowio, wedug Hofstedego, genez rozwoju gospodarek omawianego regionu, gdy nie miay one innych znaczcych zasobów naturalnych.
Do etyki konfucjaskiej odwouje si znany wspóczesny teoretyk i „guru” zarzdzania, wypowiadajcy si na temat etyki biznesu, P. Drucker98. W jego ujciu etyka konfucjaska jest etyk sytuacyjn i etyk uniwersaln. Waciwe postpowanie -– konfucjaska „szczero”, to postpowanie dostosowane do relacji wspózalenoci. Takie postpowanie sprzyja ma harmonii, budowa wzajemne zaufanie stron, a w konsekwencji przynosi im obopólne korzyci, co zmniejsza konieczno stosowania rozwiza czysto prawnych.
Relacja wspózalenoci, zdaniem P. Druckera, dotyczy moe jednostek i grup ludzkich, przeoonego i podwadnego, producenta i klienta itd. Jest ona uniwersalna, gdy moe by wykorzystana w organizacjach wszelkiego typu, nie tylko nastawionych na zysk. Relacje wspózalenoci wymagaj równoci zobowiza, maj charakter dwustronny „[...] np. podwadny winny jest przeoonemu szacunek, lojalno, ofiarno, posu- szestwo, zaufanie. Z drugiej strony szef zobowizany jest wobec swego podwadnego równie traktowa go z szacunkiem, z zaufaniem, lojalnoci. Etyka oznacza tu wic, e obie strony maj zobowizania i prawa, s wic w jakim sensie równe. Etyka ta dy do równowagi, jeeli zostaa ona naruszona w stosunkach wspózalenoci. Wymaga wic tego, aby nie przeciwstawia praw jednych osób prawom innych jednostek, lecz dy do zrównania obustronnych powinnoci”99. Zdaniem P. Druckera100 w obecnych czasach, gdy rozwój i awans materialny i intelektualny jednostek i caych spoeczestw moliwy jest jedynie w ramach rónego rodzaju organizacji, konfucjaska, czy te zbliona do niej etyka wspózalenoci, moe odegra znaczc rol.
W kontekcie edukacji menederskiej o etyce konfucjaskiej wypo- wiada si take m.in. L.S. Paine. Autor ten omawiajc cele edukacji
97 Zob. Hofstede G., Kultury i organizacje, PWE, Warszawa 2000, s. 250 - 259. 98 Zob. Drucker P., Kopoty z etyk biznesu [w]: Ryan L., Sójka J. (red.) Etyka biznesu, Wydawnictwo „W drodze”, Pozna 1997, s. 290 - 294. 99 Tame, s. 293, 294. 100 Tame, s. 296.
etycznej w ramach etyki biznesu na poziomie uniwersyteckim stwierdza, e jest to, wbrew nazbyt krytycznym malkontentom, ksztatowanie charakteru. Powouje si przy tym m.in. na autorytet Arystotelesa i Konfucjusza, wedug których ugruntowane cechy charakteru umoliwiaj podejmowanie dobrych decyzji w sposób nieomal automatyczny, bez koniecznoci rozumowego waenia rónych racji. Paine kwestionowa statyczny, nieelastyczny i deterministyczny model dotyczcy rozwoju charakteru zakadajcy, e zmiana uksztatowanego w najwczeniejszym okresie ycia nie jest moliwa. Twierdzi Paine, i jest to moliwe pod wpywem autorytetu moralnego. Wedug Paine’a „Konfucjusz podkrela zdolno autorytetu do wpywania na innych ludzi” 101. Powoywa si te na przykady wybitnych postaci jak np. Gandhi. Takim autorytetem etycznym powinni te by, zdaniem uczonego, wanie menederowie. „Czowiek dobry – dy do doskonalenia godnych podziwu cech innych ludzi, nie za tych, które s ze”102. Wielkie autorytety moe skoni innych do waciwego postpowania i jest to kwestia kluczowa etycznego przywództwa i przywództwa transforma- cyjnego103.
2.3. Taoizm
Taoizm pojawi si w Chinach ok. VI w. p.n.e. Lao-Tsy, twórca tej filozofii-religii, w Tao-Te-King – traktacie o prawym postpowaniu – Te – wiodcym do osignicia Tao – równowagi, harmonii, adu wewntrznego w jednostce i w spoeczestwie, zawar koncepcj stworzenia wiata, a take opisa postaw mdrca i zarzdcy – wadcy, który wprowadza pokój, a za jego pomoc obfito w swojej organizacji czy w swoim pastwie.
Jakie cechy wyrónia maj mdrego przywódc, wadc, a odnoszc to do wspóczesnych firm i organizacji kierownika, menedera? Po pierwsze powinien on dy do zrozumienia i wykorzystania twórczej, dynamicznej zasady równowagi dwóch przeciwstawnych si kosmicznych, obecnych we wszystkim, mianowicie Yin, symbolicznie eskiej oraz Yang, symbolicznie mskiej. Najwaniejsze cechy tej pierwszej to: bierno, ciemno, wilgo, zimno, ruch ku centrum, ruch w dó. Cechy siy równowacej Yang s przeciwne. Sprawny i etyczny szef stara si we wszystkim co czyni stosowa zasad zotego rodka – równowagi przeciwiestw. Wychodzc z tej zasady, mdry wadca postpuje w sposób prawy (prawe postpowanie – Te). W praktyce, w dziaaniach operacyjnych oznacza to moe, i wan
101 Tame, s. 314. 102 Paine, L.S., Etyka jako ksztatowanie charakteru, [w]: Ryan L., Sójka J. (red.), op. cit., s . 329. 103 Tame, s. 330.
wartoci jest dla niego pokój, a wic we wszystkim co robi, z nikim nie walczy. Wymaga to rozwoju gbokiej autorefleksji podmiotu104, nabycia pewnej szczególnej umiejtnoci – nieprzywierania si refleksji i inercji do rzeczy, opinii, pogldów, emocji, zdolno do zdystansowania si od treci wasnej wiadomoci i otwarto na cudze pogldy: „Mdrzec nie ma wasnych niezmiennych przekona. Przekonania stu rodów czyni wasnymi przekonaniami”105. Dzisiaj powiedzielibymy, e powinien by inteligentny emocjonalnie, a nie tylko intelektualnie. Inne jego zalety charakteru to szczodro – oddaje innym nadmiar tego co posiada, wyrozumiao i kredyt zaufania dla podwadnych: „Tym, co go zaufaniem nie darz, mimo wszystko ufa”106. Musi by równie czowiekiem sprawnym w sensie prakseologicznym co oznacza m.in., e waciwie umie wykorzysta i zagospodarowa czas – zasób nieodzyskiwalny107. Zmiany wprowadza w organizacji w sposób powolny i agodny108, co zgodne jest np. z zasadami wybitnego polskiego znawcy organizacji Karola Adamieckiego – prawem ludzkiej przekory109. Nie powinien równie wynosi si ponad innych, lecz nosi w sobie przekonanie o tym, e nie wie wszystkiego i moe, jeli zechce, nauczy si jeszcze czego od innych. Gupiec nie potrafi nauczy si od nikogo, czowiek mdry nauczy si nawet od gupca. Jego cech jest
104 G. Allport pisze o dziedzinach ycia uwaanych przez czowieka za szczególnie wasne, nazywajc je „proprium”. W skad „proprium” wchodzi maj: poczucie wasnego ciaa; tosamo (pamitanie, przypominanie sobie); mio wasna (potrzeba przetrwania, wola mocy, duma, poczucie wasnej wanoci); rozszerzone „ja” – zabarwione uczuciowo (szacunek dla ideaów, utosamianie si z grupami, umiowanie wartoci moralnych); nonik racjonalnoci; obraz wasnej osoby (penione role, aspiracje); denia osobiste (impulsy, popdy i motywy wyszego rzdu, samorealizacja scalajce osobowo) oraz samowiedza (podmiot poznania, substancjalny podmiot wiedzcy, samopoznanie, poznanie wasnego „proprium", czyli obiektywne spojrzenie na siebie samego, wgld w siebie. Pene uwiado- mienie sobie przez jednostk tego najgbszego jej czynnika podmiotu poznania, samowiedzy jest zdaniem Allporta oznak w peni dojrzaej osobowoci. Zob. Allport G., Jak stajemy si osobowoci [w]: tene, Osobowo i religia, PAX, Warszawa 1988, s. 39 - 50. 105 Lao-Tsy, dz. cyt., XLIX, s. 64. 106 Zob. Lao-Tsy, Lao-Tsy: Tao-te-king, XXXI, prze. bikowski T., [w]: Jaworski W. (wybór tekstów): Taoizm, Kraków 1988, dz. cyt, XLIX, s. 64. 107 Tame, VIII, s. 51. 108 „Rzdzenie wielkim pastwem podobne jest do smaenia maych ryb, których nie naley zbyt czsto porusza i przewraca, eby si nie rozleciay, Lao-Tsy, dz. cyt, LX, s. 68. 109 Cyt. za Pszczoowski T., Zasady sprawnego dziaania. Wstp do prakseologii, Wiedza Powszechna, Warszawa 1982, s. 117.
take przewodzenie ludziom bez okazywania im swojej wyszoci110 i yczliwo wobec nich. Zaletami mdrego wadcy s równie, oprócz spokoju i równowagi wewntrznej, miosierdzie i mstwo, umiarkowanie i hojno, niewychodzenie przed innych ludzi111.
Mdry wadca stosuje w swym postpowaniu zasad niedziaania wu-wej; dokonuje czynów nie dziaajc i prowadzi nauczanie nie uciekajc si do sów112. Oznacza to, e nie jest „nadgorliwy”, nie udziela innym rad , gdy nie jest o to proszony, nie wtrca si na kadym kroku do dziaa swych podwadnych, jest otwarty, nie ma swoich niezmiennych pogldów, jest równie na przemian aktywny i bierny (równowaga Yin - Yang)113.
Naley podkreli, e taoistyczne pojcie „niedziaania” nie ma nic wspólnego z biernoci. Jest to raczej sposób dziaania podmiotu, który jest wolny od nadmiernego poczucia wasnej wanoci i stawiania siebie na pierwszym planie, wolny od rutyny, schematyzmu i konformizmu. Twórcom i kontynuatorom taoizmu chodzio o stworzenie jednostki autonomicznej, samodzielnie mylcej i dziaajcej, jednostki wewntrzsterownej. Suy temu miao gromadzenie energii witalnej, siy woli (poprzez prawe postpowanie - Te) i okresowe wycofywanie si ze wiata zewntrznego (zmysów) ku wasnemu wntrzu w celu regeneracji si i poznania Tao (samopoznania). Mona by rzec, uywajc sownika prakseologii, o czasowej dezaktywizacji, jako uzupenieniu aktywnoci.
Niedziaanie miao by sztuk otwierajc przed czowiekiem nowe moliwoci poznawcze i nowe moliwoci dziaania. Wadca (szef, kie- rownik) który sam opanuje sztuk niedziaania, staje si wzorem dla swych podwadnych, naucza ich bez uciekania si do nadmiaru sów, naucza przede wszystkim swym przykadem, samoopanowaniem i otwartoci umysu.
Inne wane pojcie taoistyczne, cile zwizane z wu-wej to P’u – tumaczone zwykle jako „nieociosany kloc”. Dosownie P’u oznacza gsto rosncy zagajnik, drzewo w zagajniku, drzewo jeszcze nie cite, czyli rzecz w swym naturalnym stanie, nie podlege jeszcze obróbce. Istotowo, chodzi o czowieka, który potrafi zrównoway w sobie wiat natury i wiat kultury,
110 „Ten, kto potrafi kierowa ludmi, stawia siebie niej od nich”, Lao-Tsy, dz. cyt., LXVIII, s. 71. 111 Zob. Lao-Tsy, dz. cyt., LXVII, s. 71. 112 Twórca i prezes firmy Sony Akio Morita stara si nadmiernie nie poucza swych podwadnych, wola, by sami dochodzili do waciwych wniosków. System ten, jego zdaniem, uczy ludzi samodzielnoci, wiary we wasne siy, a strata czasu jest tylko pozorna zob. Morita A., Reingold E., Shimomura M., Made in Japan. Akio Morita i Sony, WNT, Warszawa. 1996, s. 252. 113 Niedziaanie mdrca: „Stwarza rzeczy, ale ich sobie nie przywaszcza, przy- czynia si do ich rozwoju, ale si od nich nie uzalenia, osiga sukcesy, ale si nimi nie szczyci”, Lao-Tsy, op. cit., s. 49.
nie daje si „uwie” adnemu z tych wiatów, swobodne przemieszcza si pomidzy nimi, potrafi widzie wiat oczami dziecka (wiat niezró- nicowania, jednoci) i dorosego (wiat sów, klasyfikacji, rozrónie, podziaów i wieloci).
Taoizm w duym stopniu przenikn np. do chiskiej i japoskiej myli buddyjskiej, wzbogaci, zreformowa j i uproci. Spowodowa odejcie od nadmiernego skupianiu si na ceremoniaach i doktrynie, które z wiekami zaczy si rozbudowywa i dominowa nad bezporednim dowiadczeniem i prac nad wasnym umysem i charakterem. Powsta w ten sposób buddyzm cz’an, w Japonii zwany buddyzmem zen, bdcy niezwykle ciekawym poczeniem tych dwóch wielkich religii.
Myl taoistyczna znalaza równie swój wyraz w ekologii chiskiej114, w sztuce ksztatowania rodowiska czowieka, rodowiska zarówno zewntrznego jak i wewntrznego. Sztuka ta – zwana Feng Shui (czyt. Fang Szuej, dosownie „wiatr”, „woda”), bdca rodzajem „akupunktury przestrzeni”, znajduje obecnie zainteresowanie take w krgach polityki i biznesu w wielu krajach wiata poza samymi Chinami115. Zakada ona, e samorealizacja jednostki moe nastpi dziki wypenieniu elementów skadajcych si na ycie, lecych na symbolicznym krgu Tao – Drogi. Krg ten zawiera wic pomylno (bogactwo), karier, dobre zwizki partnerskie, kreatywno, przyja, waciw drog yciow, samopoznanie, waciwe kontakty z przeoonym (starszymi)116. Wszystkie te elementy s wspózalene, wzajemnie si uzupeniaj i warunkuj, musz wic by równomiernie rozwijane. Rozwojowi tych elementów su m.in. wstpna samoanaliza (testy samooceny)117 i zastosowanie afirmacji (pozytywnych autosugestii). Afirmacje poparte s ich zewntrznym przejawem w postaci tzw. rodków zaradczych, sytuowanych w przestrzeniach odpowiedzialnych tradycyjnie za dany aspekt Tao w naszym domu lub w miejscu pracy118.
114 Zob. Margul T., Elementy ekologiczne w religiach chiskich, „Przegld Religio- znawczy” 1992, nr 2, s. 55-61. 115 Sztuka ta cieszy si zainteresowaniem nie tylko w Korei, Chinach, Hongkongu, Singapurze i Japonii, ale równie w USA, Wielkiej Brytanii i w innych krajach. Zob. Rossbach S., Feng Shui, Wrocaw 1996, s. 95-97,152-163 (miejsce pracy i biznes), 177-181 (biznes i ba-gua); zob. te O’Brien J., Elementy Feng Shui, Pozna 1993, s. 12-13, 96-101 (Feng Shui a firmy); Spear W., Feng Shui, ód 1997, s. 191-197 (Feng Shui w pracy); Dom i ogród. Feng Shui (brak danych autora), Wydawnictwo Olesiejuk, Olsztyn 2008. 116 Zob. Rossbach S., op. cit., s. 165-170. 117 Zob. Spear W., op. cit., s. 23-35, 51-56 (test samooceny, lista najwaniejszych spraw yciowych, okrelenie i wizualizacja celu). 118 Zob. Spear W., op. cit., s. 123-168, 173-181.
Myl taoistyczna znajduje swoje odzwierciedlenie np. w literaturze wydawanej równie w Polsce. Jako przykad poda tu mona twórczo np. wybitnego pisarza Hermana Hesse, który jeden z podrozdziaów swej najpoczytniejszej powieci powici postaci mdrca zafascynowanego kultur Chin, a zwaszcza filozofii taoizmu, bez uwzgldnienia której nie widzia zapewne noblista penego obrazu dorobku i dowiadczenia intelektualnego ludzkoci. Pewne inne orientalne wtki, zwizane z religiami Dalekiego, rodkowego i Poudniowego Wschodu jak np. buddyzmu wystpuj take w innych powieciach noblisty np. „Wilk stepowy”119 czy „Siddhartha”120.
Inny wpywowy autor nawizujcy do taoizmu to F. Capra, którego ksika „Tao fizyki” bya wydarzeniem intelektualnym swoich czasów. Gówna teza ksiki zawieraa si w twierdzeniu o podobiestwie wspó- czesnej fizyki do wiatopogldu przypominajcego pogldy mistyków wszystkich wieków i tradycji, w tym tradycji Wschodu121. Cytowany autor pisa: „W fizyce wspóczesnej wszechwiat postrzega si zatem jako dynamiczna nierozerwalna cao, która zawsze w istotny sposób obejmuje obserwatora. Takie postrzeganie wszechwiata oznacza, e tradycyjne pojcia przestrzeni i czasu, odrbnego podmiotu, przyczyny i skutku trac swe znaczenie”122. Wniosek taki jest zatem podobny do spostrzee wschodnich filozofów takich jak np. Lao-tse.
Ducha taoizmu zawiera take praca „Tao Kubusia Puchatka”123 autorstwa B. Hoffa – sinologa i zachodniego taoisty, która w przystpny sposób przyblia owego ducha taoizmu, wykorzystujc do tego celu powie znan kademu z dziecistwa. Tao to zatem w ujciu cytowanego autora, zachodniego taoisty „Jak zachowa rado i spokój w kadych okolicz- nociach”124, tak jak czyni to wanie Puchatek. ycie samo w sobie, gdy si je waciwie zrozumie, ycie w sposób naturalny nie jest gorzkie ani cierpkie, lecz sodkie. Przyczyn utraty spontanicznej radoci i sodyczy ycia jest naruszenie harmonii w czowieku, harmonii midzy „niebem” i „ziemi”, któr kady czowiek moe, jeli tego zechce, odnale w sobie samym. Im bardziej czowiek narusza naturaln równowag, tym dalej odsuwa si od harmonii. Nie tylko naduywanie zmysów oddala czowieka
119 Zob. Hesse H., Wilk stepowy, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna 1984. 120 Zob. Hesse H., Siddhartha, PIW, Warszawa, 2000. 121 Zob. Capra F., Tao fizyki. W poszukiwaniu podobiestw midzy fizyk wspó- czesn a mistycyzmem Wschodu, Zakad Wydawniczy „Nomos”, Kraków 1994, s. 31. 122 Tame, s. 92. 123 Zob. Hoff B., Tao Kubusia Puchatka, Wydawnictwo ZYSK i S-KA, Pozna 1995. 124 Tame, s. 9.
od tej harmonii, ale równie naduywanie umysu – sów, poj, auto- rytetów, nadmiernie rozbudowanych konstrukcji mylowych, klasyfikacji, uogólnie, abstrakcyjnych regu i sztucznych zasad, ceremonii, stereotypów i uprzedze125. Trzeba odnale w sobie zatem umys dziecka, cho „czasem moe trudno go usysze, ale niemniej jest to wana sprawa, gdy bez niej nigdy nie odnajdziemy naszej drogi przez Las (metafora ycia, przyp. L.K.)”126. Naley odnale w sobie swoist transracjonalno, zdoby umiejtno zdystansowania si od przeszkadzajcego nieraz i nie rozumie- jcego umysu, który kreuje opaczn, zdeformowan wizj rzeczywistoci. Gdy folguje si swoim zmysom, ale take swojemu umysowi – przyjmuje si bezrefleksyjnie, a jeszcze gorzej, gdy narzuca si innym z zewntrz abstrakcyjne i sztuczne reguy, walka wewntrzna w samej jednostce, a take midzy ludmi jest nieunikniona, a ycie staje si „gorzkie” i „skwaszone”127.
Poszukiwa zatem naley harmonii przede wszystkim we wasnym wntrzu, a take nauczy si wspódziaa z naturalnym porzdkiem rzeczy, czyli dziaa z zasad wu-wei128 – najmniejszego wysiku, zasad równo- wagi. Oznacza to moe dziaanie bez obsesji na punkcie wasnego „ja”, wolno od dziaania nadmiernie egoistycznego, które symbolizuje znak chiski „rozczapierzona rka” i „mapa”, a wic wolno od dziaania takiego jak bezmylne mapowanie129. Pisze B. Hoff „Efektywno wu-wei podobna jest do zachowania wody opywajcej ska […] w przeciwiestwie do mechanistycznego uderzania po linii prostej, co zwykle koczy si gwatown kolizj z prawami przyrody. Jest to podejcie wychodzce od wewntrznej wraliwoci i wczuwajce si w naturalny rytm rzeczy”130. Zasada ta okrelana take w uproszczeniu jako niedziaanie, oznacza w swej istocie umiejtno czenia dziaania z niedziaaniem, czyli z namysem, refleksj, wewntrznym wyciszeniem, czenia aktywnoci z dezaktywi- zacj, co wpisuje si w „gramatyk” dziaania, opisywan przez zasady sprawnego dziaania prakseologii – nauki o sprawnym dziaaniu131.
125 Tame, s. 13. 126 Tame, s. 126. 127 Tame, s. 13. 128 Tame, s. 50-60. 129 Tame, s. 59. W filozofii indyjskiej wystpuje koncepcja niszego umysu (sanskr. manas), który okrela si mianem „mapiego umysu”, umysu mapy, która zostaje zapana, gdy trzyma si uporczywie jedzenia zostawionego przez kuso- wnika w dzbanie z dug wsk szyjk – uratowaaby swoje ycie, gdyby tylko zechciaa wypuci swój up, a tak sama staje si upem. 130 Tame, s. 59-60. 131 Zob. np. Kotarbiski T., Dziea wszystkie, Prakseologia cz. I i II, PWN, Warszawa 1999/2003.
Shinto132, rodzima religia Japonii, wyrosa z pierwotnych wierze mieszkaców tego kraju i, co jest zadziwiajce, nieprzerwanie jest pielgnowana od ponad dwóch tysicy lat. Konfucjanizm przybyy do Japonii w IV-V w. czy pokojowo nastawiony buddyzm, który dotar tam w VI w., nie przekrelay znaczenia tych wierze – czyy si z nimi, po pewnym okresie rywalizacji, zazwyczaj harmonijnie, wzajemnie dopasowyway i uzupeniay, dodatkowo je ubarwiajc. Umiejtno czenia tradycji ze wspóczesnoci, wchaniania osigni innych kultur przy zachowaniu wasnej, kontynuacji i negacji133 to fenomeny do rzadko spotykane w innych kulturach. Zapewniay one cigo tradycji japoskich i stabilno systemu aksjonormatywnego, a w konsekwencji wysoki poziom zaufania spoecznego jaki charakteryzuje mieszkaców Kraju Wschodz- cego Soca i Kwitncej Wini.
Stare tradycje mitologiczne zostay spisane na pocztku VIII w. n.e. w dziele Kodziki (historia zdarze staroytnych), a w IX i X stuleciu pojawiy si zbiory obrzdów religijnych, sporód których najwaniejszym by zbiór Engishiki. Zawiera on m.in. teksty liturgiczne (norito) suce jako wzory modlitw.
Shinto jest zbiorem poj, obyczajów, wierze i rozmaitych praktyk. Wyraa cze dla przyrody, zmarych przodków oraz Kami „tego, co w górze” – bóstw nieba i ziemi, a w póniejszym okresie swego rozwoju koncentruje si na kulcie rodu cesarskiego. Charakterystyczn cech shintoizmu jest brak rónicy i podziau midzy tym co boskie i tym co ludzkie, gdy kady czowiek po mierci stawa si ma Kami – duchem, który w jaki sposób wspiera ma yjcych nadal ludzi. Zgodnie z koncepcjami shinto zdarzenia w wiecie odbywaj si w sposób cykliczny, przy czym przyszo moe zosta przycignita (dziki dobrze wykony- wanej pracy), a przeszo istnieje obok, wspópracujc z teraniejszoci.
W shinto istnieje wity nakaz pracy porzdkujcej wasny kraj134. W staroytnym micie o bogach nieba mówi si o wydanym przez nich
132 Shinto – wytyczona przez bogów droga, wskazania pochodzce od si niepojtych dla rozumu, wzorowanie si na bogach, zob. Kotaski W., Shinto – religia Japonii, „Przegld Religioznawczy” 1986, nr 3-4, s. 71. 133 Zob. Leszczyski L., Japonia. Kontynuacje i negacje, Wydawnictwo UMCS, Lublin 1994. 134 „Jest to wany ideologicznie wspóczynnik procesu, który wysun Japoni na jedno z czoowych miejsc wród ekonomicznych potg wiata wspóczesnego” – W. Kotaski, op. cit., s. 75.
nakazie oywiania bezksztatnej magmy135. Kady Japoczyk jest wanym skadnikiem wikszej caoci, której celem jest denie do doskonalenia wiata. Nie rozrónia si wielkich i maych ról w organizmie czy w mechanizmie spoecznym – „kade najmniejsze kóeczko ma swe precyzyjne przeznaczenie i bez niego mechanizm mógby szwankowa”136 . Powysze zasady w duym stopniu wyjania mog przyczyn tego, e praca w Japonii jest szanowana, nie istniej wielkie dysproporcje midzy pac redni, a pac top-menedmentu, nie wystpuj tam opory w podejmowaniu si kadej legitymizowanej spoecznie pracy i przy zmianie kwalifikacji praco- wników.
W omawianej religii istnieje przekonanie o wrodzonej dobroci i boskoci kadej ludzkiej istoty. W shintoizmie czyny uwaane s za moralnie poprawne nie tylko ze wzgldu na ich motywacj, lecz w duym stopniu ze wzgldu na ich konsekwencje137. Fundamentem shinto jest wi z krajem i rodem, gbokie poszanowanie dla narodowych zwyczajów i miejsc tradycyjnego kultu. Wyrónia si trzy rodzaje kultu: rodzinny – wyraajcy si w czci dla zmarych czonków rodziny (powica si im w kadym domu tzw. pók bogów – kamidano); miejscowy – oddawanie czci Udzi-gami (bóstwu rodowemu) z okazji rónych uroczystoci rodzinnych; pastwowy – kult cesarza oraz bogów wspólnych dla caej Japonii.
W shinto bogowie czy bóstwa nie maj swoich podobizn, lecz przed- stawia si ich „mitamasiro” (ducha zastpczego) w postaci przedmiotów np. zwierciada dla bogini soca Amaterasu (bóstwa narodowego). Obrzdy shintoistyczne s niezwykle ywe i barwne, obejmuj skadanie ofiar z ryu, owoców i jedwabiu. Podczas wikszych wit wykonywane s rytualne tace pantomimiczne – kagura, podczas których taczce dziewczta maj doznawa wizji i dowiadcza kontaktu z bogami.
Okres od koca XIX wieku do drugiej wojny wiatowej to ciemna karta w historii shintoizmu. W tym czasie by on wykorzystany w celu rozbudzenia w Japoczykach poczucia ich wyjtkowoci i posannictwa. Uznano wtedy shinto jako kult pastwowy, a warto innych tradycyjnych religii obecnych w Japonii pomniejszano. Dla wikszoci Japoczyków to wstydliwe karty z przeszoci ich kraju. Nie jest to chyba jednak w historii
135 Wedug kosmologii zawartej w Kodziki najpierw powstao niebo i bezksztatna ziemia, potem spontanicznie pojawili si bogowie, którzy parze Izanagi i Izanami wydali nakaz stworzenia wysp japoskich i powoania do ycia szeregu innych bóstw. Potomkiem ich miaa by bogini soca Amaterasu, a take Dimmu – tenno (boski wojownik) – pierwszy cesarz ludzi

ści - dbc.wroc.pl

Documents

Transcript of ści - dbc.wroc.pl