Pirógalbo

Nie ma złota w Szarych Górach

Andrzej Sapkowski

Gdzie należy szukać początków gatunku - lub subgatunku - literackiego, którym przyjdzie nam się oto zająć? Zdania specjalistów są podzielone. Jedni odsyłają do Walpole’a, Anny Radcliffe i Mary Shelley,

inni wolą wskazywać na Lorda Dunsany, Merrita i Clarka Ashtona Smitha. Jeszcze inni - a zdanie tych ostatnich podziela niżej podpisany - poszukują źródeł Białego Nilu w tak zwanych pulp-

magazines. W jednym z takich zeszytów niejaki Windsor McKay zaczął około roku 1905 drukować komiks o przygodach bohatera, noszącego trywialne imię Nemo. Komiks, wydawany w tygodniowych

odstępach, ukazywał się przez czas długi, a obrazki McKaya wyróżniała spośród innych komiksów jedna, dość charakterystyczna cecha - perypetie wzmiankowanego Nemo nie rozgrywały się na Dzikim Zachodzie, nie w opanowanym przez gangsterów Chicago lat prohibicji, nie w głębi Czarnej Afryki i nie na innej planecie. Rozgrywały się w dziwnej krainie, nazwanej przez McKaya Slumberlandem - krainie bogatej w zamki na skale, piękne księżniczki, walecznych rycerzy, czarodziejów i straszne

potwory. Slumberland McKaya stał się pierwszą prawdziwie populistyczną Krainą Nigdy-Nigdy, Never-Never Landem. Krainą Marzeń. Komiks McKaya nie mógł być zakwalifikowany jako „przygodowy”

(adventure), nie był fantastyką naukową (science fiction). Był - fantazją. Po angielsku - fantasy.

Nieco później, w roku 1930, Robert E. Howard, mając lat dwadzieścia jeden, wymyśla postać osiłka Conana z Cimmerii dla potrzeb pulp-magazynu „Weird Tales”. Pierwszą z historyjek o Conanie Ameryka ogląda w roku 1932. W roku 1936 Howard odbiera sobie życie, zostawiając schedę w postaci kilku krótkich opowiadań i noweletek dziejących się w podobnym nieco do naszej Ziemi, ale przecież najzupełniej fikcyjnym i fantastycznym Never-Never Landzie. Bohaterski Conan robi tam to, czego jego twórca nie potrafił. Howard zostawia po sobie wyłącznie jedną większą rzecz o Conanie, a mianowicie „The Hour of the Dragon”. Rzecz tę już po jego śmierci publikuje się ponownie pod tytułem „Conan the Conqueror”. Howard leży sobie w mogile ciemnej, a światek amerykańskich fanów zaczyna się trząść od kolejnych „Conan the ...”, produkowanych przez spryciarzy czujących biznes. Spryciarze czują dobrze i czują już: Howard stworzył nowy, poczytny, dobrze sprzedawalny genre - sword and sorcery, określany też niekiedy jako heroic fantasy.

Fantasy - wielki wybuch!

Krótko po śmierci Howarda, w roku 1937, mało znany pan Tolkien, mający lat czterdzieści pięć, publikuje w Anglii książeczkę dla dzieci zatytułowaną „Hobbit, czyli tam i z powrotem”. Tolkienowa koncepcja Never-Never Landu, zwanego Śródziemiem, urodziła się w latach dwudziestych naszego stulecia. I dopiero w roku 1954 wydawnictwo Allen i Unwin wydaje „Władcę Pierścieni”. Tworzenie dzieła, trylogii, która ma wstrząsnąć światem, zajęło autorowi dwanaście lat. Wyprzedził go C. S. Lewis ze swoją „Narnią”, wydaną w roku 1950, ale mimo tego to nie Lewis, ale Tolkien rzucił świat na kolana. Jako, że jednak nikt nie jest prorokiem we własnym kraju, owo rzucenie na kolana dokonuje się na dobrą sprawę dopiero w latach 1965/1966 po wydaniu w Stanach wersji paperbackowej.1

Z faktem paperbackowego wydania trylogii zbiega się reedycja (i reredakcja) całej serii „Conanów”, popełniona przez L. Sprague de Campa.

Zauważmy - dwóch autorów i dwa dzieła. Dzieła tak różne, jak różni są ich autorzy. Młodziutki neurotyk i dojrzały, stateczny profesor. Conan z Cimmerii i Frodo Baggins z Hobbitonu. Dwie jakże różne krainy Nigdy-Nigdy. I wspólny sukces. Rozpoczęty kult i szał.

Gdy rozpoczął się kult i szał, spojrzano wstecz. Oczywiście dostrzeżono „Narnię” Lewisa i triumfalnie dopisano trzecie nazwisko do listy. Ale dostrzeżono też starodawny „Las za światem” Williama Morrisa,

„Alicję w Krainie Czarów” Lewisa Carolla, nawet „Czarodzieja z Oz” Franka L. Bauma z roku 1900. Dostrzeżono też „The Once and Future King” T.H. White’a z roku 1958. Owszem, to także była fantasy - znacząca wszak po angielsku tyle co „fantazja”. Wszelakoż, jak zauważyli trzeźwi osądzacze, owe pretolkienowskie kawałki nie miały aż tak populistycznego charakteru, co „Władca Pierścieni” czy „Conan”. A poza tym, dodali trzeźwi osądzacze, jeśli aż tak nagniemy kryteria, to gdzie miejsce dla Piotrusia Pana i Kubusia Puchatka? To przecież także fantazja, fantasy. Ukuto więc naprędce termin adult fantasy - ani chybi po to, by zagrodzić Kubusiowi drogę na listę fantastycznych bestsellerów.

Fantasy - ekspansja

Gatunek rozwija się lawinowo, kładzie kolejne kamienie milowe, szybko zapełnia się portretami autorów Aleja Zasłużonych, Hall of Fame. W roku 1961 powstają sagi „Elric” i „Hawkmoon” Michaela Moorcocka. W 1963 pojawia się pierwszy „Świat Czarownic” Andre Norton. Wznawia się w paperbacku „Fafhrda i Szarego Kocura” Fritza Leibera. Wreszcie, w 1968, z wielkim hukiem - „Wizard of Earthsea” Ursuli Le Guin, a jednocześnie „The Last Unicorn” Petera S. Beagle - dwie rzeczy o absolutnie kultowym charakterze. Nastają lata siedemdziesiąte - pojawiają się i biją rekordy sprzedawalności książki Stephena Kinga. Więcej tam, co prawda, horroru niż fantasy, ale to praktycznie pierwszy przypadek, by pisarz z „getta” wykosił mainstreamowców z wszystkich możliwych list bestsellerów. Krótko po tym pojawia się „Thomas Convenant the Unbeliever” Stephena R. Donaldsona, „Amber” Zelaznego, „Xanth” Piersa Anthony, „Deryni” Katherine Kurtz, „Birthgrave” Tanith Lee, „Mists of Avalon” Marion Zimmer Bradley, „Belgariad” Davida Eddingsa. I następne. Następne. Następne. Koniunktura nie słabnie.

Jak powiedziano, szał, kult, sprzedaże bijące rekordy. Ogromna popularność i ogromny biznes. I jak zwykle - zmarszczone nosy krytyków. Popularne, poczytne, lubiane, dobrze sprzedawalne - a zatem guzik warte. Fantasy jakaś! Wywodząca się, na domiar złego, w prostej linii z pulp-magazines i „Weird Tales”, wydawanych na nędznym papierze prymitywnych czytadełek dla kretynów. Nikt nie słuchał Tolkiena, gdy stary, uśmiechnięty hobbit tłumaczył spokojnie, że swego Śródziemia nie tworzył jako azylu dla dezerterów z pracowitej armii realnej rzeczywistości, a wręcz przeciwnie, chciał otworzyć bramy więzienia, pełnego nieszczęsnych skazańców codzienności. Fantazjowanie - mówił stary J.R.R. - jest naturalną tendencją w rozwoju psychicznym człowieka. Fantazjowanie ani nie obraża rozsądku, ani nie szkodzi mu i nie przytępia dążenia do poznania. Przeciwnie, im bardziej żywy i przenikliwy rozsądek, tym piękniejsze fantazje zdolen on tworzyć.2

Prawda, chciałoby się rzec. I odwrotnie, chciałoby się dodać. Bo gdy zaczął się biznes, za twórcze fantazjowanie wzięły się różne, bardzo różne rozsądki. I talenty. Ale o tym potem. Pierwej warto by popatrzeć i zastanowić się, czymże to owe słynne fantasy jest.

Definicje w karecie z dyni

Fantasy - odpowie na to każdy prawdziwy fan - jaka jest, każdy widzi. A wywodzi się owa fantasy z baśni. Już Lem pisał - rzeknie każdy prawdziwy fan - że fantasy to baśń pozbawiona optymizmu deterministycznego losu, to opowieść, w której determinizm losu podniszczony zostaje przez stochastykę trafów.

Ha! Brzmi to tak mądrze, że aż zęby bolą, a to przecież nie koniec jeszcze. Studiując klasyka dalej, dowiemy się, że fantasy zasadniczo różni się od baśni, bo fantasy jest grą o sumie niezerowej, a zarazem zupełnie się od baśni nie różni, bo jest jednako antywerystyczna pod względem zdarzeniowych ziszczeń. Zęby bolą nie do wytrzymania, ale cóż, „Fantastyka i futurologia” nie była pomyślana dla takich jak ja prostaczków, którym trzeba wyłożyć kawę na ławę i jeszcze poprzeć wszystko trywialnym przykładem, o tak:

Bajka i fantasy są tożsame, bo antywerystyczne. I w bajce, i w fantasy, Kopciuszek, weźmy, jedzie na bal dynią zaprzężoną w myszy, a trudno o coś bardziej antywerystycznego. Determinizm zdarzeń, ów „homeostat” bajki wymaga, by wydający bal królewicz doznał na widok Kopciuszka ataku nagłej miłości graniczącej z obsesją, a „zerowa suma gry” żąda, by się pobrali i żyli długo i szczęśliwie, ukarawszy

wprzód złą macochę i przyrodnie siostry. W fantasy natomiast  m o ż e  zadziałać „stochastyka trafów” - królewicz, dajmy na to, umiejętnie symulując uczucie zwabi dzieweczkę na ciemny krużganek i zdefloruje, po czym każe hajdukom wyrzucić za wierzeje. Żądny zemsty Kopciuszek skryje się w Szarych Górach, gdzie złota, jak wiadomo, nie ma. Tam zorganizuje partyzantkę, by obalić i zdetronizować lubieżnika. Wkrótce, dzięki starej przepowiedni wyjdzie na jaw, że to Kopciuszkowi przysługują prawa do korony, a wstrętny książę jest bękartem i uzurpatorem, a do tego jeszcze marionetką w ręku złego czarnoksiężnika.

Wróćmy jednak do owego „antyweryzmu”, stanowiącego cechę charakterystyczną lub - jak chcą inni, a zwłaszcza przeciwnicy gatunku - stygmat fantasy. I wróćmy do opowieści o Kopciuszku. Niech opowieść nasza rozpocznie się w sposób już lekko podniszczony przez stochastykę trafów - dajmy na to, na balu. Cóż tu mamy? Ano, mamy zamek, krużganki, królewicza i szlachtę, panie w atłasach i koronkach, lokajów w liberiach i kandelabry - wszystko werystyczne aż do rzygu. Jeśli dodatkowo przeczytamy fragment dialogu, w którym goście królewicza komentują wyniki obrad Soboru w Konstancji, weryzm będzie już zupełny. Ale mamy z nagła wróżkę, karetę z dyni i ciągnące ją polne myszy. Oj, niedobrze. Antyweryzm! pozostaje tylko mieć nadzieję, że może akcja toczy się na innej planecie, tam, gdzie myszy ciągają karety na co dzień. Może naszą dobrą wróżką okaże się kosmonautka z NASA lub też przebrany Mr. Spock. Względnie, że akcja toczy się na Ziemi, po straszliwym kataklizmie, który cofnął ludzkość do feudalizmu i krużganków, ale wzbogacił świat o myszy-mutanty. Bo taki zwrot akcji byłby przecież naukowy, poważny i - ha, ha - werystyczny. Ale magia? Wróżki? Nie. Wykluczone. Niepoważna bzdura. Wyrzucić, cytuję za Lemem, do kosza.

Ha, kochani, bijcie mnie, ale ja nie widzę zbytniej różnicy pomiędzy antyweryzmem magicznej dyni a antyweryzmem odległych galaktyk lub Wielkiego Bangu. A dyskusja o tym, że magicznych dyń nie było i nie będzie, zaś Wielki Bang mógł niegdyś mieć miejsce lub może kiedyś nastąpić , jest dla mnie dyskusją czczą i śmieszną, prowadzoną z pozycji owych komiteckich działaczy od kultury, żądających niegdyś od Teofila Ociepki, by przestał malować krasnoludki, a zaczął malować zdobycze komunizmu, bo komunizm jest, a krasnoludków nie ma. I powiedzmy sobie raz, a do końca - pod względem antyweryzmu fantasy jest ani gorsza ani lepsza od tzw. science fiction. A nasza opowieść o Kopciuszku, by była werystyczna, musiałaby w ostatnich akapitach okazać się snem sekretarki z biura projektów w Bielsku-Białej, opitej wermutem w noc sylwestrową.

Między historią a baśnią

Wracamy jednak do fantasy i jej - jakoby - baśniowych korzeni. Fakty są, niestety inne. Niezmiernie mało jest klasycznych utworów tego gatunku, które motyw bajeczny eksploatują, dogrzebują się do symboliki, postmodernistycznie interpretują przesłanie; które wzbogacają narrację bajki tłem i bawią się wykoślawieniem cytowanego wyżej determinizmu trafów, próbują ułożyć logiczne równanie matematyczne z owej cytowanej wyżej gry o sumie niezerowej. Czegoś takiego nie ma lub jest bardzo mało. Anglosasi, którzy w fantasy dominują i którzy stworzyli gatunek, mają do dyspozycji o wiele lepszy materiał: mitologię celtycką. Legenda arturiańska, podania irlandzkie, bretońskie czy walijski Mabinogion nadają się na tworzywo do fantasy stokroć lepiej niż infantylna i prymitywnie skonstruowana bajka.

Mit arturiański jest wśród Anglosasów wiecznie żywy, jest mocno wrośnięty w kulturę swym archetypem. I dlatego archetypem, prawzorem WSZYSTKICH utworów fantasy jest legenda o królu Arturze i rycerzach Okrągłego Stołu.3

Kto chce, niechaj zamknie oczy i na oślep wyciągnie rękę ku półce z książkami, niechaj wytaszczy z niej na chybił-trafił jedną powieść fantasy. I niechaj sprawdzi. Książka opisuje dwa królestwa (krainy, imperia) - jedno jest Krainą Dobra, drugie wręcz przeciwnie. Jest Dobry Król, z tronu i dziedzictwa wyzuty i próbujący je odzyskać, przeciw czemu są Siły Zła i Chaosu. Dobrego Króla wspiera Dobra Magia i Dobry Czarodziej, jak również zgromadzona wokół sprawiedliwego władcy Drużyna Dzielnych Chwatów. Do totalnego zwycięstwa nad Siłami Ciemności niezbędny jest jednakowoż Cudowny Artefakt, przedmiot magiczny o niebywałej mocy. Przedmiot ten we władzy Dobra i Ładu posiada

właściwości integrujące i pokojowe, w ręku Zła jest siłą destrukcyjną. Magiczny artefakt trzeba więc odnaleźć i zawładnąć nim, zanim wpadnie w łapy Odwiecznego Wroga...

Skąd my to znamy? Znamy to z sir Thomasa Malory, z „La Morte d’Arthur”. Dla nas, co prawda, to jest jedynie cudza kulturowo legenda, jedna z wielu legend, obca nam jak bajki Eskimosów czy podania czerwonoskórych ze Związku Sześciu Plemion. Natomiast w kulturze anglosaskiej mit arturiański siedzi mocno a twardo, jest z tą kulturą absolutnie zintegrowany. I jest - trzeba to stwierdzić - trochę mało baśniowy. Jest quasi-historyczny. Do dziś poważnie dyskutuje się w Anglii, czy aby Camelot znajdował się na miejscu dzisiejszego Winchesteru, chyba podejmuje się nawet stosowne wykopki. Do dziś Tintagel czy Glastonbury są miejscami zjazdów różnych maniaków, postdruidów i psychomediewistów.

Byłoby zapewne zbyt wielkim uproszczeniem równoległe czytanie „Władcy Pierścieni” i „La Morte d’Arthur”, byłoby uproszczeniem odkrywcze wołanie, że Artur to Aragorn, Anduril to Excalibur, że Pierścień to Graal, Frodo to Galahad, Merlin to Gandalf, a Sauron to kombinacja Morgan Le Fay i dzikich Saksonów, pokonanych pod Mount Badon (na polach Pelennoru). Ale nie sposób nie zauważyć podobieństw w głębszej warstwie obu tych utworów i faktu, że cały gatunek fantasy eksploatuje mit atruriański w jednym, podstawowym kanonie, w leitmotivie walki Sił Dobra i Postępu, reprezentowanych przez Artura, Merlina, Excalibur i Okrągły Stół, a Siłami Ciemności i Destrukcji, uosobianymi przez Morganę, Mordreda i stojące za nimi moce.

Legenda o Arturze stała się nie tylko archetypem, prawzorem fantasy - była też polem do popisu dla utworów, którzy woleli twórczo eksploatować sam mit miast opierać na nim „własne” pomysły. Przede wszystkim wymienić tu należy T.H. White’a i jego „The Once and Future King”, sztandarowe dzieło fantasy „kamelockiej”. Następnym wydarzeniem było opublikowanie „The Mists of Avalon”, pięknego i nagrodzonego dzieła Marion Zimmer Bradley. Spośród innych autorów tego subgatunku wymienić można - znacznie ciszej, niż dwa poprzednie nazwiska - Gillian Bradshaw, Petera Hanratty i Stephena R. Lawheada. Ostatnio doszlusowała Diana L. Paxton z interesującym, choć wybitnie wtórnym wobec „Mgieł Avalonu” dziełem, zatytułowanym „The White Raven”.

Gandalf na prezydenta!

Mamy tedy pierwszy korzeń, root fantasy - jest nim archetyp legendy arturiańskiej. Ale fantasy nie jest drzewem o jednym korzeniu. Nie zdobyła popularności tylko dlatego, że grała na dźwięcznych strunach legendy, splecionej z kulturą. Zdobyła popularność, bo była gatunkiem określonego CZASU.

A dokładniej - czasów. Sposobu, w jaki autorzy fantasy odreagowywali na czasy, w których przyszło im żyć. Przypomnijmy - eksplozja fantasy na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, gdy literatura ta została zaakceptowana i podniesiona do rangi symbolu na równi z Beatlesami, dziećmi-kwiatami, Woodstock, była reakcją na strzały w Dallas i na Wietnam, na technicyzację, zatrucie środowiska, na rozkwit religii welfare state, lansowanej przez filisterską część społeczeństwa, na kult leniwej konsumpcji przed ekranem telewizora, z którego sączy się „Bonanza”, „Dynastia” czy inny pean na cześć American Way of Life. W tym to czasie rodzi się inny kult - kult buntu. Na murach stacji metra pojawiają się optymistyczne napisy „FRODO LIVES” i „GANDALF FOR PRESIDENT!”. Notka prasowa o bezmyślnym niszczeniu środowiska zostaje zatytułowana „Another Bit of Mordor!”

Oczywiście w tym samym czasie następuje eksplozja drapieżnej, buntowniczej lub ostrzegawczej SF, ale daleko jej do popularności fantasy. Bo czytelnik zaczyna rozumieć i czuć tlące się w nim pragnienie ucieczki od ohydnej i przerażającej codzienności, od otaczającej go bezduszności i znieczulicy, od alienacji. Chce uciec od „postępu”, bo to wszak nie jest postęp, ale „Road to Hell”, jak zaśpiewa wiele lat później Chris Rea. Zejść z tej drogi choćby na kilka chwil, zagłębić się w lekturze, uciec do Krainy Nigdy-Nidgy, by razem z bohaterami uda się w Szare Góry, gdzie złota, jak wiadomo nie ma. By u boku wiernych druhów stoczyć bój z Siłami Ciemności, bo owe Siły Ciemności, ów Mordor, który na kartach powieści zagraża fantastycznemu światu, symbolizuje i uosabia te siły, które w świecie realnym zagrażają indywidualności - i marzeniom.

Promieniujący z takich pragnień eskapizm jest wszak eskapizmem melancholijnym. Wszakże tego, co się dookoła nas wyrabia, marzeniami ani powstrzymać, ani zmienić się nie da. I tu wracamy ponownie do

Legendy Okrągłego Stołu. Bo archetyp arturiański przenosi żywcem do fantasy szczególną, poetycką melancholię, właściwą temu gatunkowi. Bo legenda o Arturze jest przecież legendą smutną i melancholijną, jest - jak zapewne powiedziałby Lem - legendą o „sumie niezerowej”. Pamiętamy: Arturowi śmierć zadana ręką Mordreda uniemożliwia stworzenie Królestwa Dobra, Światła i Pokoju. Graal, zamiast zintegrować, rozprasza i antagonizuje Rycerzy Okrągłego Stołu, dzieli ich na godnych i niegodnych dotknięcia Świętego Kielicha. A dla tego, który jest najgodniejszy, dla Galahada, zetknięcie z Graalem oznacza pożegnanie tego świata. Lancelot wariuje, Merlin daje się ogłupić i uwięzić Nimue. Coś się kończy, kończy się epoka. Starszy Lud Dużej i Małej Brytanii, elfy i inne rasy muszą odpłynąć na Zachód, do Avalonu lub Tir-Nan-Ogu, bo w naszym świecie nie ma już dla nich miejsca.

W samej rzeczy, niezbyt czujemy tu „homeostat bajki”.

A walka Dobra ze Złem? W legendzie Zło nie tryumfuje bezpośrednio i w sposób oczywisty - Morded ginie, Morgan Le Fay przegrywa. Ale śmierć Artura musi - wiemy to przecież - spowodować załamanie się wspaniałych planów króla. Brak następcy musi spowodować chaos, walkę o władzę, anarchię, mrok.

Ale równocześnie Merlin jest wieczny i wróci kiedyś - jako Gandalf? A zatem - GANDALF FOR PRESIDENT. Wróci również z Avalonu Artur, który jest wszakże The Once and Future King. A wróci wtedy, gdy z naszym światem będzie już naprawdę źle, oczyści nasz świat z resztek Mordoru i wówczas zapanują pokój, zgoda i szczęśliwość wieczna, viribus unitis przy boskich (czarodziejskich ?) auxiliach.

Wezwany - ścigany

I właśnie tę liryczną melancholię, smutek mijającego czasu i przemijającej ery, złagodzony optymizmem i nadzieją, wykorzystał pięknie Tolkien we „Władcy Pierścieni”. Niżej podpisanemu łezka kręciła się w oku, gdy Szary Statek zabierał Froda z Szarej Przystani i smarkało się, ech, smarkało, gdy Sam Gamgee komunikował Różyczce Cotton, że właśnie był wrócił. Tak, tak. Z Szarej Przystani. Na Zachód. Do Avalonu. Tak, tak. Mistrz Tolkien pojechał po arturiańskim archetypie jak doński Kozak po stepie, ale cóż - był Pierwszy i Wielki. Kto później ruszał po tym samym, archetypicznym śladzie, dostawał etykietkę naśladowcy. A jak nie miał dostać? Przecież archetyp był ten sam. I nadal jest ten sam.

Na plus Mistrza Tolkiena powiedzieć trzeba, że wykorzystał rzeczony archetyp tak znakomicie, włożył tyle intensywnego trudu w przetworzenie archetypu w opowieść przyswajalną współcześnie, że... stworzył własny archetyp, archetyp Tolkiena. Powtórzmy eksperyment, sięgnijmy znowu po książkę fantasy z naszej półki, zobaczmy, o czym to.

Oto w mniej lub bardziej sielskiej okolicy żyje sobie bohater i ma się nieźle. Nagle pojawia się tajemnicza postać, zwykle czarodziej, i tenże czarodziej komunikuje protagoniście, że ten nie zwlekając musi wyruszyć na wielką wyprawę, bo od niego, protagonisty, zależy los świata. Bo oto Zło zamierza dokonać agresji na Dobro, a jedynym, co można temu Złu skutecznie przeciwstawić, to Magiczne Coś Tam. Magiczne Coś Tam jest ukryte Gdzieś Tam, cholera wie, pewnie w Szarych Górach, gdzie złota, jak wiadomo, nie ma.

Wezwany robi wielkie oczy, gdyż w najśmielszych marzeniach nie sądził, że od niego będzie zależał los świata. Wątpi nieco w słowa czarodzieja, ale znienacka dopadają go obowiązkowo Czarni Wysłannicy Zła i musi przed nimi umykać. Umyka do Dobrego Miejsca, tam ma chwilę spokoju i tam też dowiaduje się o Legendzie i Przeznaczeniu. Ha, trudno, nie ma wyjścia. Protagonista musi odbyć wielką Wyprawę - Quest, zgodnie z mapą, którą autor przezornie zamieścił na początku książki. Mapa posiada rozsiane bogato Góry, Puszcze, Bagna i Pustynie o Strasznych Nazwach. To nic, że Główna Kwatera Wroga, do której trzeba dotrzeć, znajduje się na północnym lub wschodnim skraju mapy. Możemy być pewni, że bohater będzie podróżował zygzakiem, bo musi odwiedzić wszystkie Straszne Miejsca. Chodzenie prostą drogą jest w fantasy zabronione.

Bohater nie może podróżować sam, więc montuje mu się Drużynę - zespół malowniczych i charyzmatycznych osobników. Zaczyna się Quest, zygzakiem, rzecz jasna, a mrożące krew w żyłach przygody w Strasznych Miejscach przeplatane są sielskim odpoczynkiem w Miejscach Przyjaznych. Wreszcie dochodzi do final show-down w Siedzibie Zła. Tutaj jednego z członków Drużyny trafi szlag,

ale reszta zwycięży. Zło zostanie pokonane, przynajmniej do czasu, gdy autor nie zechce pisać dalszego ciągu - bo wtedy Zło się „odrodzi” i trzeba będzie zaczynać da capo al fine.

Powyższy, celowo uproszczony i prześmiewczy glajszacht miał za zadanie przenieść nas do następnego tematu - do faktu, że cała potężna fala fantasy posttolkienowskiej jest gatunkiem mało odkrywczym, sztampowym, tandetnym, mizernym i niewartym, by o nim mówić poważnie. Taka bowiem jest opinia krytyków, a z czymże się liczyć, jeśli nie z opinią krytyków. Na opinie powyższą, poza obśmianą dopiero co wtórnością fabuł wobec Mistrza Tolkiena i archetypu arturiańakiego w ogóle, składają się jeszcze dwa elementy - chorobliwa skłonność autorów fantasy do montowania wielotomowych sag i... okładki książek.

Frontem do zagorzałego

Zacznijmy od okładek. Okładka książki to jej wizytówka. Nie oszukujmy się, krytycy nie są w stanie czytać wszystkiego, co się ukazuje - i nie czytają. Czytanie nie jest warunkiem sine qua non pisania recenzji. Wystarczy obejrzeć okładkę. Jeśli na niej, dla przykładu, mamy tytuł wymalowany ociekającymi posoką literami, a poniżej widzimy wyszczerzoną gębę z wytrzeszczem oczu - wiadomo z miejsca, że to splatter-horror, innymi słowy - pardon my french - przerażające gówno. Jeśli zaś na okładce jest półgoła panienka w objęciach herosa o bicepsach błyszczących od Oil of Ulay czy innej Jojoby, i jeśli ten heros ma w dłoni jatagan, a z góry spogląda na to wszystko smok o wyglądzie wygłodniałego aksolotla, to mamy do czynienia z nędzną fantasy, z „pulpą” i mizerią, i taką trzeba napisać o tym recenzję. I trafi się, trafi, w samo centro, tak, że pozazdrościłby Kevin Costner z Lasu Sherwood. Dlaczego? Bo nie w sposób nie trafić! Bo centro jest wielkie jak Okrągły Stół króla Artura, przy którym zasiadało równocześnie stu pięćdziesięciu rycerzy nie licząc królowej Ginewry i jej fraucymeru.

Dlaczego tak się dzieje? Dlaczego, zapyta ktoś, wydawca fantasy sam, własną ręką, przylepia własnemu produktowi ów „jarłyczok”, ową etykietkę tandety? Odpowiedź jest prosta. Wydawca celuje w tak zwanego ZAGORZAŁEGO. A tak zwany ZAGORZAŁY chce na okładce Borisa Vallejo, chce gołych półdupków i biustów, które grożą wypryśnięciem spod pancernych staników. ZAGORZAŁY nie szuka w fantasy sensu, który to sens winien głośno krzyczeć, że w ażurowej zbroi nie rusza do walki nikt, bo w takiej zbroi nie tylko walczyć niebezpiecznie, w takiej zbroi nie sposób nawet przedzierać się przez pokrzywy, gęsto porastające jary Mrocznych Puszcz i Szare Góry, gdzie złota, jak wiadomo, nie ma. A z gołą - excuzes le mot - dupą można robić tylko jedno, to, co nie jest ani „heroic” ani „fantasy”. W większości przypadków.

Fantasy jako gatunek sprawia wrażenie, jak gdyby przestraszył się krytyków tak bardzo, że w swym rozwoju zaczął uprawiać swoista mimikrę - porzucił jak gdyby wszelkie pretensje i całkowicie zaniechał walki o miejsce na świeczniku, czyli na liście dzieł nominowanych do Hugo, Nebuli czy chociażby International Fantasy Award. Fantasy nie potrzebuje uznania - wystarczą jej tabuny ZAGORZAŁYCH, kupujących w ciemno wszystko, co się ukazuje. Fantasy ma swą pewną i niezawodną grupę konsumencką i dba wyłącznie o gusta tejże. Najlepszym przykładem o takie dbanie o gusta są słynne cykle, seriale fantasy, potworne kobyły o zatrważającej liczbie odcinków.

Rekord w tym względzie należy chyba do niejakiego Alana Burta Akersa, którego cykl „Scorpio” osiągnął ponad czterdzieści tomów. Niezły jest też stary nudziarz Piers Anthony ze swym „Xanth” - nałupał równo trzynaście książek w serii, a przy okazji kropnął jeszcze siedem sztuk odcinków cyklu

1 Ten spektakularny sukces i rozpętana w USA tolkienomania dokonały się przy sprzeciwie autora i jego agenta, nie wyrażających zgody na popularne, kieszonkowe wydanie. Można zatem śmiało stwierdzić, że rozkwit fantasy dokonał się w drodze wydawniczego piractwa. Piratem, nawiasem mówiąc, był zasłużony dla branży Donald A. Wollheim.

2 Autor przeprasza, ale pomimo że w niniejszym tekście cytuje co i rusz, nie będzie dawał żadnych odsyłaczy, bo owe „Tamże” i „Op. cit” nudzą go śmiertelnie

3 Autor rozumie, że poglądy takie aż proszą się, by z nimi polemizować. Autor przeprasza i uprzedza zarazem, że na żadne polemiki nie zareguje, bo brak mu czasu na głupstwa.

„Apprentice Adept”, cztery „Taroty” i mnóstwo innych książek i cykli. John Norman, o którym jeszcze pomówimy, ma na sumieniu coś jakby jedenaście tomów cyklu „Gor”. Skromnych autorów ograniczających się do pięcio-, cztero- lub trzytomowych sag, nie da się zliczyć, ale imię ich jest legion. Niestety.

Dlaczego niestety, zapyta ktoś. Ano. dlatego, że poza nielicznymi wyjątkami wszystkie wzmiankowane kobyły zaczynają być ciężkie, powtarzające się i nudne już na etapie drugiej, trzeciej, góra czwartej książki. Opinię tę powtarzają ZAGORZALI, którzy masowo przecież wykupują ciągnące się jak smród za pospolitym ruszeniem cykle, bo uparli się, że muszą wiedzieć, jak się to skończy. Krytycy i jurorzy prestiżowych nagród, jak powiedziano, lekceważą owe sagi, bo nie są w stanie ich śledzić. Ja sam, a mam się za pilnego kontrolera fantastycznych nowości, rezygnuję niekiedy z zakupu ukazującego się właśnie szóstego tomu sagi, bo jakoś umknęło mojej uwadze poprzednich pięć. Znacznie, znacznie częściej rezygnuję z nabycia tomu pierwszego, jeśli z okładki szczerzy do mnie zęby ostrzeżenie: „First Book of the Magic Shit Cycle”. Cóż, zdarza mi się, i to nierzadko, kupić „Book Three” i być szczęśliwym, że nie kupiłam poprzednich dwóch, i wiedzieć z całą pewnością, że nie kupię trzech następnych. Niestety, nobody’s perfect - czekam właśnie, przebierając nogami, na dziesiąty „Amber” Zelaznego. I wiem, że się rozczaruję. To trochę tak, jak z ładnym dziewczęciem - doświadczenie uczy, że wszystkie one takie same, ale co z tego, nie strzymasz, człowieku, oj, nie strzymasz.

Żądza pieniądza

Interesujące jest, że większość z tłukących owe straszne sagi autorów to pisarze zdolni, sprawni i ciekawi. Cóż sprawia, że dobrzy pisarze rypią tom po tomie, ciągną cykle niby gumę do żucia, miast wykorzystywać pomysły do czegoś zupełnie nowego, popracować nad czymś odkrywczym, oryginalnym, pięknym, nad czymś, co utarłoby nosa krytykom i wrogom fantasy, etatowym przedrzeźniaczom i prześmiewcom tego gatunku? Wydaje mi się, że znam odpowiedź. Autorzy zakochują się w swoich bohaterach i trudno im się z nimi rozstać. Nawet gdy czują, że wyeksploatowali protagonistów do suchej nitki, walą kolejne tomy o ich dzieciach (Zelazny, Piers Anthony, a czuję, że i Eddings nie wytrzyma).

Autorzy zakochują się w swoich „światach” i ich mapach. Jeśli na takiej mapie są Szare Góry, a pięciu tomów nie wystarczyło protagonistom na stwierdzenie, że złota tam nie ma, pisze się tom szósty. A w następnym, siódmym, zobaczymy sąsiedni arkusz mapy i dowiemy się, co jest na północ od Szarych Gór - a jest to niewątpliwie - pardon my french - płaskowyż Szarego Gówna.

I wreszcie - autorzy to lenie i nie chce im się myśleć. Autorzy to ograniczone matoły i choćby pękli, nie wykrzeszą z siebie niczego oryginalnego, zmuszeni są klepać ograny schemat. A nade wszystko autorzy to wyrachowane bestie i idzie im o forsę, jaka leci od tomu. Piers Anthony ciągnie „Xanth”, cykl, przy którego czytaniu boli z nudów otrzewna i hemoroidy, bo bierze a konto każdego nowego odcinka potężne zaliczki. Autorzy to aroganckie łobuzy, przekonane, że czytelnik kupi wszystko, co zamarkują jako tako wyrobionym nazwiskiem.

Wszystko to napisał facet produkujący „Wiedźminy”.

Jak do tej pory, facet produkujący „Wiedźminy” zdaje się przyznawać rację przeciwnikom fantasy, którzy dowodzą, że powtórzę za Markiem Oramusem - mizerii gatunku. Zgoda, gatunek w swojej masie potwornie się umizernił. Nie mogę natomiast przyznać rację tym, którzy twierdzą, że o owej mizerii decyduje fakt umieszczania akcji w wyimaginowanych światach i uzbrajania bohaterów w miecze. Nie mogę twierdzić niczego innego poza twierdzeniem, że hard SF, cyberpunk, political fiction są równie mizerne - w swej masie. Nikt mnie nie przekona, że świat zniszczony przez wojnę lub kataklizm, gdzie każdy walczy z każdym, a wszyscy z mutantami jest lepszy od Krainy Nigdy-Nigdy, świata quasi-feudalnego, gdzie każdy walczy z każdym, a poluje się na gobliny. Choćby mnie bito, nie zauważam wyższości podróży gwiazdolotem na Tau Ceti nad wyprawą w Szare Góry, gdzie złota, jak wiadomo, nie ma. Zbuntowany komputer pokładowy nie jest dla mnie więcej wart fabularnie niż zdrajca-czarodziej i żaden laser-blaster nie stoi dla mnie automatycznie wyżej niż miecz, halabarda czy okuty cep. A wyższość pilota Pirxa lub Endera nad Conanem, którą chętnie przyznaję, nie wynika dla mnie z faktu, że dwaj pierwsi noszą skafandry, a trzeci przepaskę biodrową. Co dokładnie widać, jeśli obok postawi się

Geda Sparrowhawka lub Thomasa Covenanta Niedowiarka, bohaterów fantasy, nie noszących przepasek biodrowych.

Le Guin kontra Tolkien

W nowoczesnej fantasy daje się jednak obserwować pewien trend, chęć wyłamania się z arturiańsko-tolkienowskiego schematu, pragnienie przemycenia wśród „fantastycznych” rekwizytów treści i praw ogólnych i ważnych. Główny trend - żeby nie powiedzieć „mutacja” fantasy, jaką się zauważa, ma ciekawy charakter - jest prawie wyłącznie domeną autorek.

W fantasy ostatnich lat panuje zdecydowana przewaga piszących pań. Pomijając niezłomnych autorów sag, jak wspomniany już Piers Anthony i parodysta Terry Pratchett, po placu boju kołacze się jeszcze David Eddings, który niedawno rzucił na rynek ostatni (?) tom cyklu „Malloreon” i ostatni (?) odcinek „Ellenium”. Walczą jeszcze Tad Williams i Charles de Lint. Roger Zelazny w ciężkich bólach urodził wreszcie ostatni (?) „Amber”, a Terry Brooks - nową „Shannarę”. Reszta - a imię ich jest legion - to kobiety.

Rewolucja zaczęła się zaś od Ursuli Le Guin, która w całej swej bynajmniej nie ubogiej popełniła w zasadzie tylko jedną klasyczną fantasy - ale za to taką, dzięki której stanęła na podium obok Mistrza Tolkiena. Chodzi o trylogię Ziemiomorza, Earthsea.4 Z zatrważającą łatwością pani Ursula wyłamała się z tolkienowskiego prawidła i zrezygnowała z arturiańskiego archetypu. Na rzecz symboliki i alegorii. Ale jakiej? Przyjrzyjmy się uważnie.

Już sam Archipelag Ziemiomorza to głęboka alegoria - rozsiane po morzu wyspy są jak samotni, wyalienowani ludzie. Mieszkańcy Ziemiomorza są odizolowani, samotni, zamknięci w sobie. Ich stan jest taki, a nie inny, bo coś utracili - do pełnej szczęśliwości i spokoju psychicznego brakuje im utraconej Runy Królów z pękniętego Pierścienia Erreth Akbe.

Samotność i alienacja mieszkańców Ziemiomorza uzewnętrznia się w fakcie ukrywania swych prawdziwych imion - ukrywania uczuć. Ujawnienie uczuć, tak jak i ujawnienie imienia, czyni człowieka bezbronnym, wydanym na cudzą łaskę. Elita Ziemiomorza, czarodzieje z Roke, pokonuje etapy trudnej, masońskiej wręcz inicjacji, dążąc do doskonałości - ta wyraża się między innymi w tym, że sprawny czarodziej bez wysiłku umie rozszyfrować prawdziwe, ukryte imię człowieka lub rzeczy i tym samym zdobyć władzę nad bliźnim lub materią. Ale zło - w książce przybierające postać gebbetha - bez wysiłku rozszyfrowuje prawdziwe imię Geda. Czyżby zatem czarodzieje poświęcali lata nauki po to tylko, by móc dorównać Złu?

W pierwszym tomie trylogii mamy klasyczny problem Dobra i Zła, mamy też wyprawę - quest - bohatera. Ale quest Geda różnie się od zwykłych wypraw w Szare Góry - quest Geda to alegoria, to wieczne pożegnania i rozstania, wieczna samotność. Ged walczy o doskonałość w ciągłej walce z samym sobą i z samym sobą stacza ostatni, finalny bój, bój symboliczny - zwycięża, jednocząc się z się z pierwiastkiem Zła, akceptując jak gdyby dwoistość ludzkiej natury. Osiąga doskonałość, akceptując fakt, że pełno doskonałość jest nieosiągalna. Wątpimy nawet w osiągniętą już doskonałość Geda, i słusznie. Po „Wizard of Earthsea” następują „Grobowce Atuanu”.

„Grobowce Atuanu” prowadzą nas jeszcze głębiej w zakamarki psychiki, prowadzą prosto tam, gdzie autorka chce nas mieć. Oto atuański Labirynt, wzięty żywcem z archetypu, z kreteńskiego Labiryntu Minosa. Tak jak Labirynt z Krety, również Labirynt Atuanu ma swojego Minotaura - ale nie jest to potwór w stylu klasycznej sword and sorcery, potwór, który ryczy, pluje, kopie i obrywa uszy, śmiejąc się przy tym złowieszczo. Na to pani Ursula jest zbyt inteligentna. Minotaur atuańskiego Labiryntu to Zło czyste i skoncentrowane, Zło niszczące psychikę niepełną, niedoskonałą, nie przygotowaną na takie spotkanie.

I w taki Labirynt wkracza zuchwale Ged, heros, Tezeusz. I jak Tezeusz, Ged zdany jest na Ariadnę. Tenar jest jego Ariadną. Bo Tenar jest tym, czego w herosie brakuje, bez czego jest on niepełny,

4 Oczywiście, „Miejsce Początku” też jest fantasy, podobnie pierwsza nowela w zbiorku „Orsinian Tales”, tytułu nie pamiętam.

bezradny, zagubiony w symbolicznej plątaninie korytarzy, ginący z pragnienia. Ged pragnie alegorycznie - nie chodzi mu wszakże o H2O, ale o animę - pierwiastek żeński, bez którego psychika jest niedoskonała i niedokończona, bezradna wobec Zła. Ged, sławny Dragonlord, potężny mag, staje się nagle przerażonym dzieckiem - w skarbcu Labiryntu, w przepojonych oddechem Zła ciemnościach, ratuje go dotknięcie ręki Tenar. Ged idzie za swoją animą - bo musi. Bo właśnie odnalazł utraconą runę Erreth Akbe. Symbol. Graala. Kobietę.

Ponownie działa archetyp - tak jak Tezeusz, Ged porzuca Ariadnę. Teraz Tenar urasta do potężnego symbolu, do bardzo współczesnej i bardzo feministycznej alegorii. Alegorii kobiecości. Strzeżona klauzurą, kultowa dziewiczość i pierwszy mężczyzna, który wywraca poukładany świat. Tenar wyprowadza Geda z Labiryntu - dla siebie, dokładnie tak, jak to uczyniła Ariadna z Tezeuszem. A Ged - jak Tezeusz - nie umie tego docenić. Ged nie ma czasu na kobietę, on musi przecież najpierw osiągnąć The Farthest Shore. Kobieca anima nie jest mu potrzebna. Rezygnuje więc, choć lubi cieszyć się myślą, że ktoś czeka na niego, myśli o nim i tęskni na wyspie Gont. Cieszy go to. Jakież to brzydko męskie!

Po osiemnastoletniej przerwie pani Ursula pisze „Tehanu”, dalszy ciąg trylogii, dalszy ciąg swej alegorii kobiecości - tym razem tryumfującej. Pani Ursula zawsze była wojującą feministką. Kto nie wierzy, a są tacy, niech przeczyta zbiór jej esejów pod tytułem „The Language of the Night”. Pani Ursula nigdy nie wybaczyła swym wydawcom, którzy na początku kariery żądali, by podpisywała się enigmatycznym „U. K. Le Guin”. Nigdy nie darowała Andre Norton i Julian May ukrywania się za męskimi pseudonimami.

W „Tehanu” - jak należało oczekiwać - złamany i zniszczony Ged przypełza do swej animy na kolanach, a ona już tym razem wie, jak go zatrzymać, w jakiej roli go ustawić, by stać się dla niego wszystkim, najważniejszym sensem i celem życia, by ów były Archmage i Dragonlord został u jej boku do kresu swych dni, i to kwicząc z radości niby prosię. A zadufanych czarodziejów z Roke czeka niewesoła przyszłość - praca w firmie z kobietą jako dyrektorem. Ojej-jej-jej-jej!

Synowie Amazonek - córki Gigantów

„Tehanu”, jak się rzekło, przyszła późno, w tak zwanym międzyczasie przez półki przewaliła się lawina feministycznej fantasy. Z jednym, wspólnym tematem - kobieta w świecie mężczyzn. Kobieta w świecie Conanów, tak, jak kobieta w świecie Fordów, Rockefellerów i Iaccoców. Nie gorsza, wręcz lepsza. Z trudem, w ciężkiej walce, ale lepsza. Kobieta, bohaterka Marion Zimmer Bradley, C. J. Cherrych, Tanith Lee, Barbary Hambly, Patricii McKillip, Julian May, Diany Paxson, Mercedes Lackey, Jane Yolen, Pauli Volsky, Susan Dexter, Patricii Kennealy, Friedy Warrington, Jane Morris, Sheri Tepper, Jennifer Robertson, Margaret Weis, Phylis Eisenstein, Judith Tarr i innych.

„Damska” fantasy to odbicie wojującego feminizmu przełomu lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, walki kobiet o equal rights, których jakoby nie chcieli dać kobietom mężczyźni, określani podówczas jako męskie szowinistyczne świnie, w skrócie MCP, male chauvinistic pigs. Jak to, wrzasnęły chórem autorki, a za nimi czytelniczki, to oprócz dyskryminacji na codzień, mająż nas jeszcze MCP dyskryminować w Krainie Marzeń, w Never-Never Landzie? Nawet tam nie ma ucieczki?

Ano, okazało się, że nie ma. bo wcześniej uciekli do Never-Never Landu autorzy „męscy”. Już praojciec Conan szalał po krainie marzeń z mieczem i... pomińmy milczeniem, z czym. Bo wynalazca Conana i jego spadkobiercy uciekli w marzenia... przed kobietami. Conan i jego bracia byli wyśnionymi ideałami autorów, uosabiali ich marzenia. Byli herosami, których dowcipny Stephen King zdefiniował krótko, ale tak dosadnie, że cytatu muszę użyć w oryginale: ... strongthewed barbarians whose extraordinary prowess at fighting is only excelled by their extraordinary prowess at fucking.

Opowieści o takich herosach, dowodzi King, przemawiają wyłącznie do impotentnych słabeuszy, nieudaczników, waginofobów, nieśmiałków i życiowych pierdołów, lubiących identyfikować się z bohaterem wzrostu siedmiu stóp, wyrąbującym sobie mieczem drogę poprzez hurmę nieprzyjaciół na alabastrowych schodach zrujnowanej świątyni, ze skąpo odzianą pięknością dyndającą na swobodnym ramieniu.

Rekord w tym względzie bije John Norman. Z jego cyklu „Gor” przebijają potworne a ewidentne kompleksy i problemy, z którymi autor winien co rychlej biec do seksuologa, zanim nie przejdą mu one w stan maniakalny. Prawda, i w innych opowieściach i powieściach fantasy bohaterowie bywają męscy, męskością zgodną z definicją Kinga. Swą archetypową męskość objawiają, rzecz jasna, poprzez tłuczenie wrogów po głowach i zdobywanie bez trudu wszystkich kobiet, poza tymi, które uciekły na czubek drzewa. Bohaterowie ci mają wszelakoż i inne zajęcia - ratują od zagłady światy i królestwa, szukają magicznych artefaktów, zabijają smoki. U Johna Normana herosi wyłącznie gwałcą. Zaś kobieta u Johna Normana przed zgwałceniem musi być związana, zakuta w łańcuchy, wychłostana i napiętnowana gorącym żelazem. Kliniczny przypadek fobii waginalnej, wzbogaconej kompleksem ofermy, który boi się zbliżyć do kobiety mającej wolne ręce i mogącej zdecydowanie odmówić awansów.5

W opowieściach fantasy feministycznej kobiety wyłamują się z conanowsko-gorowskiego schematu. Same potrafią walnąć nachała mieczem lub zaklęciem, a jeśli nawet ktoś je zgwałci, to biada mu. Zapłaci za to drogo, najpóźniej w piątym tomie sagi. Niektóre autorki doszły tu już do pewnej przesady. Bohaterki cyklu „Vows and Honor” Mercedes Lackey, wojowniczkę Tarmę i czarodziejkę Kethry gwałci się na okrągło, często-gęsto zbiorowo, a one się otrząsają i mszczą. Parę stron o niczym i da capo. Kilka dalszych stron i mamy Tarmę i Kethry siedzące przy ognisku i opowiadające o dawnych gwałtach. Banalny opis przyrody i mamy trzecią, całkiem przypadkową zgwałconą kobietę i Tarmę z Kethry, mszczące się przez solidarność. Jezus Maria.

W trylogii „Last Herald Mage” tej samej autorki bohaterem jest Vanyel, mężczyzna. Kupiłem, ciekaw, co też autorka ma do powiedzenia o mężczyznach. Ano, ma wiele. Vanyel ma dość nietypowe dla mężczyzny skłonności erotyczne, a autorka wyłazi ze skóry, aby przekonać czytelnika, że to jest właśnie to, co tygrysy powinny lubić najbardziej. Zrezygnowałem z nabycia dwóch dalszych tomów przerażony perspektywą tego, co czeka w nich bohatera. W podobnie typowym cyklu „Lythande” autorstwa słynnej Marion Zimmer Bradley, bohaterką jest czarodziejka, ukrywająca płeć pod męskim przebraniem. Magiczka ukończyła czarodziejski uniwerek jako lipny mężczyzna. Inaczej nigdy nie dostąpiłaby zaszczytu immatrykulacji. Przejrzysta alegoria wyrzeczeń kobiety, chcącej zrobić karierę w firmie Rank Xerox. Widziałem „Yentl”. Wolę „Tootsie”.

Jeśli już o Zimmer Bradley mowa, to jest ona promotorką znanego cyklu „Sword and Sorceress”, czyli - uwaga! - „Mieczem i damską magią” (tłumaczenie moje i nader swobodne). Wchodzące w skład cyklu zbiorki opowiadań osiągnęły właśnie numer dziewiąty i mają się nieźle. Jest to - jeżeli chodzi o fantasy - na dobry porządek jedyne dobre i pewne miejsce udanego startu dla debiutantów i młodych pisarzy. A raczej pisarek, zważywszy leitmotiv. Autorów też się tam czasem wprawdzie dopuszcza, ale patrz wyżej. Muszą schylić głowę i ugiąć kolana, musi im zwiotczeć i opaść... męska duma.

Przyszłość gatunku widzę więc jak na dłoni.

8:33

Szał fantasy nie mógł, rzecz jasna, ominąć Polski. Pojawienie się fantasy w naszym kraju zbiegło się jednakowoż w czasie z pewnym przełomem w dziedzinie kultury, polegającym na całkowitym zaniechaniu mozolnego procesu, jakim jest czytanie, na rzecz łatwiejszego w obsłudze i percepcji oglądalnictwa wideo. Stąd też - obok znakomitego skądinąd „Conana barbarzyńcy” w reżyserii Miliusa i z muzyką Poledourisa - fantasy dotarła do nas głównie w postaci przerażającego wideo-łajna, piątego sortu prodotto italiano de Cinecitta lub wytwórni Cheapo Films z Santa Monica, Kalifornia. Mieliśmy i książki, a jakże. Był Tolkien, wydany gdzieś tam w latach sześćdziesiątych, był „Czarnoksiężnik z Archipelagu”. Zwracam uwagę na tłumaczenie tego tytułu. Po pierwsze - brak znajomości kanonu i nomenklatury fantasy. „Wizard” nie może w fantasy być tłumaczone jako „czarnoksiężnik”, bo zawsze ten rodzaj parającego się magią osobnika, o który chodzi tu Le Guin, w fantasy określa się jako „czarodziej”. „Czarnoksiężnik”, względnie „czarownik”, określenia lekko pejoratywne, zakładające „złą”

5 Autor jest świadom darmowej reklamy, jaką robi Johnowi Normanowi, jak też i faktu, że wszystkie stragany w Polsce zakwitną niebawem od cyklu „Gor”. Cóż, signum temporis.

magię, tłumaczy się jako sorcerer lub necromancer. Bardzo złych czarowników określa się jako warlocks.

Po drugie - „Archipelag”. Tłumacz przestraszył się Ziemiomorza, Earthsea, nie zaakceptował Krainy Nigdy-Nigdy. Wolał określenie bardziej - ha, ha - werystyczne.

Popularyzowały fantasy również amatorskie tłumaczonka w tzw. fanzinach, pisemkach czytanych przez tzw. fanów, czyli osobników zrzeszonych w tzw. - excusez le mot - fandomie. Nawet jednak wśród bywałych, otrzaskanych i zagorzałych fanów wiedza na temat fantasy jest znikoma. I nic dziwnego, bo oprócz wymienionych wyżej Tolkiena i Le Guin, Leibera i White’a nie przetłumaczono na polski ŻADNEGO liczącego się utworu tego gatunku. Aby uniknąć nieporozumień wyjaśniam, że chodzi o utwory, które ja uważam za liczące się.6

Dla tych, którzy chcieliby zarzucić mi subiektywizm lub wręcz niewiedzę, podaję co następuje - z opracowanej przez „Locusa” listy 33 bestsellerów fantasy wszechczasów przetłumaczono i wydano w Polsce 8 tytułów. Z opublikowanego w książce Davida Pringle „Modern Fantasy” zestawienia stu najlepszych dzieł tego gatunku - dziewięć tytułów, z czego cztery powtarza się za poprzednią listą. Za każdym razem uwzględniam Tolkiena i Le Guin, a pomijam tytuły, które na obu listach znalazły się ewidentnie przez przypadek. bo należą do horroru („The Shining” Kinga), SF („Jeźdźcy Smoków” Anne McCaffrey) lub fantastyki dziecięcej („Alicja w Krainie Czarów”)

Wyobraźmy sobie więc per analogiam, że gatunek science fiction reprezentowany jest w Polsce przez „Kroniki Marsjańskie” Raya Bradbury i cykl „Perry Rhodan”, a „Diuna” Herberta znana jest nam wyłącznie z wersji filmowej. Do kolekcji polski miłośnik SF zna jeszcze film „Alien” i widział na taśmie wideo dwa lub trzy odcinki „Start Trek - The Next Generation”. I na tym, wyobraźmy sobie, koniec - ani czytelnik, ani krytyk, ani autor, który chciałby pisać SF nie zna ŻADNEGO innego przykładu na to, czym jest gatunek. Powtarzam - żadnego. Ale co z tego, wszyscy twierdzą, że uwielbiają SF, zaczytują się Perry Rhodanami i po raz setny z rzędu oglądają Star Trek. A krytycy kręcą nosami i po raz tysięczny dowodzą głębokiej prawdy, że Bradbury, owszem, niczego sobie, ale reszta gatunku to mizeria. Boki zrywać, prawda? A przecież dokładnie taka sytuacja panuje u nas w odniesieniu do fantasy.

Fantasy, jaka jest, każdy widzi. A ponieważ rynek polski jest wygłodniały, wyposzczony na klubówkach i sinym powielaczu, wyczuto koniunkturę i obecnie wyspecjalizowane w tym kierunku jednostki starają się zaspokoić głód, powetować nam dawne straty - a przy tym zarobić. Zasypano stragany książkami o kolorowych okładkach, na których mamy nasze upragnione miecze, topory, muskularnych herosów , gołe panienki i aksolotle, udające smoki.

Mamy też na straganach mnóstwo nowych autorów - dokładniej mówiąc - dwóch. Bo rąbie się bez litości Howarda z jego pogrobowcami i Andre Norton. Idzie się szlakiem przetartym przez „Fantastykę”. Miesięcznik ma pełne podstawy, aby żądać od wydawców, owych pożal się Boże biznesmenów, gratyfikacji finansowych za „zrobienie rynku”. Czytelnicy i miłośnicy fantasy mają zaś wszelkie podstawy, aby na „Fantastykę” pluć i psioczyć, mogła wszak wylansować coś bardziej wartościowego. Tymczasem jedyna tłumaczona wartościowsza pozycja, „Amber” Rogera Zelaznego, została gdzieś zagubiona po wydaniu dwóch pierwszych tomów i kamień w wodę, mogiła. W zamian ruszono „Xanth” Piersa Anthony. Mes felicitations, jakkolwiek de gustibus non est disputandum.

Piróg, czyli Polak potrafi

Panująca u nas totalna niewiedza co do kanonu gatunku nie powstrzymała jednak rodzimych autorów przed próbami napisania fantasy made in Poland. I wszystko było, o dziwo, w miarę dobrze dopóty, dopóki dziabano schemacik howardowsko-tolkienowski, dopóki u Jacka Piekary imperia ścierały się w

6 No, dobrze, oto moja lista, moje prywatne „Top Twelwe”. Po Tolkienie i Le Guin idą: Stephen R. Donaldson „Thomas Convenant”, T. H. White „The Once and Future King”, Peter S. Beagle ”The Last Unicorn”, Roger Zelazny „Amber”, Marion Zimmer Bradley „The Mists of Avalon”, Jack Vance „Lyonesse”, Tanith Lee „Birthgrave”, Patricia McKollip „Riddlemaster of Hed” oraz „The Forgotten Beasts of Eld”, David Eddings „Belgariad” i Fritz Leiber cykl „Sword of...”, czyli Farfhrd i Szary Kocur. Pardon, T.H. White został przetłumaczony. Niedawno. Jedna jaskółka, wiosny nie czyniąca.

walce o dominację nad Never-Never Landem, a u Feliksa Kresa mroczni bohaterowie zmagali się z losem i przeznaczeniem. Wszystko rozwijało się jakoś normalnie dopóty, dopóki autorzy choć w ogólnym założeniu wiedzieli, co robią i czego chcą. Zaczerpując z terminologii muzycznej - mieli nuty, mieli kawałek partytury i nieco słuchu, a że wprawy i wirtuozerii nie było kiedy nabrać, grali moderato cantabile i nawet dawało się tego słuchać. Ale cóż, ich następcom tego było mało. Młodszym przyśniło się, że każdy z nich Paganini. I zagrzmiała nam muszla koncertowa od straszliwych fantasy alla polacca fortissimo e molto maestoso e furioso andante doloroso con variazioni.

Komuś bowiem przypomniało się, żeśmy nie gęsi i nie jacy tacy. Wychodząc z pozornie słusznego założenia, że opierające się na archetypach jest wstecznictwem i wtórnictwem, autorzy młodszego pokolenia wzięli pióra w garść - i stało się.

Nagle zrobiło się w naszej fantasy słowiańsko, przaśnie i kraśnie, jurnie, żurnie, podpiwkowo i lnianie. Swojsko. Zapachniało grodziszczem, wsią-ulicówką i puszczańskim wyrębem, powiało, jak mawiają przyjaciele-Moskale - lietom, cwietom i - izwninitie - gawnom. Łup! Co tak huknęło? Czy to Bolko wbija słupy w Odrę? Czy to może Czibor łupi Hodona i Zygfryda pod Cedynią? Czy też to może komar ze świętego dębu spadł?

Nie. To tylko nasza, rodzima, słowiańska fantasy.

Ni z tego, ni z owego zniknęły wampiry, pojawiły się wąpierze i strzygaje (sic!), zamiast elfów mamy bożęta i inne niebożęta, zamiast olbrzymów i trolli mamy stoliny. Zamiast czarodziejów i magów mamy wieszczych, wołochów i żerców. Zaiste, brakuje jeno chlejców.

I co nam Conan, Ged Sparrowhawk, co nam Fellowship of the Ring. mamy swojskich wojów, zwanych, ma się rozumieć, równie swojsko: Zbiróg, Piróg, Kociej, Pociej, Zagraj, Zabój, Przybój i Pozamiataj. I ruszyli owi Pirogowie od grodziszcza do grodziszcza, zygzakiem, rzecz jasna, ruszyli przez lasy, bory i welesy, przez tramy i chramy, skórznie. gopła, młaki i kotołaki, poprzez łany bujne i stepy, porosłe burzanem i chrzanem, przez święte gaje i ruczaje.

Zaiste. Przy zagaju, przy ruczaju, jechał Piróg na buhaju. Jam, pry, jest Piróg. Ale nie ruski. Nie celtycki. Jestem nasz, swojski, słowiański Piróg, przyszłość i nadzieja fantastyki. I jeno kwestą czasu jest, by narodziła się nowa, kultowa saga, epicka fantasy, Wielka Pirogiada, Słowo o Wyprawie Wieszczego Piroga na Strzygajów. O Łado, Łado, Kupało! Przewróć się w grobie, Tolkienie! Płacz, Le Guin! Gryź bezsilnie wargi z zazdrości, Eddingsie! Drżyj z zawiści, Zelazny!

Tych, którzy na Wielką Pigoriadę doczekać się nie mogą , uspokoję, streszczając dzieło. W Szarych Wierchach, dokąd wyprawi się Piróg i jego przaśna drużyna, złota nie ma i prawdopodobnie nigdy nie było. Ale niecny Strzygaj i wspierający go renegaci, źli zagraje Wolec i Stolec, zginą od sulicy w Pirogowej prawicy, przy czym chrobremu Pirogowi nawet wełes z głowy nie spadnie. Skradzione Święte Żyto i Wieszcza Śmietana zostaną odzyskane i wrócą do chramu Swantewita, bo tam ich miejsce. Koniec.

Rzecze Marek Oramus, fantasy, pry, jest mizerna. Mizeria tytułów tego gatunku, jakie się nam serwuje, jest, pry, okropna. Dyletanctwo, tępota i arogancja dokonujących przekładów „tłumaczy” jest, pry, straszliwa. Poczekaj, marku na Piroga i Pirogiadę, dopiróż ci będzie. Dopiróż zawyjesz, niczym strzygaj do miesiąca w pełni, zamiauczysz, jak kotołak na blaszanym dachu. I wówczas, z łezką w oku wspomnisz Andre Norton, Howarda i „Xanth”.

Mamy już liczne Pirogi, będące pochodnymi Conana i klasycznej sword and sorcery, mamy coś na kształt spirogowanego Lovecrafta, mamy próby pirogowatego posttolkienizmu, mamy nawet Czarne Pirogi, udające dark fantasy. Nie mogło zabraknąć pochodnych „Mists of Avalon”, czyli Pirogów fantastyczno-historycznych. I oto zamiast Artura, Lancelota i Gawaina mamy Pirogów, Kuśmidrów i Svenssonów z Jomsborga. Zamiast Piktów i Saksonów mamy Swijów, Dunów i Pomorców. Zamiast Merlina i Morgan Le Fay mamy wołochów i wspomnianych wyżej żerców. Wojna i pożoga, kile normańskich drakkarów zgrzytają o piach słowiańskich plaż, stoliny wyją, Jomsborg atakuje, bersekerzy szczerzą zęby. Niemce na gród się walą, nasi górą, krew się leje. Swarożyc się swaroży, a antylopa się gnu. Żerce, jak to żerce, żrą i używają czarów w stosunku. Do wszystkich. I co?

I Piróg, Piróg, Piróg, po trzykroć Piróg.

Postmodernistyczny babol

Dotykając zjawiska pt. „Polska fantasy” staram się unikać nazwisk, albowiem mogłoby to być poczytane za bezpardonową walkę z konkurencją. Jednakowoż z samego choćby kronikarskiego obowiązku - w końcu, mówiliśmy o Tolkienie i Howardzie - godzi się nadmienić, że Praojcem Polskich Pirogów w Słowiańskiej Śmietanie jest młody i zdolny autor Rafał A. Ziemkiewicz, który wpierw wstrząsnął czytelnikiem komiksem „Wilcza klątwa”, a następnie stworzył „Skarby stolinów”, powieść fantasy. Chapeaux bas, mesdames et messieurs! Voila le Grande Pirogue Brillante!

W tym miejscu muszę z wielkim hukiem uderzyć się w wątłe piersi. Napisałem, przyznaję ze skruchą, kilka opowiadań o charakterze, nazwijmy to, antywerystycznym. W tychże opowiadaniach, nie bacząc na święte prawa i zakony fantasy, co i rusz popełniałem - za pewną młodą krytyczką z „Fenixa” - lapsusy. Młoda krytyczka z właściwą sobie przenikliwością bezbłędnie mnie rozszyfrowała dowodząc, że lapsusy owe są zbyt częste, by były przypadkowe. Biję się w piersi po raz wtóry. Nie były.

Do najstraszliwszych lapsusów, które przy tym nie dały się z tekstu ani wyrzucić ani wysubstytucić czujnym poprawiaczom z „Fantastyki”, należały batystowe majtki Renfri z opowiadania „Mniejsze zło”. Tak zwane środowisko zawrzało i zaczęło dyskutować. Majtki! W fantasy! Bzdura i brak poszanowana dla konwencji! Grzech i anatema! Tolkiena nie czytał, czy co? Kanonu nie zna, czy jak? Czy Galadriela nosi majtki? Nie nosi, bo podówczas majtek nie noszono!

Po jakimś czasie środowisko wychłódło nieco i spacyfikowało się, a majtki uznano za „oryginalne”. Być może i innym poza Maćkiem Parowskim zapachniało w tych majtkach postmodernizmem i podróżami w czasie. Tylko jeden młody Piróg zareagował na majtki Renfri dumnie, zimno i pogardliwie, opisując własną bohaterkę, która przystępując do aktu płciowego zdejmuje, -: ...przepaskę biodrową i zwój podtrzymujący piersi. Efekt zarówno zimnej pogardy jak i wiedzy co do tego, co „podówczas” nosiły niewiasty pod giezłem, został jednak zepsuty opisem samego aktu płciowego, śmiesznym ponad miarę i wyobrażenie.

Inni Pirogowie zadumali się głęboko. Aha, pomyśleli, Sapkowskiemu wolno lapsusić i to jest postmodernizm. A przecież „Lapsus”, słowo obce, na polski tłumaczy się jako „babol”. Jeżeli więc, pomyśleli Pirogowie, zaczniemy strzelać lub „sadzić” straszliwe babole, to i my doszlusujemy do postmodernistów.

I poszło szybko. pewna młodziutka Pirożka uzbroiła straż miejską w kopie. Wolno było Renfri nosić majtki, to wolno i piechocińcom kopie, prawda? Owe kopie oburzyły jednak innego młodego Piroga, oburzyły do żywego i dogłębnie. Młody Piróg jest wyczulonym na takie rzeczy purystą. Sam wszelakoż w licznych utworach dał taki popis postmodernizmu, że batystowe majtki mogą opaść ze śmiechu. Przykład pierwszy z brzegu - ustroił oto jakiegoś Piroga czy Pirogsona z Birki, nie pamiętam, w kaftan, naszywany łuskami suma-olbrzyma. Wielka sztuka, zważywszy, że sumy w ogóle łusek nie posiadają, ani te malutkie, ani te olbrzymie. Próba naszycia zaś na kaftan czegoś, czego nie ma, wymaga albo silnej magii, albo silnego postmodernizmu. Jeśli mam być szczery, uznałbym za oryginalniejsze i zabójczo postmodernistyczne, gdyby kaftan rzeczonego Piroga nabić srebrnymi półdolarówkami.

Inni Pirogowie noszą napięte kusze w jukach. Brakuje tylko, by brali dupy w troki. Jeszcze inni przepływają szerokie i rwące rzeki na uplecionych naprędce łódeczkach z sitowia. Szkoda, że nie na świętojańskich wiankach, które wszakże mają wyporność niewiele mniejszą, a o ile łatwiej je upleść.

Ręka, noga, mózg na ścianie!

Dość jednak o tym, revenons a nos moutons, wróćmy jednak do rozprawy o metodzie, drobne złośliwości zostawiwszy sobie na konwenty. Wniosek zaś postawmy następujący: w polskiej fantastyce mamy „postmodernizm” i Pirogi, prawdziwej fantasy nie mamy, poza kilkoma potwierdzającymi regułę wyjątkami. Nie mamy fantasy, bo - po pierwsze - nie mamy archetypu.

Tak, wiem, mamy słowiańską mitologię, mamy różnych Swarożyców, Swantewitów i innych Welesów. Ale mitologia owa nie sięga nas swym archetypem i nie czujemy jej projekcji na sferę marzeń. Albowiem zadbano o to skutecznie. Mitologia słowiańska tożsama jest z pogaństwem, a my, jako przedmurze chrześcijaństwa, przyjęliśmy Dąbrówkę z Czech i krzyż z Rzymu z radością i rozkoszą, z dnia na dzień, i to jest nasz archetyp. U nas nie było elfów i Merlina, przed rokiem 966 niczego u nas nie było, był chaos, czerń i pustka, mrok. który rozjaśnił nam dopiero rzymski krzyż. Jedyny kojarzący się archetyp to owe zęby, które Mieszko kazał wybijać za łamanie postu. I to nam zostało zresztą do dziś: tolerancja, wyrozumiałość i miłosierdzie oparte na zasadzie - kto myśli inaczej, niech myśli - ale zęby trzeba mu obowiązkowo wybić. I cała prasłowiańska mitologia wyleciała z naszej kultury i z naszych marzeń niby owe zęby, wyplute z krwią.

Magia i miecz, oparte na polskim archetypie? Jaka magia? Polski archetyp czarodzieja? Magia to diabelstwo, paranie się czarami jest niemożliwe bez zaparcia się Boga i odpisania diabelskiego cyrografu. Twardowski, nie Merlin. A różne welesy, domowiki, wąpierze, bożęta i strzygaje (sic!) to bóstwa i postaci o charakterze chtonicznym, personifikacja Złego, Szatana, Lucyfera. nasza Kraina Nigdy-Nigdy? Toczący się tam bój, walka Dobrego ze Złym, Ładu z Chaosem? W polskiej, archetypicznej krainie marzeń nie było wszak Dobra i Zła, było tam wyłącznie Zło, na szczęście Mieszko przyjął chrzest i wybił Złu zęby, i od tej pory jest już tylko dobro i Ład, i Przedmurze, i co nam tam diabeł Boruta, wodą święconą go, skurwysyna.

Nasze legendy, mity, ba, nawet baśnie i bajeczki, na których się wychowaliśmy, zostały odpowiednio skastrowane przez różnych katechetów, w większości zapewne świeckich, bo tacy, jak wiadomo, są najgorsi. W związku z tym nasze bajki przypominają do złudzenia żywoty świętych - anioły, modlitwy, krzyż, różaniec, cnota i grzech - a wszystko zabarwione wysmakowanym sadyzmem. Z naszych bajek morał jest jeden - jeśli nie zmówimy paciorka, diabeł porwie nas do piekła na widłach. Na wieczne męczarnie. A Bóg jest w polskich bajkach wszędzie, wyjąwszy komórkę Kowalskiego, i to wyłącznie dlatego, że Kowalski nie ma komórki. Nic tedy dziwnego, że jedyny archetyp, jaki z tych bajek przebija, jest archetypem kruchty. Na czasie, nawiasem mówiąc. Ale nie dla fantasy.

Fantasy to eskapizm. To ucieczka do Krainy Marzeń. Archetyp przemawia do nas także tym, że wiemy, PRZED CZYM uciekamy. Wędrując u boku Froda, Aragorna, Geda, Karrakaz czy Belgariona uciekamy w świat, w którym tryumfuje dobro, sprawdza się przyjaźń, liczy się honor i prawość, zwycięża miłość. Uciekamy w świat, w którym magia, odpowiednik wszechmocnej, ale bezdusznej techniki, nie służy, jak technika, każdemu, niegodziwemu na równi ze sprawiedliwym. Uciekamy w świat, w którym okrucieństwo, nietolerancja, chorobliwa żądza władzy i dążenie, by zieloną Krainę Nigdy-Nigdy zamienić w Mordor, w Ziemię Jałową, po której grasują hordy orków, zostają powstrzymane, pokonane i ukarane.

A my, przed czym mamy uciekać? pomijając przemożną chęć, aby uciekać w ogóle jak najdalej od tego, co obserwujemy dookoła? Bezduszna technicyzacja nie dotknęła nas jeszcze tak mocno jak Amerykanów. U nas kaloryfery wciąż bezdusznie nie grzeją, pociągi się spóźniają, z kranów leci zimna i śmierdząca woda, nie istnieje coś takiego jak książka bez błędów drukarskich, a i mały fiat nie znuży luksusem na tyle, by marzyć o jeździe wierzchem przez Las Broceliande. Sąsiedzi zza miedzy też znają ten problem i jego implikacje. Ondrej Neff, pytany, dlaczego nie tworzy tak modnego dziś cyberpunku, odrzekł, że nie znajduje w sobie podniety do straszenia rodaków-Czechów straszliwymi perspektywami stechnicyzowania i skomputeryzowania świata, gdy jednocześnie we współczesnej mu Pradze, cytuję, clovek nenajde ani fungujici telefonni budku.

Azaliż szukamy w fantasy ucieczki w przygodę, w quest, w solidarność i przyjaźń drużyny bohaterskiej? Fascynuje nas szlachetność i prawość bohaterów, atrybuty nie do pokonania, przeciwstawiane Złu? Chcemy marzyć, że w walce o sprawiedliwość tryumfuje nie biceps, nie pięść i nie zimna stal, ale szlachetność, tolerancja i umiejętność wybaczania? Czy zachowanie Froda wobec pokonanego Sarumana mieści się w kategorii jakiegoś polskiego archetypu? Nie, nie mieści się. Bliższy i sympatyczniejszy jest nam imć pan Nowowiejski i Azja Tuhaj-bejowicz. I Pawluk w wole miedzianym usmażon. I taka jest nasza fantasy. Ręka, noga, mózg na ścianie. Miecz, wbity aż po jelec. Prute flaki. Niegodziwiec wzięty na męki, a tam, że zacytuję: trysnęła krew i pociekł szpik. Mniam, mniam. Miła, oniryczna wizja. Kraina naszych marzeń.

Oprócz posoki i szpiku kostnego serwuje nam się szczodrze także inne płyny, produkowane przez organizm. opisy zbliżeń męsko-damskich opisywane są - ponownie skorzystam z terminologii muzycznej - fortissimo appassionato, językiem i stylem godnym zaiste entuzjastycznych ginekologów ze skłonnościami do wynaturzeń. Cóż, nihili novi sub sole - przypominam casus Johna Normana i definicję Kinga.

Dziecinada

Skąd się to bierze, zapyta ktoś. Odsyłam zainteresowanych do „Wariata z pochodnią” Jacka Inglota. Trzeba przecie naszym fantastom konkurować z pokupną zagraniczną mizerią, a zatem „więcej krwi i spermy!” A gatunek, że cierpi? A fantasy? Przecież i tak nikt nie ma pojęcia, co to takiego. Nikt nie czytał. Przecież nawet tacy znawcy, jak Kołodziejczak i Szrejter określają fantasy jako konwencję „rozrywkową”, zapewne dla odróżnienia od SF, która, tuszę, w rozumieniu obu panów rozrywkowa nie jest i dlatego stoi wyżej. Jest fantasy, twierdzą zgodnie obaj panowie, konwencją, której miłośnicy pragną nieskomplikowanych, ale za to krwawych fabuł. Brawo. Touché. Lubię te wspaniałe sceny gwałtów na niewiastach u T. H. White’a. Uwielbiam krwawą i nieskomplikowaną fabułkę „Thomasa Covenanta” czy „Mists of Avalon”. Uszy mi płoną, gdy czytam naturalistyczny opis aktu płciowego w wykonaniu Eowiny i Aragorna. Podniecam się scenami tortur u Le Guin.

Fantasy jest w Polsce domeną autorów młodych - wiekiem i stażem. I to, cholera jasna, widać. Nasza fantasy to nieskoordynowane i słabo klejące się ze sobą obrazki, tchnące fascynacją przemocą fizyczną i seksem, przy czym obie fascynacje są infantylnie rozumiane i infantylnie opisane. Ale ponieważ wycelowane są w infantylnego czytelnika, znajdują poklask i popularność. I autor, i czytelnik żyją sobie w tej niszy ekologicznej w sytej symbiozie.

Kto nie wierzy, niechaj się rozejrzy. oto autorzy, których dokonania na polu klasycznej - lub nieklasycznej - SF są interesujące, odkrywcze i ze wszech miar godne uwagi, tworzą zapierające dech w piersiach „Pirogi”, gdy dotkną fantasy. Symptomatyczne? Oczywiście, że symptomatyczne. Bo inkryminowani autorzy znają kanon SF, wychowali się na nim, fascynowali się lekturami, dokopywali się w nich przesłania i głębszej treści. Znają SF jako METODĘ TWÓRCZĄ. Znają wszystkie odcienie i subtelności gatunku, wiedzą, że gatunek ten niesie z sobą odrobinę więcej, niż radosne opisywanie przybyłych z otchłani Kosmosu Bug Eyed Monsters, pragnących władzy nad Ziemią, naszej krwi i naszych kobiet.

Niestety - powtarzam - w przypadku fantasy brak znajomości kanonu. I metody. Nie ma metody. Został Cyryl. I Piróg.

I dlatego nie mamy fantasy mogącej konkurować z Tolkienem, Le Guin, Jackiem Vancem, Patricią McKillip, Donaldsonem czy Eddingsem. Mamy taką, powiedzmy sobie, splatter-gore-fuck-and-puke fantasy. Fantasy dla takich, którym wystarcza marzenie o waleniu adwersarza po głowie lub po nerkach, nadziewaniu go na sztych lub na pal, marzenie o wejściu w wybrankę i trzepotaniu na niej całym sobą długo i zapamiętale, podczas gdy rzeczona wybranka wyje z rozkoszy i rysuje plecy pazurami. Fantasy dla tych, którym ucieczka w takie właśnie, nie inne marzenia pozwala poczuć się lepiej.

Cóż, każdy ma taką ucieczkę, na jaką zasłużył.

Berlin, listopad 1992

Andrzej Sapkowski