Gabriela Golawska-Witkowska,Anna Rzeczycka

Ryzyko płynności w bankukomercyjnym, jego identyfikacja iminimalizowanieEkonomiczne Problemy Usług nr 38, 286-293

2009

NR 548 EKONOMICZNE PROBLEMY USŁUG NR 38_______ ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU SZCZECIŃSKIEGO

2009

GABRIELA GOLAWSKA-WILKOWSKA ANNA RZECZYCKA Politechnika Gdańska

RYZYKO PŁYNNOŚCI W BANKU KOMERCYJNYM, JEG O IDENTYFIKACJAI M INIMALIZOW ANIE

Wprowadzenie

Banki - jako pośrednicy finansowi - są odpowiedzialne za zapewnienie stałych prze­pływów pieniężnych między podmiotami na rynku. Nawet niewielkie opóźnienia w realiza­cji płatności klientów', znacznie ograniczają ich zaufanie do tych podmiotów finansowych. Stałe pogarszanie się płynności banków może prowadzić do zawieszania ich działalności, w konsekwencji nawet do bankructwa.

Celem niniejszego opracowania jest wskazanie metod pozwalających na określenie poziomu ryzyka płynności w analizowanym banku oraz wskazanie sposobów minimalizo­wania tego ryzyka.

Ryzyko płynności i czynniki go determinujące

Banki jako instytucje zaufania publicznego są zobowiązane do posiadania płynności płatniczej. Jest ona traktowana jako zdolność do finansowania przez nic aktywów oraz ter­minowego realizowania zobowiązań finansowych, bez konieczności generowania z tego ty­tułu straty1. Płynność płatnicza może dotyczyć różnych horyzontów czasowych. W związ­ku z powyższym wyróżnia się płynność bieżącą, krótkoterminową, średnioterminową oraz płynność długoterminową.

Wszystkie one dotyczą zdolności banku do wykonywania zobowiązań finansowych. Różnią się natomiast okresem ich realizowania. W związku z powyższym płynności te do­tyczą odpowiednio 7 dni. jednego miesiąca, roku oraz okresu powyżej 12 miesięcy. Jeżeli więc banki nie realizują swoich zobowiązań w ustalonych kwotach i terminach, mamy do czynienia z ryzykiem płynności. Jest to ryzyko zdeterminowane przez rynek1 2.

Ryzyko płynności powstaje poprzez:

1 Uchwała nr 9 2007 KNB z dnia 13 marca 2007 r. w sprawie ustalania wiążących banki norm płynno­ści (Dz.tJrz. NBP nr 3, poz. II, par. 1.1.

2 M. Zaleska: Współczesna bankowość. Difin. Warszawa 2007, s. 281.

Ryzyko płynności w banku komercyjnym, jego identyfikacja i minimalizowanie 2 8 7

a) generalne niedopasowanie kwot i terminów zapadalności aktywów i wymagalności pasywów; taka sytuacja najczęściej jest spowodowana brakiem korelacji między działalnością kredytową i depozytową banku; w konsekwencji bank nie posiada środków na finansowanie dalszej działalności kredytowej oraz nie generuje sprze­daży z tytułu odsetek od udzielonych kredytów■;

b) brak możliwości pozyskania przez bank dostatecznej ilości środków pieniężnych, pozw alających na zbilansowanie jego pozycji pieniężnej; może to w-ynikać z pogar­szającej się kondycji ekonomiczno-finansowej i niemożności pozyskania środków np. na rynku lokal międzybankowych.

Ryzyko płynności determinowane jest przez czynniki o charakterze wewnętrznym i zewnętrznym', które przedstawiono na rysunku 1.

Rys. I. P rz y c z y n y ry z y k a p ły n n o śc i

Ź ródło: op racow anie w łasne.

Każdy bank, aby uchronić się przed skutkami braku płynności, powinien nie dopuścić do pow stawania jego przyczyn, poprzez;

- identyfikowanie sytuacji płynnościowej banku z wykorzystaniem analizy finanso­wej.

- podejmowanie działań minimalizujących ryzyko płynności.

’ W.I.. Jaworski. Z. Zawadzka: Bankowość. Zagadnienia podstawowe. Poltext, Warszawa 2003, s. 234.

RYZYKO PŁYNNOŚĆI

PRZYCZYNYWEWNĘTRZNI7.

- struktura i jakość aktywów- struktura depozytów- kondycja ekonomiczno-

-finansowa banku-jakość zarządzania ryzykiem

bankowym

PRZYCZYNYZEW NĘTRZNE

- koniunktura gospodarcza- kondycja finansowa klientów

banku- polityka monetarna banku

centralnego- polityka fiskalna państwa

288 Gabriela Golawska-Witkowska, Anna Rzeczycka

Metody identyfikacji ryzyka płynności

W celu zidentyfikowania i skwantyfikowania ryzyka płynności, bank musi wyko­rzystać analizę finansową — wstępną i wskaźnikową. Zastosowanie lej analizy w ocenie sytuacji płynnościowej przedstawiono na rysunku 2.

R ys. 2. A n a liz a f in a n s o w a w o c e n ie ry z y k a p ły n n o śc i b a n k u

Źródło: opracowanie własne na podstawie Uchwały nr Ó/2007 KNB z dnia 13 marca 2007 r. w sprawie ustalania wiążących banki norm płynności (Dz.Urz. NBP nr 3, poz. II).

Przy określaniu ryzyka płynności stosowana jest analiza luki niedopasowania. Po­zwala ona na zestawienie aktywów i pasywów wg terminów' zapadalności i wymagalności. Urealnienie tych terminów oraz uwzględnienie prognozowanych zmian w bilansie banku dodatkowo zwiększa dokładność pomiaru niedopasowania pozycji bilansowych przy wyko­rzystaniu tej metody. Do niezbędnych wyliczeń wykorzystuje się w tym przypadku bilans banku oraz zestawienie przepływów pieniężnych. Jeśli wartość aktywów przewyższa war­tość pasywów, istnieje luka dodatnia, oznaczająca tzw. pozycję długą. W tej sytuacji bank posiada wystarczające środki na realizację wszystkich płatności zestawionych w poszcze­gólnych przedziałach czasowych, (idy sytuacja jest odwrotna, mamy do czynienia z tzw. pozycją krótką i wymagana jest interwencja poprzez poszukiwanie środków pieniężnych na rynku bankowym. Natomiast gdy aktywa równają się pasywom, istnieje luka neutral­na. Luka tworząca pozycję długą i krótką oznacza pozycję otwartą na rynku pieniężnym. Dla banku najbardziej istotne są pozycje o najkrólszych terminach, maksymalnie do trzech miesięcy. Analizie podlegają jednak wszystkie pozycje bilansu. Na ich podstawie ustala się więc:

ANALIZA FINANSOWA

ANAI.I7.A WSTf-PNA

analiza bilansu banku

luka płynnościurealniona

lukapłynności

ANALIZA WSKAŹNIKOWA

współczynnikipłynności

krótkoterminowej

współczynnikipłynności

długoterminowej

Ryzyko płynności ir banku komercyjnym, jego identyfikacja i minimalizowanie 289

- lukę niedopasowania pozycji aktywów i pasywów w określonych przedziałach cza­sowych.

- lukę skumulowaną, otrzymaną przez dodanie luk z poszczególnych przedziałów' czasowych.

Nadzorcze normy płynności w Polsce wyznaczają lukę płynności krótkoterminowej. Jest ona określona jako4:

l.uka podstawowa uzupełniająca środkipłynności = rezerwa + rezerwa - obce

krótkoterminowej płynności płynności niestabilne

Podstawowa rezerwa płynności obejmuje takie pozycje, jak:- środki pieniężne w' kasie banku,- należności od NBP lub innego banku otrzymującego rezerwę obowiązkową,

- należności od banków, oddziałów instytucji kredytowych, banków zagranicznych, zakładów ubezpieczeń i firm inwestycyjnych, którym przypisano wagę ryzyka kredytowego w metodzie standardowej w wysokości 0%, 20%, 50% z terminem płatności do 7 dni,instrumenty dłużne o niskim ryzyku, możliwe do uzyskania w ciągu 7 dni,

- otrzymane bezwarunkowe zobowiązania pozabilansowe, z których bank może sko­rzystać w' terminie do dwóch dni roboczych od momentu podjęcia decyzji o ich wykorzystaniu,dodatnia różnica między wartością salda rezerwy obowiązkowej na określony dzień sprawozdawczy a wymaganą, od następnego dnia bilansowego do ostatniego dnia okresu utrzymania rezerwy obowiązkowej, wartością rezerwy obowiązkowej.

Obok rezerwy podstawowej w obliczeniach ujmuje się takie elementy uzupełniającej rezerwy płynności, jak przykładowo: należności od NBP lub innego banku otrzymujące­go rezerwę obowiązkową, z terminem płatności od 7 do 30 dni, należności od banków, oddziałów instytucji kredytowych, banków zagranicznych, zakładów ubezpieczeń i firm inwestycyjnych, którym przypisano wagę ryzyka kredytowego w metodzie standardowej w wysokości 0%, 20%, 50%, z terminem płatności od 7 do 30 dni, instrumenty dłużne o niskim ryzyku, możliwe do uzyskania w okresie od 7 do 30 dni, instrumenty dłużne o obniżonym ryzyku, możliwe do uzyskania w ciągu 30 dni itp.

Aby wyznaczyć lukę płynności krótkoterminowej, należy podstawową i uzupełniają­cą rezerwę płynności pomniejszyć o środki obce niestabilne. Tak wyznaczona luka powin­na w każdym dniu sprawozdawczym być równa co najmniej 0, a więc być luką neutralną.

Banki, obok luki niedopasowania, do oceny sytuacji płynnościowej wykorzystują współczynniki krótko- i długoterminowe. W pierwszej grupie wykorzystuje się współczyn­

4 Uchwała nr 3/2007...

2 9 0 Gabriela Golawska-Witkowska, Anna Rzeczycka

nik luki krótkoterminowej. Jego wartość powinna być co najmniej równa 1. Jest on liczony jako:

podstawową rezerwa płynności + uzupełniająca rezerwa płynności środki obce niestabilne

W grupie współczynników długookresowych wyróżnia się:- współczynnik pokrycia aktywów niepłynnych funduszami własnymi,- współczynnik pokrycia aktywów niepłynnych i aktywów o ograniczonej płynno­

ści funduszami własnymi i środkami obcymi slabilnymi.Wartość obu wskaźników również nic może być niższa niż 1.Tak określony sposób wyznaczania płynności dotyczy banków dużych. Mniejsze,

głównie spółdzielcze, w których średnia miesięczna wartość sumy bilansowej na koniec każdego miesiąca w ciągu ostatnich 12 miesięcy nie przekroczyła 200 000 000 zł, wyzna- czająjedynie:

- współczynnik udziału podstawowej i uzupełniającej rezerwy płynności w akty­wach ogółem (wartość minimalna 20%),

- współczynnik pokrycia aktywów niepłynnych funduszami własnymi (wartość mi­nimalna 1).

Badanie płynności, poprzez wyznaczanie luki oraz obliczanie przedstawionych współ­czynników w różnych horyzontach czasowych, jest punktem wyjścia do dalszych działań ograniczających ryzyko płynności. W systemie bankowym w Polsce dopiero analizowa­na uchwała nr 3/2007 stanowi wiążące rozwiązanie w identyfikowaniu ryzyka płynności. Wcześniej stosowane normy miały bowiem charakter jedynie fakultatywny.

Wykorzystując przedstawione wskaźniki, można więc określić sytuację płynnościo­wą w systemie bankowym w Polsce. Przedstawia to tabela 1.

Wskaźniki płynności w systemie bankowym w Polsce (%)

Tabela 1

Wyszezegól n ien ie 12.2006 09.2007 06.2008 09.2008

Wskaźnik płynności strukturalnej 1 49,06 34,35 28.12 33,05

Wskaźnik płynności strukturalnej II 13,03 9,89 7.30 12,34Udział łatwo zbywalnych papierów’ wartoś­ciowych w sumie bilansowej netto

.3.89 2,98 2,25 3,57

Udział lokat międzybankowych w sumie bilansowej neto 15,87 13,60 9,72 8,70

Ź ró d ło : A n a liza ogó lna sy tu a c ji u ' se k to rze ba n ko w ym i r # s ta n u n a Ml w rześn ia 20 0 7 r. B a n k o w y F u n d u s z ( iw a ra n c y jn y . W a rsz a w a 2 0 0 7 . s. 3 0 o r a z A n a liza og ó ln a sy tu a c ji w se k to rze ban ko w ym wg sta n u n a Ml w rześn ia 2 0 0 S r. B a n k o w y F u n d u s z ( iw a ra n c y jn y . W a rsz a w a 2 0 0 8 , s. 30 .

Ryzyko płynności ic banku komercyjnym, jego identyfikacja i minimalizowanie 291

Analizując wybrane wskaźniki, należy stwierdzić postępujące obniżanie się wskaź­nika płynności strukturalnej I (gotówka i rachunki bieżące w NBP i innych bankach ' rezerwa obowiązkowa -t bony pieniężne i skarbowe) / (depozyty bieżące sektora niefinan- sowego bez odsetek + depozyty bieżące sektora instytucji rządowych i samorządowych) do czerwca 2008 roku oraz jego wzrost w III kwartale analizowanego roku. Podobną tendencję wykazuje wskaźnik płynności strukturalnej II (łatwo zbywalne papiery wartościowe / (de­pozyty bieżące sektora niellnansowego bez odsetek t depozyty bieżące sektora instytucji rządowych i samorządowych bez odsetek) oraz udział łatwo zbywalnych papierów war­tościowych w sumie bilansowej netto. Natomiast udział lokat międzybankowych w sumie bilansowej netto wykazuje w całym analizowanym okresie tendencję malejącą. Wynika to z sytuacji na rykach finansowych.

Należy stwierdzić, że banki poszukiwały źródeł finansowania. Niektóre z nich zapo­wiadały programy emisji papierów dłużnych, ale de facto w 2008 roku tą drogą pozyskały mniej środków niż w okresach poprzednich. Wynikało to z kryzysu zaufania na rynkach finansowych, który ma negatywny wpływ na możliwości pozyskiwania środków' na finan­sowanie działalności banku, głównie tej kredytowej. Dodatnia luka płynności nadal wystę­powała więc w' 2008 roku.

Minimalizowanie ryzyka płynności

Zarządzanie płynnością banku wymaga podejmowania działań, których celem jest dopasowanie poszczególnych pozycji aktywów i pasywów w określonych horyzontach cza­sów ych oraz realne przewidywanie przyszłych strumieni pieniężnych5. Punktem odniesie­nia są teoretyczne koncepcje, takie jak złota reguła bankowa, maksymalnego obciążenia czy osadu na wkładach. Metody z nimi związane to'1: metoda puli zasobów', metoda kon­wersji zasobów finansowych, metoda aktywnego zarządzania pasywami oraz metoda prze­kształcania wierzytelności kredytowych w papiery wartościowe. Metody te jednak znacznie odbiegają od oczekiwań banków w zakresie identyfikowania ich sytuacji płynnościowej. Stąd stosowanie ich w „czystej” postaci z pewnością nie zapewniłoby płynności bankowi. W celu ograniczenia tego ryzyka konieczne jest więc, mając na uwadze wielkości plano­wane ustalone za pomocą analizy luki oraz przepływów pieniężnych, określenie zasobów' finansowych banku na dany dzień, tydzień, miesiąc, kwartał, rok itd. Najważniejsze są in­formacje dotyczące najkrótszych okresów', głów nie do trzech miesięcy. Jednak w momencie podejmowania działań ograniczających to ryzyko, ważne są dane dotyczące konkretnego dnia. Stąd konieczne jest zestaw ienie posiadanych środków z bieżącymi wydatkami, zwią­zanymi z obsługą klientów i funkcjonowaniem banku. Na ich podstawie można określić zapotrzebowanie na środki finansowe lub wielkość środków pieniężnych do sprzedania. * *

5 S. Itefternan: N ow oczesna bankow ość. PWN, Warszawa 2007. s. 150.* W. (irabczan: Z a rzą d za n ie ry zy k ie m bankow ym . Fundacja Rozwoju Rachunkowości w Polsce. War­

szawa 1996, s. 201.

292 Gabriela Golawska-Witkowska, Anna Rzeezyeka

np. na rynku lokat międzybankowych. Jednocześnie w dłuższym horyzoncie czasowym bank wanien podjąć działania kształtujące strukturę jego bilansu. Oznacza to posiadanie w' bilansie banku pozycji, które można szybko przekształcić w niezbędne środki pieniężne. Jest to w'ażne szczególnie w przypadku, gdy na rynku lokat międzybankowych tych środ­ków nic można pozyskać lub ich cena jest niekorzystna dla banku. Bank musi więc określać tzw. krzywą finansowania7, która wyznacza ścieżkę jego finansowania w zmieniających się warunkach rynkowych, w kontekście jego zyskowności.

Należy także pamiętać, że określenie poziomu posiadanych środków, w tym zapadal­nych kredytów’ oraz innych wydatków, głównie wymagalnych lokat, jest możliwe dzięki coraz bardziej rozbudowanym systemom informatycznym. Na tym etapie zarządzania ry­zykiem płynności działania winny być oparte na wydzielonych centrach organizacyjnych, odpowiedzialnych za utrzymanie płynności banku. Ich działalność powinna opierać się na zatwierdzonych procedurach, obejmujących regulaminy i instrukcje. Wykorzystując plan kont oraz oprogramowanie, centra te powinny określić poziom płynności w danym dniu oraz w dalszych horyzontach czasow-ych. Na podstawie danych bilansowych oraz uwzględ­niając planowane przepływy środków pieniężnych, powinny one monitorować płynność. Ich funkcjonowanie w zakresie jej zapew nienia winny uwzględniać strategię w przypad­ku „runu” klientów na kasy banku. Konieczne jest więc opracowanie scenariuszy rozwoju wydarzeń w' sytuacjach kryzysowych, w tym określenie metod identyfikowania kryzysu płynności w' banku oraz wyznaczenie działań go przezw yciężających, jak określenie rezer­wowych źródeł finansowania oraz opracowanie zasad, zgodnie z którymi bank sprzedawał­by swoje aktywa i dokonywaliby rekonstrukcji bilansu.

Podsumowanie

Reasumując, posiadanie zdolności płatniczej przez banki jest niezwykle ważne, bo­wiem podmioty te są instytucjami zaufania publicznego, pośrednikami w realizowaniu przepływów pieniężnych na rynku. W związku z tym konieczne jest zarządzanie ryzykiem płynności, poprzez:

- określenie sytuacji płynnościowej banku, ze szczególnym uwzględnieniem ewen­tualnych symptomów występowania kryzysu płynności.

- opracowanie scenariuszy działań w przypadku kryzysu płynności,- zapewnienie rezerwowych źródeł finansowania,- sprecyzowanie zasad sprzedaży aktywów oraz kształtowania struktury bilansu,- wydzielenie w strukturze organizacyjnej banku komórki zajmującej się zarzą­

dzaniem ryzykiem płynności i wskazanie kompetencji do- podejmowania działań w sytuacjach kryzysowych.

7 (i. I lataj: P rzeg lą d m e to d ba d a n ia p ły n n o śc i banków . „Bank i Kredyt", lipiec 2008.

Ryzyko płynności w banku komercyjnym, jego identy fikacja i minimalizowanie 293

Przedstawione działania podejmowane w systemie bankowym w Polsce, nakierowane na ograniczenie ryzyka płynności, są tożsame z występującymi na światowych rynkach finansowych. Jednak w okresie kryzysu finansowego w Polsce, podobnie jak w’ pozostałych krajach, musiały one zostać rozszerzone o interwencje państwa w postaci udzielonych gwa­rancji na rynku lokat międzybankowych i w odniesieniu do depozytów klientów banków.

THE LIABILITY RISK IN COMMERCIAL BANK, ITS ESSENCE AND LIMITATION

Summary

The possesion of the payment liability of banks is a crucial matter. Because banks act as a institution o f public confidence. They are also play a role of intermediary in the process of currency flow on the market.

Having above mentioned in mind, in the article there is stated the necessity o f the manging of the risk of the liability, by its identification and enterprising interbanks activities aiming at minima- lizing of the risk.