Rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce trajektoria...
Transcript of Rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce trajektoria...
Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie
Wydział Gospodarki i Administracji Publicznej
Streszczenie rozprawy doktorskiej pt.
Rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce
– trajektoria zmian i rola otoczenia instytucjonalnego
Autorka: mgr Agnieszka Pacut
Promotor: prof. dr hab. Jerzy Hausner
Kraków, 25 września 2018 r.
2
Uzasadnienie tematyki rozprawy
Przedsiębiorczość społeczna (PS) jest młodym, wymagającym poznania obszarem
wiedzy oraz praktyką społeczną, która wzbudza międzynarodowe zainteresowanie różnych
środowisk od końca XX wieku. Obejmuje ona zróżnicowane działania i procesy polegające na
wytwarzaniu oraz utrwalaniu wartości społecznej przez osoby, grupy obywateli, organizacje.
Każdorazowo chodzi o działania przedsiębiorcze podejmowane na użytek społeczny
(publiczny), nastawione na zmianę i/lub innowacje, związane z ryzykiem oraz korzystające
z zasad i rozwiązań rynkowych, a także uwarunkowane otoczeniem zewnętrznym [Brouard
i Larivet 2010]. Z uwagi na społeczny cel oraz misję tego typu aktywności, określa się ją
również mianem przedsiębiorczości nierynkowej (ang. non-market entrepreneurship)
[Shockley, Frank i Stough 2008], a także przedsiębiorczości pozaekonomicznej [Kraśnicka
2002].
To wielowymiarowe zjawisko jest różnie definiowane i interpretowane. W literaturze
wyróżnia się jego podmiotowe, przedmiotowe i procesowe ujęcie [Mair i Marti 2004,
s. 3-4; Dacin, Dacin i Matear 2010, s. 37-57; Brouard i Larivet 2010, s. 40-52; Bacq i Janssen
2011, s. 375]. Sedno opisu przedsiębiorczości społecznej w ujęciu podmiotowym stanowi
przedsiębiorca społeczny (ang. social entrepreneur) – postrzegany jako wizjonerska jednostka,
która pełni funkcję agenta zmiany w sektorze społecznym, poszukującego systemowych zmian
i trwałych ulepszeń [Dees 2008]. W ujęciu przedmiotowym interpretacji zostaje poddana
organizacja – przedsiębiorstwo społeczne (ang. social entrepreneurship organization, social
enterprise). Jego istotą jest dualna natura, przejawiająca się orientacją rynkową, ale
równocześnie nastawieniem na realizację celów społecznych. Podmioty tego typu mogą
przyjmować różne formy prawne. Łączą efektywność i sprawność gospodarowania
z zaspokajaniem potrzeb społecznych oraz reinwestowaniem zysków z działalności na rzecz
społeczności [Haugh 2010]. Z kolei ujęcie procesowe koncentruje się na opisie działań
i procesów podejmowanych w celu wytworzenia i utrwalenia wartości społecznej. W tym
przypadku analizuje się m.in. proces uwzględniający identyfikację określonego problemu
społecznego i znalezienie dla niego konkretnego rozwiązania, ocenę oddziaływania
społecznego, model biznesowy i trwałość przedsięwzięcia [Robinson 2010, s. 109].
W ramach innych propozycji wskazuje się na wąskie i szerokie ujęcie
przedsiębiorczości społecznej [Perrini 2006, s. 6-11]. W pierwszym przypadku zjawisko to
opisuje się jako sposób na zmianę działalności organizacji non-profit na bardziej rynkową,
niezależną (od sektora publicznego), skierowaną na klientów, samowystarczalną. Z kolei
3
w ramach szerszego ujęcia, przedsiębiorczość społeczną przedstawia się jako nową
i niezależną, krańcowo interdyscyplinarną dziedzinę badań. W tym przypadku pomija się formę
organizacyjną (przynależność do sektora for-profit, non-profit, publicznego), a zwraca raczej
uwagę na innowacyjny pomysł, działalność w obrębie wolnego rynku. Dla części badaczy
kluczem do zrozumienia przedsiębiorczości społecznej są dwa elementy – oddziaływanie
społeczne (ang. social impact) oraz innowacje [Alvord, Brown i Letts 2004; Dees 2008].
Koncepcja przedsiębiorczości społecznej pojawiła się w dyskursie publicznym w Polsce
w związku z akcesją do Unii Europejskiej i związaną z tym polityką, w tym realizacją
różnorodnych programów i projektów. Problematyka i praktyka działania przedsiębiorczości
społecznej jest usytuowana w kontekście polityk publicznych dotyczących trwałego
i zrównoważonego rozwoju, spójności społeczno-gospodarczej, przeciwdziałania wykluczeniu
społecznemu i tworzenia miejsc pracy. Analizuje się ją w odniesieniu do koncepcji ekonomii
(gospodarki) społecznej, która z jednej strony jest postrzegana jako „projekt z importu”,
z drugiej zaś przypomina się o źródłach i pierwowzorach aktywności obywatelskiej łączącej
cele społeczne i ekonomiczne, wskazując na silne tradycje ruchu spółdzielczego, organizacji
wzajemnościowych z okresu II RP [Giza-Poleszczuk, Hausner 2008, s. 40] oraz wielowiekowe
tradycje filantropii i dobroczynności w Polsce [Leś 2001]. W aspekcie organizacyjnym
„przedsiębiorczość zaprzęgnięta w służbę misji społecznej” [Herbst 2008, s. 43] obejmuje
zróżnicowaną grupę podmiotów i inicjatyw. W Krajowym Programie Rozwoju Ekonomii
Społecznej [2014] do tej sfery zaliczono: podmioty działające w obszarze pożytku publicznego
(organizacje pozarządowe prowadzące działalność ekonomiczną), organizacje sfery
gospodarczej (spółdzielnie, spółki non-profit), podmioty reintegracyjne (np. zakłady
aktywności zawodowej, centra integracji społecznej), przedsiębiorstwa społeczne, a także
inicjatywy nieformalne (np. kooperatywy, spółdzielnie uczniowskie).
Przedmiotem zainteresowania w rozprawie uczyniono działalność podejmowaną przez
obywateli, polegającą na realizacji celów społecznych poprzez działalność gospodarczą,
stanowiącą specyficzną cząstkę gospodarki rynkowej. Związki tego terminu z innymi
pokrewnymi określeniami, funkcjonującymi w dyskursie krajowym (np. ekonomia społeczna,
gospodarka społeczna, ekonomia solidarna, przedsiębiorstwo społeczne, przedsiębiorstwo
ekonomii społecznej, sektor non-profit) zostaną omówione w niniejszej pracy. Na potrzeby
rozprawy wykorzystano ujęcie tego terminu, które opisuje przedsiębiorczość społeczną jako
mechanizm tworzenia przedsiębiorstw społecznych i jako bezpośrednią metodę produkcji dóbr
i usług przez stowarzyszenia i fundacje oraz inne formy nowej gospodarki społecznej [Leś
4
2008, s. 40; Rymsza 2010]. Tym samym nawiązano do procesowego ujęcia przedsiębiorczości
społecznej obecnego w literaturze światowej, w ramach którego zjawisko to opisuje się jako:
1) proces tworzenia wartości poprzez połączenie zasobów w nowy sposób;
2) tworzenie wartości społecznej poprzez stymulowanie zmian społecznych lub zaspokajanie
potrzeb społecznych; 3) oferowanie dóbr i usług lub tworzenie nowych organizacji [Mair
i Marti 2006, s. 37].
Znaczenie i zainteresowanie przedsiębiorczością społeczną na świecie oraz w Polsce
wzrasta z kilku powodów. Po pierwsze, oferuje ona rozwiązania, które przyczyniają się do
redukcji lub ograniczenia problemów społecznych, aktywizacji (uruchomienia)
niewykorzystywanych zasobów oraz wprowadzania różnego typu innowacyjnych
i efektywnych rozwiązań przyspieszających zmiany społeczne. Tym samym przedsiębiorczość
społeczna przyczynia się do poprawy funkcjonowania państwa oraz rozwoju społeczno-
gospodarczego. Po drugie, należy wskazać na problemy i procesy modernizacji zachodzące
wewnątrz administracji publicznej. Ograniczenia i niewydolność sektora publicznego
w zaspakajaniu i finansowaniu potrzeb społecznych oraz przemiany w sposobie świadczenia
usług publicznych – polegające na przesuwaniu akcentów z government w kierunku
governance, w którym rolą administracji w coraz mniejszym stopniu jest bezpośrednie
dostarczanie usług, a coraz częściej ich delegowanie – stanowią przesłankę do dostrzeżenia roli
organizacji przedsiębiorczości społecznej jako potencjalnego dostarczyciela usług publicznych
[Sharir i Lerner 2006; Hausner 2008; Orczyk 2012; Leś 2013]. Po trzecie, nasilanie się
istniejących problemów społecznych oraz pojawienie się nowych problemów (prekariat,
starzenie się społeczeństw, problemy ekologiczne itp.) powodują wzrost popytu na usługi
socjalne. Stanowi to przesłankę do poszukiwania nowych form i metod działania przez
organizacje społeczne, w tym również wykorzystania rozwiązań z zakresu przedsiębiorczości,
które oferują różne formy generowania dochodu mające przyczynić się do trwałości
proponowanych rozwiązań.
Z uwagi na dostrzeżoną rolę przedsiębiorczości społecznej w gospodarce, państwie
i społeczeństwie pojawiła się potrzeba badań i analiz w tym zakresie. Problematyka ta stanowi
przedmiot zainteresowania instytucji publicznych, np.: OECD [Social Enterprises 1999; Noya
i Clarence 2007; Noya 2009, 2015], ONZ [A Framework for Action... 2012; Satellite Account...
2018], Komisji Europejskiej [A map of social... 2014; Social enterprises... 2016] oraz badań
prowadzonych w środowisku naukowym. Dotychczasowy stan badań nad tym zjawiskiem
określa się jako początkujące stadium preparadygmatyczne, uzasadniając, iż cechuje je debata
5
dotycząca legitymizowanych metod i problemów badawczych, użyteczności tej koncepcji oraz
jakości rozwiązań adekwatnych dla nowej dziedziny wiedzy [Nicholls 2013, s. 102-104].
Ze względu na powyższe, analiza przedsiębiorczości społecznej wiąże się z różnorodnymi
problemami i nieścisłościami natury epistemologicznej, jak i metodycznej [Ibidem].
Zainteresowania badaczy przedsiębiorczości społecznej koncentrują się wokół czterech
obszarów [Ferri 2014; Urbano i in. 2017] tj.: 1) definiowanie przedsiębiorczości społecznej,
przedsiębiorców społecznych oraz sposobu działania przedsiębiorstw społecznych,
2) porównywanie przedsiębiorstw społecznych z innymi formami organizacyjnymi –
podmiotami non-profit oraz przedsiębiorstwami komercyjnymi, 3) analiza procesu
przedsiębiorczego, ujmująca jego powstanie, przebieg, wykorzystanie szans oraz ocenę
wpływu społecznego, 4) analiza czynników i uwarunkowań rozwoju przedsiębiorczości
społecznej.
Rozważania podjęte w rozprawie nawiązują do czwartego z wymienionych powyżej
obszarów. W jego ramach wielość i złożoność uwarunkowań i czynników, które kształtują
rozwój przedsiębiorczości społecznej, postrzega się jako istotną przyczynę uzasadniającą
prowadzenie badań w tym zakresie. Rozwój przedsiębiorczości o celu społecznym jest
warunkowany różnymi czynnikami, wśród których za kluczowe uznaje się te związane z osobą
przedsiębiorcy społecznego, szansami, kapitałem i otoczeniem [Austin, Stevenson i Wei-
Skillern 2006; Kickul i Lyons 2012; Sekliuckiene i Kisielius 2015]. Ponadto akcentuje się
interakcję zachodzącą pomiędzy przedsiębiorcą a otoczeniem [Leadbeater 1997] oraz
znaczenie kontekstu (uwarunkowań), w którym ten typ aktywności jest zakorzeniony [Mair
i Marti 2006]. Owa interakcja jest kluczowa dla zrozumienia przebiegu procesu
przedsiębiorczości społecznej [Ibidem]. Jest ona jednym z czynników wyzwalających,
wzmacniających i rozwijających tego typu aktywność [Leadbeater 1997; Mair i Marti 2006;
Perrini i Vurro 2006; Perrini, Vurro i Costanzo 2010; Urbano, Toledano i Soriano 2010].
Przeprowadzone dotychczas badania i analizy potwierdzają istotną rolę otoczenia
(context, environment, eco-systems) dla rozwoju przedsiębiorczości społecznej [Kerlin 2017;
Urbano i in. 2017; Roy i in. 2015; Hoogendoorn i Hartog 2011]. W tym obszarze podejmowane
są prace mające na celu przedstawienie i ocenę roli środowiska w ujęciu narodowym [Ferrii
2014; Urbano, Toledano, Soriano 2010] oraz międzynarodowym [Kerlin 2013, 2017; Stephan,
Uhlaner, Stride 2015; Defourny i Nyssens 2010]. W 2016 r. Fundacja Thomson Reuters
opublikowała ranking, przeprowadzony wśród 45 krajów, w tym w Polsce, który oceniał
środowisko dla działalności przedsiębiorców społecznych. Najlepsze warunki dla rozwoju tego
6
typu aktywności tworzone były odpowiednio w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Wielkiej
Brytanii. Dalej wskazano: Singapur, Izrael, Chile, Koreę Południową, Hongkong, Malezję.
Ranking zamyka Francja [The best countries… 2016]. Pomimo pewnych ustaleń w tym
zakresie, w dalszym ciągu jest to obszar słabo poznany, zwłaszcza w zakresie instytucjonalnych
wzorców kształtujących działalność przedsiębiorstw społecznych [Kerlin 2017, s. 3]. W opinii
wielu badaczy obecne badania nad przedsiębiorczością społeczną muszą uznać, a nawet
położyć szczególny nacisk na kontekst kulturowy, społeczny, historyczny i sytuacyjny,
w których to zjawisko rozwija się w poszczególnych krajach [Lehner 2012].
Kwerenda literatury krajowej prowadzi do wniosku, iż mimo szerokiego spektrum
tematów analizowanych przez badaczy, jak do tej pory niewiele prac dotyczyło bezpośrednio
wpływu otoczenia instytucjonalnego na rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce oraz
trajektorii rozwoju niniejszego zjawiska. Do nielicznych w tym zakresie należą opracowania
takich autorów jak: M. Starnawska [2014, 2017], A. Ciepielewska-Kowalik i in. [2015],
A. Praszkier, A. Zabłocka-Bursa i E. Józwik [2014], E. Leś [2008], A. Piechowski [2008]. Jest
to nie tylko słabo rozpoznany obszar badań w kraju, ale dodatkowo należy zauważyć,
iż zagadnienie to w ogóle rzadko analizowano na gruncie teorii ekonomicznych.
Prace badawcze i analityczne realizowane w kraju świadczą o wzroście zainteresowania
i uznania dla przedsiębiorczości społecznej wśród przedstawicieli różnych dziedzin nauki
– ekonomii, zarządzania, prawa, a także socjologii, filozofii i psychologii. Większość
opracowań ma charakter teoretyczny, zaś prace empiryczne stanowią mniejszość. Znaczną
część dorobku stanowią teksty o charakterze konceptualnym na temat gospodarki społecznej,
przedsiębiorstw społecznych i terminów pokrewnych.
W kontekście powyższych uwag główne pytanie badawcze rozprawy sformułowano
następująco: Jak przebiega rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce oraz w jaki sposób
otoczenie instytucjonalne oddziałuje na ten proces?
Tym samym skoncentrowano się na poznaniu i omówieniu mechanizmów rozwoju
zjawiska przedsiębiorczości społecznej w Polsce, nie zaś na jego ilościowym pomiarze czy
określeniu jego poziomu. Badania i analizy przeprowadzone na potrzeby rozprawy poświęcono
opisaniu trajektorii zmian przedsiębiorczości społecznej w Polsce oraz rozpoznaniu czynników
instytucjonalnych wpływających na tę aktywność.
Problem badawczy rozpatrywano z dwóch perspektyw – mikro i makro. Podejście
makro koncentrowało się na omówieniu rozwoju przedsiębiorczości społecznej jako zjawiska,
7
praktyki społeczno-gospodarczej na poziomie kraju [por. Kerlin 2017; Zimmer i Bräuer 2014].
W tym kontekście przedmiotem analizy w rozprawie uczyniono wybrane uwarunkowania
i trajektorię zmian przedsiębiorczości społecznej w Polsce. Termin trajektoria został tu użyty
jako metafora ukazująca temporalny i procesualny charakter zjawiska przedsiębiorczości
społecznej [Konecki 2000]. Powyższe rozważania uzupełniła analiza zjawiska prowadzona na
poziomie mikro, w ramach której analizowano przebieg procesu przedsiębiorczego o celu
społecznym oraz oddziaływanie otoczenia instytucjonalnego na tę aktywność [Sekliuckiene
i Kisielius 2015; Teo-Tan 2013]. Na podstawie przeprowadzonej analizy wskazano czynniki
instytucjonalne sprzyjające i ograniczające rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce oraz
sformułowano rekomendacje dla decydentów i praktyków.
Ramy teoretyczne analizy i interpretacji wyników wyznaczyły nowa ekonomia
instytucjonalna oraz teorie przedsiębiorczości. Nowa ekonomia instytucjonalna definiuje
otoczenie instytucjonalne jako otoczenie składające się z różnorodnych reguł określających
sposób zachowania jednostek i organizacji w interakcjach społecznych [Davis i North 1971;
Furubotn i Richter 2005]. Innymi słowy różnorodne normy społeczne, kulturowe, polityczne –
czyli instytucje – wyznaczają sposób działania aktorów społecznych [North 2005, 2017].
Nawiązując do typologii wybitnego przedstawiciela nowej ekonomii instytucjonalnej
D.C. Northa, w procesie badawczym wyróżniono i poddano analizie dwa rodzaje instytucji
składających się na otoczenie instytucjonalne, wpływających na przedsiębiorczość społeczną,
tj.: instytucje formalne (wynikające z przepisów prawa, regulacji) i nieformalne (odnoszące się
do niepisanych zasad społecznych i kulturowych, tj. zwyczaje, normy, konwencje, nawyki,
modele mentalne) oraz sposoby ich wdrażania (narzucania i egzekwowania) [North 1994,
2006]. Innymi słowy przeanalizowano wybrane „reguły w działaniu” [Commons 1931]
wpływające na przedsiębiorczość społeczną w Polsce. Równocześnie, by wyjaśnić i opisać
istotę przedsiębiorczości społecznej, skorzystano z teorii przedsiębiorczości. W tym punkcie
nawiązano do współczesnego sposobu konceptualizowania przedsiębiorczości, jako
dynamicznego, wieloaspektowego procesu, który stanowi wynik interakcji wielu grup
czynników, a przede wszystkim jednostki i jej otoczenia [Kurczewska 2013].
8
Cele pracy, pytania i hipotezy badawcze
Głównym celem rozprawy była analiza przebiegu rozwoju przedsiębiorczości
społecznej w Polsce oraz rozpoznanie roli czynników instytucjonalnych wpływających na ten
proces.
W ramach tak określonego celu głównego wyodrębnione zostały następujące cele
szczegółowe:
1. Systematyzacja zagadnień terminologicznych oraz teoretycznych adekwatnych do
wyjaśnienia roli otoczenia instytucjonalnego w rozwoju przedsiębiorczości społecznej.
2. Analiza źródeł, uwarunkowań oraz trajektorii rozwoju przedsiębiorczości społecznej
w Polsce.
3. Rozpoznanie i analiza czynników instytucjonalnych wpływających na przedsiębiorczość
społeczną w Polsce.
4. Określenie czynników instytucjonalnych sprzyjających i ograniczających rozwój
przedsiębiorczości społecznej w Polsce.
5. Sformułowanie rekomendacji dla decydentów publicznych oraz organizacji
odpowiedzialnych za kształtowanie warunków funkcjonowania i rozwoju
przedsiębiorczości społecznej w Polsce.
W trakcie pracy starano się udzielić odpowiedzi na następujące pytania badawcze:
1. Jak przebiegała trajektoria zmian przedsiębiorczości społecznej w Polsce?
2. W jaki sposób czynniki instytucjonalne oddziaływały na rozwój przedsiębiorczości
społecznej w Polsce?
Szczegółowe pytania badawcze (subpytania) precyzujące zakres analizy empirycznej
sformułowano następująco:
2a. Jakie są okoliczności i przesłanki rozpoczynania aktywności w obszarze przedsiębiorczości
społecznej?
2b. Jakie reguły cechują zachowanie przedsiębiorców społecznych oraz jaka jest ich rola
w procesie przedsiębiorczym?
2c. W jaki sposób przedsiębiorczość społeczna jest postrzegana w społeczeństwie i jakie
znaczenie ma ten czynnik dla prowadzonej działalności?
9
2d. Jakie znaczenie dla prowadzenia działalności w zakresie przedsiębiorczości społecznej
miało wsparcie publiczne świadczone ze środków Unii Europejskiej?
2e. W jaki sposób zasady zorganizowania wsparcia publicznego z Unii Europejskiej wpływały
na podejmowanie i prowadzenie działalności w zakresie przedsiębiorczości społecznej?
W pracy autorka starała się udowodnić następujące hipotezy:
1. Trajektoria rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Polsce jest warunkowana czynnikami
politycznymi, społecznymi i historycznymi, zaś współcześnie jest ona silnie uzależniona od
unormowań prawnych i procedur związanych z programowaniem Unii Europejskiej.
2. Reguły dotyczące wdrażania wsparcia publicznego ze środków Unii Europejskiej oraz
programów krajowych utrudniały rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce.
Metody badań i struktura pracy
Praca ma charakter teoretyczno-empiryczny. Do osiągnięcia planowanych celów
i weryfikacji hipotez wykorzystano przedstawione poniżej metody badawcze.
W części teoretycznej rozprawy przeprowadzono analizę literatury przedmiotu
ukierunkowaną na pozyskanie informacji, które posłużyły do: wyjaśnienia kluczowych
terminów (przedsiębiorczość społeczna, rozwój), omówienia modeli procesu
przedsiębiorczości społecznej, zidentyfikowania uwarunkowań i źródeł przedsiębiorczości
społecznej, nakreślenia teoretycznych ram analizy, przedstawienia periodyzacji
przedsiębiorczości społecznej w Polsce, dokonania charakterystyki czynników i uwarunkowań
wpływających na rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce.
W tym celu dokonano przeglądu i analizy literatury przedmiotu wykorzystując artykuły
zamieszczone w czasopismach międzynarodowych i krajowych, monografiach, dokumenty
rządowe i raporty ewaluacyjne odnoszące się do gospodarki społecznej i przedsiębiorczości
społecznej. Wyniki analizy dotyczące niniejszego etapu przedstawiono w rozdziałach 2, 3 i 4.
W części empirycznej rozprawy wykorzystano jakościowe metody badań.
Przeprowadzone badania terenowe miały charakter eksploracyjny, a ich celem było
rozpoznanie i opisanie oddziaływania otoczenia instytucjonalnego na przedsiębiorczość
społeczną w Polsce. Zastosowane metody miały umożliwić „wniknięcie” w analizowany proces
przedsiębiorczy i poznanie jego struktury oraz przebiegu. Poznanie kontekstu funkcjonowania
i przebiegu przedsiębiorczości o celu społecznym umożliwiło identyfikację i analizę czynników
10
instytucjonalnych wpływających na tego typu aktywność – zgodnie z przyjętą perspektywą
teoretyczną.
W pracy wykorzystano metodę zbiorowego studium przypadku [Stake 2009; Yin 2009,
2015]. Zgodnie z tą metodą, pewna liczba przypadków była badana w celu poznania ogólnego
zjawiska [Stake 2009, s. 628]. Przypadki traktowano przedmiotowo, jako podstawę
dokonywania porównywań w celu określenia prawidłowości rządzących danym zjawiskiem
społecznym. Uzasadnieniem wyboru tej metody był nie tylko problem badawczy, ale również
wieloaspektowość przedsiębiorczości społecznej, jej dynamiczny charakter oraz konieczność
uwzględnienia kontekstu i okoliczności, w których rozwija się ten typ przedsiębiorczości
w Polsce [Czakon 2011; Yin 2009, 2015].
Mając na względzie wiarygodność uzyskanych wyników, zastosowano triangulację:
danych (pochodzących z różnych źródeł – od przedsiębiorców społecznych, jak
i przedstawicieli otoczenia) i badacza (w fazie końcowej do badań wprowadzono kontrolerów
wniosków) [Denzin 1978, za: Konecki 2000, s. 86].
W celu pozyskania danych do analizy wykorzystano następujące techniki ich
gromadzenia:
indywidualne wywiady pogłębione, przeprowadzone wśród 34 respondentów (liderów
podmiotów przedsiębiorczości społecznej oraz przedstawicieli organizacji otoczenia tj.
administracji publicznej, ośrodków wsparcia ekonomii społecznej, organizacji
pożyczkowych i poręczeniowych),
obserwacje w organizacjach przedsiębiorczości społecznej (technika wspomagająca
i uzupełniająca indywidualne wywiady pogłębione),
analiza dokumentów i materiałów dotyczących badanych podmiotów przedsiębiorczości
społecznej (technika wspomagająca i uzupełniająca indywidualne wywiady pogłębione),
obserwacja uczestnicząca działalności organizacji otoczenia przedsiębiorczości społecznej,
prowadzona na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym (tj. w ośrodku wsparcia
ekonomii społecznej, regionalnym komitecie rozwoju ekonomii społecznej oraz w ramach
Krajowego Komitetu Rozwoju Ekonomii Społecznej).Wyniki analizy dotyczące niniejszego
etapu przedstawiono w rozdziale 6.
Struktura rozprawy została podporządkowana realizacji celów pracy oraz udzieleniu
odpowiedzi na pytania badawcze, a także weryfikacji hipotez. Rozprawa składa się z siedmiu
rozdziałów, w tym wstępu i zakończenia.
11
Wstępne dociekania w rozprawie, przedstawione w rozdziale drugim, poświęcono
zdefiniowaniu oraz systematyzacji wiedzy na temat terminu „przedsiębiorczość społeczna”.
W rozdziale omówiono terminologię oraz przeanalizowano różne definicje i ujęcia tytułowego
terminu rozprawy obecne w literaturze światowej. Rozważania uzupełniło omówienie
i zilustrowanie procesowego ujęcia przedsiębiorczości społecznej, które akcentuje sposób
organizowania i prowadzenia działalności przedsiębiorczej o celu społecznym. Ponadto
przedstawiono przedsiębiorczość społeczną jako przedmiot badań naukowych, wskazując m.in.
na podejmowane problemy badawcze, metody analizy oraz dyscypliny, w ramach których
zjawisko to jest analizowane. Rozdział zamyka omówienie źródeł i uwarunkowań powstania
przedsiębiorczości społecznej na świecie, ze szczególnym uwzględnieniem kontekstu
europejskiego stanowiącego źródło inspiracji i punkt odniesienia dla działań i procesów
zachodzących w Polsce.
W rozdziale trzecim przedstawiono ramy teoretyczne planowanej analizy. Po pierwsze,
dokonano uporządkowania wiedzy na temat znaczenia drugiego tytułowego terminu rozprawy,
tj. „rozwoju” oraz przedstawiono wybrane sposoby ujmowania w literaturze przedmiotu
zagadnienia opisanego jako „rozwój przedsiębiorczości społecznej”. Po drugie, omówiono
teorie wykorzystane do analizy i interpretacji problemu badawczego. Z jednej strony wskazano
na teorie przedsiębiorczości, jako właściwe do wyjaśnienia istoty przedsiębiorczości o celu
społecznym. W tym punkcie odwołano się również do procesowego ujęcia przedsiębiorczości,
jako współczesnego podejścia stosowanego w badaniach niniejszego zjawiska. Z drugiej zaś
strony, nawiązując do dorobku nowej ekonomii instytucjonalnej, omówiono definicje
i znaczenie otoczenia instytucjonalnego dla rozwoju zjawisk społecznych i gospodarczych.
W rezultacie sformułowano założenia dla analizy podjętej w dalszej części rozprawy.
W rozdziale czwartym omówiono sposoby konceptualizowania terminu
„przedsiębiorczość społeczna” w dyskursie krajowym. Na tym tle omówiono trajektorię
rozwoju zjawiska uwzględniając jego (historyczne) źródła i przebieg do 2016 r. Analiza
obejmowała przebieg rozwoju przedsiębiorczości społecznej, jak również wybrane (kluczowe)
czynniki i uwarunkowania wpływające na ten proces. Dalszą analizę poświęcono
charakterystyce aktorów przedsiębiorczości społecznej w Polsce, tym samym definiując
zjawisko w ujęciu podmiotowym oraz wskazując ich główne funkcje. Analizę zamyka
przedstawienie czynników i uwarunkowań rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Polsce na
podstawie wybranych wyników badań i analiz przeprowadzonych w kraju.
12
Rozdział piąty zawiera omówienie metodyki badań empirycznych. Przedstawiono
i uzasadniono w nim dobór określonych metod i technik badawczych, jednocześnie wskazując
na ich zalety i ograniczenia. W rozdziale omówiono sposób doboru próby badawczej oraz
dokonano jej charakterystyki. Wskazano również na sposoby analizy i prezentacji danych.
Ponadto omówiono sposoby dbania o jakość realizowanych badań, mające na celu podniesienie
wartości poznawczej uzyskanych wyników.
W rozdziale szóstym przedstawiono wyniki badań empirycznych poświęconych roli
otoczenia instytucjonalnego w rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Polsce. Badania
terenowe były podporządkowane udzieleniu odpowiedzi na pytania badawcze. Dążąc do
możliwie wszechstronnego rozpoznania roli czynników instytucjonalnych wpływających na
rozwój przedsiębiorczości społecznej z uwzględnieniem specyfiki zjawiska (łączącego
społeczne oraz ekonomiczne cele i metody działania) oraz różnorodnych zmiennych
determinujących jego powstanie i rozwój, wykorzystano metodykę wielokrotnego studium
przypadku. Prezentację i omówienie danych uzupełniła ich interpretacja. Na tym tle
przedstawiono konkluzje teoretyczne oraz praktyczne. Rozważania zamyka podrozdział
poświęcony ograniczeniom prowadzonych badań oraz kierunkom dalszej analizy.
W zakończeniu, stanowiącym rozdział siódmy, przedstawiono stopień osiągnięcia
wyznaczonych celów, zamieszczono streszczenia odpowiedzi na pytania badawcze i wyniki
weryfikacji hipotez.
Stopień osiągnięcia celów, odpowiedzi na pytania badawcze oraz wyniki
weryfikacji hipotez badawczych
Przeprowadzone studia literatury przedmiotu oraz badania empiryczne pozwoliły
osiągnąć wyznaczone cele, udzielić odpowiedzi na postawione pytania badawcze oraz dokonać
weryfikacji hipotez badawczych.
Przeprowadzona analiza literatury oraz badania empiryczne umożliwiły udzielenie
odpowiedzi na postawione pytania badawcze. Zostały one omówione szczegółowo
w rozdziałach 4. i 6, natomiast ich streszczenia przedstawiono poniżej.
Pytanie badawcze 1: Jak przebiegała trajektoria zmian przedsiębiorczości społecznej
w Polsce?
W rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Polsce wyróżniono następujące etapy:
1) do 1989 – powstanie i rozwój aktywności obywatelskiej w Polsce, w tym form
13
gospodarowania, które poprzez kooperację i samopomoc miały zapewnić możliwie jak
najlepszą sytuację społeczną, ekonomiczna, polityczną obywateli, udziałowców,
użytkowników; 2) 1989-2003 – odbudowa inicjatyw przedsiębiorczości społecznej w Polsce
w nowych realiach ustrojowych, politycznych i społeczno-gospodarczych; 3) 2004-obecnie
– testowanie rozwiązań w zakresie gospodarki społecznej, krystalizacja polskiego modelu
przedsiębiorczości społecznej w odniesieniu do uwarunkowań zewnętrznych (polityki
publicznej i wsparcia uzyskanego dla tego typu inicjatyw z Unii Europejskiej).
Przeprowadzona analiza wskazała na odrodzenie przedsiębiorczości społecznej
w Polsce, ukazała znaczenie dziedzictwa historycznego i kontekstu społecznego dla rozwoju
zjawiska. Jednocześnie zaakcentowała znaczenie uwarunkowań prawno-instytucjonalnych.
Z jednej strony należy podkreślić działalność decydentów publicznych związaną
z przyjętym kierunkiem rozwiązywania problemów społecznych (w tym uchwaleniem ustawy
o zatrudnieniu socjalnym, ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, ustawy
o spółdzielniach socjalnych i in.) [Leś 2005; Schimanek 2015]. Z drugiej zaś, należy wyróżnić
znaczenie integracji Polski z Unią Europejską i związane z tym możliwości w wymiarze
programowym, koncepcyjnym i finansowym.
Pytanie badawcze 2: W jaki sposób czynniki instytucjonalne oddziaływały na rozwój
przedsiębiorczości społecznej w Polsce?
Na podstawie wyników badań empirycznych za kluczowe dla rozwoju przedsiębiorczości
społecznej uznano trzy grupy czynników o charakterze instytucjonalnym. Pierwsza, to czynniki
związane z wartościami, postawami i modelami mentalnymi cechujące przedsiębiorcę
społecznego. Wpływały one na motywację do działania, ocenę i akceptację PS, a jednocześnie
kształtowały podejmowane przez liderów decyzje i ich zachowanie. Druga grupa to społecznie
usankcjonowane normy postępowania (czynniki normatywne) wpływające na proces
przedsiębiorczy i działania przedsiębiorców. Dotyczyły one postaw i zachowań partnerów,
klientów, urzędników – kluczowych interesariuszy PS. Wpływały one na legitymizację tego
typu aktywności w społeczeństwie, a w konsekwencji kształtowały rozwój PS. Trzecia grupa
czynników odnosi się do instytucji formalnych. W tym przypadku za kluczowe uznano rządowe
regulacje związane z zapewnieniem dostępu do zasobów finansowych i innych (np.
doradczych, szkoleniowych itp.), niezbędnych do utworzenia, prowadzenia i rozwijania
działalności w obszarze przedsiębiorczości społecznej. W tym punkcie kluczowe okazały się
reguły wdrażania instytucji formalnych dotyczących wsparcia publicznego realizowanego ze
środków Unii Europejskiej. Uzupełniając powyższe rozważania o wyniki studiów
14
literaturowych (omówionych w rozdziale 4) w tabeli 1 przedstawiono czynniki instytucjonalne
sprzyjające i ograniczające rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce.
Pytanie badawcze 2a: Jakie są okoliczności i przesłanki rozpoczynania aktywności
w obszarze przedsiębiorczości społecznej?
Asumpt do rozpoczęcia działań w obszarze przedsiębiorczości społecznej w grupie badanych
podmiotów stanowiły problemy społeczne wynikające z niezaspokojonej potrzeby (własnej lub
osób trzecich) lub chęci poprawy jakiegoś obszaru działania społeczeństwa lub wspólnoty
lokalnej. Problemy te rozwiązywane były na dwa sposoby – za pomocą tworzenia nowych
organizacji lub ekonomizowania działań istniejących podmiotów (np. organizacji non-profit).
Na poziomie jednostkowym zaangażowanie w przedsiębiorczość społeczną miało charakter
polimotywacyjny. Zidentyfikowano siedem przesłanek prowadzących do tego typu aktywności
tj.: interes własny lub społeczny, wsparcie publiczne, zdarzenia losowe, pobudki normatywne,
samorealizacja, wzorce rodzinne, powołanie/"misja z góry".
Wartości, normy i wzorce (instytucje nieformalne) cechujące badanych liderów wpływały
pozytywnie na zdolność realizacji założonych celów społecznych i ekonomicznych, a tym
samym sprzyjały rozwojowi badanych podmiotów przedsiębiorczości społecznej.
Pytanie badawcze 2b: Jakie reguły cechują zachowanie przedsiębiorców społecznych
oraz jaka jest ich rola w procesie przedsiębiorczym?
Analizując zachowanie przedsiębiorców społecznych w badanej grupie podmiotów za
kluczowe uznano: postawy względem pracy oraz wyobrażenia i przekonania na temat
prowadzonej działalności. Tym samym podkreślono znaczenie instytucji nieformalnych.
Pasywne postawy względem pracy charakteryzujące liderów wywodzących się z grup
wykluczonych utrudniały prowadzenie działań w zakresie przedsiębiorczości społecznej.
Rozwój przedsiębiorczości społecznej ograniczały nawyki, wzory zachowań i myślenia
charakteryzujące liderów wywodzących się z sektora pozarządowego, związane
z wyobrażeniami na temat celów działania oraz sposobów ich osiągania.
Rozwój przedsiębiorczości społecznej ograniczały niskie kompetencje społeczne
charakteryzujące liderów wywodzących się z grup wykluczonych społecznie.
Pytanie badawcze 2c: W jaki sposób przedsiębiorczość społeczna jest postrzegana
w społeczeństwie i jakie znaczenie ma ten czynnik dla prowadzonej działalności?
Odbiór społeczny stanowi istotny czynnik wpływający na powodzenie prowadzonej
w ramach PS działalności. Badania wykazały: niezrozumienie idei przedsiębiorczości
społecznej w społeczeństwie przejawiające się stereotypowym postrzeganiem działalności
15
określeniem „społeczna” (socjalna) jako nieodpłatnej i charytatywnej, niskie zaufanie
względem organizacji realizujących dualne cele oraz uprzedzenia względem osób z grup
wykluczonych (marginalizowanych). Cechy te utrudniały nawiązywanie kontaktów
z interesariuszami, pozyskiwanie klientów i partnerów, a w efekcie nie sprzyjały rozwojowi
podmiotów PS.
Dostęp do wiedzy na temat celów, metod działania i efektów osiąganych przez podmioty
przedsiębiorczości społecznej wpływał pozytywnie na nawiązanie i/lub umocnienie kooperacji
z interesariuszami oraz przyczyniał się do legitymizacji tej formy działania w społeczności.
Pytanie badawcze 2d: Jakie znaczenie dla prowadzenia działalności w zakresie
przedsiębiorczości społecznej miało wsparcie publiczne świadczone ze środków Unii
Europejskiej?
Dostępność wsparcia publicznego świadczonego z funduszy strukturalnych UE pobudzała
zainteresowanie przedsiębiorczością społeczną wśród osób fizycznych i prawnych –
przyczyniając się do powstawania podmiotów, które miały na celu rozwiązanie różnorodnych
problemów społecznych za pomocą narzędzi rynkowych. Równocześnie stała się ona
elementem dyskursu publicznego i polityki w zakresie sposobów rozwiązywania problemów
społecznych.
Dostępność wsparcia publicznego świadczonego z funduszy strukturalnych UE umożliwiała
tworzenie nowych organizacji w obszarze przedsiębiorczości społecznej oraz ekonomizowanie
działalności istniejących oraz testowanie nowych sposobów w zakresie rozwiązywania
problemów społecznych.
Pytanie badawcze 2e: W jaki sposób zasady zorganizowania wsparcia publicznego
z Unii Europejskiej wpływały na podejmowanie i prowadzenie działalności w zakresie
przedsiębiorczości społecznej?
Zasady zorganizowania wsparcia publicznego dla PS wyznaczały „reguły gry” dla podmiotów
PS, jak i organizacji otoczenia wspierającego.
Owe reguły w praktyce oznaczały: nadmierną formalizację i biurokrację działań finansowanych
ze środków UE; orientację na procedury, kwestie formalne i techniczne („rozliczanie
wskaźników projektowych”) nie zaś uzyskane rezultaty; niedopasowanie mechanizmów
wsparcia finansowego, doradczego, szkoleniowego do predyspozycji i potrzeb odbiorców;
sztywność proceduralną i in.
Zasady organizujące wsparcie publiczne ograniczały możliwości powstawania i rozwoju
zróżnicowanych co do formy i sposobu działania podmiotów PS, jak również utrudniały
16
profesjonalizowanie oferty działającym organizacjom pozarządowym. Ponadto rodziły
postawy oportunistyczne wśród potencjalnych beneficjentów (np. instrumentalne traktowanie
spółdzielni socjalnej jako sposobu na pozyskanie kapitału finansowego; tworzenie „podmiotów
na próbę”; brak zaangażowania i sprowadzenie aktywności tylko do formalnego udział
w przedsięwzięciu z zakresu PS), a także uzależnienie od wsparcia publicznego.
Reguły wdrażania wsparcia publicznego utrudniały organizacjom otoczenia PS elastyczne
dostosowanie oferty do zapotrzebowania rynkowego, predyspozycji i możliwości odbiorców.
Oznaczały orientację w działaniu na „rozliczenie projektów i osiągnięcie wskaźników”
wynikającą z konieczności wywiązania się z warunków umowy.
Wykorzystując studia literaturowe oraz empiryczne dokonano weryfikacji
sformułowanych hipotez badawczych.
Hipoteza 1: „Trajektoria rozwoju przedsiębiorczości społecznej w Polsce jest
warunkowana czynnikami politycznymi, społecznymi i historycznymi, zaś współcześnie jest
ona silnie uzależniona od unormowań prawnych i procedur związanych z programowaniem
Unii Europejskiej”, znalazła potwierdzenie w wyniku przeprowadzonych studiów
literaturowych. Wykazały one znaczenie ww. czynników dla powstania i przebiegu zjawiska
w Polsce. Od najdawniejszych czasów jednostki i grupy obywateli podejmowały w Polsce
działania mające na celu samopomoc, samoobronę lub zapewnienie realizacji różnych potrzeb,
wykorzystując do tego celu różne formy organizacyjne – od nieformalnych wspólnot, przez
fundacje i stowarzyszenia, aż do spółek gospodarczych i spółdzielni. Rola, charakter
i uwarunkowania aktywności obywatelskiej ulegały zmianom, niemniej jednak stanowią one
pierwowzór i kontekst dla działań wspólnotowych podejmowanych współcześnie [Leś 2001;
Frączak 2006; Piechowski 2008; Kurleto 2016]. Historia ma znaczenie (history matter)
i stanowi ważną zmienną kontekstową, która wzbogaca wyjaśnianie przemian porządku
społecznego w tym zakresie. Przemiany systemowe, które dotknęły Polskę po 1989
r., a w szczególności wstąpienie do Unii Europejskiej, stworzyły niepowtarzalną okazję
(window of opportunity) na promocję, przetestowanie i wdrożenie nowatorskich metod i działań
w zakresie rozwiązywania problemów społecznych z wykorzystaniem formuły
przedsiębiorczości społecznej. Integracja europejska przyczyniła się do upowszechniania
rozwiązań z zakresu gospodarki (ekonomii) społecznej, umożliwiła realizację różnorodnych
projektów (w tym o charakterze innowacyjnym i testującym) oraz intensywniejszej wymiany
doświadczeń i współpracy z partnerami z zagranicy. Jednocześnie w praktyce oznaczała ona
konieczność rozpoznania i przełożenia na rodzimy grunt koncepcji określonej mianem
17
ekonomii społecznej [Małecka-Łyszczek 2017]. Analizując uwarunkowania rozwoju PS należy
podkreślić rolę otoczenia prawnego (instytucji formalnych), które tworzyło ramy formalne
i finansowe dla działań z obszaru PS. Zasadniczą rolę spełniały tu dokumenty tworzone na
poziomie unijnym, które wyznaczały ramy, kierunek, a także nadawały znaczenie działalności
przedsiębiorczej o celu społecznym. Strategie, plany, programy tworzone na poziomie
krajowym stanowiły instrument służący realizacji polityki rozwoju społeczno-gospodarczego
kraju, w tym regulowały warunki i procedury wykorzystania środków finansowych
pochodzących z budżetu Unii Europejskiej. Tym samym determinowały one warunki
powstawania i działania podmiotów PS, jak również organizacji tego procesu.
Hipoteza 2: „Reguły dotyczące wdrażania wsparcia publicznego ze środków Unii
Europejskiej oraz programów krajowych utrudniały rozwój przedsiębiorczości społecznej
w Polsce”, weryfikowana w toku analizy literatury oraz badań empirycznych została
potwierdzona. Wsparcie publiczne zdefiniowane jako programy finansowane ze środków
publicznych przeznaczone na utworzenie i prowadzenie działalności w zakresie ekonomii
społecznej, odegrało istotną rolę w promocji nowatorskich rozwiązań w zakresie aktywnej
integracji, tworzenia miejsc pracy i przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu w Polsce.
Podkreślić należy skalę przeznaczonych na ten cel środków finansowych, która była
nieporównywalna w stosunku do innych dostępnych dotychczas źródeł. Umożliwiła ona
realizację projektów o charakterze testującym, innowacyjnym, jak i kontynuację tego sposobu
działania i myślenia o rozwiązywaniu problemów społecznych w kolejnych perspektywach
finansowych UE. Przeprowadzona analiza wykazała, iż sposób wdrażania wsparcia
publicznego w Polsce ograniczał możliwości rozwoju przedsiębiorczości o celu społecznym.
Reguły dystrybucji środków publicznych (unijnych) cechowały m.in.: koncentracja na
kwestiach formalnych i proceduralnych a nie uzyskanych rezultatach, ograniczona elastyczność
w dostosowaniu zapisów programów (operacyjnych i wdrożeniowych) do zmieniających się
uwarunkowań i potrzeb odbiorców wsparcia. Rozwojowi przedsiębiorczości społecznej nie
służyło również wąskie myślenie o sposobie jej wspierania, przejawiające się koncentracją na
działalności ośrodków wsparcia ekonomii społecznej oraz małą dywersyfikacją oferowanych
rozwiązań finansowych. Ponadto należy wspomnieć o szczegółowym określaniu celów
i działań planowanych do realizacji oraz wąskiej interpretacji roli gospodarki społecznej
w dokumentach programowych. W efekcie czego ten sposób wdrażania wsparcia publicznego
ograniczał możliwości powstawania i rozwoju zróżnicowanych co do formy i sposobu działania
podmiotów przedsiębiorczości społecznej, jak również utrudniał profesjonalizowanie oferty
18
działającym organizacjom. Ponadto rodził postawy oportunistyczne wśród beneficjentów (np.
instrumentalne traktowanie spółdzielni socjalnej jako sposobu na pozyskanie kapitału
finansowego). Reguły wdrażania wsparcia publicznego utrudniały działanie podmiotom
otoczenia, reagowanie na potrzeby odbiorców w sposób elastyczny i dopasowany do ich
możliwości i sytuacji.
19
Tabela 1. Czynniki sprzyjające i ograniczające rozwój przedsiębiorczości społecznej w Polsce – perspektywa instytucjonalna
Główne wnioski
Czynniki sprzyjające Czynniki ograniczające
Jakie czynniki
instytucjonalne
sprzyjały, a jakie
ograniczały rozwój
przedsiębiorczości
społecznej w Polsce?
Inst
ytu
cje
form
aln
e - Europejska polityka w zakresie przedsiębiorczości
społecznej oraz jej promocja w kontekście tradycyjnej
przedsiębiorczości, innowacji społecznych oraz aktywnej
polityki społecznej.
- Krajowa polityka w zakresie ekonomii społecznej
(i solidarnej) realizowana na poziomie centralnym oraz
regionalnym.
- Dostępność środków finansowych (wsparcia publicznego)
dedykowanych rozwojowi organizacji ekonomii
(gospodarki) społecznej.
- Analiza i nowelizacja uregulowań prawnych w zakresie
gospodarki społecznej.
- Niska skuteczność i trafność wsparcia kierowanego do podmiotów PS
w ramach programów UE (niedopasowanie form organizacyjnych,
zakresu wsparcia, oferty do potrzeb podmiotów PS oraz
predyspozycji/możliwości jednostek).
- Nadmierny formalizm i biurokratyzacja procedur związanych
z wykorzystaniem środków publicznych przez uprawnione podmioty.
- Koncentracja na absorpcji środków unijnych, nie zaś sposobie ich
wykorzystania i uzyskanych rezultatach.
- Słabe przygotowanie i ograniczona zdolność jednostek
uczestniczących w procesie wsparcia (np. OWES, ROPS) do
efektywnej realizacji wszystkich przypisanych im funkcji.
- Błędy i utrudnienia proceduralno-prawne.
- Brak wiedzy na temat społecznych i ekonomicznych rezultatów
działania PS oraz efektywności i skuteczności działań finansowanych
ze środków UE.
Inst
ytu
cje
nie
form
aln
e
- Wielowiekowe tradycje działań obywatelskich w Polsce.
- Wysoki poziom zaufania społecznego względem organizacji
obywatelskich w Polsce.
- Wzrost popularności nowych wzorów zachowań
w społeczeństwie (np. społeczna odpowiedzialność biznesu,
społecznie odpowiedzialna konsumpcja).
- Motywacja przedsiębiorców społecznych zorientowana na
normy i wartości (lub motywacja mieszana).
- Postawy przedsiębiorców społecznych – traktowanie pracy
jako wartości autotelicznej.
- Bariery mentalne, nawyki, schematy działania, wyobrażenia osób
zaangażowanych w przedsiębiorczość społeczną (myślenie
społecznikowskie, roszczeniowość i pasywność osób wywodzących się
z grup wykluczonych).
- Brak zaufania społeczeństwa do podmiotów łączących w swojej
działalności cele (funkcje) społeczne i ekonomiczne.
- Stereotypowy odbiór organizacji obywatelskich i spółdzielczych przez
interesariuszy PS (administrację publiczną, urzędy, społeczeństwo).
- Niski poziom kapitału społecznego (niechęć do współpracy z innymi,
nieufność wobec innych, w tym brak zaufania i akceptacji społecznej
dla osób z grup defaworyzowanych).
Źródło: opracowanie własne.
20
Literatura
A framework for action: social enterprise & impact investing (2012), United Nations Global Compact,
The Rockefeller Foundation, New
York [www.unglobalcompact.org/docs/issues_doc/development/Framework_Social_Enterprise
_Impact_Investing.pdf], (30.07.2018).
A map of social enterprises and their eco-systems in Europe (2014), A report submitted by ICF
Consulting Services, European Commission Directorate General for Emlpoyment, Social
Affairs and Inclusion, Brussels
[http://ec.europa.eu/social/main.jsp?langId=en&catId=89&newsId=2149], (30.07.2018).
Alvord S.H., Brown L.D., Letts C.W. (2004), Social Entrepreneurship and Societal Transformation
An Exploratory Study, „The Journal of Applied Behavioral Science”, 40(3), 260-282.
Bacq S., Janssen F. (2011), The multiple face of social entrepreneurship: A review of definitional
issues based on geographical and thematic criteria, „Entrepreneurship & Regional
Development”, 23(5-6), 373-403.
Brouard F., Larivet S. (2010), Essay of Clarification and Definitions of related concepts of Social
Enterprise, Social Entrepreneur and Social Entrepreneurship, [w:] A. Fayolle, H. Matlay (red.),
Handbook of Research on Social Entrepreneurship, Edward Elgar Publishing, Northhampton,
29-56.
Ciepielewska-Kowalik A., Pieliński B., Starnawska M., Szymańska A. (2015), Social Enterprise
in Poland: Institutional and Historical Context, ICSEM Working Papers,
No 11, The International Comparative Social Enterprise Models, Liege.
Commons J. R. (1931), Institutional Economics, „American Economic Review”, 21, 648-657.
Czakon W. (2011), Zastosowanie studiów przypadku w badaniach nauk o zarządzaniu,
[w:] W. Czakon (red.), Podstawy metodologii badań w naukach o zarządzaniu, Oficyna
a Wolters Kluwer business, Warszawa, 45-63.
Dacin P.A., Dacin M.T., Matear M. (2010), Social Entrepreneurship: Why We Don't Need
a New Theory and How We Move Forward From Here, „Academy of Management
Perspectives”, 24(3), 37-57.
Davis L.E., North D.C. (1971), Institutional Change and American Economic Growth, Cambridge
University Press, Cambridge.
Dees J.G. (2008), Definicja przedsiębiorczości społecznej, [w:] J.J. Wygnański (wybór tekstów),
Przedsiębiorstwo społeczna. Antologia kluczowych tekstów, Fundacja Inicjatyw Społeczno-
Ekonomicznych, Warszawa, 245-252.
Defourny J., Nyssens M. (2010), Conceptions of Social Enterprise and Social Entrepreneurship
in Europe and the United States: Convergences and Divergences, „Journal of Social
Entrepreneurship”, 1(1), 32-53.
Ferri E. (2014), Social entrepreneurship and institutional context: a quantitative analysis, Doctoral
Thesis, Internatinal Doctorate in Entrepreneurship and Management.
Frączak P. (2006), Szkic do historii ekonomii społecznej w Polsce, [w:] Raport Otwarcia projektu
„W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej”, Fundacja Inicjatyw Społeczno-
Ekonomicznych, Warszawa.
Furubotn E.G., Richter R. (2005), Institutions and Economic Theory. The Contribution of the New
Institutional Economics, The University of Michigan Press, Ann Arbor.
Giza-Poleszczuk A., Hausner J. (2008), Wprowadzenie – ekonomia społeczna i rozwój,
[w:] A. Giza-Poleszczuk, J. Hausner (red.), Ekonomia społeczna w Polsce: osiągnięcia, bariery
rozwoju i potencjał w świetle wyników badań, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych,
Warszawa, 11-40.
21
Haugh H. (2010), Przedsiębiorstwo społeczne: więcej niż wynik ekonomiczny i indywidualny zysk,
[w:] J. Mair, J. Robinson, K. Hockerts (red.), Przedsiębiorczość społeczna, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP w Warszawie, Warszawa, 197-221.
Hausner J. (2008), Zarządzanie publiczne, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.
Herbst J. (2008), Pole przedsiębiorczości społecznej w Polsce, [w:] J. Hausner, A. Giza-Poleszczuk
(red.), Ekonomia społeczna w Polsce: osiągnięcia, bariery rozwoju i potencjał w świetle
wyników, Fundacja Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych, Warszawa, 41-86.
Hoogendoorn B., Hartog C. (2011), Prevalence and determinants of social entrepreneurship at the
macro-level, EIM Research Reports [https://core.ac.uk/download/pdf/6480306.pdf],
(30.07.2017).
Kerlin J.A. (2017), Shaping social enterprise: Understanding institutional context and influence,
Emerald Publishing Limited, Bingley.
Kerlin J.A. (2013), Defining social enterprise across different contexts: A conceptual framework
based on institutional factors, „Nonprofit and Voluntary Sector Quarterly”, 42(1), 84-108.
Konecki K.T. (2000), Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, Wydanie I,
3 dodruk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Krajowy Program Rozwoju Ekonomii Społecznej (2014), Monitor Polski 2014, poz. 811,
tom 1.
Kraśnicka T. (2002), Koncepcja rozwoju przedsiębiorczości ekonomicznej
i pozaekonomicznej, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Katowice.
Kurczewska A. (2013), Przedsiębiorczość jako proces współoddziaływania sposobności i intencji
przedsiębiorczych, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Kurleto M.H. (2016), Model przedsiębiorstwa społecznego, Difin, Warszawa.
Leadbeater C. (1997), The Rise of the social entrepreneurship, London, Demos.
Lehner O.M. (2012), Social Entrepreneurship Perspectives. Triangulated Approaches to Hybridity,
Jyväskylä Studies in Business and Economics,
Jyväskylä [www.acrn.eu/resources/Journals/TriangulatedSE.pdf], (21.09.2018).
Leś E. (2001), Zarys historii dobroczynności i filantropii w Polsce, Prószyński i S-ka, Warszawa.
Leś E. (2005), Nowa ekonomia społeczna. Wybrane koncepcje, „Trzeci Sektor”, 2, 36-44.
Leś E. (2008), Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne. Przegląd koncepcji
i dobrych praktyk, [w:] E. Leś (red.), Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne.
Wprowadzenie do problematyki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa,
37-56.
Leś E. (2013), Organizacje non profit w nowej polityce społecznej w Polsce na tle europejskim,
Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR. Warszawa.
Mair J., Marti I. (2006), Social entrepreneurship research: A source of explanation, prediction, and
delight, „Journal of World Business”, 41, 36-44.
Małecka-Łyszczek M., (2017), Współpraca administracji publicznej z podmiotami ekonomii
społecznej. Aspekty prawnoadministracyjne, Wolters Kluwer, Warszawa.
Nicholls A. (2013), Legitymizacja przedsiębiorczości społecznej: izomorfizm refleksyjny w stadium
preparadygmatu, „Ekonomia Społeczna”, 1(6), 101-117.
North D.C. (1994), Economic Performance Through Time, „The American Economic Review”, 84(3),
359-368.
North D.C. (2005), Understanding the Proces of Economic Change, Princeton University Press,
Princeton, Oxford.
North D.C. (2006), Efektywność gospodarcza w czasie, [w:] A. Jasińska-Kania, L.M. Nijakowski,
J. Szacki, M. Ziółkowski (wybór i opracowanie), Współczesne teorie socjologiczne,
Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, 553-662.
22
North D.C. (2017), Institutions, Institutional Change and Economic Performance, Wydanie 29,
Cambridge University Press, Nowy York.
Noya A. (2015), Policy Brief on Social Impact Measurement for Social Enterprises. Policies
for Social Entrepreneurship, OECD, European Commission, Paris, Luxemburg
[www.oecd.org/social/PB-SIM-Web_FINAL.pdf], (20.07.2018).
Noya A. (red.) (2009), The Changing Boundaries of Social Enterprises, Local Economic and
Employment Development (LEED), OECD Publishing, Paris.
Noya A., Clarence E. (red.) (2007), The Social Economy: Building Inclusive Economies, Local
Economic and Employment Development (LEED), OECD Publishing, Paris.
Orczyk J. (2012), Ekonomia społeczna a polityka społeczna, [w:] M. Frączek, J. Hausner, S. Mazur
(red.), Wokół ekonomii społecznej, MSAP UEK, Kraków, 177-192.
Perrini F. (2006), Social entrepreneurship domain: setting boundaries, [w:] F. Perrini (red.), The New
Social Entrepreneurship. What Awaits Social Entrepreneurial Ventures?, Edward Elgar
Publishing, Cheltenham.
Perrini F., Vuro C. (2006), Social Entrepreneurship: Innovation and social change across theory and
practice, [w:] J. Mair, J. Robinson, K. Hockerts (red.), Social Entrepreneurship, Palgrave
Macmillan Ltd.
Perrini F., Vurro C. (2010), Przedsiębiorczość społeczna: innowacyjność i zmiana społeczna w teorii
i praktyce, [w:] J. Mair, J. Robinson, K. Hockerts, Przedsiębiorczość społeczna, Wydawnictwo
Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP w Warszawie, Warszawa, 70-102.
Perrini F., Vurro C., Costanzo L. (2010), A process-based view of social entrepreneurship: From
opportunity identification to scaling-up social change in the case of San Patrignano,
„Entrepreneurship & Regional Development”, 22(6), 515-534.
Piechowski A. (2008), Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczne w Polsce. Tradycja
i przykłady, [w:] E. Leś (red.), Gospodarka społeczna i przedsiębiorstwo społeczna.
Wprowadzenie do problematyki, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa,
13-36.
Praszkier R., Zabłocka-Bursa A., Józwik E. (2014), Social Enterprise, Social Innovation and Social
Entrepreneurship in Poland: A National Report, University of Warsaw, EFESEIIS [www.fp7-
efeseiis.eu/national-report-poland], (30.07.2018).
Robinson J. (2010), Omijanie barier społecznych i instytucjonalnych w dostępie do rynku: jak
przedsiębiorcy społeczni identyfikują i oceniają istniejące możliwości, [w:] J. Mair, J. Robinson,
K. Hockerts, Przedsiębiorczość społeczna, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP
w Warszawie, Warszawa, 109-135.
Roy M.J., McHugh N., Huckfield L., Kay A., Donaldson C. (2015), The most supportive environment
in the world’? Tracing the development of an insttutional‘ecosystem’ for social enterprise”,
„Voluntas”, 26(3), 777-800.
Rymsza A. (2010), Wstęp do wydania polskiego, [w:] J. Mair, J. Robinson, K. Hockerts,
Przedsiębiorczość społeczna, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP
w Warszawie, Warszawa, 9-12.
Satellite Account on Non-profit and Related Institutions and Volunteer Work (2018), Handbook of
National Accounting Satellite, 91(1), United Nations, New York
[https://unstats.un.org/unsd/nationalaccount/docs/UN_TSE_HB_FNL_web.pdf], (30.07.2018).
Sekliuckiene J., Kisielius E. (2015), Development of social entrepreneurship initiatives: a theoretical
Framework, „Procedia – Social and Behavioral Sciences”, 213, 1015-1019.
Sharir M., Lerner M. (2006), Gauging the success of social ventures initiated by individual social
entrepreneurs, „Journal of World Business”, 41 (1), 6-20.
Shockley G.E., Frank P.M., Stough R.R. (red.) (2008), Non-market entrepreneurship:
Interdisciplinary Approaches, Edward Elgar, Cheltenham.
Social Enterprises (1999), OECD Publishing, Paris.
23
Social enterprises and their eco-systems: A European mapping report. Updated country report:
Poland (2016), European Commission, Directorate-General for Employment, Social Affairs and
Inclusion, Brussels.
Schimanek T. (2015), Finansowanie przedsiębiorstw społecznych w Polsce, „Ekonomia Społeczna”,
2, 7-20.
Stake R.E. (2009), Jakościowe studium przypadku, [w:] N.K. Denzim, Y.S. Lincoln (red.), Metody
badań jakościowych, T. 1, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 623-654.
Starnawska M. (2014), Zachowanie poprzez sieciowanie w przedsiębiorczości społecznej
w odpowiedzi na trudne otoczenie instytucjonalne – przypadek pięciu spółdzielni socjalnych,
„Problemy Zarządzania”, 12(4)/49, t. 2, 97-116.
Starnawska M. (2017), Przedsiębiorczość społeczna w świetle teorii instytucjonalnej – próba
przyczynku teoretycznego, [w:] Ł. Sułkowski, A. Marjański (red.), Przedsiębiorczość
w dobie wyzwań rozwojowych, Przedsiębiorczość i Zarządzanie, XVIII(12), Część I,
Wydawnictwo Społeczne Akademii Nauk, Łódź-Warszawa, 149-160.
Stephan U., Uhlaner L.M., Stride C.B. (2015), Institutions and social entrepreneurship: the role of
institutional voids, Institutional Support and Institutional Configurations, „Journal
of International Business Studies”, 46, 308-331.
Teo A. C.-Y., Tan W.-B. (2013), Developing a Model of Social Entrepreneurship: A Grounded Study
Approach, EMES-SOCENT Conference Selected Papers, no. LG13-36, 4th EMES International
Research Conference on Social Enterprise, Liege
[https://emes.net/content/uploads/publications/teo___tan_ecsp-lg13-36.pdf], (30.07.2018).
The best countries to be a Social Entrepreneur 2016 (2016), Thomson Reuters
Foundation [http://poll2016.trust.org/], (30.07.2018).
Urbano D., Ferri E., Peris-Ortiz M., Aparicio S. (2017), Social entrepreneurship and institutional
factors: A literature review, [w:] M. Peris-Ortiz, F. Teulon, D. Bonet-Fernandez (red.), Social
Entrepreneurship in Non-Profit and Profit Sectors. Theoretical and Empirical Perspectives,
International Studies in Entrepreneurship, 36, Springer, 9-30.
Urbano D., Toledano N., Soriano D.R. (2010), Analyzing social entrepreneurship from an institutional
perspective: Evidence from Spain, „Journal of Social Entrepreneurship”, 1(1), 54-69.
Yin R.K. (2009), Case study research. Design and Methods, Fourth Edition, Sage Publications, Los
Angeles California.
Yin R.K. (2015), Studium przypadku w badaniach naukowych. Projektowanie metody, tł. J. Gilewicz,
Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Zimmer A., Bräuer S. (2014), The Development of Social Entrepreneurs in Germany,
Westfälische Wilhelms University [www.unimuenster.de/imperia/md/content/ifpol/mitarbeiter/z
immer/developement_of_social_entrepreneurs.pdf], (4.12.2015).