Rządy prawa i europejska kultura prawna - Strona główna · Wydziału Prawa, Administracji i...

Rzdy prawa i europejska

kultura prawna

pod redakcjAndrzeja Batora

Joanny Helios Wioletty Jedleckiej

Niniejsza publikacja zostaa podzielona na trzy meryto-ryczne czci. W pierwszej z nich znalazy si rozwaania teore-tyczne odnoszce si do problematyki rzdw prawa. W drugiej skoncentrowano si na problematyce rzdw prawa w orzecznic-twie sdowym. Trzecia, ostatnia, jest zbiorem rnych opracowa zarwno teoretycznych, jak i praktycznych dotyczcych szeroko pojmowanej europejskiej kultury prawnej. Prezentowane prace stanowi rozwinicie referatw wygo-szonych podczas Oglnopolskiej Konferencji Naukowej pt. Rz-dy prawa i europejska kultura prawna, ktra odbya si w dniach 2930 maja 2014 roku w Zielecu. Mamy nadziej, e oddawana do rk Czytelnikw publi-kacja stanie si inspiracj do dalszych reeksji nad ide rzdw prawa i europejsk kultur prawn, a jednoczenie bdzie moga by wykorzystywana jako pomoc naukowa.

Ze Sowa wstpnego

Rzdy prawa i europejska kultura praw

na

Wrocaw 2014ISBN 978-83-61370-15-4

http://www.uni.wroc.pl/

Rzdy prawa

i europejska kultura prawna

Dostp online: http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/63754

Prace NaukoweWydziau Prawa, Administracji i EkonomiiUniwersytetu Wrocawskiego

Seria: e-Monografie Nr 55

http://www.bibliotekacyfrowa.pl/publication/63754

Rzdy prawa

i europejska kultura prawna

podredakcjAndrzejaBatoraJoannyHelios

WiolettyJedleckiej

Wrocaw 2014

Komitet RedakcyjnyPrzewodniczcy prof. dr hab. Leonard GrnickiCzonek mgr Boena GrnaSekretarz mgr Aleksandra Dorywaa

Recenzent: dr hab. Jadwiga Potrzeszcz

CopyrightbyWydziaPrawa,AdministracjiiEkonomiiUniwersytetuWrocawskiego

Korekta: Joanna Kokociska Projekt i wykonanie okadki: Karolina DrozdSkad i opracowanie techniczne: Aleksandra Kumaszka, Tomasz Kalota eBooki.com.pl

WydawcaE-Wydawnictwo. Prawnicza i Ekonomiczna Biblioteka Cyfrowa. Wydzia Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocawskiego

ISBN 978-83-61370-15-4

http://www.ebooki.com.pl/

7

Spis treci

Sowo wStpne ................................................................................................................9

Rozdzia i. Rzdy pRawa w ujciu teoRetycznym

JacekSrokoszRzdy prawa jako efekt obiektywnego postpu spoecznego o solidarystycznej wizji genezy praworzdnoci i ochrony praw jednostki ............................................13

JoannaPodczaszyKoncepcja rzdw prawa a jej stosowanie w Polsce .................................................29

JacekKaczorZasady pastwa prawa a upowanienia do stanowienia aktw prawnych wewntrznie obowizujcych ....................................................................................41

MajaZajcWyjtki od wycznej jurysdykcji pastwa bandery na morzu penym jako przejaw rzdw prawa w midzynarodowym porzdku prawnym ...........................53

BartoszRomanowiczImpeachment suwerena w demokracji nowoytnej ...................................................71

AdamPlichtaMyl liberalna w PRL-u .............................................................................................75

PaweNiemczykMandat przedstawicielski na przykadzie mandatu poselskiego ...............................85

Rozdzia ii. pRoblematyka Rzdw pRawa w oRzecznictwie Sdowym

BartoszZiemblickiKlauzula porzdku publicznego ze szczeglnym uwzgldnieniem instytucji punitive damages .......................................................................................................97

ukaszStpkowskiRoszczenia procesowe wynikajce z prawa Unii Europejskiej w polskim postpowaniu cywilnym ..........................................................................................109

HannaBanaRzdy prawa wobec moralnoci: klauzula sumienia w pracy .................................127

8

Spis treci

MichaPindelOdpowiedzialno odszkodowawcza Unii Europejskiej za akty wydane w oparciu o swobodne uznanie ................................................................................139

MichaBachutZasady techniki prawodawczej w kontroli stanowienia prawa miejscowego. Uwagi na gruncie orzecznictwa sdw administracyjnych .....................................153

Rozdzia iii. euRopejSka kultuRa pRawna

WiolettaJedleckaDialog midzykulturowy jako rdo przezwyciania saboci rozwiza instytucjonalnych w Unii Europejskiej ....................................................................169

JoannaHeliosSdziokracja w Unii Europejskiej? Uwagi w kontekcie dziaalnoci interpretacyjnej Trybunau Sprawiedliwoci Unii Europejskiej ..............................181

TomaszJurczykZasady oglne prawa Unii Europejskiej a Karta Praw Podstawowych ...................195

KamilaMajchrzakPrawo zwyczajowe jako rdo prawa Unii Europejskiej .......................................205

MarcinKusajSystem equity w Wielkiej Brytanii rozwj i funkcja ............................................217

JakubKociubiskiPrawo konkurencji w modelu gospodarczym Unii Europejskiej .............................229

SpiS autoRw ...............................................................................................................243

9

Sowo wstpne

Niewtpliwie problematyka rzdw prawa i europejskiej kultury prawnej jest inte-resujca, zarazem jednak bardzo zoona. Podkreli naley, i rzdy prawa stay si jednym z centralnych poj wspczesnego dyskursu prawnego. Istota rzdw prawa opiera si na dwch podstawowych zasadach. S to mianowicie sprawowanie wadzy przez prawo oraz ograniczenie wadzy przez prawo. Mwic innymi sowy: wadza wy-konuje swoje dziaania, stosujc prawo i jednoczenie jest tym prawem zwizana. W naj-szerszym sensie sformuowanie rzdy prawa oznacza, e ludzie winni s posusze-stwo prawu i powinni pozostawa pod jego rzdami. W teorii prawa i polityki termin ten uywany jest zazwyczaj w wszym sensie, tj. e wadza powinna by podporzdkowa-na prawu i pozostawa pod jego rzdami1. W naszej ocenie idea rzdw prawa zasugu-je na to, aby wci powraca do wicych si z ni pyta, dowiadcze i dylematw. Podobne wraenie odnosi si do europejskiej kultury prawnej, ktrej najnowszym skad-nikiem jest prawo Unii Europejskiej. Prawo to odznacza si poczeniem cech kultury prawa stanowionego z cechami kultury common law (prawa precedensowego). W pra-wie unijnym dominuj cechy kultury prawa stanowionego, natomiast obecno cech kultury common law objawia si gwnie w przyjciu angielskich zasad spornego proce-su sdowego, odformalizowania dialogu sdowego czy preferowania pozasdowych sposobw rozstrzygania sporw.

Niniejsza publikacja zostaa podzielona na trzy merytoryczne czci. W pierwszej z nich znalazy si rozwaania teoretyczne odnoszce si do problematyki rzdw pra-wa. W drugiej skoncentrowano si na problematyce rzdw prawa w orzecznictwie s-dowym. Trzecia, ostatnia, jest zbiorem rnych opracowa zarwno teoretycznych, jak i praktycznych dotyczcych szeroko pojmowanej europejskiej kultury prawnej.

Prezentowane prace stanowi rozwinicie referatw wygoszonych podczas Ogl-nopolskiej Konferencji Naukowej pt. Rzdy prawa i europejska kultura prawna, ktra odbya si w dniach 2930 maja 2014 roku w Zielecu.

Mamy nadziej, e oddawana do rk Czytelnikw publikacja stanie si inspiracj do dalszych refleksji nad ide rzdw prawa i europejsk kultur prawn, a jednoczenie bdzie moga by wykorzystywana jako pomoc naukowa.

Andrzej Bator, Joanna Helios, Wioletta Jedlecka

Wrocaw, wrzesie 2014 roku

1 J. Raz, Autorytet prawa, prze. P. Maciejko, Dom Wydawniczy ABC, Warszawa 2000, s. 212.

RozdziaI

Rzdyprawawujciu

teoretycznym

13

Jacek SrokoszUniwersytet Opolski

Wydzia Prawa i Administracji

Rzdy prawa jako efekt obiektywnego postpu spoecznego o solidarystycznej wizji genezy praworzdnoci i ochrony

praw jednostki

Pojcie rzdw prawa jest jednym z najczciej wystpujcych we wspczesnej debacie publicznej w wikszoci wspczesnych pastw europejskich oraz w Stanach Zjednoczonych1. Zazwyczaj wymieniane s one jako jeden z podstawowych i nieodcz-nych elementw demokracji2. Popularno i czstotliwo uywania tego pojcia idzie w parze z liczb definicji tworzonych zarwno przez historykw, politykw, filozofw, jak i prawnikw3. Nadmierna ilo definicji wystpujcych w publicznym dyskursie pro-wadzia czasami niektrych autorw do konkluzji, e pojcie rzdw prawa w rzeczywi-stoci nie ma wspczenie adnego znaczenia, z powodu ideologicznego wykorzysty-wania oraz oglnego naduywania tego terminu4. Celem tego artykuu nie jest jednak omawianie oraz rozstrzyganie wtpliwoci definicyjnych pojcia rzdy prawa, zatem, nie wdajc si w dusze wywody nad znaczeniem terminu, przyjte zostanie najbardziej oglne znaczenie rzdw prawa, przedstawione przez Briana Tamanaha: rzdy prawa oznaczaj, e rzd i obywatele s zwizani i ograniczeni prawem5.

Przyjta definicja oznacza podporzdkowanie caego zakresu dziaania zarwno pastwa i jego organw, jak i obywateli wyranym i z gry okrelonym reguom ustano-wionym w przepisach prawnych. Nawizujc do angielskiej tradycji konstytucyjnej, rule of law jest zaprzeczeniem arbitralnoci i dyskrecjonalnoci rule of men6. Zastpienie

1 T. Pietrzykowski, Ujarzmienie Lewiatana. Szkice o idei rzdw prawa, Wydawnictwo Uniwersytetu l-skiego, Katowice 2014, s. 7; B. Z. Tamanaha, On the Rule of Law. History, Politics, Theory, Cambridge Press, Cambridge 2004, s. 23.

2 Zob. szerzej G. Walker, The rule of law: foundation of the constitutional democracy, Melbourne Univer-sity Press, Melbourne 1988.

3 Szerzej o znaczeniach terminu rzdy prawa zob. D. Clarke, The many meanings of the rule of law, [w:] K. Jayasuriya (red.), Law, Capitalism and Power in Asia: The Rule of Law and Legal Institutions, Routledge, New York 1998.

4 J. N. Shklar, Political Theory and the Rule of Law, [w:] A. C. Hutcheson, P. Monahan (red.), The Rule of Law: Ideal or Ideology, Carswell, Toronto 1987, s. 1.

5 Autor wskazuje, e jest to najprostsza i najbardziej podstawowa definicja rzdw prawa, lecz jednocze-nie stanowi element skadowy kadej innej definicji. B. Z. Tamanaha, The History And Elements Of The Rule Of Law, Singapore Journal of Legal Studies December 2012, s. 233. Dostpne na stronie: http://ssrn.com/abstract=2255262 (dostp: 20.11.2014).

6 Zob. B. Z. Tamanaha, The History And Elements, s. 243246.

http://ssrn.com/abstract=2255262http://ssrn.com/abstract=2255262

14

Jacek Srokosz

rzdw w peni arbitralnych i opartych na woli podmiotu sprawujcego wadz na ta-kie, gdzie bdzie ona ograniczona przez jasno sformuowane i niezmienne przepisy prawne, ktrym podlega bdzie zarwno suweren, jak i wszyscy poddani, pozwoli miao na sprawowanie wadzy z korzyci dla ogu i poszanowanie nawet minimalnie zakrelonej sfery prywatnej wolnoci kadego czowieka7. W samej idei rzdw prawa chodzio zatem o moliwe zagwarantowanie pewnej sfery podmiotowoci obywatela, ale take doprowadzenia do sytuacji przewidywalnoci prawa, oraz, co za tym idzie, moliwoci planowania swoich zachowa przez obywateli, czyli sytuacji bezpiecze-stwa prawnego8.

rde idei rzdw prawa mona doszukiwa si ju w greckiej filozofii antycznej, tym niemniej pojawia si ona i rozwijaa przez nastpne wieki w praktyce politycznej Anglii, poczwszy od pnego redniowiecza, by nastpnie w XVIII w. rozwija si na kontynencie amerykaskim, a w XIX w. w niemieckiej doktrynie Pastwa Prawa9. Wprowadzanie w ycie pastwa zasady rzdw prawa zwizane byo zatem z przyj-ciem ogranicze w sprawowaniu wadzy przez pastwo postrzegane jako pewnego rodzaju odrbny od zbiorowoci obywatelskiej podmiot, ktry tak jak hobbesowski Le-wiatan zosta stworzony do tego, by zapewni kademu obywatelowi spokj i bezpie-czestwo. Istnienie pastwa byo postrzegane jako warunek sine qua non gwarancji bez-pieczestwa obywatela, jednake Lewiatan mg sta si niebezpieczny dla jednostki, o ile rzdzcy nie mieli ustanowionych ogranicze w sprawowaniu wadzy10. Ogranicze-nia te pod postaci prawa tworzyo samo pastwo, ktre nastpnie w peni si im podpo-rzdkowywao, a wszelkie jego naruszenia mogy zosta osdzone przez podlege jedy-nie prawu, organy wadzy sdowniczej. W takim ujciu pastwo, tak jak kady inny podmiot podlegajcy obowizujcemu prawu, zobowizane byo do przestrzegania usta-nowionych regu oraz ponoszenia konsekwencji za dziaania podmiotw wystpujcych w jego imieniu. Procesowi ograniczania wadzy pastwa przez wdraanie idei rzdw prawa towarzyszyo tworzenie katalogw praw jednostki, gwarantujcych jej nie tylko ochron przed innymi jednostkami, ale take przed dziaaniem organizacji pastwowej, a take, wprawdzie nie zaliczajcej si do kategorii praw jednostki, lecz nieodcznie z nimi zwizanej zasady rwnoci praw i obowizkw wszystkich ludzi11.

7 T. Pietrzykowski, op. cit., s. 24.8 G. Waldron, The Concept and the Rule of Law, Georgia Law Review 2008, Vol. 43, No. 1, s. 6.9 O genezie i rozwoju koncepcji rzdw prawa zob. szerzej B. Z. Tamanaha, On the Rule of Law. Histo-

ry, s. 7 i n.10 T. Pietrzykowski, op. cit., s. 14.11 Szerzej na temat powstania i rozwoju koncepcji praw czowieka zob. M. Piechowiak, Filozofia praw

czowieka. Prawa czowieka w wietle ich midzynarodowej ochrony, Towarzystwo Naukowe Katolic-kiego Uniwersytetu Lubelskiego: Lublin 1999; C. Wellman, An Approach to Rights: Studies in the Phi-losophy of Laws and Morals, Dordrecht: Boston 1997; J. Hersh, Human Rights in Western Thoughts, [w:] A. Diemer [i in.], Philosophical Foundations of Human Rights, UNESCO, Paris 1986.

15

Rzdy prawa jako efekt obiektywnego postpu spoecznego o solidarystycznej wizji genezy...

Tak rozumiana koncepcja rzdw prawa, polegajca na samoograniczaniu si pa-stwa za pomoc tworzonego przez siebie prawa spotkaa si w z ostr krytyk solidary-zmu nurtu filozoficzno-prawnego popularnego w Europie w drugiej poowie XIX w. i pierwszej poowie XX w.12 Powstanie tego nurtu byo nierozerwalnie zwizane z pozy-tywizmem metodologicznym oraz z rozwojem socjologii w drugiej poowie XIX w., w szczeglnoci we Francji. Za twrcw socjologicznego ujcia prawa uznaje si po-wszechnie socjologa Emila Durkheima oraz przede wszystkim pozostajcego pod jego wpywem profesora prawa Emila Duguita. Wprawdzie, w przeciwiestwie do socjolo-gicznych dokona solidarystw w szczeglnoci Durkheima13 koncepcje prawne tego nurtu nie znalazy si w gwnym nurcie rozwaa prawniczych14, tym niemniej stanowiy one ciekaw prb zupenie nowego spojrzenia na istot prawa, pastwa a tak-e ich wzajemnych relacji. Solidaryci w szczeglnoci Leon Duguita zaproponowa-li zupenie inn koncepcj genezy rzdw prawa oraz zwizanych z ni ochron praw jednostki. Analiza tej koncepcji jest przedmiotem niniejszego tekstu.

Przedstawienie solidarystycznego ujcia prawa oraz jego relacji z pastwem i jed-nostk wymaga uprzedniego, krtkiego nakrelenia oglnych fundamentw filozoficz-no-prawnych tego nurtu. Silnie zwizany z socjologicznym pozytywizmem opiera si on na empiryzmie jako podstawie do badania zjawisk zachodzcych w yciu spoecz-nym, w tym take prawa oraz pastwa15. Jeli chodzi o to pierwsze, to zgodnie z inten-cjami solidarystw powinno by ono badane jako fakt spoeczny pewien obiektywnie istniejcy element rzeczywistoci spoecznej, a nie jako idea, czy te stworzona przez czowieka konstrukcja intelektualna. Z tego powodu odrzucone zostao zarwno pozyty-wistyczne, jak i prawnonaturalne ujcie prawa, jako oparte na nieweryfikowalnych em-pirycznie metafizycznych zaoeniach. To pierwsze bowiem zakadao istnienie zaoe-nia o prymacie woli jednego podmiotu nad innymi podlegymi mu podmiotami (prawo

12 E. Popawska, Z dziejw solidaryzmu we Francji geneza idei i praktyki politycznej, Pastwo i Prawo, 2012, z. 4, s. 42 i n.

13 Szerzej na temat znaczenia koncepcji socjologicznych Durkheima dla prawoznawstwa zob. A. Kojder, Czytajc Durkheima... Co klasyk socjologii ma do powiedzenia o prawie, [w:] Prawo, wadza, spoe-czestwo, polityka. Ksiga jubileuszowa profesora Krzysztofa Paeckiego, Adam Marszaek, Toru 2006.

14 Chocia niewtpliwie pewne odbicie tych koncepcji znalazo swoje zastosowanie w przyjmowanych rozwizaniach prawnych, tak jak chociaby instytucja stanowica odbicie tych idei service public autor-stwa Duguita na trwae znalaza si we francuskiej doktrynie prawa administracyjnego. M. Loughlin, Public Law and the Political Theory, Oxford University Press, Oxford 1992, s. 111112. Ponadto idea service public staa si jednym z fundamentw koncepcji usug wiadczonych w oglnym interesie go-spodarczym w ramach Unii Europejskiej. Zob. J. Kociubiski, Usugi wiadczone w oglnym interesie gospodarczym w prawie Unii Europejskiej. Wyzwanie dla europejskiego modelu gospodarczego, TNOiK Dom Organizatora, Toru 2013, s. 8183.

15 E. Durkheim, Zasady metody socjologicznej, tum. J. Szacki, PWN, Warszawa 2002, s. 9 i n. Zob. te M. Wadyka, Teoria faktu spoecznego w systemie socjologicznym Emila Durkheima, Zakad Narodowy im. Ossoliskich, Wrocaw 1974.

16

Jacek Srokosz

= rozkaz suwerena), z kolei to drugie opierao obowizywanie prawa na bliej niedo-okrelonym i ponadczasowym porzdku moralnym, wsplnym dla wszystkich ludzi16.

W miejsce tych piknych i kunsztownych konstrukcji intelektualnych czowieka naleao przyj rozumienie prawa takie, jakie ono byo naprawd, a wic jako pewnego elementu rzeczywistoci spoecznej, ktry nie da si z niej wyodrbni i poza relacjami spoecznymi nie ma najmniejszego znaczenia i sensu. Prawo nie byo bytem niezale-nym i autonomicznym w stosunku do realiw spoecznych i nie mogo zaistnie, dopki nie pojawio si spoeczestwo, ktre to dla zachowania swojego bytu, wymagao wy-tworzenia pewnych regu we wzajemnych zachowaniach jednostek wchodzcych w jego skad. Normy prawne zawsze miay charakter norm celowociowych nakazy w nich zawarte nie wizay z samego faktu wydania ich przez kompetentny organ czy te z fak-tu, e realizoway apriorycznie przyjt zasad sprawiedliwoci, lecz dlatego, e miay zagwarantowa istnienie zbiorowoci ludzkiej17.

Istnienie nawet najprostszej zbiorowoci byo z kolei warunkiem koniecznym dla trwania ludzkoci zgodnie z solidarystyczn wizj jednostki ludzkiej, czowiek nie mg y i funkcjonowa poza spoeczestwem18. Stan wyizolowania jednostki nalea-o uzna za stan nienaturalny i wyjtkowy, std te solidaryci negowali wszelkie kon-cepcje zakadajce wizje osoby ludzkiej jako indywidualnego atomu, a spoeczestwa jako prostego zbioru atomistycznych jednostek19. W miejsce tych indywidualistycznych koncepcji wprowadzali koncepcje organicystycznej budowy spoeczestwa, zgodnie z ktr zbiorowo ludzka bya podobna do organizmu biologicznego, gdzie jednostki miay podobne funkcje co komrki kada z nich bya niezbdna dla prawidowego funkcjonowania organizmu, bya nierozcznie powizana z innymi komrkami oraz nie moga funkcjonowa poza organizmem20. Warunkiem zachowania takiego natural-nego rodowiska dla jednostek ludzkich bya konieczno zachowania zasady solidar-noci midzyludzkiej, rozumianej jako pewnego rodzaju praktyka funkcjonowania spoeczestwa, opierajca si na postawie jednostek wyraajcych wol wsppracy z innymi oraz harmonizowania indywidualnych interesw z celami caej zbiorowoci,

16 L. Duguit, Objective Law I, Columbia Law Review, 1920, Vol. 20, No. 8, s. 819820.17 L. Duguit, Kierunki rozwoju prawa cywilnego od pocztku XIX wieku, tum. S. Sieczkowski, Ksigarnia

Powszechna, WarszawaKrakw 1938, s. 28.18 L. Duguit, Trait de Droit constitutionnel, T. 1, Ancienne Libraire Fontemoing & Co., Paris 1921, s. 11

i n.19 E. Durkheim, Le socialisme. Sa definition, ses debuts, la doctrine saint-simonienne, Fontenay-aux-Ros-

es, Paris 1928, s. 297.20 Koncepcja ta miecia si oczywicie w nurcie organicystycznym postrzegania spoeczestwa oraz rela-

cji midzyludzkich. Zob. szerzej D. S. Barberis, In Search of an Object: Organicist Sociology and the Reality of Society in Fin-De-Sicle France. History of the Human Sciences, 2003, Vol. 16, No. 3, s. 5172.

17


dla dobra tej ostatniej21. Zdaniem solidarystw funkcjonowanie solidarnoci spoecz-nej, skutkujcej kooperacj jednostek w celu zachowania istnienia spoeczestwa, mo-na byo zaobserwowa w kadej, nawet najprymitywniejszej spoecznoci, co miao stanowi empiryczne potwierdzenie koniecznoci wzajemnej wsppracy jako warun-ku istnienia ludzkoci22.

Dla zagwarantowania istnienia tej solidarnoci powstay normy prawne, wyzna-czajce granice zachowa jednostki, tym samym tworzce sytuacje, gdy moliwe byo godzenie rnych interesw indywidualnych w ramach zbiorowoci. O ile sam fakt in-terpretacji prawa jako obiektywnie wystpujcego faktu spoecznego, ktrego funkcjo-nowanie mona byo empirycznie zweryfikowa na gruncie przyjtej metodologii so-cjologicznej, nie musia wzbudza wtpliwoci, to odmienna sytuacja bya, jeli chodzi o konieczno istnienia solidarnoci midzyludzkiej. Dla Duguita solidarno spoecz-na bya nie tylko faktem spoecznym wystpujcym w kadej ludzkiej zbiorowoci, chocia w rozmaitej formie, ale przede wszystkim nakazem zachowania skierowanym do kadej jednostki23. Nakaz ten cicy na kadym czowieku stanowi podstawow norm prawn o treci: nakazane s wszelkie dziaania majce na celu zachowanie solidarnoci spoecznej albo w formie zakazu zakazane s wszelkie dziaania, ktre niwecz zasad sprawiedliwoci spoecznej24. Ta podstawowa norma spoeczna stano-wia rdo dla wszelkich pozostaych norm, dotyczcych konkretnych zachowa jed-nostki w ramach relacji z innymi.

W solidarystycznej konstrukcji normy podstawowej stanowicej rdo obowizy-wania wszystkich innych norm prawnych z atwoci mona dostrzec analogi z koncep-cj Gruundnorm Hansa Kelsena. Podobnie jak w teorii wiedeskiego normatywisty Du-guitowska norma podstawowa miaa charakter abstrakcyjny i bardzo oglny, stanowic nijako podstaw dla stworzenia, oraz obowizywania caego porzdku prawnego25. Z po-wodu zaoenia istnienia podstawowej normy prawnej, wywiedzionej z empirycznych

21 Szerzej zob. A. Evans, An Examination of the Concept of Social Solidarity, Mid-American Review of Sociology, 1977, Vol. 2, No. 1, s. 2946.

22 L. Duguit, Objective law II, Columbia Law Review, 1921, Vol. 21, No. 1, s. 21.23 L. Duguit, Kierunki rozwoju s. 2830.24 J. Kalinowski, Teoria reguy spoecznej i reguy prawnej Leona Duguita, Problem podstawy mocy obo-

wizujcej prawa. Studium filozoficzno-prawne, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lu-belskiego: Lublin 1949, s. 51.

25 Szerzej o koncepcji prawa Hansa Kelsena zob. H. Kelsen, Czysta teoria prawa, tum. R. Szubert, Lexis-Nexis, Warszawa 2014; L. Vinx, Hans Kelsens Pure Theory of Law: Legality and Legitimacy, Oxford Press, Oxford 2007; J. Raz, Kelsens theory of the Basic Norm, The American Journal of Jurisprudence, 1974, No. 19, s. 94111, A. Kalyvas, The basic norm and democracy in Hans Kelsens legal and political theory, Philosophy and Social Criticism, 2006, Vol. 32, No. 5, s. 573599; T. Spaak, Kelsen And Hart On The Normativity Of Law, [w:] P. Wahlgren (red.), Perspectives On Jurisprudence: Essays In Honour Of Jes Bjarup, Stockholm University, Stockholm 2005, S. 397414; M. Zalewska, Oglna teoria norm Hansa Kelsena, [w:] O. Nawrot, S. Sykuna, J. Zajado (red.), Konwergencja czy dywergencja kultur i systemw prawnych?, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2012, s. 347356.

18

Jacek Srokosz

faktw spoecznych, koncepcje prawne Duguita czsto spotykay si z oskareniem o bd naturalistyczny, czyli mieszanie poziomu bytu z poziomem powinnoci26. Ponadto by on oskarany, e krytykujc metafizyczne rozumienie prawa oraz sprowadzajc jego istot do obiektywnego faktu spoecznego, w konstrukcji normy podstawowej wprowadza do swojej realistycznej teorii prawa wanie elementy metafizyczne, po to, by uzasadni konieczno istnienia nakazu solidarnoci. Wprawdzie odpowied Duguita na t krytyk, w ktrej porwnywa nakaz solidarnoci do obiektywnych praw biologicznych czy fi-zycznych nie brzmiaa przekonywajco27, tym niemniej by to niewtpliwie element ko-nieczny w solidarystycznej koncepcji prawa, by mona byo mwi o jej konsekwencji i spjnoci. Nakaz solidarnoci by nie tylko rdem wszelkich norm prawnych, lecz przede wszystkim kryterium oceny zachowa jednostek oraz interpretacji wszelkich in-nych norm spoecznych. Spenia wic pewnego rodzaju rol czynnika ujednolicajcego oraz porzdkujcego nakazy istniejce w ramach porzdku prawnego bez takiego kry-terium oceny porzdek prawny mgby si wydawa zupenie kazualny i oparty na przy-padkowoci kadorazowego rozstrzygnicia.

Znaczenie tego nakazu doskonale bdzie widoczne przy przyjciu zaoenia o sta-oci istnienia nakazu solidarnoci spoecznej, przy jednoczesnej rnorodnoci jego postaci. Nakaz solidarnego dziaania by bowiem norm bardzo ogln, ktrej konkrety-zacja uzaleniona bya od tego, jak bya ona rozumiana w konkretnej spoecznoci ludz-kiej std te mg on przybiera najrozmaitsze formy, rnice si w kadej zbiorowo-ci. Oznaczao to, e nakaz solidarnego dziaania, chocia by ponadczasowy i uniwersalny poniewa by warunkiem sine qua non zaistnienia i trwania kadego spoeczestwa to mia zamienn tre, dostosowan kadorazowo do stopnia rozwoju danej ludzkiej zbiorowoci28. Tutaj te mona byo zaobserwowa wystpowanie pew-nego rodzaju prawidowoci im wyszy stopie rozwoju spoecznego, tym bardziej rozbudowany by porzdek prawny i wystpoway bardziej zoone formy wsppracy midzyludzkiej.

Pomimo tej rnorodnoci form zasady solidarnoci spoecznej, charakter normy prawnej by podobny w kadym spoeczestwie i na kadym etapie rozwoju. Podobna bya rwnie podstawa jej obowizywania, ktr byo przekonanie spoeczestwa, e

26 Szerzej na temat problematyki tzw. bdu naturalistycznego zob. W. Zauski, Bd naturalistyczny, [w:] J. Stelmach, Studia z filozofii prawa. T. 2, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2003, s. 111123; S. Jedynak, Bd naturalistyczny, Etyka 1967, nr 2, s. 289298.

27 Zob. L. Duguit, The Objective Law Anterior to the State, [w:] A. Foullee, J. Charmont, L. Duguit, R. De-mongue, Modern French Legal Philosophy, The Boston Book Company, Boston 1916, s. 289290.

28 L. Duguit, Objective Law I, s. 829. Konstrukcja ta przypominaa koncepcj prawa natury o zmiennej treci podobnie jak ona zakada bowiem istnienie niezmiennej reguy przy zmiennej treci. Szerzej na temat prawa natury o zmiennej treci zob. M. Szyszkowska, Neokantyzm. Filozofia spoeczna wraz z fi-lozofia prawa natury o zmiennej treci, Pax, Warszawa 1970; eadem, Teorie prawa natury XX wieku w Polsce, PWN, Warszawa 1982.

19


pewne zachowania uderzajce w spoeczno jako cao (a wic w zasad solidarnoci spoecznej), powinny spotka si z gry okrelon reakcj caej zbiorowoci, jednostki lub grupy osb posiadajcych spoeczne pozwolenie na tak reakcj czyli sankcj29. Przekonanie to byo bardzo silne, empirycznie sprawdzalne oraz uznawane przez ca zbiorowo za konieczne tymi cechami normy prawne odrniay si od innych norm spoecznych ekonomicznych i moralnych. Pierwsze z nich dotyczyy kwestii majtko-wych zwizanych z osob ludzk, natomiast te drugie kwestii indywidualnych przeko-na co do istoty zasady sprawiedliwoci30. Co do zasady wszystkie normy spoeczne miay podobn budow zawieray okrelony nakaz zachowania, cech celowoci funkcjonoway dla jakiego okrelonego celu, a ich realizacja wymagaa wiadomoci czowieka co do znaczenia dziaa, jakie podejmowa31. Elementem odrniajcym nor-my prawne od pozostaych norm spoecznych bya powszechno i obiektywna stwier-dzalno spoecznego przekonania o koniecznoci sankcjonowania pewnych jednostko-wych zachowa zagraajcych istnieniu zbiorowoci ludzkiej. Co wicej, normy prawne nie posiaday staego i niezmiennego charakteru mogy one z czasem zosta uznane za nieobowizujce, bd te norma moralna lub ekonomiczna moga uzyska status nor-my prawnej, o ile w danej spoecznoci pojawio si powszechne przekonanie o jej obo-wizywaniu32.

Jak zatem zostao przedstawione powyej prawo obowizywao tylko w sytuacji, gdy w konkretnej spoecznoci pojawio si powszechne przekonanie, e dana norma ma charakter obiektywnie wicy kadego, a za naruszenie tej reguy wymierzona zostanie okrelona dolegliwo. Dla pojawienia si oraz obowizywania prawa wystarczyo za-istnienie spoecznoci ludzkiej, w ramach ktrej pojawiay si nakazy i zakazy majce na celu ochron solidarnoci spoecznej33. Prawo byo zatem wycznie produktem rela-cji spoecznych, a jego obowizywanie oparte byo wycznie na podstawie spoecznego przekonania o jego mocy wicej. Tak rozumiane prawo wedug Duguita byo prawem obiektywnym, w zasadzie jedynym, ktremu mona przypisa cechy prawa obowizuj-cego, w odrnieniu od tzw. prawa subiektywnego opartego na podstawach wywiedzio-nych z nakazw moralnych, czy te filozoficznych zaoe o prymacie woli jednego podmiotu nad innymi.

Chocia dla pojawienia si prawa obiektywnego nie byo potrzeby istnienia pa-stwa, niemniej jednak, jego pojawienie si byo naturalnym etapem procesu rozwoju spoecznego. Pojawienie si pastwa byo zwizane ze zmian charakteru solidarnoci

29 L. Duguit, Objective Law II, s. 29.30 Idem, Trait de , s. 9293.31 Idem, Objective Law II, s. 18 i n.32 Idem, Trait de, s. 113 i n.33 Idem, Objective Law II, s. 22.

20

Jacek Srokosz

spoecznej wrd ktrej Emil Durkheim, a za nim Duguit, wyrnia solidarno me-chaniczn oraz organiczn34. Pierwsza z nich solidarno mechaniczna, albo inaczej solidarno przez podobiestwa opieraa si na podobiestwie zachowa jednostek w danej spoecznoci i bya charakterystyczna dla spoecznoci na bardzo niskim szcze-blu rozwoju. W takich spoecznociach poszczeglne jednostki niewiele si od siebie rniy, jeli chodzi o zakres wykonywanych czynnoci i rl spoecznych i w pewnym stopniu byy samowystarczalne35. Z kolei drugi typ solidarnoci czyli solidarno or-ganiczna, albo inaczej solidarno przez podzia pracy, typowa bya dla spoecznoci, w ktrych istniay bardzo wielorakie i skomplikowane relacje midzyludzkie. Powstanie tego typu zwizkw byo naturalnym procesem zachodzcym w kadym spoeczestwie i zwizane byo z postpujc specjalizacj w zakresie wykonywanej pracy przez jed-nostki36. Oczywicie obydwa te typy solidarnoci spoecznej miay charakter pewnych typw idealnych, ktre nigdy nie zaistniay w czystej postaci. W nowoczesnych spoe-czestwach wystpowao poczenie solidarnoci mechanicznej i organicznej, tym nie-mniej o stopniu rozwoju danej spoecznoci decydowaa przewaga elementw jednego lub drugiego typu solidarnoci im wicej byo elementw solidarnoci organicznej, tym wyszy poziom rozwoju danego spoeczestwa37.

W bezporednim zwizku z typem solidarnoci wystpujcej w danej spoecznoci pozostawa zakres swobody indywidualnej jednostki, a co za tym idzie zakres prawnej ochrony pewnej sfery jej prywatnoci przed naruszaniem jej zarwno przez zbiorowo, jak i inne jednostki. W pierwszym etapie rozwoju spoecznoci, a wic w okresie soli-darnoci mechanicznej istniaa silna tendencja i jednoczenie zapotrzebowanie spoecz-ne na unifikacj i uniformizacj wszystkich jednostek38. Kade wiksze odstpstwo od pewnego ustalonego wzorca spoecznego podlegao odpowiedzialnoci karnej39. Na tym etapie rozwoju spoecznego najwaniejsza bya zbiorowo, std te koncepcja praw jednostkowych czy zasady indywidualizmu nie moga si pojawi, gdy kady taki prze-jaw uznawany by przez spoeczestwa jako akt uderzajcy w solidarno spoeczn, i jako zagroenie by stanowczo zwalczany. Jednake w trakcie stopniowego postpu w stosunkach spoecznych, wraz z postpujcym podziaem pracy coraz wikszy nacisk

34 Zob. szerzej: E. Durkheim, O podziale pracy spoecznej, tum. K. Wakar, PWN, Warszawa 1999; J. Trevi-no, The Sociology of Law: Classical and Contemporary Perspectives, St. Martins Press, New York 1996, s. 236240.

35 G. Ritzer, Klasyczna teoria socjologiczna, tum. H. Jankowska, Zysk i S-ka, Pozna 2004, s. 134.36 E. Durkheim, O podziale pracy, s. 188197; R. Merton, Durkheims Division of Labourin Society,

American Journal of Sociology, 1934, Vol. 40, No. 3, s. 320.37 L. Duguit, Objective Law I, s. 829.38 D. Rueschmeyer, Variations of Two Themes in Durkheims Division du Travail: Power, Solidarity, and

Meaning in Division of Labour, Sociological Forum, 1994, No. 9, s. 5771.39 E. Durkheim, O podziale pracy, s. 177 i n.

21


kadziony by na indywidualizm jednostek i zrnicowanie40. Solidarno spoeczna w coraz mniejszym stopniu opieraa si na obawie przed kar za jaj naruszenie, a w co-raz wikszym stopniu na wiadomoci o nieuchronnoci wsppracy oraz wspzaleno-ci midzy jednostkami wykonujcymi rne profesje41. Zrnicowanie i indywidualizm ju nie byy czynnikami, ktre mogy zagrozi istnieniu zbiorowoci, ale wrcz przeciw-nie na etapie wysokiego stopnia rozwoju spoecznego byy to czynniki jednoczce spoeczestwo za pomoc o wiele mocniejszych wizw, i zapewniajce o wiele lepsz kooperacj ni samo proste karanie i ujednolicenie za pomoc siy42.

W takiej sytuacji oczywicie zwiksza si stopniowo zakres swobody jednostki chronionej przez spoeczestwo odbiciem tej sytuacji byo pojawienie si koncepcji zakadajcej istnienie rzekomo przyrodzonych praw czowieka. O ile bowiem solidary-ci akceptowali konieczno ochrony pewnych sfer wolnoci czowieka i uznawali, i ich zakres bdzie nadal si poszerza wraz z postpem spoecznym, to zdecydowanie odrzucali dwa zaoenia dotyczce charakteru praw czowieka, ktre czstokro towa-rzyszyy w walce o rzdy prawa. Po pierwsze, negowali przyrodzony charakter praw ochronnych przysugujcych czowiekowi ochrona ta miaa tylko i wycznie charak-ter spoeczny, i podobnie jak samo prawo nie miaa najmniejszego znaczenia poza zbio-rowoci ludzk, dlatego e bya tylko i wycznie produktem relacji spoecznych, po-wstaym jako efekt postpujcego progresu spoecznego43. Po drugie, przysugujcy jednostce zakres ochrony nie mia na celu gwarancji swobody jednostki samej w sobie, lecz chroni ten zakres swobody po to, by zapewni jednostce swobod i moliwo sa-morozwoju, ale w celu zapewnienia jej moliwoci jak najwikszego przyczyniania si do pomnaania dobra wsplnego44. W takim ujciu nie istniay prawa podmiotowe jed-nostki same dla siebie odrzucano t koncepcj jako przykad metafizycznego rozumie-nia prawa lecz istniay one po to, by jednostka miaa jak najwiksze moliwoci wy-konywania swojej spoecznej funkcji45.

40 H. P. Muller, Social Differentiation and Organic Solidarity: The Division of Labour Revisited, Socio-logical Forum, 1994, No. 9, s. 7386.

41 Szerzej o wiziach wystpujcych w jednym i drugim rodzaju solidarnoci spoecznej wyrnionej przez Durkheima zob. R. Breiger, J. Roberts, Solidarity and the social networks, [w:] P. Dorian, T. Fararo (red.), The Problems of Solidarity: Theories and Model, Gordon and Breach, Amsterdam 1998, s. 241246.

42 L. Duguit, Kierunki rozwoju s. 30, 36.43 Prawa czowiek moe mie dopiero wwczas, gdy wejdzie w interakcje z innymi ludmi, std te Robin-

son Crusoe, przebywajc na bezludnej wyspie praw takich nie mia, bo nie utrzymywa relacji z innymi ludmi. L. Duguit, Kierunki rozwoju, s. 22.

44 L. Duguit, Changes of principle in the field of: Liberty, Contract, Liability and Property, [w:] The Con-tinental Legal History Series. Vol. 11. The Progress of Continental Law in the Nineteenth Century, Little Brown and Company, Boston 1918, s. 7475.

45 Np. waciciel powinien w taki sposb wykonywa swoje prawo wasnoci, by przynosio to jak najwik-sze korzyci nie tylko jemu, ale take spoeczestwu. F. Zoll, Z zagadnie funkcjonalizmu wasnoci na

22

Jacek Srokosz

Drugim skutkiem postpu w organizacji spoeczestwa oprcz pojawienia si i rozszerzania zakresu ochrony indywidualnej wolnoci jednostki byo pojawianie si organizacji pastwowej. W spoeczestwie stojcym na dosy niskim poziomie rozwoju i opartym na solidarnoci mechanicznej dla istnienia porzdku prawnego oraz egzekwo-wania wynikajcych z niego nakazw i zakazw nie byo potrzeby szczeglnego sfor-malizowania sprawowania wadzy. Natomiast potrzeba taka pojawia si w spoeczno-ciach stojcych na wyszym poziomie rozwoju od pewnego momentu rozwojowego spoeczestwa dla jego prawidowego funkcjonowania niezbdne byo istnienie pa-stwa. Organizacja pastwowa powstaa wskutek podziau pracy w spoeczestwie, w chwili gdy wyranie si w nim wyksztacia grupa profesjonalnie zajmujca si rz-dzeniem46. Powstanie pastwa nie byo w adnym wypadku powstaniem odrbnego bytu czy podmiotu dziercego wadz, lecz po prostu byo efektem spoecznego zapotrzebo-wania na powstanie mechanizmw sprawnego zarzdzania zbiorowoci. Ksztat i orga-nizacja pastwa jako produktu spoecznego, zawsze odbija aktualne zapotrzebowania spoeczne jako organizacja nie miaa swojego wasnego celu, lecz bya tylko i wycz-nie narzdziem do realizacji aktualnych celw spoecznych47.

A zatem pastwo traktowa mona byo tylko i wycznie jako instrument realiza-cji celw spoeczestwa, wobec ktrego penio ono rol suebn, a wic nie mogo by ono traktowane jako odrbny podmiot stawiany na tej samej paszczynie co spoecze-stwo, a tym bardziej nie mona byo tej organizacji traktowa jako suwerena czyli podmiotu posiadajcego przymiot prawotwrstwa. Podstawowym zadaniem pastwa byo zapewnienie przestrzegania zasad solidarnoci spoecznej, ktre realizowao, stojc na stray przestrzegania porzdku prawnego, oraz odkrywajc normy prawne. Ostat-nie sformuowanie oddaje istot relacji pastwo prawo w doktrynie solidarystycznej. Zgodnie z przyjtym zaoeniem pierwotnoci spoeczestwa w stosunku do pastwa oraz suebnej roli tego ostatniego, rola pastwa w prawotwrstwie sprowadzaa si do sankcjonowania prawa obiektywnego pod postaci odpowiednich aktw prawnych48.

Przepisy prawne zawarte w oficjalnych aktach prawnych przyjtych przez organy pastwa nie nabieray mocy obowizujcej dlatego, e zostay ustanowione przez pa-stwo, lecz wrcz przeciwnie pastwo formalizowao reguy spoeczne dlatego, e

tle spucizny po Leonie Duguit, Toru 1947, s. 2; M. C. Mirow, The Social-Obligation Norm of Property: Duguit, Hayem, and Others,Florida Journal of International Law 2010, Vol. 22, s. 191192.

46 L. Duguit, Theory of Objective Law, s. 342.47 Wedug sw Duguita pastwo Tak wic pastwo nie jest wycznym przedstawicielem interesw zbio-

rowoci, ale jest wiadom si, ktrej obowizkiem jest ochrona solidarnoci spoecznej, dobroczynn w skutkach syntez interesw zbiorowych i indywidualnych. L. Duguit, Theory of Objective Law, s. 342.

48 L. Duguit, Objective Law II, s. 24 i n.

23


posiaday one obiektywn moc obowizujc49. Zatem co do zasady rol pastwa nie byo tworzenie prawa gdy to powstawao samoistnie w spoeczestwie ale wycz-nie odkrywanie i formalizowanie obowizujcych regu prawa spoecznego. Zamanie tej zasady skutkowa musiao brakiem skutecznoci dziaania przepisw ustanowio-nych przez pastwo, jeeli byy sprzeczne z aktualnymi potrzebami spoeczestwa, bd naruszay panujce w nim reguy. W takiej sytuacji chocia formalnie przepisy wizay, to faktycznie nie obowizyway ze wzgldu na brak spoecznej akceptacji i staway si tylko i wycznie rodzajem przepisw hipotetycznych uzyskujcych moc obowizujc dopiero w sytuacji, gdy uzyskayby rzeczywist akceptacj spoeczn50.

Zaprezentowane wyej ujcie prawotwrczej roli nie oznaczao, e solidaryci od-mawiali pastwu jakiejkolwiek aktywnoci normotwrczej jednake w znacznym stopniu ograniczali jej zasig, sprowadzajc jego rol w tym zakresie do tworzenia norm o charakterze wykonawczym w stosunku do norm prawa obiektywnego. Wedug Dugu-ita wszystkie normy prawne obowizujce we wspczesnych, wysoko rozwinitych spoeczestwach podzieli mona byo na dwa rodzaje przepisy normatywne oraz przepisy konstruktywne lub inaczej techniczne51. Pierwsze z nich wywodziy si bezpo-rednio z nakazu solidarnoci spoecznej oraz zawieray nakazy i zakazy zachowania uksztatowane w danej spoecznoci w toku dziejw, jednake odzwierciedlajce aktual-ne przekonania spoeczestwa, e ich przestrzeganie jest niezbdne dla harmonijnego funkcjonowania caej zbiorowoci np. zakaz zabijania czy kradziey w prawie karnym bd nakaz naprawiania szkd w prawie cywilnym52. Normy te miay zmienny charakter i ich konkretna tre zalena bya od aktualnego etapu rozwoju spoeczestwa, powsta-way one spontanicznie, a rola pastwa w ich ustanawianiu sprowadzaa si wyczanie do odkrywania i oficjalnego sankcjonowania ich treci.

Z kolei normy techniczne, bd konstrukcyjne tworzone przez pastwo okre-lay sposb zapobiegania lub sankcjonowania zachowa ludzkich naruszajcych zaka-zy sformuowane w przepisach normatywnych53. Przepisy techniczne peniy zatem wobec przepisw normatywnych wycznie rol suebn i uzupeniajc, majc za-gwarantowa ich przestrzeganie. Przepisy konstrukcyjne zawarte byy w aktach praw-nych tworzonych przez organy wadzy pastwowej, jednake warunkiem sine qua non ich wydania byo uprzednie zaistnienie przepisu normatywnego, ktrego realizacj przepisy te miay zagwarantowa54. Jak wic da si atwo zauway, prawotwrcza rola

49 Idem, Theory of Objective Law, s. 343.50 Idem, Objective Law II, s. 27.51 J. Kalinowski, op. cit., s. 141 i n.52 L. Duguit, Law in the Modern State, George Allen and Unwin Ltd., London 1921, s. 71.53 Idem, Objective law II..., s. 24.54 Idem, Trait de, s. 108 i n.

24

Jacek Srokosz

pastwa ograniczona zostaa wycznie do tworzenia regu ochronnych i wykonaw-czych dla spontanicznie si tworzcych w spoeczestwie przepisw normatywnych55.

Prawidowy proces tworzenia prawa w tym modelu powinien przebiega wedug pewnego schematu formalny prawodawca powinien na podstawie obserwacji i analizy aktualnych tendencji i zapotrzebowania spoecznego antycypowa, jakie rodzaje zacho-wa zostay uznane w spoeczestwie jako suce zachowaniu solidarnoci, a nastpnie ustanowi i sformalizowa samoistnie wytworzone w spoeczestwie reguy prawa obiektywnego za pomoc norm technicznych56. Przy czym te ostatnie osignyby status norm prawa wycznie w sytuacji, gdyby w spoecznym przekonaniu rzeczywicie chro-niy i prowadziy do urzeczywistnienia norm prawnych powstaych w spoeczestwie. W sytuacji, gdyby takiego statusu nie uzyskay jak ju zostao wspomniane byyby tylko i wyczanie prawem formalnie obowizujcym, jednake bez najmniejszego zna-czenia praktycznego. Pod tym wzgldem widoczne jest podobiestwo, jeli chodzi o stwierdzanie braku obowizywania norm prawnych do koncepcji prawnonaturalnych jeeli normy prawa pozytywnego tworzone przez pastwo powinny by konkretyzacj prawa natury, a nie byy zgodne z wyszym porzdkiem moralnym, to nie obowizywa-y. W solidarystycznej koncepcji prawa w miejsce wyszego porzdku moralnego zosta-y wprowadzone obiektywne reguy spoeczne, natomiast skutki niezgodnoci prawa tworzonego przez ustawodawc z prawem obiektywnym byy waciwie takie same.

Na podstawie zaprezentowanej powyej solidarystycznej koncepcji prawa mona zauway znaczne rozbienoci, jeli chodzi o ocen znaczenia idei rzdw prawa oraz prb jej wcielenia w ycie w praktyce politycznej i prawnej pastwa z ocenami zarwno przedstawicieli jusnaturalizmu, jak i pozytywizmu prawniczego. Pomimo aprobujcych gosw dotyczcych praktycznych skutkw tej idei w yciu obywatela, takich jak po-wstrzymanie organw pastwa przed nadmiern ingerencj w sfer jego wolnoci oraz ustanowienia formalnych granic tej ingerencji, solidaryci zupenie inaczej postrzegali genez i istot tych ogranicze. W pierwszej kolejnoci odrzucali wizj rzdw prawa jako ograniczenie wadzy pastwa podmiotu posiadajcego osobowo prawn, uzna-jc tak koncepcj za fikcj57. Pastwo nie byo bowiem odrbn jednostk, lecz tylko i wyczanie organizacj, stworzon przez spoeczestwo w celu sprawniejszego zarz-

55 Duguit relacj pomidzy przepisami normatywnymi a technicznymi porwnywa do relacji pomidzy aktami prawnymi rangi ustawowej a rozporzdzeniami ministrw te pierwsze stanowiy samoistne rdo prawa, podczas gdy te drugie mogy zosta wydane tylko w sytuacji, gdy istniao wyrane upo-wanienie dla kompetentnego podmiotu. Imperatywny charakter przepisw technicznych nie wynika z woli podmiotu wydajcego, lecz z koniecznoci realizacji nakazw zawartych w przepisach normatyw-nych. Idem, Objective law II..., s. 28.

56 Proces ten szerzej omawia zadeklarowany zwolennik solidaryzmu Wacaw Makowski. Zob. Referat p. Wacawa Makowskiego o stanowieniu norm prawnych, Nowe Pastwo 1933, nr 9.

57 L. Duguit, The Law and the state, Harvard Law Review 1917, Vol. 31, No. 1, s. 8 i n.

25


dzania ca zbiorowoci. Nie mona byo mwi o jakich ograniczeniach naoonych na pastwo jako odrbny byt, gdy taki byt nigdy nie powsta cay czas istniaa za to organizacja zarzdzajca spoeczestwem, ktrej ksztat, charakter dziaa oraz zakres zada by w peni dostosowany do aktualnych potrzeb spoecznych. Jeeli zatem organi-zacja pastwowa bya w przeszoci opresyjna i wkraczaa w niemal kady element y-cia jednostki, byo to efektem potrzeb spoeczestwa na danym etapie.

Zmiana charakteru dziaalnoci pastwa w kierunku dziaania opartego w mniej-szym stopniu na represyjnoci bya po prostu odbiciem ewolucji ksztatu relacji spoecz-nych przechodzenia z wizw solidarnoci opartych na sile w kierunku tych bazuj-cych na wiadomoci jednostki o koniecznoci ich istnienia i podporzdkowania si im oraz ze zmian aktualnego zapotrzebowania spoecznego. Pastwo opresyjne, oparte na stosowaniu sankcji karnej za kad odrbno od akceptowanego wzoru, na danym etapie rozwoju spoecznego stao si po prostu anachronizmem, std te nastpia zmia-na charakteru jego dziaania w kierunku pastwa w mniejszym stopniu korzystajcego z prawa karnego a w wikszym z ustawodawstwa przyznajcego jednostce szereg swo-bd i pozytywnych zacht do aktywnoci na rzecz ogu58. Proces zmiany charakteru pastwa by wic tylko faktycznym dostosowaniem si aparatu zarzdzajcego zbioro-woci do jej aktualnych potrzeb. W takim przypadku nie mona mwi o zwycistwie idei rzdw prawa czy idei praw czowieka wedug solidarystw byy to tylko pewne sztuczne koncepcje majce na celu uzasadni i wyjani istot naturalnych procesw zachodzcych w wysoko rozwinitych spoeczestwach.

Podstawowym bdem, jaki popenia mieli zwolennicy koncepcji rzdw prawa czy przyrodzonych praw jednostki, byo traktowanie tych idei jako wartoci samych w sobie, bez odniesienia do rzeczywistej przyczyny, lecej u podstaw procesw spo-ecznych powodujcych ich powstanie. Procesy ograniczania zakresu ingerencji pa-stwa w sfer prywatn kadej jednostki poczone z przyznaniem jej gwarantowanego zakresu swobody, prowadzi miay do peniejszego i bardziej zaangaowanego funkcjo-nowania czowieka w ramach zbiorowoci mwic sowami Duguita lepszego wy-konywania funkcji spoecznej jednostki59. Std te, o ile stan faktyczny, jeli chodzi o ochron swobd jednostki w wysoko rozwinitych spoeczestwach, naleao uzna za jak najbardziej podany, to nie mona byo tego samego powiedzie o teoriach uza-sadniajcych i wyjaniajcych istot tych procesw. Teorie indywidualistyczne, opiera-jc si na zaoeniu penej autonomii kadej jednostki, wyposaonej w przyrodzone pra-wa skierowane przeciwko nie tylko pastwu, ale take spoeczestwu, prowadziy bowiem do atomizmu spoecznego, eskalacji konfliktw, a w efekcie do zanegowania

58 L. Durkheim, Podzia pracy spoecznej, s. 144.59 L. Duguit, Changes of principle, s. 7475

26

Jacek Srokosz

podstawy dla istnienia kadego spoeczestwa empirycznie weryfikowalnej zasady solidarnoci spoecznej.

Na podstawie powyszych zaoe dostrzec mona, e dla solidarystw idea rz-dw prawa i ochrony praw jednostek bya tylko i wycznie pewnego rodzaju instrumen-tem do zapewnienia jak najlepszego funkcjonowania solidarnoci spoecznej. Z punktu widzenia tego nurtu zbiorowo ma prymat nad jednostk, ktrej wprawdzie gwarantuje pewne swobody, lecz tylko w celu zachcenia jej do wikszego zaangaowania w prac na rzecz dobra wsplnego. W tym miejscu musiao si pojawi pytanie dotyczce trwa-oci ochrony swobody jednostki zgodnie z solidarystycznymi koncepcjami gwarancj takiego prawa mia by obiektywnie istniejcy proces postpu spoecznego60. Proces ten mia mie charakter nieodwracalnego przechodzenia ludzkoci na coraz wysze etapy rozwoju, std te mona byo uzna za pewn ochron swobody jednostki opartej wy-czanie na aktualnym i powszechnym spoecznym przekonaniu o nienaruszalnoci tej granicy.

Powyej przedstawiony element solidarystycznej wizji praw jednostki naley uzna za jeden z najsabszych punktw w tej koncepcji. Trudno bowiem nie zauway, e pro-ces ograniczania wadzy pastwa, wbrew twierdzeniom solidarystw nie przebiega ani w taki ewolucyjny sposb, ani tym bardziej nie wyznacza pewnych nieprzekraczalnych granic w ochronie jednostki w ramach spoeczestwa. Przykady totalitaryzmw XX w. pokazay, e wrcz przeciwnie prawa obywatelskie i ich ochrona nie s bynajmniej absolutn i niemoliw do odebrania zdobycz cywilizacyjn, w wystarczajcy sposb chronion przez obiektywne prawo spoecznie akceptowalne. Jak niejednokrotnie poka-zywaa historia przekonanie to z atwoci moe ulega zmianie, powodujc wyjcie spod ochrony jednostki czy te cae grupy spoeczne. Moliwie w najlepszy sposb za-pobiega powstawaniu takich sytuacji taki by cel postulatw i walki o ograniczenie samowoli rzdzcych i stworzenie konstrukcji rzdw prawa oraz koncepcji praw czo-wieka, opartych niewtpliwie na odrzuconej przez solidarystw metafizyce.

Przyjcie zaoenia o istnieniu zasady suwerennoci ludu z wadz pastwow przed nim odpowiedzialn, czy te koncepcji istnienia przyrodzonych i niezbywalnych praw czowieka nawet traktujc je czysto instrumentalnie jako pewien wytwr filozo-ficzny miao stworzy uzasadnienie, na podstawie ktrego mona byoby nadal chro-ni te wartoci, w obliczu rnych spoecznych fluktuacji i zawirowa. Wprawdzie z empirycznego punktu widzenia mona je uzna, idc tokiem rozumowania Duguita, za bardzo pikne, lecz niestety nie majce nic wsplnego z rzeczywistoci intelektualnej konstrukcji czowieka, lecz nie sposb zauway, e miay i maj one swj cile okre-lony cel spoeczny zapewni kademu indywidualn ochron przed zagroeniami

60 G. Gurvitch, Sociology of Law, London 1942, s. 105.

27


pyncymi ze strony zarwno innych jednostek, jak i caej zbiorowoci. W takim przy-padku metafizyczne koncepcje praw czowieka dawayby lepsze uzasadnienie dla ist-nienia koniecznoci ochrony zakresu swobody jednostki, ni solidarystyczne. Te ostat-nie, uznajce si za realistyczne, byy oparte na optymistycznym zaoeniu wystpowania nieodwracalnego postpu spoecznego. Odrzucenie lub sfalsyfikowanie tego zaoenia musiao skutkowa uznaniem, e zakres swobody jednostki jest chroniony tylko i wy-cznie w sytuacji istnienia akceptacji spoecznej dla tej ochrony. W takiej sytuacji jed-nostka nie miaaby moliwoci obrony przed skutkami decyzji zbiorowoci, w przeci-wiestwie do koncepcji przyrodzonych praw czowieka, gwarantujcej jej ochron na podstawie samego faktu czowieczestwa.

29

Joanna PodczaszyUniwersytet Wrocawski

Wydzia Prawa, Administracji i Ekonomii

Koncepcja rzdw prawa a jej stosowanie w Polsce

Omnes legum servi sumus ut liberi esse possumus[Praw niewolnikami jestemy, ebymy wolnymi by mogli]1

Prawo suy normalizacji stosunkw spoecznych, jest swoistym regulatorem po-rzdku i harmonii w pastwie oraz instrumentem urzeczywistniajcym interesy rzdz-cych i rzdzonych. Prawo powinno mie walor uniwersalnoci, oglnoci, powszechno-ci i bezstronnoci. Koncepcja rzdw prawa opisuje sytuacj, w ktrej obywatele, instytucje i organy pastwa postpuj zgodnie z obowizujcym prawem, a samo prawo ma suy ponadczasowym wartociom, sprzyjajcym wolnoci spoecznej, politycznej, gospodarczej i religijnej. Niemniej jednak, jak to z wszelkimi podanymi ideaami bywa, taka sytuacja nigdy nie bdzie w peni osignita, gdy zawsze znajd si jednost-ki kierujce si partykularnymi interesami pewnej grupy spoecznej, a droga do realiza-cji wasnych celw nierzadko bdzie sprzeczna z zasadami rzdw prawa.

Genezarzdwprawa1.

Koncepcja rzdw prawa spopularyzowana zostaa w XIX w. przez brytyjskiego prawnika Alberta Venn Diceya (o czym pniej), niemniej jednak jej zaoenia widocz-ne byy ju w IV w. p.n.e. w pogldach Arystotelesa. Uniwersalne myli greckiego filo-zofa zawarte w Polityce pokrywaj si w pewnym stopniu z dzisiejszym rozumieniem pojcia rzdw prawa. Arystoteles optowa, aby wadcy podejmowali decyzje nie we-dug swojego uznania, a na podstawie prawa, gdy lepiej aby wszystko dziao si we-dug prawa, a nie samowoli ludzi, gdy jest to bezpieczna wytyczna postpowania2. W dalszej czci Polityki autor zadaje sobie pytanie Kto w pastwie powinien by de-cydujcym czynnikiem?3, a szukajc odpowiedzi dochodzi do wniosku, i determinan-t waciwego dziaania caego pastwa powinny by prawa waciwie ujte, przez co rozumia, e powinny by one dostosowane do panujcego ustroju. Przez pojcie pra-wo Arystoteles uwaa pewien dobry porzdek, natomiast suszne prawo definiowa

1 Cyceron, Mowa z Aulem Kluencjuszem Awitem, tum. E. Rykaczewski [w:] Dziea, t. II, Pary-Pozna 1870, s. 87.

2 Arystoteles, Polityka, tum. L. M. Piotrowicz, Warszawa 2012, s. 47.3 Ibidem, s. 66.

30

Joanna Podczaszy

jako rwnomiernie waciwe, czyli korzystne dla caego pastwa i ogu obywateli4. Wadcy powinni zna obowizujce przepisy i czuwa nad tym, aby postpowa zgod-nie z liter prawa. Kwintesencj rozwaa Arystotelesa dotyczcych rzdw prawa jest zdanie: Jest za wicej podane, aby prawo wadao, nawet jeli jest lepiej, by wicej ludzi wadz dzieryo, naley ich ustanowi strami i sugami praw5.

Mona by rzec, e ludzie od zarania dziejw znali moc dziaania prawa, jednak historia pokazuje, e prawo czsto byo instrumentem sucym wadcom do osigania ich partykularnych interesw, bd zwyczajnie byo jedynie machin suc do podpo-rzdkowywania sobie podwadnych. Niemniej jednak jednym z pierwszych przykadw kiedy to wadca, pod naciskiem monowadztwa, musia sprawowa rzdy w oparciu o ustanowione prawa moe by Magna Charta Libertatum, czyli Wielka Karta Swobd (1215), uznawana dzi za fundament porzdku konstytucyjnego i gwarancj wolnoci obywatelskich. Ograniczaa ona w pewnym stopniu samowol wadzy krlewskiej w stosunku do poddanych. Uzaleniaa nakadanie podatkw od zgody oglnej rady krlestwa, zakazywaa karania i wizienia czowieka bez wyroku sdu, ograniczaa arbi-tralne sdownictwo urzdnikw krlewskich, regulowaa nakadanie obcie na rycer-stwo i wolnych chopw, gwarantowaa swobody Kocioa i wolno handlu6.

Przechodzc od redniowiecza do historii nowoytnej, autorem, ktrego pogldy byy podwalin pod wspczesne rozumienie rzdw prawa, by Samuel Rutherford. Napisa on ksik Lex, Rex (1644), ktrej to ju sam tytu naprowadza czytelnika na jej przedmiot krl nie mg by ponad prawem, by zobowizany postpowa zgodnie z obowizujcymi przepisami i w oparciu o nie sprawowa rzdy7. Szkocki pastor stawia w swojej pracy 44 pytania dotyczce zakresu wadzy krla i rzdu oraz bada legitymacj tej wadzy. Postuluje on wprowadzenie zasad rzdw prawa, przez ktre rozumie ogra-niczenie wszelkiej wadzy poprzez uchwalenie ustawy zasadniczej. Ponadto proponuje rozdzia pastwa od Kocioa oraz sprzeciwia si monarchii absolutnej8. Samuel Ruther-ford uwaany jest za prekursora umowy spoecznej, ktrego zapatrywania miay znacz-ny wpyw na pogldy mylicieli doby owiecenia.

Idea rzdw prawa lega rwnie u podstaw pogldw politycznych Johna Lockea zebranych przede wszystkim w jego dwch synnych dzieach, mianowicie Dwch trak-tatach o rzdzie (Two Treatises of Government, 1690) i Rozwaaniach dotyczcych

4 Ibidem, s. 73.5 Arystoteles, op. cit., s. 80.6 Wielka Karta Swobd, http://zrodla.historyczne.prv.pl/ (dostp: 20.03.2014).7 Tytu Prawo jest krlem by odwrceniem tradycyjnej aciskiej maksymy Rex Lex, czyli Krl jest

prawem.8 S. Rutherford, Lex Rex. The Law and the Prince. A dispute for The Just Prerogative of King and People,

http://www.constitution.org/sr/lexrex.htm (dostp: 20.03.2014).

http://zrodla.historyczne.prv.pl/http://www.constitution.org/sr/lexrex.htm

31


rozumu ludzkiego (An Essay Concerning Human Understanding, 1690). Proponowa zwieranie umowy spoecznej, ktrej podstawy miaaby okrela konstytucja, a wszelkie prawo i caa wadza miaaby swoje rdo w jej postanowieniach. Sugerowa by przyna-leno do struktury politycznej bya dobrowolna, by legitymacja do sprawowania wa-dzy pochodzia od narodu, oraz by wadza za pomoc susznego prawa chronia wolno i wasno. By, podobnie jak Monteskiusz, apologet trjpodziau wadzy, przy czym zaznacza, e wadza prawodawcza powinna mie nadrzdn pozycj w pastwie9. Opto-wa za rzdami prawa, a nie siy. Uwaa, e przymus moe by jedynie sankcj za za-manie obowizujcych przepisw Wolno znaczy to by wolnym od przymusu i gwatu ze strony innych, a to jest niemoliwe tam, gdzie nie ma prawa10, [] Wsz-dzie gdzie koczy si prawo, rozpoczyna si tyrania11. Natomiast samo prawo powinno by stanowione przez og wsplnoty Wolno czowieka w spoeczestwie sprowa-dza si do niepodlegania adnej wadzy ustawodawczej, a tylko tej powoanej na mocy zgody we wsplnocie, ani te panowaniu czyjejkolwiek woli, ani ograniczeniom jakie-gokolwiek prawa innego ni to, ktre uchwali legislatywa zgodnie z pokadanym w niej zaufaniem12.

Podobnie sztandarowe dzieo Monteskiusza O duchu praw (De lesprit des lois, 1748) mona uzna za fundamentalne dla ksztatowania si teorii rzdw prawa. Twier-dzi on, e wolno moe by utrzymana tylko wtedy, gdy wadza hamuje wadz13. By zwolennikiem klasycznego trjpodziau wadzy, gdy podzia i ograniczenie wadzy sprzyja wolnoci obywateli. Pisa: W kadym pastwie istniej trzy rodzaje wadzy: wadza prawodawcza, wadza wykonawcza rzeczy nalecych do prawa narodw i wa-dza wykonawcza rzeczy nalecych do prawa cywilnego14. Legislatyw poddawa naj-szerszym ograniczeniom, czemu mia suy dwuizbowy parlament, a wadza sdowni-cza miaa by niezalena od dwch pozostaych. Optowa, by przepisy byy tak jasno i precyzyjnie sformuowane, eby nie byo potrzeby ich wykadni, natomiast sdziowie mieli by jedynie ustami wygaszajcymi brzmienie praw. Postulowa, by prawa byy dostosowane do kraju, w ktrym s stanowione, tj. m.in. pooenia i wielkoci kraju, obyczajw, religii, liczby ludnoci i innych. Koncepcja trjpodziau wadzy majca na celu ochron praw jednostki, w tym wasnoci i wolnoci, przed naruszeniami ze strony

9 W przeciwiestwie do Monteskiusza wadz dzieli na ustawodawcz, wykonawcz i federacyjn, czyli zajmujc si polityk zagraniczn.

10 J. Lock, Dwa traktaty o rzdzie, tum. Z. Rau, Warszawa 1992, s. 166.11 Ibidem, s. 305307.12 Ibidem, s. 178.13 Monteskiusz, O duchu praw, tum. T. Boy-eleski, Kty 1997.14 Ibidem, s. 137.

32

Joanna Podczaszy

rzdzcych odegraa nieocenion rol w ksztatowaniu ustrojw demokratycznych. Idee Monteskiusza legy u podstaw konstytucjonalizmu i znalazy swj wyraz w Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela z 1789 r., Konstytucji amerykaskiej z 1787 r., Konstytucji 3 maja z 1791 r. oraz kolejnych ustaw zasadniczych XIX i XX w.

Kolejnym zwolennikiem koncepcji rzdw prawa by Jean-Jacques Rousseau, kt-ry twierdzi, e nie naley stawia znaku rwnoci pomidzy idealn sprawiedliwoci, a rzdami prawa, gdy taka sytuacja jest niemoliwa do wystpienia. Jego synne zdanie z Umowy spoecznej (1762) posuszestwo prawu, ktre si sobie przypisao jest wolnoci15 to odzwierciedlenie zasady demokratycznego pastwa prawa. Rousseau przedstawi model ustroju politycznego z nadrzdnymi zasadami wolnoci i rwnoci, co moliwe jest tylko w demokratycznej republice, gdzie obywatele bor udzia w sta-nowieniu prawa, ktre jest wyrazem woli powszechnej. Pisa: Tylko ten ustrj bdzie dobry i trway, w ktrym prawo bdzie rzdzi sercami obywateli16. Republik nazywa kade pastwo, w ktrym rzdzi si w majestacie prawa, tylko wtedy bowiem rzdzi interes publiczny Kady rzd prawny jest republikaski17. Kontynuatorem idei rz-dw prawa by m.in. Alexis de Tocqueville, ktrego uwaa si za entuzjast ustroju de-mokratycznego. Wedug niego wolno w znaczeniu demokratycznym, to wolno opar-ta na prawie. Rozwija koncepcje suwerennoci ludu i podziau wadzy, opartej na decentralizacji administracji i federalnym charakterze pastwa. By zwolennikiem idei praworzdnoci, zdaniem Tocquevillea prawo powinno by instrumentem sucym do ograniczania wszechwadzy pastwa. Rwnie liberalici jak m.in. John Stuart Mill, czy Robert von Mohl, promowali ide wolnoci i demokracji w wietle praworzdnoci. Na przeomie XIX i XX w. pozytywici podkrelali znaczenie prawa stanowionego, istot jego przestrzegania i konieczno sankcjonowania zachowa sprzecznych z obowizu-jcymi przepisami.

Niemniej jednak, jak wspomniano na pocztku, pojcie rzdw prawa (ang. rule of law) zostao spopularyzowane przez A.V. Diceya w ksice Wstp do nauki o prawie konstytucyjnym (1883), w ktrym charakteryzowa instytucje polityczne Anglii18. Sfor-muowa w nim trzy zasady odnoszce si do rzdw prawa: 1) bezwzgldna dominacja

15 J. J. Rousseau, Umowa spoeczna, tum. Pieretiatkowicz, Warszawa 1966, s. 25.16 J. J. Rousseau, op. cit., s. 187.17 Ibidem, s. 6970.18 A. V. Dicey, Wstp do nauki o prawie konstytucyjnym, tum. K. Kowalewski, Warszawa 1908, s. 115116

Dwa znamiona po wsze czasy, [] charakteryzoway instytucje polityczne w Anglii. Pierwsze to wszechwadza lub supremacja niezaprzeczona wadzy centralnej w caym kraju. Ta wadza pastwa lub narodu bya w poprzednich okresach naszej historii reprezentowana przez koron. [] Supremacja kr-lewska obecnie przeksztacia si w zwierzchnictwo parlamentu. [] Drugie z tych znamion to [] rzdy prawa, supremacja prawa.

33


prawa nad arbitraln wadz, 2) rwno wobec prawa dla wszystkich obywateli, 3) za-sady konstytucji (jak np. wolno indywidualna, czy prawo do organizowania spotka publicznych) powinny wynika z rozpatrywania przez sdy prywatnych spraw (szcze-glnych, indywidualnych, osobistych)19.

Wspczesnerozumieniepojciarzdwprawa2.

Stworzenie jednolitej definicji rzdw prawa jest problematyczne, choby z po-wodu wystpujcych w literaturze terminw bliskoznacznych, takich jak: supremacja prawa, praworzdno, pastwo praworzdne, pastwo prawne. Wszystkie powysze pojcia charakteryzuj podobne postulaty. Jak susznie zauwaa Jzef Nowacki terminy te s odmiennymi nazwami, wywodzcymi si z rnych jzykw, okrelajcymi te same zjawiska20. Tym samym praworzdno jest terminem jzyka polskiego; rzdy pra-wa i supremacja prawa to okrelenia pochodzce z jzyka angielskiego (rule of law, su-premacy), a pastwo prawne jest wyraeniem z jzyka niemieckiego (Rechtsstaat).

Sownik jzyka polskiego nie podaje definicji rzdw prawa, pojawia si natomiast zwize pojcie praworzdnoci definiowane jako przestrzeganie przez wszystkich obywateli, instytucji, organizacji i organw pastwa obowizujcego prawa21 oraz ter-min pastwo prawa oznaczajcy pastwo, w ktrym s przestrzegane prawa22. Jzef Nowacki przedstawi dychotomiczny podzia postulatw, ktre skadaj si na znaczenie wymienionych poj: 1) postulaty negatywne goszce zakaz istnienia samowoli rzdz-cych oraz 2) postulaty pozytywne, aprobujce obowizywanie i przestrzeganie prawa. Nastpnie dokonuje wewntrznego podziau postulatw pozytywnych na 1) postulaty formalne, czyli uniwersalne aspekty dotyczce samego prawa, jak oglno, abstrakcyj-no, jasno, jednoznaczno oraz 2) postulaty materialne, do ktrych zalicza m.in. wolno, prawa jednostki, demokracj, czy postulaty socjalne23. Doktryna pastwa prawnego rwnie proponowaa dwustopniowy podzia praworzdnoci sprowadzaa praworzdno do przestrzegania przez organy pastwa przepisw prawa pozytywnego (praworzdno formalna) i nie wnikaa tym samym w tre tych przepisw, co stanowi

19 A. V. Dicey [w:] W. Kwanicki, Rzdy prawa a rozwj gospodarczy, [w:] Ekonomia 3. Mikroekonomia i ekonomia instytucjonalna, red. Boena Klimczak, Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocawiu, Nr 74, Wrocaw 2009, s. 4.

20 J. Nowacki, Rzdy prawa, Katowice 1995, s. 55.21 http://sjp.pl/praworz%B1dno%B6%E6 (dostp: 20.03.2014).22 http://sjp.pwn.pl/slownik/2497992/pa%C5%84stwo_prawa (dostp: 20.03.2014).23 J. Nowacki, op. cit., s. 2946.

http://sjp.pl/praworz%B1dno%B6%E6http://sjp.pwn.pl/slownik/2497992/pa%C5%84stwo_prawa

34

Joanna Podczaszy

istot praworzdnoci materialnej24. Natomiast Andrzej Burda wskazuje na kluczowe elementy rzdw prawa, a mianowicie: 1) podstawa, granice i cele wadzy pastwowej musz by okrelone przez prawo; 2) przepisy prawa musz by przestrzegane i egze-kwowane; 3) musz istnie rodki kontroli przestrzegania prawa przez organy pa-stwowe25.

Reasumujc, rzdy prawa to koncepcja funkcjonowania pastwa, w ktrej ycie spoeczne podporzdkowane jest zasadom prawa i normom prawnym. Prawo powinno sta na stray porzdku, a wadza publiczna funkcjonowa w oparciu o zbir praw i re-gu. Rzdy prawa chroni obywateli przed naduyciami ze strony pastwa, zapewniaj bezpieczestwo, rwno i wolno. Prawo musi by stanowione przez wszystkich oby-wateli i by przez nich aprobowane. Wydaje si jednak, e prawo powinno przede wszystkim by suszne oraz powinno odzwierciedla pewne uniwersalne kryteria, na przykad te, ktre zaproponowa Lon Luvois Fuller w Moralnoci prawa (2004): ogl-no prawa, wymg promulgacji aktw prawnych, zasada lex retro non agit, jasno prawa, wewntrzna niesprzeczno, moliwo jego spenienia, stabilno, zgodno z obowizujcym ju prawem26.

RzdyprawawPolsce3.

W Konstytucji RP z 1997 r. czytamy w art. 2: Rzeczpospolita Polska jest demo-kratycznym pastwem prawnym, urzeczywistniajcym zasady sprawiedliwoci spoecz-nej oraz w art. 7: Organy wadzy publicznej dziaaj na podstawie i w granicach pra-wa27. Ale czy faktycznie Polska moe by modelowym demokratycznym pastwem prawnym, w ktrym urzeczywistnia si idee rzdw prawa? W midzynarodowych ran-kingach dotyczcych jakoci stanowienia, obowizywania i egzekwowania prawa Pol-ska zajmuje cakiem przyzwoite miejsca. Jeden z najnowszych raportw (2014) zamie-cia na swojej stronie niezalena, midzynarodowa organizacja The World Justice Project (dalej: WJP), ktra co roku bada wskanik rzdw prawa na wiecie (The Rule of Law Index). W zestawieniu z tego roku Polska plasuje si na 22 miejscu (dla porw-nania Stany Zjednoczone, ktre uwaaj si za przykad demokratycznego pastwa pra-wa, zajy 19 miejsce). W pierwszej pitce znalazy si kolejno Dania, Norwegia, Szwe-cja, Finlandia oraz Holandia. Na ostatnich miejscach uplasoway si Republika Kamerunu, Pakistan, Zimbabwe, Afganistan i Wenezuela.

24 H. Izdebski, Historia administracji, Warszawa 1997, s. 103.25 A. Burda, Demokracja i praworzdno, Warszawa 1965, s. 26.26 L. L. Fuller, Moralno prawa, tum. S. Amsterdamski, Warszawa 2004, s. 2777.27 Konstytucja RP (Dz. U. z 1997 r. Nr 79, poz. 483).

35


Na potrzeby niniejszego opracowania zostan wykorzystane dane zaczerpnite wanie z tego projektu badawczego. The World Justice Project proponuje definicj rz-dw prawa zoon z czterech podstawowych zasad, odzwierciedlajcych powszechnie akceptowane standardy. Zgodnie z WJP rzdy prawa to system, w ktrym przestrzega si nastpujcych wytycznych: 1) prawo obowizuje jednakowo rzd, urzdnikw, oby-wateli i przedsibiorcw; 2) prawo powinno by jasne, stae, sprawiedliwe, publikowane i stosowane rwno wobec wszystkich, powinno chroni podstawowe prawa jednostki, w tym bezpieczestwo obywateli i wasno; 3) proces w jaki prawa s ustanawiane, egzekwowane i chronione jest powszechnie znany, jasny i skuteczny; 4) sprawiedliwo jest wymierzana szybko przez kompetentnych, etycznie postpujcych, niezalenych i neutralnych arbitrw, ktrych jest wystarczajca liczba, by sprawienie prowadzi po-stpowania w oparciu o rzetelne rda, odzwierciedlajc interesy obywateli, ktrym su28. Te cztery podstawowe zasady zostay rozwinite na dziewi czynnikw, we-dug ktrych oceniane s kraje biorce udzia w badaniu. Czynnik pierwszy ogranicze-nia dotyczce wadzy rzdowej bada w jakim stopniu rzdzcy s zwizani prawem. W tej kategorii analizowane s konstytucyjne i instytucjonalne rodki, za pomoc kt-rych dziaalno gowy pastwa, ministrw, funkcjonariuszy publicznych, urzdnikw jest kontrolowana i ograniczana przez prawo, jak rwnie bada si, czy zachowania nie-zgodne z obowizujcymi przepisami s sankcjonowane. Czynnik drugi poziom ko-rupcji bada, czy sprawujcy wadz nie wykorzystuj swoich kompetencji w celu osi-gnicia wasnych korzyci majtkowych. Czynnik trzeci jawno rzdw skupia si na tym, czy prawo jest powszechnie znane, publikowane, stae, oraz czy obywatele maj zagwarantowane prawo dostpu do informacji publicznej. Czynnik czwarty prawa podstawowe skupia si na skutecznoci przestrzegania fundamentalnych praw czo-wieka, takich jak: prawo do ycia, wolno sowa, wyznania, zrzeszania si, ochrona wasnoci i zdrowia. Czynnik pity porzdek i bezpieczestwo bierze pod uwag wszelkie rodki majce na celu zagwarantowanie obywatelom, jak sama nazwa mwi, porzdku i bezpieczestwa. Czynniki szsty, sidmy, smy i dziewity egzekwowanie przepisw, dostpno do sdownictwa cywilnego, skuteczno wymiaru sprawiedliwo-ci w sprawach karnych i pozasdowe rodki dochodzenia praw poddaj analizie sku-teczno stosowania i egzekwowania prawa, rwny dostp do wymiaru sprawiedliwoci i prawo do niezalenego, bezstronnego, szybkiego i rzetelnego procesu.

28 The Rule of Law Index 2014, s. 4, http://worldjusticeproject.org/sites/default/files/files/wjp_rule_of_law_index_2014_report.pdf. (dostp: 20.03.2014).

http://worldjusticeproject.org/sites/default/files/files/wjp_rule_of_law_index_2014_report.pdfhttp://worldjusticeproject.org/sites/default/files/files/wjp_rule_of_law_index_2014_report.pdf

36

Joanna Podczaszy

Tabela1.Dziewiczynnikwwpywajcychnawskanikrzdwprawa

Czynnik1Ograniczeniadotyczce

wadzyrzdowej

Czynnik2Poziomkorupcji

Czynnik3Jawnorzdw

1.1. Kompetencje wadz s skutecznie ograniczane przez prawo1.2. Wadze rzdowe podlegaj sdowemu wymia-rowi sprawiedliwoci1.3. Dziaalno wadz podlega skutecznej rewizji1.4. Za niewaciwe postpo-wanie urzdnicy pastwowi podlegaj sankcjom1.5. Wadze rzdowe podlegaj pozarzdowej kontroli1.6. Proces zmiany rzdw jest regulowany przez prawo

2.1. Urzdnicy pastwowi sprawujcy wadz wyko-nawcz nie wykorzystuj swoich kompetencji w celu osigania wasnych korzyci2.2. Funkcjonariusze publiczni sprawujcy wadz sdownicz nie wykorzystu-j swoich kompetencji w celu osigania wasnych korzyci2.3. Funkcjonariusze policji i sub wojskowych penicy swoje obowizki nie wykorzystuj swojej pozycji w celu osigania wasnych korzyci2.4. Urzdnicy pastwowi sprawujcy wadz ustawo-dawcz nie wykorzystuj swoich kompetencji w celu osigania wasnych korzyci

3.1. Prawo jest publikowane i powszechnie dostpne3.2. Prawo jest stae3.3. Obywatelom przysugu-je prawo do zwracania si do instytucji rzdowych oraz do udziau w sprawowaniu wadzy3.4. Dostp do informacji publicznej

Czynnik4Prawapodstawowe

Czynnik5Porzdekibezpieczestwo

Czynnik6Egzekwowanieprzepisw

4.1. Rwne traktowanie i brak dyskryminacji4.2. Gwarancja prawa do ycia i bezpieczestwa4.3. Prawo oskaronego do rzetelnego procesu4.4. Gwarancja wolnoci sowa4.5. Gwarancja wolnoci wyznania4.6. Gwarancja ochrony wasnoci4.7. Gwarancja wolnoci zrzeszania si4.8. Ochrona praw zwiza-nych ze stosunkiem pracy

5.1. Kontrola przestpczoci5.2. Konflikty pomidzy obywatelami s skutecznie ograniczane5.3. Ludzie nie uywaj przemocy w celu naprawie-nia wasnych krzywd

6.1. Przepisy s skutecznie egzekwowane6.2. Przepisy s stosowane i egzekwowane w obiektyw-ny, niezaleny sposb6.3. Postpowania admini-stracyjne prowadzone s bez nieuzasadnionej zwoki6.4. Prawo do rzetelnego procesu jest przestrzegane6.5. Zakaz wywaszczania bez odpowiedniego odszko-dowania

37


Czynnik7Dostpnodosdownic-

twacywilnego

Czynnik8Skutecznowymiaru

sprawiedliwociwsprawachkarnych

Czynnik9Pozasdowerodkidochodzeniapraw

7.1. Kady ma dostp do sdownictwa cywilnego7.2. Orzekanie w sprawach cywilnych nie jest dyskrymi-nujce7.3. Sdownictwo w spra-wach cywilnych nie jest skorumpowane7.4. Wadze rzdowe nie maj wpywu na wymiar sprawiedliwoci7.5. Postpowanie cywilne prowadzone jest bez nieuzasadnionej zwoki7.6. Prawo cywilne jest skutecznie egzekwowane7.7. Skuteczno ADR al-ternatywnych sposobw rozwizywania sporw poprzez koncyliacj i mediacj

8.1. Skuteczno dochodze-nia/ ledztwa w sprawach karnych8.2. Orzekanie w sprawach karnych jest szybkie i skuteczne8.3. System prewencyjno- resocjalizacyjny skutecznie zwalcza zachowania przestpcze8.4. Postpowanie karne jest bezstronne8.5. Postpowanie karne nie jest skorumpowane8.6. Wadze pastwowe nie maj wpywu na wynik postpowania karnego8.7. Prawo oskaronego do rzetelnego procesu z posza-nowaniem jego praw

9.1. Pozasdowe postpowa-nia s szybkie i skuteczne9.2. Pozasdowe postpowa-nia s bezstronne i niezale-ne9.3. Pozasdowe postpowa-nia chroni podstawowe prawa jednostki

rdo: The Rule of Law Index http://worldjusticeproject.org/sites/default/files/files/wjp_rule_of_law_in-dex_2014_report.pdf. (dostp: 20.03.2014) [tum. wasne].

Na potrzeby badania WJP kadego roku przygotowuje dwie ankiety. Pierwsza doty-czy ogu obywateli (the General Population Poll) i skada si z 87 pyta oglnych oraz 56 pyta, na ktre naley odpowiada w oparciu o wasne dowiadczenia. Kwestiona-riusz jest tumaczony na jzyki urzdowe, a krajowe organizacje zajmujce si zbiera-niem danych przeprowadzaj badania na 1000 osobach w trzech najwikszych miastach w danym kraju. W Polsce w 2013 r. ankiety byy przeprowadzane w Warszawie, odzi i Krakowie przez Market Research & Polls EURASIA. Druga ankieta kierowana jest do ekspertw z zakresu prawa cywilnego, karnego, administracyjnego i pracy (the Qualified Respondents Questionnarie) i bierze w niej udzia okoo 24 ekspertw z danego kraju.

Polska zaja 22 miejsce spord 99 pastw biorcych udzia w badaniu, na co zoyy si wyniki poniszych czynnikw majcych wpyw na rzdy prawa. W porw-naniu do lat poprzednich bd widoczna jest raczej tendencja spadkowa, bd wyniki nie ulegy zmianie. W podsumowaniu wynikw autorzy raportu podkrelaj, e pomi-mo naprawd dobrego wyniku, Polska przede wszystkim musi skupi si na uspraw-nieniu funkcjonowania wymiaru sprawiedliwoci, w szczeglnoci na przyspieszeniu


38

Joanna Podczaszy

postpowa sdowych i administracyjnych oraz sposobie egzekwowania prawomoc-nych postanowie. Dostp do informacji publicznej oraz moliwo zwracania si do instytucji pastwowych przez obywateli rwnie naleaoby ulepszy.

Tabela2.RankingPolskiwgposzczeglnychczynnikw

Czynniki Wynik Tendencja

Ograniczenia dotyczce wadzy rzdowej 22

Poziom korupcji 27

Jawno rzdw 27 -

Prawa podstawowe 24

Porzdek i bezpieczestwo 25

Egzekwowanie przepisw 26 -

Dostpno do sdownictwa cywilnego 22 -Skuteczno wymiaru sprawiedliwoci w sprawach

karnych 17 -

rdo: The Rule of Law Index http://worldjusticeproject.org/sites/default/files/files/wjp_rule_of_law_in-dex_2014_report.pdf (dostp: 20.03.2014) [tum. wasne].

Mimo chlubnego miejsca, jakie nasz kraj uzyska w midzynarodowym rankingu, naley przypuszcza, e na grupie badawczej wikszej ni 1000 respondentw, wyniki te mogyby by mniej zadowalajce. Niemniej jednak naley cieszy si z tego osi-gnicia i popracowa nad aspektami, ktre nadal naley usprawnia. Faktycznie [...] wymiar sprawiedliwoci boryka si w Polsce z wieloma trudnociami. Postpowania s przewleke. W najwaniejszych dla obywatela sprawach nie mona si doczeka roz-strzygnicia: odzyskania pienidzy, ochrony czci, przywrcenia do pracy29, czasami uczestnicy sporw mog odnie wraenie, e sdy przerabiaj dan materi same dla siebie, a nie na potrzeby rozwizania danego sporu. Taki stan budzi wrd obywateli niepewno i podwaa zaufanie do pastwa. Ju dawno wrd obywateli powszechne jest twierdzenie, e w sdach nie ma sprawiedliwoci i nie po to tam si idzie. Postpo-wania sdowe wszczyna si czasami z przymusu formalnego, aby np. uprawdopodob-ni niecigaln wierzytelno i dziki temu mc dokona odpisu podatkowego, wnio-sek o upado skada si, aby uwolni si od odpowiedzialnoci osobistej, cho z gry wiadomo, e wniosek taki zostanie odrzucony, wniosek o nabycie spadku skada si, aby mc uzyska dostp do majtku spadkodawcy zabezpieczonego wymogami pu-blicznych instytucji np. bankw, cho w pozostaej czci dawno zosta podzielony, podobnie w sprawach podziau majtku w przypadku rozwodw, zwaszcza jeeli

29 A. Zieliski, Pastwo prawa ale i rozumnych sdziw, Rzeczpospolita, nr 37 z 13.02.1998.


39


skadnikiem majtku wsplnego jest np. przedsibiorstwo jednego z maonkw. Ta-kich przykadw jest bardzo wiele, kady penomocnik ju z kilkuletnim staem po-twierdzi, e nie ma spraw pewnych, jak i nie ma spraw przegranych, wynik kadego postpowania jest nieprzewidywalny i czsto w niewielkim zakresie zaley od danej materii i umiejtnoci danego penomocnika. Pozostaje nieodparte wraenie, e nieza-wisy sd w osobie danego sdziego w ocenie prawa materialnego najczciej kieruje si swoimi subiektywnymi odczuciami co do sprawy jak i stron. By moe nie da si tego nigdy i nigdzie wyeliminowa. Sdziowie w pierwszej kolejnoci dbaj o spenia-nie wymogw procesowych, a potem s tylko ludmi. System ksztacenia nie da im umiejtnoci i potrzeby pragmatycznego rozwizywania spraw w oparciu o istniejce w danym momencie ustawodawstwo, poza tym droga rozwoju zawodowego sdziw, ich sposb powoania i praktyczna nieusuwalno do koca aktywnoci zawodowej po-woduj taki stan, jaki obecnie mamy. Moemy si zastanowi, czy obecny model s-dziego zawodowego, czyli studia prawnicze, aplikacja sdowa, mianowanie w wieku okoo trzydziestu lat i potem dalsza praca wycznie w tym zawodzie przez kolejne okoo trzydziestu lat jest tym, co odpowiada dzisiejszym wymogom szybko zmieniaj-cego si wiata. Samowolnie nasuwa si pytanie, czy taki sdzia jest w stanie poj materi trafiajc do jego waciwoci, jeeli on wiat zna tylko ex post poprzez ustawy i kodeksy? Dzisiaj powoanie na sdziego jest najczciej pocztkiem drogi zawodowej modego czowieka, moemy sobie zada pytanie, co by byo, gdyby to odwrci i takie powoanie byoby ukoronowaniem drogi zawodowej czowieka, gdyby kryterium po-woania do zawodu sdziego byo kilkudziesicioletnie dowiadczenie w innych zawo-dach prawniczych, zwaszcza w tych, ktre maj biec styczno z rynkiem, tj. rad-cw prawnych i adwokatw, ale rwnie prokuratorzy mogliby by dobrymi sdziami, oczywicie pod warunkiem nienagannej postawy osobistej, spenienia rodzinnego i materialnego.

Jak trafnie zauwaa Kazimierz Frieske [] uporczywe denie do realizacji ide-au pastwa prawnego [] przynosi rezultaty wskazujce na pogarszanie si prawa na skutek utraty waloru oglnoci na rzecz drobiazgowych uregulowa. Jedn z konse-kwencji tej drobiazgowoci staje si przeadowanie instytucji sprawiedliwoci i prze-wleko postpowania podwaajca podstawy koncepcji pastwa prawnego30. Wymiar sprawiedliwoci jest podstawowym filarem funkcjonowania demokratycznego pastwa i zwaszcza teraz, kiedy w Europie do gosu dochodz siy niezadowolone, czsto anar-chistyczne i pozyskuj swoich reprezentantw w parlamentach krajowych i europej-skim, to niezbdne jest odbudowanie wrd obywateli poczucia bezpieczestwa i spra-wiedliwoci, realizowane poprzez oglnie pojty wymiar sprawiedliwoci, do ktrego

30 K. Frieske, Socjologia prawa, WarszawaPozna, s. 273.

40

Joanna Podczaszy

naley dobre ustawodawstwo i dobre sdownictwo. Bezprawie rodzi przemoc, niedobre prawo, jak i nadmiar prawa szkodzi, dlatego rzdzcy w Europie winni szczeglnie teraz skupi swoje wysiki, eby znale modus vivendi, aby nie byo za pno, aby znw populizm nie wzi gr i nie doszo do tragedii.

Reasumujc, rzdy prawa to idealistyczna koncepcja, ktra nigdy w peni nie bdzie zrealizowana, gdy jak to opisuje Kazimierz Frieske mankamentem pastwa prawnego jest to, e jego instytucje funkcjonuj nieefektywnie, co skutkuje tym, e nie realizuj celw, do ktrych zostay stworzone, a sama idea rzdw prawa jest ideologi legityma-cji i suy technicznym i ideologicznym potrzebom pastwa i oglniej strukturyzacji stosunkw wadzy31. Ponadto prawo zawsze w jakim stopniu pozostanie instrumentem rzdzcych, ktrzy kreujc fikcj praworzdnoci, stosowa bd wyrafinowany ucisk w imieniu prawa. Rousseau ju ponad 250 lat temu zauway, i Uniwersalny duch praw we wszystkich krajach zawsze bdzie faworyzowa silnych kosztem sabych, i tych, kt-rzy co posiadaj, kosztem tych nieposiadajcych. Ta niedogodno jest nie do unikni-cia i nie ma od niej wyjtku i niestety mia duo racji. Miejmy jednak nadziej, e wcielanie w ycie ideau rzdw prawa sprawi, e te nierwnoci bd w jak najwik-szym stopni zminimalizowane i jak najszerszy krg adresatw bdzie mg czyni uy-tek z prawa do ochrony swoich interesw, wolnoci i wasnoci.

31 Ibidem, s. 265276.

41

Jacek KaczorUniwersytet Wrocawski

Wydzia Prawa, Administracji i Ekonomii

Zasady pastwa prawa a upowanienia do stanowienia aktw prawnych wewntrznie obowizujcych

Oczywista jest konstatacja, e zarwno w literaturze prawniczej, jak i orzecznic-twie dominuje zainteresowanie problematyk aktw prawnych powszechnie obowizu-jcych. Podobnie rzecz si ma w przypadku analiz dotyczcych relacji aktw prawnych do konstytucyjnej zasady pastwa prawa. Problematyka aktw wewntrznie obowizu-jcych lokuje si w tym kontekcie na marginesie zainteresowania nauki prawa, cho pojawiajce si w ostatnich latach opracowania monograficzne powicone tej kategorii aktw mog wskazywa na pewien wzrost zainteresowania rwnie tym obszarem pro-blemowym1. By moe zainteresowanie to nie jest przypadkowe, bowiem konstytucyjna formua, e s to akty, ktre obowizuj tylko jednostki organizacyjnie podlege organo-wi wydajcemu te akty i nie mogce ksztatowa sytuacji prawnej obywateli, uksztato-way wrd prawnikw przekonanie, e akty wewntrzne stwarzaj raczej niewielkie ryzyko naruszenia zasad pastwa prawa. Dziki takiemu podejciu prawotwrstwo we-wntrzne rozwija si od dziesicioleci w swego rodzaju niszy, a zasadniczy brak zainte-resowania nim powoduje, e rozwj ten jest bujny i niczym niezakcony, co nie ozna-cza, i prawidowy.

Nie roszczc sobie pretensji do stworzenia wyczerpujcego katalogu moliwych kolizji pomidzy zasadami pastwa prawa a problematyk prawa wewntrznie obowi-zujcego, wskaza mona na kilka przykadowych kwestii, ktre wiadcz o realnoci takich sytuacji konfliktowych:

wikszo aktw wewntrznie obowizujcych wymyka si kwalifikacjom w ra-1) mach konstytucyjnego systemu rde prawa. Konstytucja wymienia z nazwy tylko uchway i zarzdzenia, pozostawiajc poza zakresem swojej regulacji szeroki i nie-zwykle zrnicowany zbir aktw wewntrznych, ktre wbrew porzdkujcym intencjom ustrojodawcy rozsadzaj konstytucyjny system rde prawa. Wtpli-woci zwizane z t kategori aktw pojawiaj si zarwno na poziomie termino-logicznym (np. zdarzaj si akty wewntrzne okrelane mianem decyzji, mimo

1 Mam tu na myli w szczeglnoci prace: W. Powiec, Koncepcja aktu prawa wewntrznego w Konstytu-cji RP, Pozna 2006; A. Bie-Kacaa, rda prawa wewntrznego w Konstytucji Rzeczypospolitej Pol-skiej z 1997 roku, Toru 2013.

42

Jacek Kaczor

e nazwa ta w jzyku prawnym wydaje si by zastrzeona dla indywidualnych aktw stosowania prawa), jak i bardziej fundamentalnym, zwizanym np. z wtpli-wociami co do podstaw prawnych stanowienia takich aktw2;znaczna cz aktw wewntrznie obowizujcych nie podlega adnej kontroli, 2) wic ich tworzenie odbywa si w poczuciu bezkarnoci braku konsekwencji two-rzenia aktw wadliwych;brak jest hierarchii aktw wewntrznych lub hierarchia ta jest zaburzona akty 3) bardziej szczegowe, pochodzce od organw niszego szczebla uwaane s cz-sto za silniej wice ni akty wyszego rzdu3;zdarzaj si akty wewntrzne o swoicie optymalizacyjnym charakterze, ktrych 4) zadaniem jest usprawnienie dziaania okrelonego organu poprzez rozstrzygnicie wtpliwoci zwizanych z jego funkcjonowaniem albo stosowanym przez ten or-gan prawem. Takie akty wewntrzne skierowane do podlegego organu maj nie-kiedy charakter interpretacyjny, narzucajc okrelon wykadni budzcych wt-pliwoci przepisw. Zdarza si w zwizku z tym, e akty takie albo usztywniaj proces stosowania prawa poprzez narzucenie organowi okrelonej wykadni, albo wrcz koryguj tre aktw prawnych powszechnie obowizujcych, narzucajc interpretacje odpowiadajce intencjom organu wyszego stopnia;ryzyko moe si wiza take ze zjawiskiem refleksyjnego oddziaywania rozwa-5) anej kategorii aktw na sytuacje podmiotw spoza struktur administracji bahe z pozoru rozstrzygnicie mieszczce si w problematyce aktw wewntrznych, jak np. organizacja pracy urzdu, moe decydowa o dostpnoci tego urzdu dla oby-watela.Nie zamierzam oczywicie w adnej mierze nobilitowa roli, jak akty wewntrzne

peni w porzdku prawnym. Nie sposb bowiem zakwestionowa stanowiska, e to prawo powszechnie obowizujce odgrywa w pastwie prawa rol pierwszoplanow. Chciabym jedynie w ramach tego artykuu zasygnalizowa kilka podstawowych pro-blemw, jakie w kontekcie zasad konstytuujcych pastwo prawa pojawiaj si w zwizku ze stanowieniem aktw wewntrznie obowizujcych, a ktre wymagaj, w moim przekonaniu, rozstrzygnicia niestety zazwyczaj na poziomie prawodawczym. Szczeglne miejsce w tym kontekcie chciabym powici zagadnieniu upowanie do wydawania aktw wewntrznych.

Przechodzc do prezentacji wspomnianych problemw, zaczn od stwierdzenia, e do marginalne zainteresowanie nauki prawa aktami wewntrznie obowizujcymi sprawio, i trudnoci pojawiaj si ju przy kwestii tak elementarnej, jak jednoznaczna

2 J. Jaboska-Bonca, Prawo powielaczowe. Studium z teorii pastwa i prawa, Gdask 1987 s. 45.3 Ibidem, s. 60; podobnie W. Powiec, op. cit., s. 92.

43

Zasady pastwa prawa a upowanienia do stanowienia aktw prawnych wewntrznie obowizujcych

identyfikacja tej kategorii aktw i ich systematyzacja. Rwnie praktyka prawnicza problematyk aktw wewntrznych zajmuje si raczej tylko incydentalnie, a zaintereso-wanie to sprowadza si przede wszystkim do przypadkw granicznych, to jest aktw budzcych wtpliwo, czy maj one charakter powszechnie, czy wewntrznie obowi-zujcy. W rezultacie problematyka ta doczekaa si sformuowania zaledwie kilku ogl-nych wskazwek, np. e identyfikacja aktw wewntrznie obowizujcych ma si doko-nywa przede wszystkim wedug kryterium podmiotowego, bowiem adresatem tych aktw mog by tylko jednostki organizacyjnie podlege organowi wydajcemu taki akt, a tym samym, i zawarte w takim akcie normy nie mog by skierowane do pod-miotw spoza struktur danego organu.

Tymczasem w praktyce mamy do czynienia z ogromnym zrnicowaniem aktw wewntrznie obowizujcych. Niektrzy przedstawiciele nauki prawa staraj si radzi sobie z tym problemem poprzez redukcj pola badawczego, co w praktyce sprowadza si do ograniczania zainteresowania do aktw wewntrznych wymienionych w Konsty-tucji. Biorc jednak pod uwag ogromn ilo aktw, o ktrych nie wspomina ustawa zasadnicza, ograniczanie zainteresowa badawczych tylko do uchwa i zarzdze, i to niektrych jedynie organw, nie jest rozwizaniem problemu, lecz ucieczk od niego. Dlatego definicja aktw wewntrznie obowizujcych ma dla mnie negatywny charakter do aktw tych naley zaliczy wszystkie akty prawne niebdce aktami powszechnie obowizujcymi4. Std te chocia w literaturze brak w tej kwestii jednoznacznego rozstrzygnicia przyjmuj, e kategoria aktw wewntrznie obowizujcych obejmuje rwnie akty okrelane niegdy mianem tzw. prawa powielaczowego. Jeli bowiem ce-ch dystynktywn aktw wewntrznych ma by ich stanowienie w ramach stosunku podlegoci organizacyjnej, to prawo powielaczowe (rnego rodzaju wytyczne, instruk-cje, oklniki itp.) cech t rwnie si legitymuje5. Propozycja traktowania tego typu aktw nie jako aktw tworzenia prawa (wewntrznego), lecz stosowania prawa nie roz-wizuje w moim przekonaniu problemu, bowiem prowadzi do nowych komplikacji, zwizanych z zakreleniem granic pomidzy tworzeniem a stosowaniem prawa, ktre wystpowa bd ju w przypadku rozporzdze6.

Biorc pod uwag wspomniane zrnicowanie aktw wewntrznie obowizuj-cych, wynikajce z iloci i rnorodnoci tworzcych je podmiotw oraz braku jednoli-tych zasad ich stanowienia, stwierdzi naley, e jakakolwiek systematyzacja tych ak-tw mogaby mie co najwyej charakter typologicznego uporzdkowania. Ale nawet

4 Tak rwnie G. Wierczyski, Redagowanie i ogaszanie aktw normatywnych. Komentarz, Warszawa 2010, s. 693.

5 Podobnie G. Wierczyski, op. cit., s. 710712.6 Takie rozwizanie problemu w przypadku aktw tworzonych przez organy samorzdu terytorialnego

i terenowych organw administracji rzdowej sugeruje A. Bie-Kacaa, op. cit., s. 197.

44

Jacek Kaczor

opracowanie typologicznego cigu takich aktw czego w ramach niniejszego artykuu si nie podejmuj nie bdzie zadaniem atwym, bo oczywisty wydaje si tylko jego pocztek. Wyznaczaj go bowiem przywoywane ju akty wewntrznie obowizujce wymienione w art. 93 Konstytucji uchway Rady Ministrw oraz zarzdzenia Prezesa Rady Ministrw i ministrw jako najszerzej uregulowane i najlepiej opracowane, kt-rych elementy konstytutywne nie budz przez to zasadniczych wtpliwoci (cho nie s te do koca od nich wolne)7. Kocowym elementem takiego uporzdkowania mogyby by cho jest to tylko formuowana ad hoc i wymagajca bardziej szczegowych ustale propozycja akty organw samorzdw zawodowych w zakresie, w jakim reali-zuj one wadztwo publiczne (np. uchway Naczelnej Rady Adwokackiej, Naczelnej Izby Lekarskiej i

Rządy prawa i europejska kultura prawna - Strona główna · Wydziału Prawa, Administracji i...

Documents

Transcript of Rządy prawa i europejska kultura prawna - Strona główna · Wydziału Prawa, Administracji i...