1

Polska sztuka krytyczna lat 90.

Przeom, ktry nastpi po 1989 spowodowa rewizje wartoci. Nie trzeba byo ju walczy

przeciwko komunizmowi. Wolno przestaa by gwnym celem. Okazao si, e jest

kolejn utopi a zarazem polem do dyskursu dla pokolenia twrcw lat 90. Sztuka krytyczna

wci pyta o wolno: czym jest wolno artystyczna? Czy powinno si j ogranicza? Czy tak naprawd

moemy by wolni? Zmiana nastpia rwnie w polu pytania czym jest sztuka. Wczeniej

postrzegana bya jako co uniwersalnego, za artysta by kim kto sta ponad spoeczestwem.

Przed 1989 niemoliwe byo istnienie sztuki zaangaowanej spoecznie (chyba , e bya

propolityczna).

Trzeba byo budowa now rzeczywisto. Dotychczasowy obszar gry z wadz zamieni si

w pole dziaa rynkowych, na ktrym tymczasowo poleg system wartoci polskiej sztuki. W

chaosie okresu przejciowego zabrako nowych, rodzimych kryteriw, ktre mogyby sta si

podstaw do tworzenia nowej tosamoci.

Polska wesza w faz przyspieszonego kapitalizmu nagle nasz codzienn rzeczywistoci

staa si kultura konsumpcyjna (Nowe technologie, wielkie korporacje, ktre wkroczyy na

polski rynek). Wszystkie przemiany pocztku lat 90. zachodziy bardzo szybko.

Reakcje modych artystw byway rne jednak przede wszystkim odwrcili si oni

od wszelkich obowizujcych wartoci i zaczli poszukiwa ich w wiecie nieartystycznym,

lub zagbiajc si w siebie. Wikszo postaw artystycznych cechowa dialog z

rzeczywistoci zarwno polsk jak i globaln. Artyci zaczli prezentowa brutalne

starcie z rzeczywistoci odart ze wszelkich mitw. Pokazuj rzeczy takimi jakie one s.

Jest to najbardziej istotna cecha tego nurtu.

Pojcie sztuka krytyczna pojawio si dopiero pod koniec lat 90. Nie jest to

okrelenie precyzyjne ale wydaje si, e najlepiej opisuje te wszystkie zjawiska. Tym

bardziej, e sztuka ta wywoywaa liczne kontrowersje w mediach i opinii spoeczestwa.

Krytyczno tej sztuki nie powinna by rozumiana w sensie dosownym, nie chodzi o

bezporednie wyraanie krytyki. Sama sztuka jest niejednoznaczna, poniewa jej miejsce nie

znajdowao si ani poza ukadem, o ktrym mwia ani wewntrz niego. Jej funkcj krytyczn

naley rozumie jako opisywanie rzeczywistoci, zwracanie uwagi na to, co

nieoczywiste, marginalne, wszystko, co wykracza poza powszechnie uznawalne normy

2

estetyczne, wszystko, co staramy si ukry, rzeczy, wobec ktrych udajemy, e ich

nie ma.

Nurt ten mona porwna do zjawisk, ktre wystpiy wczeniej na Zachodzie i w Stanach

Zjednoczonych znanych jako postmodernizm oporu, sztuka ciaa czy abject art.

Poniewa sztuka krytyczna przeamywaa powszechnie uznawane wartoci budzia

liczne kontrowersje i polemiki. Zdarzao si, e dziea sztuki byy niszczone bd

cenzurowane. Najczciej oskarano artystw o obraz uczu religijnych. Sztuka

zacza wchodzi w dyskurs z polskim katolicyzmem i rol Kocioa w pastwie. Jest to

twrczo ujawniajca nietolerancj, i wykluczanie niektrych grup spoecznych. Sztuka staje

si tutaj wanym czynnikiem rozwoju myli i demokracji.

Jedn z jej najwaniejszych cech jest to, e nie mona pozosta wobec niej obojtnym.

Stawia widza w kopotliwej sytuacji i zmusza do reakcji.

Przedstawiciele sztuki krytycznej z pocztku nieakceptowanej w Polsce odnieli

sukces na arenie midzynarodowej, np. Katarzyna Kozyra i jej ania II otrzymaa nagrod

na Biennale w Wenecji w 1999 roku.

PROBLEM CIAA

Przyczyny zainteresowania czci artystw, krytykw i teoretykw sztuki problemem ciaa w

latach dziewidziesitych s zoone. W kulturze konsumpcyjnej ciao zaczo

funkcjonowa w zupenie nowy sposb: pojawiy si coraz wiksze moliwoci manipulacji

dokonywanych na ciele (jak udoskonalone techniki interwencji wobec ciaa, transplantacji, a

take moliwo klonowania czowieka). W zawrotnym tempie zacza si rozwija take

cyberprzestrze zmieniajca nasze postrzeganie cielesnoci. Wymieni trzeba te popularno

teorii Michela Foucaulta, ale take wpyw teorii Gillesa Deleuze'e, psychoanalizy Jacquesa

Lacana oraz teorii feministycznych w wikszoci dziedzin humanistycznych,

a take w ogle na obszarze kultury wspczesnej.

Z problemem ciaa czy si w sztuce krytycznej zagadnienie wadzy. Pojcie

wadzy, na ktre kieruje nas wspczesna twrczo krytyczna, bliskie jest temu, ktre

przedstawi w swych teoriach francuski filozof Michel Foucault, ktry mwi o mikrowadzy,

wadzy uwewntrznionej, ujawniajcej si na poziomie cielesnym. Teorie te pokazuj, e

istniej rne rodzaje wadzy, jak na przykad ta, zwizana bezporednio z wiedz, e

ograniczenia dyktowane przez wadz tkwi take w nas samych, e nie jestemy w stanie od

tych mechanizmw uciec.

3

Artur mijewski

Ciaem i chorob zaj si midzy innymi Artur mijewski. Ukazuje on chorob i kalectwo

w kontekcie spoecznego wyobcowania. Pokazuje nam Innych- ludzi odrzuconych z pola

widzialnoci. Posuguje si przede wszystkim fotografi i wideo. Artysta pracuje z chorymi

ludmi, obnaa kalectwo a co za tym idzie brzydot tych cia, ktre nie mieszcz si a wrcz

godz w uznane powszechnie wartoci estetyczne. Artysta odsania wstydliwie ukrywane

przez spoeczestwo pokady hipokryzji. mijewski towarzyszy tym osobom w ich

cierpieniu, obserwuje proces degradacji cia ludzi nieuleczalnie chorych, wnika w ich ycie

uczuciowe ludzi wyrzuconych poza margines spoeczny oraz ludzi wyrzuconych z Polski po

roku 1968 (Nasz piewnik).

W przypadku ukazywania osb niepenosprawnych nie bez znaczenia jest to, kto

podejmuje problem chorego ciaa. Czy to sami chorzy definiuj swoj tosamo, czy te

pozostawiaj ten problem innym. Pojawia si jednak pytanie czy sztuk t mona potraktowa

jako wypowied o tosamoci tych innych?

mijewski analizuje ciaa a jednoczenie zadaje pytanie o kondycj czowieka.

Bardzo wany w jego pracach jest dotyk, kontakt cielesny. Wyranie uwidocznione zostao to

w pracy z 1995 zatytuowanej Powcigliwo i praca. Jest to realizacja wideo, na ktrej

widzimy kobiet i mczyzn. Dotykaj si wzajemnie, sprawdzaj swoje reakcje na dotyk.

Dziaanie to jest jednak cakowicie pozbawione kontekstw erotycznych. Jest to analityczna

rejestracja dowiadcze ciaa. Ciaa deformowanego przez dotykanie, ugniatanie, zduszanie.

Ciao jako obiekt eksperymentu i poznania odbywajcego si poprzez dotyk.

W naszej kulturze przyjo si wizualn metod poznawcz ciaa. Jednak to co

zazwyczaj ogldamy jest wyidealizowane, zmysowe erotyczne bd zmasakrowane, zalane

krwi, martwe. Ciaa przez nas ogldane rzadko maj cokolwiek wsplnego z ciaami

rzeczywistymi. Kultura zmienia nasz obraz ciaa, filozofowie nazywaj to nadreprezentacj

ciaa. Najwaniejsze s obrazy nie odczucia. Ciao ma wyglda, nie czu.

mijewski zadaje pytanie- Czy jest inny sposb na poznanie ciaa? I odpowiada, e mona

pozna je poprzez dotyk. Jednak zwizane jest to z trudn prac poniewa trzeba wyzny si

wszystkich wzorcw, obrazw, ktre proponuje nam kultura.

Kultura odrzuca bowiem dotyk, jako rdo poznania. Dzieje si tak dlatego, e

dotyk wprawia nas w zakopotanie i w przeciwiestwie do spojrzenia ma swoje ograniczenia.

Innym problemem dotyku jest adunek znaczeniowy jaki ze sob niesie: dotykiem mona

4

wyraa czuo, okaza komu swoje uczucia a jednoczenie suy on do zadawania blu.

Dotyk narusza osobist przestrze czowieka. Nawet w naszym jzyku mwienie o

dotkniciu kogo oznacza sprawienie przykroci.

mijewski przekracza granice. Dlatego ta praca moe wywoywa nieprzyjemne

odczucia. Ciaa staj si odpersonalizowane. Wana jest jedynie powierzchnia dotykana.

Inn prac mijewskiego jest cykl Oko za oko. W realizacji tej artysta porusza

problem niepenosprawnoci oraz przekraczania norm. Praca skada si z barwnych fotografii

oraz filmu wideo. Sytuacje zaprezentowane przez artyst ukazuj nam ludzi

niepenosprawnych, ktrym zdrowi uyczaj swoich koczyn. Nastpuje konfrontacja cia

zdrowych i kalekich. Ciaa tworz rne czasami monstrualne figury, w ktrych istnienie

jednego uzalenione jest od drugiego. Sprawni peni rol przewodnikw dla chorych, jednak

nie tyle pomagaj, co wspdziaaj. Dzieo posiada wymow optymistyczn z jednej strony.

Z drugiej naadowane zostaje erotyk. Na jednym z uj widzimy przytulonych do siebie

koyszcych si mczyzn- obraz ten moe uderza w tabu mioci homoseksualnej. W

innym kobieta i mczyzna myj si pod wsplnym prysznicem- artysta sam definiuje t

relacj w kategoriach gwatu wzajemn relacj midzy osob kalek a zdrow mona

rozumie jako pomoc. Ale jest to rwnie gwat- gwat chorego na zdrowym- gorsze miao

wadz nad lepszym.

Inny rodzaj przedstawienia tego cyklu widzimy w fotografii ukazujcej trzech

mczyzn. Na pierwszy rzut oka nie widzimy, e dwaj z nich s kalecy. Podobnie jest z

obrazem, na ktrym widzimy czterech poruszajcych si mczyzn, wrd ktrych jeden

pozbawiony ng niesiony jest przez pozostaych. Dziki temu idzie razem z nimi. Ciaa

uzupeniaj si nawzajem dochodzi midzy nimi do symbiozy. Zaciera si rnica midzy

sprawnym i niesprawnym. Wydaje si, e te ciaa nie mog istnie jeden bez drugiego.

Przeamana zostaje tutaj granica midzy tym, co jest norm a to co znajduj si

poza ni- jest inne. Praca mijewskiego nie pyta o normy, ale poprzez zatarcie granicy

pomidzy osob zdrow a niepenosprawn cakowicie likwiduje zasadno ich istnienia.

Grzegorz Klaman

Tego artyst interesuje z kolei przedstawianie ciaa martwego, jego wntrza oraz stosunek

ludzi wobec zwok. Najwaniejsz prac w tym temacie s Emblematy 1993. Z zewntrz jest

to stalowy obiekt w ksztacie czworoboku, do ktrego wntrza prowadzi prostoktne wejcie.

W rodku naprzeciwko wejcia znajduje si obiekt w ksztacie wyduonego prostokta, w

5

ktrym znajduj si jelita, na cianie po stronie prawej widzimy kolejny obiekt w ksztacie

ramienia swastyki, w ktrym umieszczono preparat wtroby, ostatni w ksztacie krzya

greckiego znajduje si po lewej stronie i tam znajduje si preparat mzgu. Wntrze jest

zaciemnione, jedyne rda wiata padaj na wymienione przedmioty. Czci ciaa uyte

przez Klamana s tym, do czego nasza wraliwo estetyczna nie jest przyzwyczajona.

Ogldajc je odczuwamy zakopotanie. Prowokuj zadanie sobie pytania o etyk i stosunek

ludzi do martwego ciaa.

Do jakiego stopnia mona uprzedmiotowi ludzkie ciao? Jakie tabu narusza artysta i

czy wszystko mona wykorzysta do stworzenia dziea sztuki?

Problemem, ktry porusza ta praca jest nasza wasna cielesno a raczej misno

poniewa artysta obdziera czowieka ze skry. Misno jest granicznym najbardziej realnym

stanem naszej egzystencji. Kategoria ta przekracza jednoczenie uznawany powszechnie

podzia na rozum i ciao, natur i kultur.

Zygmunt Bauman we wstpie do katalogu prac Klamana zwraca uwag na to, e

tradycyjnie miso ludzkie postrzegane jest jako martwe miso to mier () wida je tylko

wtedy, kiedy ciao jest ju martwe. Prace Klamana posiadaj cakowicie inny komunikat a

mianowicie to twoje ciao, ciao ktre chciae lub kazano ci zapomnie () jest czci

ciebie, bez niego nie jeste sob. Kolejnym problemem, ktry si tutaj pojawia jest pytanie o

tosamo. Czy mwic o sobie mylimy te o naszej cielesnej egzystencji? A co wicej, czy

mwic o naszym ciele, bierzemy pod uwag miso ukryte pod powierzchni naszej skry?

/zwr uwag na dzisiejszy problem ciaa ju poza kontekstem tych prac--- nadal rozwijajcy

si kult pikna zew. Odchudzanie degradacja organizmu od wewntrz kosztem tego co w

rodku, dbanie o ciao zaniedbanie umysu itd./

Piotr Piotrowski uwaa, e misne realizacje Klamana d do podwaenia zasady

przedstawienia. Miso- fizyczna materia ciaa pozbawiona funkcji symbolicznych jest niejako

granic bytu, ktry w tej sztuce jest jedynie przywoany nie reprezentowany. Piotrowski

twierdzi te, e artysta odrzuca w ten sposb dziaanie systemu wadzy, odcina si od

ideologii poniewa poprzez kategori misnoci odnosi si on do czystego jzyka,

pozbawionego ideologii, operujcego tosamoci znaczcego i znaczonego (signifiant i

signifi). Kalinowska w ksice Ciao i wadza wchodzi w polemik z teori Piotrowskiego.

Opiera si na tekstach Ewy Mikiny, ktra pisze tam gdzie zatrzymuj si procesy gnilne, tam

zatrzymuje si naturalny proces oddziaujcy na . Widzimy jedynie wyabstrahowane

preparaty medyczne lub uwicone szcztki. Moemy wybiera miszy wyniesieniem a

6

degradacj do uprzedmiotowionej anonimowoci. W tym kontekcie mona mwi, e dziea

te nie s cakowicie pozbawione symboliki. Nasuwaj kolejne i kolejne pytania.

Problem kondycji ludzkiej podejmuje w swoich pracach rwnie Konrad Kuzyszyn.

W pracy Exist 1989 zakonserwowane martwe ciaa staj si obiektem analizy artystycznej.

Artysta dokonuje tutaj uosobienia. mamy tu do czynienia nie tyle z fotografiami martwych cia

sucych medycznemu poznaniu, ile z przedstawieniem osb, z uchwyceniem mimiki ich twarzy,

niemale z ukazaniem ich uczu. Tematem jest tutaj problem dowiadczania mierci a take

funkcjonowanie jej obrazw. Dzisiejsza kultura stara si wyeliminowa problem

miertelnoci. Dlatego te fotografie Kuzyszyna wywouj u nas zgroz, zmuszaj do refleksji

nad lkiem i mierci.

RELIGIA I WADZA

W obrb zagadnienia sztuki krytycznej wpisuje si te Zofia Kulik. W jej pracach

wida wpyw teorii Foucaulta. W wielu pracach artystka ksztatuje obraz na wzr

ornamentalnych mozaik i wplata w nie ciao nagiego mczyzny. Niektre z nich ksztatuje

na wzr redniowiecznych otarzy.

W pracy Gotyk midzynarodowy 1990 sztuka staje si metafor poddania czowieka

strukturom wadzy. Kulik zadaje pytanie, czy w tak uoonej rzeczywistoci moliwa jest

jeszcze wolno czowieka. Najwiksze niebezpieczestwo artystka dostrzega w porzdkach

totalitarnych, ktre d do zawadnicia caym czowiekiem- jego ciaem i umysem. Jednak

kady system zagraa jednostce. Artystka podkrela niemoc wobec tej siy, ktrej staje si

podporzdkowana. Obron jest dla niej odkrywanie i opisanie mechanizmw dziaania tej

siy. Takiego odsonienia artystka dokonuje w pracy Wszystko zbiega si w czasie i

przestrzeni aby rozproszy si dalej 1992. Dominuje tu posta ubranej kobiety, stojcej na wprost

widza, ze spojrzeniem skierowanym w jego stron. W rkach trzyma ona metalowe zwieczenie drzewca

sztandaru. W czci rodkowej to przedstawienie otoczone jest poziomymi pasami z wpisanymi w nie

sylwetkami nagiego mczyzny w rnych pozach, trzymajcego w rkach dugi, pionowy element. W

czciach bocznych stworzonego przez Kulik "otarza" znajduje si owal z sylwetk mczyzny

unoszcego rce jak w gecie adoracji, albo poddania si. Kobieta w pracy "Wszystko zbiega si w

czasie i przestrzeni..." posiada wadz spojrzenia, a take wadz zajmowania uprzywilejowanego

miejsca. Jej podporzdkowane s wszystkie elementy przedstawienia. Pojawia si w miejscu

zarezerwowanym dla wadzy, ktre w porzdku patriarchalnym zajmowa mski obserwator, ale ktre,

jak w opisanym przez Michela Foucaulta panoptykonie, byo niewidoczne. Ona czyni to miejsce

widzialnym. Artystka przyjmujc mskie atrybuty dokonuje symbolicznej "kastracji" wadzy, czyni

7

widzialnym uprzywilejowane miejsce i ukazuje, e wadza rozdysponowana wedug podziau pciowego

jest konstruktem.

W pracach Kulik ukazywanie nagich cia- rozbieranie to zabieg, majcy na celu

ukazanie zudnoci gestw, ktre w kulturze oznaczaj si i wadz. Artystka pozbywa te

mechanizmy warstwy ochronnej. Chce pokaza, e przystosowywanie do systemu odbywa si

ju na poziomie ciaa. W Przewodniku ikonograficznym do pracy Wszystkie pociski s

jednym pociskiem 1997, jednym z motyww jest Wskazanie. Artystka wykorzystaa poz

Lenina z pomnika Aleksiejewa - poz zaczerpnit z antycznej ikonografii mwcy - oratora,

konotujc wadz, artystka zestawia z t sam poz w wykonaniu nagiego Libery. Znika

wadza zostaje mieszno i sztuczno.

Robert Rumas

Podejmuje rnorodne tematy, Jednym z nich jest krytyka religijnego kiczu i

zwizanych z nim zachowa dewocyjnych. W pracach zatytuowanych Dedykacje 1992

zatopione w akwarium gipsowe dewocjonalia pywaj wrd muszli, monet i innych

przedmiotw. Rumas krytykuje tutaj powierzchowno polskiego katolicyzmu polegajc na

przywizywaniu najwikszej wagi do zewntrznych znakw i symboli. W pracy "Termofory" wystawionej

w 1994 w centrum Gdaska artysta pokaza wykonane z plastiku i napenione wod pojemniki, w ktrych

umieszczone byy gipsowe dewocyjne figurki Chrystusa i Matki Boskiej. Praca ta ulega zniszczeniu w

kilkanacie minut od jej umieszczenia na gwnym deptaku miasta. Zniszczenia dokonali przechodnie,

ktrzy rozpruli worki, wydobyli z nich figury, a nastpnie zanieli je do biura gdaskiej kurii. Ludzie ci

dziaali w przewiadczeniu, e dokonano blunierstwa i tylko przez oddanie figur do waciwego im

miejsca (kocioa) mona dokona ich "uratowania". To dziaanie anonimowego tumu ujawnio si

dewocjonaliw, wadz religijnych symboli w wiadomoci ludzi. Przez lata te obiekty pokazywane

byy w galeriach, zaczy budzi kontrowersje, kiedy przedostay si w sfer publiczn.

Innym dziaaniem artysty jest ingerencja w przestrze publiczn, gdzie wprowadza w

miejsk ikonosfer dodatkowe znaki, ktre maj zachca do czynnoci niekonwencjonalnych

a nawet wstydliwych (Manewry miejskie 1998 2004). Czasem zabraniaj, w sposb arbitralny

tego, co oglnie przyjte.

Religi zaja si rwnie Katarzyna Grna w swojej pracy Madonny. Ale to bardziej w

konwencji sztuki feministycznej. Preblem religii podjty zosta te przez Zofi Kulik.

PRZEDMIOT

8

LIBERA

Inny stosunek wobec przedmiotu prezentuje Pawe Althamer. Charakteryzuje go

sentymentalizm wobec kantorowskich przedmiotw niszej rangi powszechnie uznawanych

za brzydkie, nieestetyczne. Stara si wydoby je z anonimowoci i nada im rang reliktu

przeszoci. Swoje dziea nazywa w peni realistycznymi. Zajmuje stanowisko po stronie

wartoci wykorzystanej i odrzuconej rzeczy, ktra zostaa ju zuyta a co za tym idzie jest

ju niepotrzebna. Przedmioty Althamera najczciej od pocztku swojego istnienia uznawane

s za kiczowate i tandetne.

Te obiekty waciwie nie s tworzone z zamysem zaistnienia jako dziea sztuki.

Chodzi o przywrcenie ich do ycia. Nie ma tu miejsca zabieg przetwarzania brzydkiego w

adne. Artysta chce ebymy polubili to od czego si zazwyczaj odwracamy, dostrzegli

pikno w brzydocie, d i skafander astronauty 1991

Althamer dziaa rwnie w przestrzeni publicznej. Przesanie jest bardzo podobne.

Artysta wraz z uczestnikami akcji wtapia si w rzeczywisto. Wizualnie i jakociowo nie jest

to nic wyjtkowego. Nie istnieje jako co godnego zwrcenia uwagi. Cech tych

niewidzialnych przedstawie jest prostota rodkw, dziki ktrym si odbywaj.

W jednym z nich widzimy osob pilnujc ekspozycji, wydobyta z galeryjnej potocznoci

dziki kilku przedmiotom. Przykadem takiego dziaania jest Motion Picture , ktre odbyo

si w Lublanie w 2000.

Sztuka krytyczna ma swoj kontynuacj rwnie po 2000 roku, wrd wymienionych

tutaj artystw oraz u twrcw takich jak Dorota Nieznalska czy Jadwiga Sawicka. Krytyka

jest zawsze potrzebna. Trudno dzisiaj oceni jakie miejsce zajmuje sztuka krytyczna

przeomu XX i XIX wieku. Faktem jest, ze zawiera w sobie wszystkie elementy typowe dla

epoki schykowej. W przeciwiestwie do tego co dziao si pod koniec XIX industrializacja i

pd ku nowoczesnoci nie budzi ju tak entuzjastycznych nadziei. Okazuje si jest jednym z

czynnikw rozrywajcych wizi spoeczne, oferujcych mediom odarcie nas z naszej

prywatnoci. Dzi widzimy jak bardzo kultura konsumpcyjna wkracza w nasze ycie. I jak

bardzo ludzie si jej poddaj. Co jest smutne.

9

Bibliografia

Izabela Kowalczyk, Sztuka krytyczna- wybranie zagadnienia, w:

http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/es_sztuka_krytyczna

Idem, Ciao i wadza. Polska sztuka krytyczna lat 90

Rottenberg Anda, Sztuka w Polsce 1945- 2005