Rocznik Żuławski 2010 - Żuławski Park Historyczny · Konstantego Ferbera, wygłosił prof....

Rocznik Żuławski2010

�

Rocznik Żuławski20�0

2

Rocznik Żuławski 2010

Wydawca:Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworskiul. Kopernika �782-�00 Nowy Dwór Gdański

Współpraca:Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja, Stowarzyszenie Żuławy – gmin i powiatów delty Wisły, Gmina Cedry Wielkie

Drogi czytelniku,Niniejsza publikacja została wydana przez Stowarzyszenie Miłośnikow Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski. Prosimy o wsparcie dla kolejnych inicjatyw i projektów dotyczących ochrony dziedzictwa kulturowego i naturalnego Żuław. Przekaż darowiznę na działalność statutową Klubu Nowodworskiego.Dane do przelewu: Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski ul. Kopernika �7 82-�00 Nowy Dwór Gdański Żuławski Bank Spółdzielczy nr konta: 42 8306 0003 0006 0307 2000 0010z dopiskiem „darowizna na działalność statutową”Za każdą wpłaconą złotówkę serdecznie dziękujemy!

Więcej o działaniach Klubu dowiesz się na www.klubnowodworski.pl www.tuga.info.pl

Na okładce: Północna część Żuław i fragment Mierzei Wiślanej na mapie z �803 roku

© 2010 Klub Nowodworski

ISBN 978-83-911771-9-8ISSN 2080-4997

Klu

b

No w o d w

ors

ki

3

Ochrona dziedzictwa kulturowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Dzwon kościelny z Cedrów Wielkich powrócił . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7Powrót gdańskiego dzwonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9Na ratunek cmentarzowi mennonickiemu w Pordenowie – akcja stowarzyszenia „FORUM” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ��Historyczne cmentarze w Żelichowie i Żelichowie-Cyganku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . �4Żuławski Park Historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . �8Badania etnologiczne na Żuławach w roku 20�0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20VI Międzynarodowy Zjazd Mennonitów Dolnej Wisły w Polsce. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23Szlak Mennonitów. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25Kościół w Kiezmarku odzyskał dawny blask . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Zbiory dziedzictwa kulturowego delty Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27Ochrona dziedzictwa naturalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29BioBlitz 20�0 – więcej zidentyfikowanych gatunków. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29Łączy nas delta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3�Przyroda, Kultura, Klimat ponad granicami – seminarium w Hennef . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33Rola i znaczenie Parku Krajobrazowego Mierzeja Wiślana w zachowaniu bioróżnorodności delty Wisły . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34Ochrona przeciwpowodziowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Związki Wałowe – proponujemy zmiany w prawie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Seminarium w Rybinie – referaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Gmina Cedry Wielkie w obliczu alarmu powodziowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47Inspirująca wizyta studyjnana niemieckich i niderlandzkich polderach. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5�Szkolenie przeciwpowodziowe na Nizinie Walichnowskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53Doraźna walka z powodzią. Doświadczenia sopockiego patrolu przeciwpowodziowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55Związki Wałowe wracają . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57Edukacja regionalna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61O Żuławach w Gdańsku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6�Stare drzewa, bobry, salwinia, przekleństwo czy szansa?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66Lekcje regionalne – ochrona przeciwpowodziowa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67Kolejką do … edukacji, pasji i optymizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69Rozwój dialogu, partnerstwa i współpracyw powiecie nowodworskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7�Działaj lokalnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73Prezentacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Stowarzyszenie Miłośników Malborka „FORUM”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75Stowarzyszenie Miast Partnerskich Nowego Dworu Gdańskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77Kolejny rok minął... PTTR Szuwarek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7860 lat w telegraficznym skrócie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80Stowarzyszenie Żuławy w roku 20�0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja w 20�0 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85Informacje o wydawnictwach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87Żuławska nostalgia i pokolenie przełomu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87Prowincja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88Niezbędnik powodziowy Żuławiaka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89Tiegenhöfer Nachrichtennr 5�– rok 20�0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90Żuławy Gdańskie w historię Pomorza Gdańskiego wpisane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9�Dzieje Nowego Stawu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9�Drewnica i okolice. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9�

Spis treści

5

I znów minął rok na Żuławach delty Wisły.

Niewątpliwie był to rok zdominowany przez wybory samorządowe. Mimo, że odbywały się w koń-cówce roku, atmosferę wyczekiwania i dążenia do spektakularnych wydarzeń dało się wyczuć już od pierwszych jego miesięcy. Wiele inicjatyw realizowanych w tym czasie podporządkowano zjednaniu sobie wyborców. Czas zweryfikuje ich trwałość i przydatność. Oby rozpoczęte zamie-rzenia nie musiały czekać kolejne cztery lata na ich kontynuację. Na niwie działalności na rzecz lokalnego środowiska pojawili się w tym roku nowi ludzie. Pozostaje mieć nadzieję, ze ich sukces albo, co częstsze, brak sukcesu wyborczego nie zniechęci ich do aktywności w swoim środowisku. Z punktu widzenia zwykłego mieszkańca delty Wisły widzącego jak wiele można zrobić, gdy się ma odpowiednią motywację w postaci chęci utrzymania lub zdobycia władzy, chciałoby się, aby wybory lokalne odbywały się częściej, niż co cztery lata.

Prorocze okazały się słowa ze wstępu do poprzedniej edycji Rocznika o znaczeniu społecznej edu-kacji powodziowej. Panika na Żuławach, która wybuchła podczas przejścia wielkiej wiślanej wody nie powinna nigdy mieć miejsca. Na szczęście, tym razem odbyło się bez większych strat. Wypada zatem powtórzyć: zwiększenie roli społeczności lokalnej i jej integracja w ochronie życia i mienia jest najważniejszą rezerwą w zakresie minimalizowania strat wyrządzonych przez powódź. Obiecujemy zatem, że zakończony niedawno projekt Związki Wałowe wracają będzie miał swoją kontynuację. Dla dobra nas wszystkich, dla dobrego przykładu innym, w Polsce i Europie.

Artykuły i wiadomości zawarte w Roczniku Żuławskim 20�0 są subiektywnie, wybiórczo selekcjo-nowane pod kątem obszaru zainteresowań i poszukiwań członka Klubu Nowodworskiego. Mamy nadzieję, że jest to punkt widzenia interesujący dla innych – zarówno mieszkańców Żuław, jak i dla osób na co dzień mniej związanych z tym obszarem, ale żywo się nim interesujących.

Cieszymy się, że dzięki zakończonym projektom powstało kilka wydawnictw powiększających zbiory dziedzictwa kulturowego delty Wisły. Rocznik Żuławski 20�0 tradycyjnie jest ich rozwinięciem lub uzupełnieniem. Roczniki Żuławskie 2008 i 2009 stały się naszym – Żuławiaków – wspólnym sukcesem. Są poszukiwanymi na rynku publikacjami. Mamy nadzieję, że doroczna ich kontynuacja spełni Wasze oczekiwania, ale i pozostawi twórczy niedosyt.

Liczymy na to, że Rocznik Żuławski 20�0 stanie się księgą dobrych zaklęć do zaczarowywania i zakręcania w pozytywny sposób naszej małej rzeczywistości. Księgą domową dobrych praktyk do przemyślenia i powielenia.

Składamy podziękowanie wszystkim, którzy przyczynili się do powstania Rocznika Żuławskiego 20�0 – naszym partnerom, sponsorom i współpracownikom.Żuławy i krajobraz dla konesera są ważne.

Zarząd StowarzyszeniaMiłośników Nowego Dworu Gdańskiego

– Klub Nowodworski

7

Zabytkowy, siedemnastowieczny dzwon, zabrany w czasie wojny na potrzeby armii niemieckiej z cedrowskiego kościoła, cudem urato-wany od przetopienia na armaty, powrócił w swoje ojczyste strony. Sukcesem zakończyła się kolejna wizyta Janusza Golińskiego – Wój-ta Gminy Cedry Wielkie i ks. Leszka Laskowskiego – proboszcza cedrowskiej Parafii pw. Świętych Aniołów Stróżów, w niemieckim mieście Lubeka. Rozmowy na temat zwrotu dzwonu do Cedrów Wielkich były prowadzone już od dłuższego czasu za pośrednictwem stowarzyszenia Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub No-wodworski. Pomoc w sprowadzeniu zabytku zaoferował mieszkający w Lubece, przedwojenny Żuławiak z Nowej Cerkwi, Heinz Albert Pohl. Dzwon po wojnie został odzyskany z cmentarzyska dzwonów – wielkiego złomowiska w hamburskim porcie. Spoczywał on na stopniach jednego z lubeckich kościołów, pełniąc rolę wątpliwej ozdoby. Jest w dobrym stanie, brakuje mu niestety korony. Dzwon zo-stał wypożyczony parafii w Cedrach Wielkich przez władze Kościoła ewangelickiego z Lubeki za zgodą Ministerstwa Spraw Zagranicznych Republiki Federalnej Niemiec. Przy podpisaniu odpowiedniego po-rozumienia obecni byli: Lienhard Böhning – wiceprezydent Lubeki, główny negocjator umowy po stronie niemieckiej, ks. Leszek Laskow-ski – proboszcz Parafii pw. Świętych Aniołów Stróżów w Cedrach Wielkich, Janusz Goliński – Wójt Gminy Cedry Wielkie, organizator sprowadzenia dzwonu do Polski, Harry Lau – koordynator działań po stronie polskiej, dr Jerzy Domino – pełniący nadzór konserwatorski nad sprowadzeniem zabytku, Marek Opitz – odpowiedzialny za tech-niczną stronę transportu dzwonu w ramach Pogotowia Konserwa-torskiego, projektu realizowanego z udziałem Klubu Nowodworskie-

go i Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja. Dzwon, zgodnie z dawnymi zwyczajami , był witany na terenie gminy Cedry Wielkie biciem kościelnych dzwonów wsi, przez które był przewożony. Ho-norową asystę konwoju z zabytkiem zapewnili strażacy ochotniczych straży pożarnych z Wocław i Cedrów Wielkich. Po umieszczeniu dzwonu w kruchcie cedrowskiego kościoła, w obecności zgroma-dzonych mieszkańców gminy, słowa powitania wygłosił wójt Janusz Goliński oraz ks. Leszek Laskowski. Kilka miesięcy później nastąpiło uroczyste poświęcenie dzwonu.

W sobotę dnia 3� lipca 20�0 r. odbyło się uroczyste poświęcenie dzwonu. Na tę szczególną uroczystość przybyli goście z Niemiec: Wiceprezydent Miasta Lubeka Lienhard Böhning oraz Heinz Pohl i Reinhard Meike, jako przedstawiciele Unii Kościoła Ewangelickie-go w Lubece. W uroczystej Mszy Św. w kościele pw. Św. Aniołów Stróżów w Cedrach Wielkich udział wzięli przedstawiciele władz Gminy: Wójt Janusz Goliński oraz Przewodnicząca Rady Gminy Bożena Daszewska, radni i sołtysi, poczty sztandarowe i mieszkańcy. Wśród zaproszonych byli również członkowie Zarządu Klubu No-wodworskiego – Harry Lau, Bolesław Klein, Marek Opitz i Grzegorz Gola, którzy w znacznym stopniu przyczynili się do sukcesu przed-sięwzięcia. W dowód uznania wręczone zostały przez Wójta Gminy, dla przedstawicieli kościoła ewangelickiego z Niemiec oraz Klubu Nowodworskiego, medale „Zasłużony dla Rozwoju Gminy”. Dal-sza część uroczystości odbyła się w budynku Żuławskiego Ośrodka Kultury i Sportu, w którym przygotowana została okolicznościowa scenografia w formie wystawy przedstawiającej stare zdjęcia i po-cztówki, pod nazwą „Cedry Wielkie – Kadry Czasu”. Wykład na temat

Ochrona dziedzictwa kulturowego

Dzwon kościelny z Cedrów Wielkich powrócił

8

historii Cedrów Wielkich i fundatora dzwonu, Burmistrza Gdańska Konstantego Ferbera, wygłosił prof. Andrzej Januszajtis. Wójt Gminy złożył również podziękowania pozostałym osobom z Niemiec, zaan-gażowanym w sprowadzenie dzwonu, jak również Staroście Powia-tu Gdańskiego – Cezaremu Bieniasz– Krzywiec i przedstawicielom Urzędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego. W ten sposób uhono-rowany został powrót po ponad 60 latach dzwonu, który zabrany z kościoła w czasie drugiej wojny światowej, po długiej tułaczce po-wrócił do swojego pierwotnego miejsca.

Materiały Gminy Cedry WielkieCmentarzysko dzwonów w Hamburgu

Lubeka. Podniesienie dzwonu na paletę Dzwon załadowany na przyczepę. Od lewej Harry Lau, Janusz Goliński, Jerzy Domino, ks. Leszek Laskowski

Podpisanie umowy wypożyczenia dzwonu Wyładunek dzwonu przed kościołem w Cedrach Wielkich

Wyładunek dzwonu przed kościołem w Cedrach Wielkich Dzwon w kruchcie kościoła pw. św. Aniołów Stróżów

Uroczyste odsłonięcie tablicy upamiętniającej powrót dzwonu na Żuławy. Od lewej: Wiceburmistrz Lubeki Lienhard Böning, Wójt Janusz Goliński

Albert Heinz Pohl – były mieszkaniec Żuław, zaangażowany w sprowadzenie dzwonu do Cedrów Wielkich

9

� sierpnia miałem okazję uczestniczyć w niecodziennej uroczystości. Do kościoła w Cedrach Wielkich powrócił dzwon. Nazwałem go gdańskim, bo był odlany w Gdańsku. Omówmy jednak sprawę po kolei. Wszystko zaczęło się w �994 r. w Lubece. Wędrując z żoną po mieście, zawadziliśmy o wystawę w kościele Św. Piotra. Wycho-dząc, zwróciliśmy uwagę na stojące na schodach dwa stare dzwony. Dzwonami interesuję się od zawsze, więc zacząłem im się dokładnie przyglądać, notować rozmiary i spisywać napisy. Młodszy z dwóch dzwonów, ulany w �732 r. przez Jana Gotfryda Anthony’ego, po-chodził z kościoła w Stegnie. Dzięki wkładowi pracy wielu ludzi i życzliwości władz kościelnych i świeckich w obu krajach, wrócił do Stegny w 2005 r. Uroczystość, w której miałem przyjemność brać udział, opisałem w artykule „Pierwszy dzwon powrócił” w numerze ��/2005 naszego miesięcznika. Równie wzruszająca była uroczystość w Cedrach Wielkich. Mimo przetartych dróg droga do niej nie była jednak łatwa.

Wróćmy do początku. Dzwon z Cedrów jest większy niż ten w Stegnie, wysokość (bez korony, którą stracił po wywiezieniu) wy-nosi 95 cm, średnica u wylotu ��5 cm. Jego wiek wynika z inskrypcji na płaszczu: „GERDT BENNINGK GOS MICH (ulał mnie Gert Benning) /ANNO �647”. Na szyi dzwonu czytamy: „LOBET DEN HERREN MIT HELLEN CIMBELN LOBET IHN MIT WOHLKLIN-GENDEN CIMBELN“, czyli „Chwalcie Pana na głośnych cymbałach, chwalcie go na dźwięcznych cymbałach”. Są to słowa psalmu �50. Niżej na płaszczu wymieniono zarządzającego Żuławami Steblew-skimi burmistrza Konstantyna Ferbera: HERR CONSTANTINVS FERBER / BVRGERMEISTER ETC. VND / ADMINISTRATOR DES STV / BLAWISCHEN WERDERS i zamieszczono herb tej sławnej rodziny (trzy głowy dzików). Po drugiej stronie figurują nazwiska przełożonych gminy kościelnej: VORSTEHER DER KIR-CHEN / KERSTEN BARENDT / PAWEL ROHDE / HANS HEINE / ANDRES GREBER.

Twórca dzwonu, Gert Benning, jak go dzisiaj piszemy, był trzecim tego imienia ze słynnej ludwisarskiej „dynastii” Benningów, która odlewała dzwony dla miasta, jego okolic i zagranicy w XVI i XVII wieku. Z ich rąk wyszło nie mniej niż 9� dzwonów na najwyższym światowym poziomie. Urodzony w �607 r. Gert Benning III był sy-nem Gerta II. Od uzyskania stopnia mistrza w roku �637 odlał co najmniej 35 dzwonów, z których większość już dziś nie istnieje. Naj-słynniejszy z nich, przelana przez niego w �642 r. wielka Tuba Dei z kościoła Św. Piotra na Starym Przedmieściu, została zarekwirowana przez wojsko w czasie I wojny. Tym większą wartość mają zachowane dzieła, takie jak Jan Chrzciciel w Archikatedrze Oliwskiej i dzwon z Cedrów Wielkich.

Przybliżmy z kolei postać burmistrza Konstantyna Ferbera, również trzeciego tego imienia. Urodzony w �580 r., był wnukiem słynnego Konstantyna I, który nadał nowy kształt domowi rodzin-

nemu przy ulicy Długiej 28, założył Gimnazjum Akademickie i wieś Konstantynopol nad Radunią (dziś Niegowo). Ojciec, Konstantyn II, zrezygnował z urzędu ławnika i został sekretarzem króla Zygmun-ta III. Po ukończeniu Gimnazjum Akademickiego Konstantyn III przeszedł kolejno wszystkie stopnie we władzach miasta: od członka III Ordynku (�6�7), ławnika (�6�9) i rajcy (�626) do burmistrza (�632) i królewskiego burgrabiego (�645). Jako burmistrz był od �643 r. administratorem Żuław. Zmarł w �654 r. W dwa lata później jego brat wystawił zmarłemu i całemu rodowi wspaniałe epitafium w kościele Mariackim.

Po zinwentaryzowaniu dzwonu w Lubece, podobnie jak wcześ-niej dla Stegny, przekazałem jego opis do Cedrów Wielkich. Władze kościoła i gminy podjęły starania. Nieoceniona okazała się pomoc urodzonego na Żuławach, wielce zasłużonego dla swojej ojczystej ziemi Heinza Alberta Pohla. Ten niemłody już człowiek przez wiele lat przepisywał odręcznie stare kroniki żuławskich wsi i przekazy-wał egzemplarze dzisiejszym mieszkańcom. Jego aktywny udział, niezwykle pomocny w przypadku dzwonu ze Stegny, teraz stał się wręcz rozstrzygający. Sprawa ciągnęła się ponad półtora roku. Na każde opóźnienie Pan Pohl, mieszkający dziś w Lubece, reagował natychmiast, pisał, dzwonił i składał wizyty w urzędach wszystkich szczebli i przyspieszał decyzje. Jego zaangażowanie jest pięknym przykładem wielkiej wartości duchowej, jaką jest umiłowanie Ma-łej Ojczyzny – miasta, wsi i regionu, w którym się urodziliśmy, lub z którym związało nas życie.

Mimo powszechnej życzliwości, z jaką sprawa spotkała się w Niemczech, pojawiło się sporo trudności urzędowych. Najwięk-szą przeszkodą jest ciągle niewyjaśniony stan prawny. Pochodzące z naszych stron obiekty mienia kościelnego, wywiezione podczas wojny, w przypadku dzwonów oddane na potrzeby wojenne (prze-topienie) i odnalezione po wojnie, są w Niemczech traktowane jako depozyty. Zawiaduje nimi Unia Kościołów Ewangelickich, która – jak to określono w umowie użyczenia – „uważa się za właścicielkę”. Jest wątpliwe, by takie sformułowanie miało sens prawny, ale niewątpli-wie ułatwia odzyskanie wywiezionych obiektów, które wracają na dawne miejsce – również jako depozyty. Bardziej niepokojące jest zawarte w umowie zobowiązanie do oddania ich na każde żąda-nie przekazujących, ale tak na prawdę, to chyba żadna ze stron nie wierzy, by się to kiedykolwiek stało. Moim zdaniem lepsza byłaby formuła wieczystego depozytu („Dauerleihgabe”).

Uroczystość, w której prócz przedstawicieli miejscowych władz wziął udział wiceprzewodniczący Rady Miasta Lubeki, była piękna i wzruszająca. Już w czasie Mszy Św., odprawionej przez probosz-cza kościoła w Cedrach Wielkich Leszka Laskowskiego, w asyście pocztów sztandarowych szkolnego i Straży Pożarnej, wyrażono po-dziękowania zaangażowanym osobom (byłem wzruszony, że i mnie wymieniono). Gość z Lubeki w pięknym przemówieniu podkreślił

Powrót gdańskiego dzwonu

�0

znaczenie powrotu dzwonu „do domu”, dla pojednania i przyjaźni między naszymi narodami. W podobnym tonie utrzymane było pis-mo od zwierzchniczki kościoła ewangelickiego w Lubece. Po odsło-nięciu umieszczonej w kruchcie obok dzwonu tablicy pamiątkowej, przy wtórze orkiestry z Gdańska, przeszliśmy do Ośrodka Kultury, gdzie rozdano dalsze podziękowania i egzemplarze specjalnie opra-cowanej kroniki całej akcji, udokumentowanej również krótkim filmem. W towarzyszącym temu wykładzie przedstawiłem krótką historię wsi, kościoła i dzwonu, oraz jego odkrycia w Lubece. Przy-pomniałem również słuchaczom, że z Gdańska mamy w Niemczech co najmniej 5 dzwonów (dwa z kościoła Mariackiego, dwa ze Św. Jana i jeden z Mikołaja), o które jak dotąd nikt oficjalnie nie wystąpił. Dzwony mariackie – Osanna i Dominicalis – pochodzą z czasów przed reformacją, więc formuła przekazania może wyglądać ina-czej. Kościół Św. Mikołaja przez cały czas był katolicki, co również powinno ułatwić powrót. Wszystkie dzwony powinny być zwróco-ne, albo – co formalnie łatwiejsze – przekazane w trwały depozyt. Jednym z żuławskich dzwonów, o który trzeba zabiegać, jest dzwon z kościoła w Wocławach – obecnie w Domu Hanzeatyckiego Miasta Gdańska w Lubece.

Andrzej Januszajtis

Odbudowany kościół w Cedrach Wielkich

Dzwon z Cedrów Wielkich w Lubece

Dzwon i tablica pamiątkowa w kruchcie kościoła

��

Wieś Pordenowo, lokowaną w średniowieczu, zasiedlono ponownie (jako część wsi Lichnowy Wielkie) w XVII w�. Związane było to z napływem mennonitów – protestanckiej ludności pochodzenia holenderskiego i północnoniemieckiego, która z powodu prześlado-wań religijnych musiała opuścić ojczyznę. Wiedza i doświadczenie w ujarzmianiu żywiołu wody, zdobyte w wydartych morzu Nider-landach, były czynnikiem decydującym w sprawie sprowadzenia mennonitów do Polski, gdzie chciano zagospodarować zalewane przez powodzie, depresyjne Żuławy.

Mennonici pordenowscy podlegali gminie flamandzkiej w Lu-bieszewie2 (dziś teren wsi Stawiec), gdzie w �768 r. wybudowano drewniany zbór3. Jednak już w �800 r., dla potrzeb mieszkańców oko-licznych wiosek, na kwadratowej parceli, położonej z dala od zwartej zabudowy wsi (przy drodze do Nowej Cerkwi), wybudowano w Por-denowie kaplicę filialną, przy której prawdopodobnie od razu zało-żono cmentarz4. Na skutek pierwszego rozbioru, wieś weszła w skład terytorium Prus. Po zakończeniu II wojny Pordenowo wróciło do Polski, a mieszkańcy pochodzenia holenderskiego i niemieckiego musieli je opuścić. Żuławy zostały zasiedlone polską ludnością napły-wową. Niestety, po �945 r. kaplica została zniszczona, zaś cmentarz ulegał stopniowej dewastacji. Z relacji mieszkańców wynika, że były to działania celowe, np. nagrobki niszczono w celu uzyskania tłucz-nia, a cenniejsze wywozili kamieniarze. Po terenie miał też jeździć ciężki sprzęt rolniczy, co spowodowało nieodwracalne zniszczenie grobów. W latach 70. XX w. E. Filipska pisała: „Obecnie na cmenta-rzu nie zachowała się ani kaplica, ani nagrobki. W czasie penetracji obiektu w sierpniu 1976 r. stwierdzono ślady kradzieży nagrobków”5. „Cmentarz w Pordenowie przylegający do łąk, pozbawiony nagrobków, jest obecnie miejscem wypasania bydła”6.

� Informacje za: J. Domino, Żuławy – Pordenowo, w: Katalog zabytków osadni-ctwa holenderskiego, www.holland.org.pl (podstrona http://holland.org.pl/art.php?kat=obiekt&id=4�9).

2 Jeszcze w Niderlandach między wiernymi toczyły się spory dotyczące kwestii obyczajowych i dogmatów religijnych, wskutek czego doszło do wykształcenia się dwóch odłamów mennonityzmu – fryzyjskiego i flamandzkiego; nazwy te wkrótce straciły etniczne znaczenie. Na terenie Polski znaleźli się wierni reprezentujący oba odłamy. Zob.: Edmund Kizik, Mennonici w Gdańsku, El-blągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII w., Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk �994, s. �2�.

3 Uzyskano na to niezbędne pozwolenie od biskupa chełmińskiego. E. Kizik w cytowanej publikacji, jak i K. Nawrocki, w swym artykule Mennonickie domy modlitwy na Żuławach, w Elblągu i Gdańsku jako zjawisko architektoniczne i artystyczne, piszą, że wygląd zborów mennonickich był obwarowany ścisły-mi przepisami biskupa, przypominały one zwykłe domy, a nawet budynki gospodarcze i nie mogły posiadać wież, dzwonów, ani żadnych innych cech świadczących o praktykach religijnych, jakie w nich odbywano.

4 E. Filipska: Cmentarze mennonitów – Żuławy i Dolina Wisły, dokumentacja naukowo-historyczna, �978, maszynopis, WUOZ Elbląg, s. 24, za: J. Stan-kiewicz, Zabytki budownictwa na Żuławach, „Rocznik Gdański”, Gdańsk �957/57, s. 536.

5 Ibidem.6 Ibidem, s. 28-29.

Pomysł przywrócenia godności temu zdewastowanemu, zaśmie-conemu miejscu narodził się w trakcie jednej z wycieczek rowero-wych, odbywanych przez miłośników Żuław. Okazało się, że mimo ogromu zniszczeń7, zachowało się na nim kilka mogił z betonowymi obramieniami i lastrykowych tumb, a także destrukty piaskowco-wych nagrobków z XIX w. W 20�0 r. lokalna organizacja – Stowa-rzyszenie Miłośników Malborka „FORUM”, do której należą owi rowerzyści, postanowiła uporządkować cmentarz, na co uzyskała zgodę gminy Lichnowy i samych mieszkańców. Prace, prowadzone etapami (w wolne soboty), podjęto wiosną 20�0 r. Prędko okazało się, że jest to wyjątkowo trudne zadanie. Po uprzątnięciu śmieci, trzeba było zebrać rozrzucone elementy nagrobków; niektóre z nich były częściowo zasypane ziemią, albo leżały warstwowo na sobie. Wszystkie czynności były wykonywane ręcznie przez członków i sympatyków „FORUM”, którzy musieli zmierzyć się z ciężarem piaskowcowych prostopadłościanów, będących np. podstawami pod krzyże lub cippusami.

W jednym przypadku trzeba było skorzystać z pomocy miesz-kańca, który przetransportował za pomocą ciągnika zepchniętą na brzeg jego pola ciężką stelę. Innym razem w pracach pomogli strażacy z OSP Lichnowy. Podczas jednego z pierwszych spotkań, niespodziankę pracującym sprawiła trójka miejscowych dzieci, która zaoferowała swoją pomoc.

W trakcie odzyskiwania nagrobków stało się jasne, że nie da się zlokalizować ich pierwotnego położenia, gdyż szkody wyrzą-dzane latami na cmentarzu uniemożliwiają odtworzenie jego pier-wotnego układu. W związku z tym zapadła decyzja o utworzeniu na terenie cmentarza lapidarium, która w chwili powstawania tego artykułu czekała na opinię WUOZ w Gdańsku. Lapidarium miałoby powstać w miejscu, gdzie obecnie złożono i zabezpie-czono znaleziska.

Akcja w Pordenowie spotkała się z życzliwym zainteresowaniem lokalnych mediów oraz innych stowarzyszeń. Klub Nowodworski przechowywał zabezpieczony niegdyś przez placówkę konserwa-torską w Elblągu8 obelisk, stanowiący zwieńczenie nagrobka w for-mie cippusa. Kiedy zarząd Klubu dowiedział się o akcji „FORUM”, przekazał stowarzyszeniu ów element, dzięki czemu powrócił on na miejsce. W trakcie trwania prac porządkowych, cmentarz odwiedziła mieszkająca w Niemczech, a pochodząca z Palczewa mennonicka rodzina, mająca tutaj groby bliskich; akcję przyjęła z zaskoczeniem i zadowoleniem.

7 „Cmentarz mennonicki (...), silnie zdewastowany, układ całkowicie zatarty, starodrzew wycięty, nagrobki zniszczone, po istniejącym na nim do 1945 r. domu modlitwy nie pozostał żaden ślad”. – J. Domino, op. cit.

8 Pordenowo przed reformą administracyjną wchodziło w skład woj. elbląskie-go.

Na ratunek cmentarzowi mennonickiemu w Pordenowie – akcja stowarzyszenia „FORUM”

�2

Do chwili obecnej udało się również odczytać z pozostałości na-grobków tożsamość �3 pochowanych na cmentarzu osób, połączyć obelisk z cippusem oraz skleić przepołowioną stelę.

W chwili powstawania artykułu, SMM „FORUM” czekało rów-nież na zgodę na wycinkę samosiewnych drzewek, zachwaszczają-cych teren cmentarza. Ułatwi ona m.in. dotarcie do zachowanych w północno-wschodniej części grobów.

Karolina ManikowskaAutorka jest członkiem Zarządu Stowarzyszenia Miłośników

Malborka „FORUM”

Bibliografia:�. Jerzy Domino, Żuławy, w: Katalog zabytków osadnictwa holen-

derskiego, www.holland.org.pl2. Elżbieta Filipska, Cmentarze mennonitów – Żuławy i Dolina Wisły,

dokumentacja naukowo-historyczna, �978, maszynopis, WUOZ Elbląg,

3. Konrad Nawrocki, Mennonickie domy modlitwy na Żuławach, w Elblągu i Gdańsku jako zjawisko architektoniczne i artystyczne, w: Mennonici na Żuławach. Ocalone dziedzictwo, Muzeum Na-rodowe w Gdańsku, Gdańsk 2007,

4. Edmund Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII w., Gdańskie Towa-rzystwo Naukowe, Gdańsk �994.

Ekipa po pracy Pan Henryk i jego ciągnik okazali się pomocni przy podnoszeniu do pionu jednej ze stel

Pomoc strażaków z OSP Lichnowy w przenosinach nagrobkaPomoc najmłodszych mieszkańców Pordenowa

�3

Wizyta mennonitów

Przyszłe lapidarium Z Cyganka – powrót obelisku

Montaż obelisku przekazanego przez Klub Nowodworski Stelaż podtrzymujący sklejoną stelę

Wycinka zakrzaczeń 11. lutego

�4

Cmentarze nierozerwalnie związane są z cywilizacją, charakte-ryzują daną kulturę, często są jedynym świadectwem po lokalnej społeczności. Założone w okresie historycznie uchwytnym, czy jako ciągle czynne miejsca pochówków czy też od dawna nie użytkowane, przez swoją funkcję w określony sposób wpływały na zagospodaro-wanie najbliższej okolicy, stając się istotnym wyróżnikiem w krajo-brazie i kulturze mieszkańców. Zachowane obiekty sepulkralne przez swoją wartość historyczną i artystyczną są ważnym elementem dla kształtowania się (lub utwierdzania) tożsamości regionu i stanowią atrakcję turystyczną. Jednym z charakterystycznych elementów kul-turowego krajobrazu Żuław była wielowyznaniowość jego mieszkań-ców, a co za tym idzie, istnienie do �945 roku w niedalekiej odległości od siebie świątyń i cmentarzy różnych wyznań – katolickich, ewan-gelickich i mennonickich, np. Niedżwiedziówka – Dworek – Nowa Kościelnica, Żuławki – Drewnica, Lubieszewo – Stawiec, Lichnowy – Lichnówki.

Powojenny okres dewastacji, obojętności i inercji (w najlepszym razie) odpowiedzialnych za ten stan rzeczy urzędów, miejmy na-dzieję, już minął. Coraz częściej mają miejsca inicjatywy lokalnych społeczności, młodzieży szkolnej czy stowarzyszeń, które prowadzą do uporządkowania dawnych nekropolii. Przykłady z Żelechowa – Cyganka mogą posłużyć dla zobrazowania obecnych aspektów sta-nu zachowania i sposobu użytkowania historycznych cmentarzy.

Żelichowskie cmentarze9 wzmiankowane były przy okazji publi-kacji dotyczących dziedzictwa kulturowego Żuław�0. Znalazły się też w pracach poświęconych jedynie takiej problematyce��. Zostały ujęte w dokumentacji Elżbiety Filipskiej�2, a także Joanny Labenz, której

9 Powojenne zmiany nazewnictwa wsi, a także ich zanikanie, przekształcenia przestrzenne doprowadziły, iż dawna wieś Tiegenhagen występuje pod nazwą Tujec, Tujce, Tujce – Cyganek, Żelichowo – Cyganek, Cyganek lub wręcz utożsamiana jest ze wsią Żelichowo – niem. Petershagen. W niniejszym ar-tykule używać będę nazwy Żelichowo – Cyganek.

�0 B. Schmid, Die Bau – und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Bau und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreussen, Danzig �9�9; Ks. J. Wiśniewski, Kościoły i kaplice na trenie byłej diecezji pomezańskiej 1243 – 1821, Elbląg �999, s.453 – 456, 498, E. Kizik, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuła-wach wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Gdańsk �994; M. Opitz, Żuławy. Czas Przełomu, Nowy Dwór Gdański �998; il. 66; M.Opitz, P. Sosnowski, Delta Wisły krajobraz dla konesera, Nowy Dwór Gdański 2009, s. �38;

J. Domino, Budownictwo i cmentarze mennonickie na Żuławach Wiślanych, w: Menonici na Żuławach. Ocalone dziedzictwo, Gdańsk 2007.

�� R. Klim, Cmentarze mennonickie na Żuławach, w: Jantarowe Szlak nr 4i, �986,; R. Klim, Cmentarze mennonickie na Żuławach Wiślanych, Gdańsk �995; R. Klim, Ślady Menonitów w rejonie Nowego Dworu Gdańskiego, w: Zeszyty żu-ławskie nr 1, Nowy Dwór Gdański, marzec �995; J. Domino, Dawne cmentarze na Żuławach – stan obecny, problemy dokumentacji, ochrony i konserwacji, w: Przyroda i Miasto, t. VIII pod redakcją Jana Rylkego, Warszawa 2006, M. Opitz, Lapidarium – Cmentarz Jedenastu Wsi, w: Poradnik dobrych praktyk ochrony żuławskich zabytków, Cedry Wielkie 2009, s. 6�-62.

�2 E. Filipska, Cmentarza Mennonitów Żuławy I Dolina Wisły, dokumentacja naukowo– historyczna, mpis, Toruń �978.

materiały dotyczyły dwóch cmentarzy w Żelichowie i w Żelichowie – Cyganku�3. Fotografie pojedynczych nagrobków z omawianych cmentarzy są dosyć częstym elementem wielu publikacji związanych z regionem, jako efektowne przykłady bogatego dziedzictwa, jednak najczęściej bez komentarza.

Historia wsi Żelichowo i Cyganek sięga okresu średniowiecza i dzieli się na trzy zasadnicze okresy – średniowiecznej lokacji, osad-nictwa holenderskiego oraz zmian przestrzennych i kulturowych po �945 r.

Można stwierdzić, iż w okresie od średniowiecza do drugiej połowy XX wieku istniały tu co najmniej cztery cmentarze: cmen-tarz parafialny przy kościele w Żelichowie-Cyganku, cmentarz przy kościele (kaplicy) w Żelichowie, tzw. Cmentarz �� Wsi w Żelicho-wie-Cyganku i cmentarz mennonicki w Żelichowie. Na przekazach kartograficznych oznaczenie omawianych cmentarzy można znaleźć dopiero na planie Schneidera z �794 r.�4. Na planie Koppina z �8�� r.�5 oznaczono lokalizacje kaplicy w Żelichowie, po wschodniej stronie Tugi, natomiast nie oznaczono wcale kościoła w Cyganku. Na ma-pie Maulla z �862 r. nie oznaczono w tych wsiach żadnego kościoła ani cmentarza�6. Na planie z �9�0 r. widnieją jedynie oznaczenia cmentarza przykościelnego w Żelichowie – Cyganku i cmentarza mennonickiego w Żelichowie. Na archiwalnych przekazach foto-graficznych cmentarze, a właściwie jedynie ich fragmenty, dostrzec można jedynie przy okazji kościołów: gotyckiego pw. św. Mikołaja w Żelichowie-Cyganku i na pocztówkach mennonickiego bethau-su. Historycznymi są też już fotografie w dokumentacji E. Filipskiej i J. Labenz przedstawiające stan z �978 r. i z �982 r. Do tego czasu zaszły już na tych cmentarzach znaczne zmiany.

Najmniej jest wiadome o cmentarzu w Żelichowie. Parafia uposażo-na była czterema włókami podczas lokacji wsi w �328 r. Nie ma jedno-znacznej odpowiedzi, czy wzniesiono tutaj kościół czy kaplicę, bowiem wymiennie się tego określenia używa. Z �647 r. pochodzi wzmianka o zniszczeniu budynku, musiał zatem wcześniej istnieć. Resztki ka-plicy rozebrano w �664 r. Ponadto notatka informuje o cmentarzu niszczonym w tym okresie przez wodę. Zapisek z �749 r. wspomina o obowiązku mieszkańców remontowania kościoła, plebanii, szkoły i ogrodzenia cmentarza, co by sugerowało, iż funkcjonował tu jakiś budynek sakralny (nowy, czy odbudowana kaplica opisana w �664 r.?). Umowa z �7 czerwca �768 r. biskupa chełmińskiego z Mennonitami

�3 J. Labenz, Cmentarz katolicki, Tujce – Cyganek, gm. Nowy Dwór Gdański, woj. elbląskie, ewidencja cmentarzy, dokumentacja, mpis �982, archiwum WUOZ/Delegatura w Elblągu.

�4 Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Gdańsku, sygn. V/�8/9�9.�5 Karte vin den Wiechsel Niederung welche die Danziger– Elbinger und Marien-

burger Werderenthält.... herausgegeben von Ludewik Koppin, Elbing im Jahr 1811.

�6 Karte der Weichsel-Nogat Niederung zuzamengestalt u. gezechnet von Ferdi-nand Maull... Berlin 1862.

Historyczne cmentarze w Żelichowie i Żelichowie-Cyganku

�5

zobowiązywała ich do budowy kaplicy katolickiej. Ukończenie inwe-stycji w październiku tego roku może wskazywać, albo na niewielkie rozmiary budowli, albo jedynie wykonanie prac remontowych. Bu-dynek ten spłonął w �785 r., ale pozostałości wymagające naprawy opisano jeszcze w �788 r.�7 Z planu Schneidera wynika, iż kościół stał po zachodniej stronie drogi biegnącej wschodnim brzegiem rzeki, otoczonym półkoliście cmentarzem od zachodu, południa i wscho-du. Wnosząc z planu Koppina znajdował się głębiej, w pierwszym od Nowego Dworu Gdańskiego wschodnim zakolu rzeki Tugi. Meander rzeki uległ ścięciu i lokalizacji można doszukiwać się obecnie zarówno po wschodniej jak i zachodniej stronie rzeki. Dokładne położenie wymaga przeprowadzenia badań. Istnienie cmentarza poświadczają akta wizytacyjne i zasady erygowania parafii. Nie są znane żadne po-zostałości cmentarza i kościoła.

Cmentarz przy kościele pw. św. Mikołaja w Żelichowie – Cygan-ku�8 jest przykładem wielowiekowej tradycji wiejskiego cmentarza, założonego wraz z erygowaniem parafii w �345 r.�9, który swoją funk-cję pełnił jeszcze do połowy lat 70. XX wieku.

W przeszłości służył nie tylko katolickim mieszkańcom, ale także ewangelickim i mennonitom, jednak nie można go uważać za cmen-tarz mennonicki, jakim się go niekiedy określa. Zjawiskiem wynika-jącym z historii po �945 r. jest fakt, iż kościół pełni funkcję cerkwi obrządku greckokatolickiego. Cmentarz ma kształt nieregularny, dostosowany do nieznacznie wywyższenia terenu. O dawnym jego wyglądzie częściowo mówią archiwalne zdjęcia z przedwojennych publikacji prezentujących zdjęcia kościoła.20 Można na nich dostrzec, iż część grzebalna otaczała świątynię od północy, wschodu i połu-dnia. Znajdowały się tu niewielkie mogiły z tablicami ustawionymi na wspornikach, kilka żeliwnych i kamiennych krzyży ustawionych na postumentach, widać obsadę północnej granicy – szpaler kasz-tanowców oraz cisowe (lub żywotnikowe) niewielkie nasadzenia. Po stronie południowej i wschodniej rosły brzozy i jesiony2�. Widać deskowe ogrodzenie oddzielające plac przed kościołem od budynku dzisiejszej plebanii. Jeszcze na dokumentacji z �982 r. widać, że teren był wówczas właśnie porządkowany22, przy czym, jak wskazuje in-wentaryzacja, zlokalizowano wówczas na nim osiemnaście grobów i jedno metalowe obejście. Dokumentacja J. Labenz23 wybiórczo prezentuje nagrobki bez ich formalnej analizy. R. Klim opisuje kilka najciekawszych z tłumaczeniem inskrypcji24.

Przy kościele ustawione zostały drewniane krzyże z figurą Chry-stusa i krzyż misyjny z �9�4 r. o trójlistnie zamkniętych ramionach i drewnianej figurze Chrystusa. Na cmentarzu zachowały się przy-kłady w typie kamiennego (cementowego) krzyża na wysokim po-stumencie– nagrobki Friedricha Jochema (zm. w �955 r.), Romana i Florentyn Witkowskich (z �938 r.), wyłożone lastrykiem krzyże na grobach Justine i Jakoba Bowskich (zm. w �885 r. i �9�5 r.), Friedri-cha i Heleny Jochem (zm. w �9�8 r. i �923 r.), marmurowe krzyże Josepha Gehrmanna (zm. w �907 r.) i Michała Langa (zm. �896 r.). Nagrobek Johanna Siebenbiedel i Renaty Siebenbiedel (zm. w �9�� r. i w �94� r.) będący połączeniem zróżnicowanego kolorystycznie ma-sywnego krzyża wtopionego w „kamienną” płaszczyznę, jest warian-

�7 Ks. J. Wiśniewski, op. cit., s.498-499.�8 R. Klim, Ślady mennonitow, op. cit., s. 48– 52.�9 Ks. J. Wiśniewski, op. cit. 453.20 V. Zirkwitz, Das Dorf um Danzig, tab. 68, F. J. Wothe, Die Kirchen in Diözese

Danzig, s. �29.2� R. Klim, op. cit., s. 5�.22 J. Labenz, Cmentarz katolicki… op. cit., na zdjęciach w dokumentacji E. Fi-

lipskiej teren przykościelny jest silnie zarośnięty samosiewami.23 J. Labenz, Cmentarz katolicki… op. cit.24 R. Klim, Ślady mennonitow, op. cit.

tem ilustrującym religijną solidność zmarłych. Nagrobek dziekana Josepha Gehrmanna z �937 r. ukazuje krzyż ze sztucznego kamienia imitującego marmur, z tondem Chrystusa w górnej części, który jest charakterystyczną formą często stosowaną w nagrobkach duchow-nych. Żeliwne krzyże, na dokumentacjach widoczne jako stojące na grobach, złożone są obecnie pod drzewem. Pochodzą z końca XIX wieku i prezentują typ z trójlistnie zakończonymi ramionami z dekoracją pięcioramiennych gwiazd oraz o formie neogotyckiego, maswerkowego laskowania.

Najciekawszym nagrobkiem na tym cmentarzu jest cippus zwień-czony antyczną urną z inskrypcjami na ścianach poświęconymi Ab-rahamowi Wiebe, Catharinie Wiebe z domu Classen, oraz Catha-rinie, Annie Jakubowi Wiebe, Aroniowe Steffens i Helenie Steffens z domu Wiebe, Abrahamowi Steffens, na następnej ścianie Paulowi Classen, Helenie Classsen z domu Wiebe, oraz ich dzieciom Die-trichowi, Jakubowi, Paulowi, Franzowi, wystawiony, jak wskazuje napis na południowej ścianie, w �842 r. – w dokumentacjach nie zostało to ujęte. Nie zachowała się rzeźba przedstawiającą śpiące na sarkofagu dziecko w kwaterze grobowej rodziny Fritsche. Kilka nagrobków, m.in. cippus, zostały ponownie przeniesione i obecnie stanowią ekspozycję po południowej stronie kościoła. Wzdłuż pół-nocnej granicy cmentarza ułożony został rząd kamieni nagrobnych odnalezionych w pierwszym etapie poszukiwań, zaś kilka innych zostało wmurowane w ogrodzenie posesji. W przypadku tego cmen-tarza prace porządkowe wykonane w najlepszej wierze, poprzez wie-lokrotne przenosiny nagrobków, doprowadziły do oderwania ich od grobów, które oznaczały, a tym samym do zatarcia historycznego układu i wizualnego przekształcenia cmentarza (którym przecież nadal pozostaje) w lapidarium.

Sam budynek kościoła parafialnego służył jako miejsce pochów-ków. Pod posadzką lub w kryptach chowano najznaczniejsze osoby – duchownych, dobrodziejów kościoła, kolatorów. W kościele p.w. Św. Mikołaja dwa kamienne epitafia – Jana Chryzostoma Mockiego proboszcza z Lubiszewa, parafii Żelichowa i Cyganka oraz Benedic-tusa Preischoffa z �720 r., wskazują, iż przynajmniej te dwie osoby znalazły tu swoje miejsce wiecznego spoczynku.

Nieopodal cmentarza parafialnego znajdował się tzw. Cmen-tarz �� Wsi25. Jego powstanie wiąże się z faktem, iż około �640 r. Żelichowo – Cyganek stało się lokalnym centrum Mennonitów26. Przywilej na założenie własnych cmentarzy na tym terenie wydał biskup chełmiński w �768 r. Nie jest nigdzie przytoczony przywilej utworzenia mennonickiego cmentarza wcześniej. Prawo do pochów-ku Mennonitów na przykościelnym cmentarzu parafialnym mogło w tym wypadku zostać zinterpretowane w taki sposób, że Cmentarz �� Wsi był częścią nominalnego cmentarza katolickiego, przestrzen-nie rozdzielonego przejazdem. Na planie Schneidera ten cmentarz zaznaczony został na południowo wschodniej części od kościoła. Miał kształt wydłużonego trapezu o podstawie wzdłuż zachodniej granicy. Założony został na terpie, ujętym rowami melioracyjnymi, oddzielony od parceli kościelnej długim placem i dojazdem prowa-dzącym od plebanii do drogi Nowy Dwór Gdański – Stegna. Na póź-niejszych planach już nie był zaznaczony. Nie jest też ustalone, kiedy przestał funkcjonować. Założenie w pobliskim Żelichowie cmentarza mennonickiego, (o czym niżej) przyczyniło się do jego zamknięcia. Daty z drugiej połowy XIX wieku na nagrobkach wskazują, iż musiał

25 M.Opitz, Lapidarium – Cmentarz Jedenastu Wsi, w: Poradnik dobrych praktyk ochrony żuławskich zabytków, Cedry Wielkie 2009, s. 6�-62.

26 Mennonitisches Lexikon, Bd. IV, herausg. Ch. Hege, Ch. Neff, H. S. Bender, E. Crous, G. Hein, Karlsruhe �967, s. 355.

�6

być jeszcze w tym okresie czynny. Po �945 r. całkowicie zaniedbany i zarośnięty został „odkryty” w końcu XX wieku. W opracowaniu E. Filipskiej ujęty został, jako część cmentarza przykościelnego (co wynikało zapewne z ówczesnego stanu zarośnięcia najbliższej okolicy kościoła) i wspólnie przedstawiany został tam zespół nagrobków. J. Labenz w swojej dokumentacji reprodukowane nagrobki cmenta-rza mennonickiego uznaje za zaginione, więc zapewne w tym czasie był juz całkowicie zdewastowany. Podczas porządkowania nekropoli odnaleziono na niej m.in. kamienne stele – Sary i Johana Härkel-borger (zm. w �826 r. i �829 r.), Jonasa Friesena (zm. w �860 r.), Anny Friesen (zm. w �869 r.), oraz stelę drewnianą Sary Mekelborger (zm. �876 r.)27 – obecnie znajdującą się w Muzeum Żuławskim w Nowym Dworze Gdańskim. Z cmentarzem przykościelnym i tzw. Cmen-tarzem �� Wsi związany jest zespół kamieni inskrypcyjnych od-nalezionych w ruinach fundamentu gospodarczego, stojącego na terenie dawnej plebanii między obu cmentarzami. Są to w większości ewidentnie kamienie nagrobne28, chociaż trudno stwierdzić, które z odnalezionych kamieni pochodzić mogą z cmentarza mennoni-ckiego, a które z cmentarza przykościelnego. Jest to największy zbiór tego typu obiektów na Żuławach; około 80 sztuk. Część z nich, jak wspomniano wyżej, ułożono na terenie przykościelnym, pozostałe tworzą Lapidarium Cmentarza �� Wsi. Według dat wykutych na kamieniach wskazują one okres mieszczący się od �650 do �805 r. Na nielicznych zapisane zostały nazwiska i imiona: Arent, Erp, Anna Esavs, Peter Geissler, Peter Kelpin, Peter Klassen, Klasep, Ioanes (M?)Olbitz, Abraham Siemens, Johan Straus, Tesen, spotykane we wsiach w rejonie żuławskim29. W wielu ograniczono się do mono-gramów lub ich ligatur połączonych z gmerkiem – formą cyfry 4. Zdeponowano też tu kilka obiektów z innych miejscowości– pły-ta Madera z Gniazdowa, pomnik wojenny z Miłocina. Lapidarium Cmentarza �� Wsi jest przykładem oddolnej inicjatywy społecznej – Klubu Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego i wzorcowym przy-kładem zagospodarowania historycznej, od dawna nieczynnej i silnie zaniedbanej nekropolii pozwalającej zarówno chronić zabytkowe re-likty, jak też je eksponować w dogodnej dla zwiedzających wystawie, z niezbędnymi informacjami.

Cmentarz mennonicki w Żelichowie– Cyganku opisany został przez R. Klima30. Wg E. Filipskiej3� założony został na początku XVIII wieku. J. Labenz32 datuje go na pierwszą połowę XVIII wieku. Wydanie pozwolenia przez biskupa chełmińskiego na budowę domu modlitwy dla Mennonitów w �768 r., z warunkiem wyremontowania położonej nieopodal katolickiego kościoła (kaplicy), wskazuje raczej drugą połowę XVIII wieku jako datę powstania. Na planie Schnei-dera widać oznaczenie zabudowania, ale brak oznaczeń cmentarza, co przy tak skrupulatnie wykreślonym rysunku może oznaczać iż w �794 r. albo cmentarza jeszcze tu nie było, albo funkcjonował od niedawna. Najwcześniej zanotowana data śmierci znajduje się na na-grobku rodziny Dürk – �796 r.33. Na pocztówce przedstawiającej dom

27 E. Filipska, op. cit. Il. 2��-2�3; stele Paula Petersa zm. w �84� r., Johanna Petersa z �827 r. są przeniesione.

28 E. Filipska reprodukuje jeden z tych kamieni, op. cit. Il. 2�9.29 Horst Penner, Ansiedlung mennonitischer Niederländer im Weichselmündungs-

gebiet von der Mitte des 16. Jahrhunderts bis zum Beginn der preussischen Zeit, Weierhof �940, s.70-87.

30 R. Klim, op. cit, s. 5�.3� E. Filipska, op. cit. 32 J. Labenz, Cmentarz mennonitów, op. cit.33 Podawanie daty śmierci na nagrobku nie jest tożsame z datą jego ustawie-

nia, wskazywać może czas pochówku konkretnej osoby, ale też może być epitafium członka rodziny, antenata, niekoniecznie pogrzebanego w tym miejscu.

modlitwy, widać fragment cmentarza po południowej stronie budyn-ku. Znajdują się tam liczne stele, krzyże kamienne i metalowe kraty obejścia. Widoczne na fotografii drzewa są niskie, przystrzyżone. Drzewa w tle wyższe, ale nie rozrosłe. Cmentarz założony został przy rzece, między Cygankiem a Nowym Dworem Gdańskim, na parceli o kształcie trapezu, ukośnym bokiem przyległym do wału rzeki Tugi, podzielony, przecinającymi się prostopadle lipowymi alejami, na cztery kwatery. W jego południowo-wschodnim narożniku wznosił się początkowo drewniany, a od �902 r. ceglany bethaus34. Na zakoń-czeniu alei wschodniej znajdował się budynek kaplicy lub kostnicy. Do cmentarza prowadziła po grobli, na osi centralnej alei, częściowo brukowana droga od szosy Nowy Dwór Gdański – Stegna.

Na cmentarzu tym zachował się bogaty zbiór nagrobków w formie stel, cippusów, obelisku, płyt, pni drzew – wsporników pod tablicę in-skrypcyjną35. Niektóre sygnowane przez warsztaty Dreylinga z Gdań-ska i Bartscha. Do najciekawszych należą nagrobki o formie obeli-sku na postumencie z medalionami Isaaka Regehra (zm. w �859 r.), cippusów rodziny Dürk (z datami zgonów z �796, �833, �839 r.), nagrobek Johanna i Heleny Dürk (z datami śmierci �833, �839 r.), Zachariasa Claasa (zm. w �849 r.), Abrahama Claasa (zm. �844 r.), Heleny Zacharias z domu Classen, (zm. w �844 r.), nagrobek Marie Wieler z �870 r., stele Isaaka i Marii Wiebe (zm. w �834 r. i �825 r.), Cathariny i Johanna Penner (zm. w �856 r. i �90� r.) z dekoracją akantową z motywem granatu w tympanonie, stele Jacoba Dietricha Bergmanna (zm. w �868 r.), Jacoba Bergmanna (zm. w �864 r.), Su-zanny Bergmnn (zm. w �892 r.), odmienna w swojej dekoracji stela Jacoba Froese (zm. w �892 r.) ujęta korynckimi półkolumienkami dźwigającymi wklęsło – wypukły naczółek zwieńczony akroteriona-mi, z wyobrażeniem siedmiu gwiazd w polu tympanonu, stela Abra-hama i Margarety Penner z �896 r. z motywem motyla w tympanonie, stela Abrahama i Renaty Kröker, (zm. w �90� i �906 r.). Z początku XX wieku pochodzi forma w kształcie rumowiska kamieni z płasko-rzeźbionym przedstawieniem wieńca kwiatowego, na który zarzucona została karta z cytatem z ewangelii Św. Łukasza. Pięknym nagrobkiem jest granitowa płyta z płaskorzeźbionym wyobrażeniem złamanego pędu róży dawniej na mogile Eduarda Bergmanna (zm. w �9�5 r.), a także głaz z wykutym tondem mieszczącym kiedyś tablicę inskryp-cyjną. Na cmentarzu znajdował się ponadto pomnik poświęcony poległym podczas I Wojny Światowej. Cmentarz ten zaniedbany po �945 r. ze zburzonym kościołem, dewastowany, stał się w latach 90 – tych przykładem eksperymentu konserwatorskiego. Nie mogąc zapewnić ochrony dla niszczenia i kradzieży nagrobków (elementy metalowe skradzione zostały wszystkie) ustalono przeniesienie naj-bardziej wartościowych elementów do organizującego się w Nowym Dworze Gdańskim Muzeum. Miały stanowić zewnętrzną ekspozycję aranżowanego „Cmentarza Mennonickiego” i opracowany został na-wet projekt. Część nagrobków poddano konserwacji. Idea lapidarium o formie cmentarza nie została zrealizowana i przeniesione nagrobki stanowią ekspozycję w zamkniętym pomieszczeniu.

W ciągu następnych lat, co jakiś czas podejmowane były niesyste-matycznie prace porządkowe na cmentarzu, w trakcie których znisz-czono dawną, „dziką” sylwetę cmentarza, która była w powojennym krajobrazie istotną dominantą, pozostawiając na jej miejscu obszar z nadal niszczonymi grobami.

dr Jerzy Domino

34 K. Nawrocki, Mennonickie domy modlitwy na Żuławach, w Elblągu i Gdańsku jako zjawisko architektoniczne i artystyczne, w: Menonici na Żuławach, ocalone dziedzictwo, Gdańsk 2007, s. �02.

35 J. Labenz udokumentowała ok. 3� obiektów.

�7

Jeden z najmniejszych i najstarszych polnych kamieni nagrobnych jakie zgromadzono na Cmentarzu 11 wsi

Kościół mennonicki w Żelichowie-Cyganku – widok od strony Tugi

Kartka pocztowa. Po lewej na górze plebania, po lewej na dole kościół, po prawej gospoda, w środku wiatrak przemiałowy

Kościół mennonicki w Żelichowie-CygankuMapa z 1925 roku (Messtischblatt)

Wnętrze kościoła mennonickiego w Żelichowie-Cyganku

Kościół katolicki w Żelichowie-Cyganku przed 1945 rokiem

Pomnik poległych w I wojnie światowej. Jeszcze w latach 80. stał przy kościele katolickim w Żelichowie-Cyganku

�8

Dobiega końca realizacja projektu adaptacji zabytkowej mleczarni w Nowym Dworze Gdańskim, realizowanego przez Miasto i Gminę Nowy Dwór Gdański w partnerstwie ze Stowarzyszeniem Miłośni-ków Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski. Zamierzony cel mógł zostać zrealizowany dzięki uzyskaniu w 2009 roku dofi-nansowania z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Pomorskiego w ramach Osi Priorytetowej 6. Turystyka i dziedzi-ctwo kulturowe, Działanie 6.3. Regionalne dziedzictwo kulturowe o potencjale turystycznym. Pomysł projektu powstał z inicjatywy Urzędu Miejskiego w Nowym Dworze Gdańskim. Obiekt posiada trzy kondygnacje alokowane na Muzeum Żuławskie, nowoczesną salę konferencyjną z możliwością prezentacji wystaw czasowych, pracownie przeznaczone na warsztaty drewna i kamienia. Obecnie trwają ustalenia pomiędzy Samorządem a Zarządem Klubu Nowo-dworskiego co do zasad i planu funkcjonowania Żuławskiego Parku Historycznego. Pod koniec kwietnia 20�� roku nastąpi oficjalne ot-warcie obiektu i przyjęcie pierwszych gości.

Mimo, że Muzeum przeniosło się na czas remontu do magazynów obok mleczarni, nie zawiesiliśmy swojej aktywności.

Magazynek Strażnika WałowegoW magazynach Muzeum Żuławskiego powstała ekspozycja zatytuło-wana Magazynek Strażnika Wałowego. Zgromadziliśmy współczesne i zabytkowe wyposażenie Magazynku w zaaranżowanym fragmencie magazynu, stylizowanego na istniejący jeszcze kilka lat temu przy ujściu Tugi. Dla uczniów nowodworskich szkół przeprowadziliśmy prezentacje, opowiadając o zagrożeniach powodziowych regionu i informując jak bronić się przed powodzią. Dużym zainteresowa-niem cieszył się film prezentowany podczas pokazu ekspozycji – In-spiracje europejskimi polderami, pokazujący jak radzą sobie z ochroną przeciwpowodziową Niemcy i Holendrzy. Zwiedzający ekspozycję i uczestniczący w pokazie prezentacji otrzymywali publikację edu-kacyjną – Niezbędnik powodziowy Żuławiaka. Wykonanie ekspo-zycji doszło do skutku przy wsparciu udzielonym przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechani-zmu Finansowego oraz budżetu Rzeczypospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych.

Pomnik z Cedrów Wielkich tymczasowo na Cmentarzu 11 wsi Pomnik z Cedrów Wielkich, upamiętniający żołnierzy poległych w I wojnie światowej, po zabiegach konserwatorskich i przygotowaniu miejsca jego stałego pobytu, powróci na teren gminy Cedry Wielkie. Klub Nowodworski, na prośbę Urzędu Gminy w Cedrach Wielkich, przetransportował pomnik do lapidarium Cmentarza �� wsi w Żeli-chowie-Cyganku, gdzie tymczasowo zostanie składowany.

Historia imponującego wielkością obelisku jest bardzo ciekawa. Monument został ufundowany kilkadziesiąt lat temu przez Zwią-zek Wojaków ku czci mieszkańców wsi, położonych na Żuławach Gdańskich, poległych na terenie Prus Wschodnich, Rosji, Francji i Flandrii. Pomnik stanął w Cedrach Wielkich (ówczesnego Groß Zünder w Wolnym Mieście Gdańsku) na skwerku w miejscu, gdzie dzisiaj stoi bank spółdzielczy.

Jako „niesłuszna” pamiątka po dawnych mieszkańcach tych ziem, jak wiele innych pomników i cmentarzy w okresie PRL-u, został przekazany do „utylizacji”.

Dopiero zimą 2008 roku członkowie Towarzystwa Przyjaciół Gdańska odkryli w Gdańsku-Oruni walające się i niszczejące od około 30 lat części pomnika. Za zgodą konserwatora zabytków zosta-ły one przewiezione na ulicę Kamienna Grodza w Gdańsku. Dopiero wtedy dzięki Stowarzyszeniu Żuławy Gdańskie i internautom z Wol-nego Forum Gdańsk odkryto jego rzeczywiste pochodzenie.

Niestety, nowa lokalizacja pomnika w Gdańsku nie była bezpiecz-na. Potrzebna była natychmiastowa akcja ratunkowa, do której przy-stąpił Wójt Cedrów Wielkich Janusz Goliński i Klub Nowodworski. Jej finał nastąpił �8 czerwca 20�0 roku.

Po niezbędnych zabiegach renowacyjnych i konserwatorskich pomnik zostanie odtworzony w Miłocinie, na obszarze dawnego, nieczynnego, przykościelnego cmentarza tuż obok powstającego Folwarku Żuławskiego. Teren ten, na dawnym miłocińskim nawisu, wraz z fundamentami zburzonego kościoła, zostanie uporządkowany i odrestaurowany w ramach planu odnowy tej miejscowości.

Dar sopockich artystów dla Muzeum ŻuławskiegoZabytkowe żuławskie drzwi, przekazane Klubowi Nowodworskiemu przez Marię i Pawła Pietkiewiczów, zostały do czasu zakończenia remontu Żuławskiego Parku Historycznego tymczasowo wyekspono-wane w biurze Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja. Wzbo-gacą w przyszłości zbiór dziedzictwa kulturowego Żuław w Muzeum Żuławskim. Eksponat jest w rewelacyjnym stanie dzięki gruntownej restauracji przeprowadzonej przez darczyńców. Został on nabyty w latach 70. na targowisku w Oliwie. Pięknie intarsjowane drzwi są jednym z wielu zabytkowych przedmiotów posiadanych przez państwa Fietkiewiczów. Jest to również efekt wieloletniego zaintere-sowania Żuławami. Fietkiewiczowie wnieśli wielki wkład w rozwój polskiej sztuki jubilerskiej i bursztynniczej. Ich dzieła przeszły do historii stając się w latach 60. XX w. początkiem tzw. polskiej szkoły bursztynu i srebra. Wysoki kunszt i autorski sposób oprawy biżute-rii znalazł ogromne uznanie, czego dowodem są dziesiątki wystaw w muzeach i galeriach na całym świecie. Paweł Fietkiewicz znany jest również ze swojego zamiłowania do zegarów ludowych. Zgromadził ich ponad �00. Swoje zamiłowanie kolekcjonerskie łączy z pracą badawczą i rekonstrukcyjną. Wiele placówek muzealnych powie-

Żuławski Park Historyczny

�9

rzyło mu renowację niezwykle cennych egzemplarzy. Dzięki wielo-letnim badaniom wyodrębnił typ zegarów żuławskich budowanych w XVI–XVIII w. przez mennonickich (i nie tylko) rzemieślników. Charakterystyczną cechą tych czasomierzy było użycie żelaznych elementów, wykonanych przez kowali pochodzących z delty Wisły oraz ich potomków, emigrantów żyjących w południowej Rosji. Klub Nowodworski i Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja rozpo-częły starania o wydanie publikacji opisującej ten ciekawy wątek żuławskiej historii, świadczącej o wyjątkowości tych terenów. Ma to być katalog przeszło czterdziestu zegarów żuławskich znajdujących

się w muzeach i prywatnych kolekcjach, uzupełniony opisem pracy badawczej.

Jednym w ważniejszych wydarzeń w życiu Klubu Nowodworskie-go było uczestnictwo w akcji powrotu do Cedrów Wielkich XVII-wiecznego dzwonu. Informacje o tym wydarzeniu publikujemy w Roczniku 20�0.

Przy okazji transportu dzwonu przywieźliśmy kolejną część archi-wum Alberta Heinza Pohla, która została zdeponowana w biurze Lokal-nej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja na czas remontu Muzeum Żu-ławskiego. Kolekcja liczy ponad 500 pozycji unikalnych wydawnictw.

Paweł Fietkiewicz Pomnik poległych w I wojnie światowej z Cedrów Wielkich jeszcze w Gdańsku

Drzwi zdeponowane w Lokalnej Grupie Działania Żuławy i Mierzeja

Ekspozycja Magazynek Strażnika Wałowego

Pomnik poległych w I wojnie światowej z Cedrów Wielkich w Żelichowie-Cyganku

Żuławski Park Historyczny fot. Piotr Sosnowski

20

W terminie 29 kwietnia – �0 maja na terenie gminy Sztutowo, Stegna i Krynica Morska realizowany był etap badań terenowych w ramach projektu Sztutowo czy Stutthof? Oswajanie krajobrazu kulturowego, realizowanego przez Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej (IEiAK) oraz Instytut Prahistorii (IP) Uniwersytetu im. Adama Mi-ckiewicza w Poznaniu (UAM), przy współpracy z Muzeum Stutthof w Sztutowie. Autorkami koncepcji projektu i osobami odpowiedzial-nymi za jego realizację były dr Anna Weronika Brzezińska oraz mgr Małgorzata Wosińska z IEiAK, przy współpracy z mgr Łukaszem Banaszkiem, mgr Maksymilianem Frąckowiakiem, mgr Marcinem Michalskiem, mgr Łukaszem Pospiesznym z IP UAM, a także z mgr Janem Lorenzem – doktorantem Social Antropology, The Univers-ity of Manchester. Głównym celem projektu była analiza i wstępna identyfikacja zmian krajobrazu fizycznego i kulturowego KL Stut-thof w kontekście: czasu (od II wojny światowej do współczesności) i przestrzeni (region Żuław, z wyszczególnieniem wsi przyległych do terenu obozu). Akcent położony był na antropologiczne badanie społecznej świadomości i działalności ludności lokalnej wobec KL Stutthof, a także na sposoby oswajania przestrzeni, którą w ramach dyscypliny nazywamy „przestrzenią naznaczoną”. W ramach tak postawionych celów realizowano kilka tematów badawczych. Etno-lodzy przeprowadzali wywiady z najstarszymi mieszkańcami wsi36, których celem było zebranie relacji z pierwszych powojennych lat, etapów formowania się wspólnoty lokalnej oraz stopniowej adapta-cji do nowych warunków życia. Na terenie wsi Sztutowo wywiady prowadzono z jej mieszkańcami, a ich celem było określenie stopnia identyfikacji z miejscem zamieszkania. We współpracy z Zespołem Szkół w Sztutowie przeprowadzono badania na grupie młodzieży gimnazjalnej dotyczące realizacji przez szkolę założeń programowych edukacji regionalnej i wiedzy o regionie. Na terenie samego Muzeum Stutthof etnolodzy przeprowadzali ankiety z turystami zwiedzający-mi muzeum, a także z pracownikami muzeum. Uzupełnieniem był materiał zdjęciowy i filmowy oraz materiał dźwiękowy (w ramach projektu soundscape). Grupa studentów i doktorantów archeologii na terenie obecnego Muzeum, a także na terenie, na którym pierwotnie funkcjonował KL Stutthof za pomocą archeologicznych nieinwa-zyjnych metod badawczych (GPS referencyjny oraz geomagnetyka) starała się zwizualizować to, jak wyglądał teren objęty badaniami za czasów funkcjonowania obozu. Podczas trwania badań terenowych uczestnicy prowadzili bloga, zamieszczonego na stronie Muzeum Stutthof, na bieżąco zdając relacje z przebiegu badań. Wyniki badań zostały zaprezentowane podczas konferencji, zorganizowanej w sie-dzibie Gminnej Biblioteki Publicznej w Sztutowie, podczas której

36 Mikoszewo, Przemysław, Jantar, Izbiska, Junoszyno, Stegienka, Chorążówka, Stegna, Popowo, Głobica, Kąty Rybackie, Kobyla Kepa, Skowronki, Krynica Morska.

zaprezentowano kilkanaście referatów. Dodatkową formą prezentacji wyników była wystawa fotograficzna, pokazująca specyfikę badań et-nologicznych i archeologicznych podczas realizacji projektu, przygo-towana przez Mateusza Nowaka i Agnieszkę Skowron, we współpracy z Łukaszem Banaszkiem. Wyniki badań zostaną także opublikowane w przygotowywanym wydawnictwie.

W terminie 9 – �9 lipca przeprowadzono badania terenowe na te-renie Żuław Elbląskich (gminu Stare Pole, Markusy, Gronowo Elblą-skie), w których uczestniczyli studenci, doktoranci i pracownicy na-ukowi etnologii z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, pedagogiki Uniwersytetu w Białymstoku, architektury i wzornictwa z Uniwersytetu Artystycznego w Poznaniu oraz kulturoznawstwa z Uniwersytetu Gdańskiego. Celem tych interdyscyplinarnych ba-dań była dokumentacja dziedzictwa historycznego i społecznego Żuław Elbląskich. Etnolodzy dokumentowali opowieści pierwszych powojennych osadników, uzupełniając je o wywiady kwestionariu-szowe z osobami, urodzonymi już na Żuławach, poruszając kwe-stie tożsamości lokalnej i regionalnej. Prowadzono także badania antropologiczne dotyczące działalności Kół Gospodyń Wiejskich m. in. we wsiach Stare Pole, Złotowo, Ząbrowo, Żuławka Sztum-ska i Gronowo Elbląskie. Podsumowanie badań nastąpiło podczas konferencji, która odbyła się 26 listopada 20�0 roku w Muzeum Ar-cheologiczno-Historycznym w Elblągu. Podczas całodniowej sesji zaprezentowano �9 referatów. Ze strony organizatorów (muzeum) referaty wygłosiły mgr Krystyna Laskowska Dawne wyposażenie domu mieszkalnego na Żuławach Elbląskich w oparciu o zbiory etno-graficzne Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Elblągu oraz mgr Alicja Janiak Ginące zawody i twórcy ludowi na Żuławach. Przykłady z Żuław. Poznańscy etnolodzy zaprezentowali następujące referaty: dr Anna Weronika Brzezińska, Krajobraz kulturowy i społeczny Żu-ław Elbląskich; Marta Paluszek Rozmowa z historią na Żuławach, czyli rzecz o problemowym spadku; Dominik Robakowski Kocinos czy Kaczynos? – losy nazw miejscowości żuławskich po 1945 roku; Zuzanna Poznańska Wspomnienie „Zwycięstwa” – spółdzielnia pro-dukcyjna w oczach dawnych pracowników; Michał Dolata Stosunek do dziedzictwa kulturowego mennonitów wśród mieszkańców Żuław Elbląskich oraz Bartosz Stańda Nowi sąsiedzi. Problemy towarzyszące kształtowaniu się nowych społeczności na Żuławach Elbląskich. Stu-dentka etnologii z Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie Zuzanna Łaga zaprezentowała referat Zbiorowa pamięć i niepamięć, jako czynnik kształtujący regionalną tożsamość na przykładzie Żuław Elbląskich; a studentka kulturoznawstwa z Gdańska Aleksandra Paprot przedsta-wiła Powojenne losy poewangelickich i pomennonickich cmentarzy na Żuławach Elbląskich. Wyniki badań pedagogicznych zaprezentowały dr Urszula Wróblewska Żuławy w perspektywie badań pedagogicz-nych oraz Magdalena Bach, Ewelina Bajda i Małgorzata Czaczkowska Dawne oblicze żuławskiego dzieciństwa. Przedstawiciele Uniwersy-

Badania etnologiczne na Żuławach w roku 2010

2�

tetu Artystycznego z Poznania zaprezentowali siedem wystąpień: prof. Wiesław Krzyżaniak Plastyczne i techniczne sposoby utrwalania wizerunku i stanu zabytkowej architektury olęderskiej; dr hab. Piotr Szwiec Zachowane elementy architektury regionalnej w krajobrazie Żuław; mgr Patrycja Mikołajczak Detale architektoniczno – rzeźbiar-skie jako świadectwo poziomu życia w gospodarstwach olęderskich; Alicja Smęt Dom z tremplem. Historia i renowacja; Anna Górniak, Małgorzata Idziak O osobliwościach altany w Oleśnie; Aleksandra Knedler, Weronika Sochacka Dom w Złotowie jako przykład typowego domu podcieniowego na terenie Żuław Elbląskich oraz Magdalena Kołodziejczyk-Kasprowiaki Kamil Kułaga Przywrócenie świetności holenderskiej karczmy w Elbląskim Nowym Dworze oraz terenów jej przyległych. Funkcja karczmy wczoraj i dziś.

W terminie 2 – �� września na terenie Żuław Gdańskich realizo-wano kolejny etap badań terenowych, których celem była dokumen-tacja historii przybycia nowych osadników na Żuławy po �945 roku oraz zmian zachodzących w krajobrazie kulturowym i społecznym. Grupa poznańskich oraz cieszyńskich etnologów eksplorowała teren dwóch gmin Suchy Dąb i Cedry Wielkie. Dodatkowym materiałem, którego dokumentowaniem zajęła się dr Urszula Wróblewska z Uni-wersytetu w Białymstoku były stare kroniki szkolne, będące świade-ctwem ciężkiej i pionierskiej pracy nauczycieli w czasach powojen-nych. Prowadzono także wywiady z członkiniami Kół Gospodyń Wiejskich w Leszkowach, Krzywym Kole, Koźlinach i Skowarczu,

przedstawicielami lokalnych samorządów oraz z nauczycielami rea-lizującymi ścieżki międzyprzedmiotowe z zakresu wiedzy o regionie. Miłym akcentem była wizyta w domu podcieniowym w Trutnowach, gdzie uczestnicy projektu mogli zwiedzić zabytkowy dom podcienio-wy, wysłuchać historii powstania i renowacji domu oraz zapoznać się z działalnością Stowarzyszenia Żuławy Gdańskie (w tym z bogatą oferta wydawniczą). Podczas wrześniowego pobytu na Żuławach Gdańskich grupa badaczy mieszkała w Grabinach Zameczku, ma-jąc możliwość zapoznania się z niezwykłym miejscem – dawnym zameczkiem krzyżackim.

Rok 20�0 był czasem intensywnych prac związanych z realizacją projektu badawczego finansowanego w ramach projektu badawczego własnego ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, którego celem jest dokumentacja powojennego dziedzictwa kulturo-wego Żuław. Każdy z uczestników poszczególnych etapów badań ma swój wkład w ocalanie od zapomnienia historii pojedynczych ludzi i ich rodzin, a także całych społeczności. Potwierdzeniem tego niech będzie cytat zaczerpnięty z jednej z kronik szkolnych ze wsi Stare Pole: Pamięć ludzka nie jest trwała, wiele zdarzeń z owych pierwszych pionierskich dni zaciera się z biegiem dni.

dr Anna Weronika BrzezińskaInstytut Etnologii i Antropologii Kulturowej

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

Dawna siedziba komendantury, Muzeum Stutthof, fot. A. W. Brzezińska

Dom podcieniowy w Kleciu, fot. A. W. Brzezińska

Dom podcieniowy w Miłocinie, fot. A. W. Brzezińska Ekipa badaczy terenowych we Wróblewie, fot. U. Wróblewska

22

Opracowywanie wyników archeologicznych, fot. M. Kulesza Podczas wywiadu w Mikoszewie, fot. M. Kulesza

Podczas wywiadu z KGW w Żuławce Sztumskiej, fot. W. Blacharska Prof. Wiesław Krzyzanowski podczas dokumentacji rysunkowej kościoła w Fiszewie, fot. A. W. Brzezińska

Świetlica wiejska w Koźlinach, fot. A. W. Brzezińska Wieńce dożynkowe w Cedrach Małych, fot. A. W. Brzezińska

23

VI Międzynarodowe Spotkanie Mennonitów odbył się 25 i 26 czerw-ca 20�0 roku, w Gdańsku, Tczewie, Wielkich Walichnowach, Sto-gach Malborskich oraz w Elblągu. Udział w uroczystościach brało 70 Mennonitów z Niderlandów, Niemiec i Ameryki wraz z liczną po-nad 70 osobową grupą przedstawicieli stowarzyszeń, klubów i szkół z Pomorza, zainteresowanych tematyką mennonicką: „Roman Klim – pionier odkrywania historii Mennonitów w Polsce“, „Kościół Men-nonicki w Elblągu“, „750 lecie Tczewa“, „Mennonici-Żuławy i Nizina Walichnowska”. Inicjatorami i organizatorami przedsięwzięcia byli:– Alicja Gajewska, Centrum Wystawienniczo-Regionalne Dolnej

Wisły w Tczewie,– Bolesław Klein, Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdań-

skiego – Klub Nowodworski,– Żuławskie Towarzystwo Przyjaźni Polsko – Niderlandzkiej, – Tadeusz Magdziarz, Nadwiślański Klub Krajoznawczy „TRSOW“.

Patronat Honorowy objęli:– Joachim Bleicker, Konsul Generalny Republiki Federalnej Niemiec

w Gdańsku,– Magdalena Pramfelt, Honorowy Konsul Królestwa Niderlandów

w Gdańsku,– Zenon Odya, Prezydent Miasta Tczewa,– Henryk Słonina, Prezydent Miasta Elbląga,– Ryszard Żelichowski, Towarzystwo Przyjaźni Polsko Niderlandzkiej

w Warszawie.

Mennonitom przewodzili:z Niemiec – Frank Wiehler, przewodniczący Koła Arbeitskreis Po-len z Niderlandów i z Ameryki – Jan Broere, przewodniczący Koła Mennonitów Niederlande-Polen. VI Zjazd Mennonitów rozpoczęto 25 czerwca nabożeństwem w b. Domu Modlitwy Mennonitów, obec-nie Kościół Zielonoświątkowy, w Gdańsku przy ul Menonitów �0. Nabożeństwo prowadzili Oskar Wedel z Niemiec i Arno Thimm z Holandii. Powitania uczestników spotkania dokonali pastor pomoc-niczy Kościoła Zielonoświątkowego Tomasz Chaliński oraz, w imieniu organizatorów VI Spotkania Menonitów, przedstawiciele Klubu No-wodworskiego Bolesław Klein i Harry Lau. Zgromadzonych pozdro-wił Konsul Generalny Niemiec Joachim Bleicker. Podczas ceremonii, Jan Broere uroczyście przekazał dla miejscowego Kościoła i Muzeum Żuławskiego kopie zbieracza dokumentów Joe Nashweiler z Kanady m.in. statutu z �925 r. i �887 r. byłej Mennonickiej Gminy w Gdańsku. Po nabożeństwie, uczestnicy udali się na zwiedzanie Gdańska pod przewodnictwem Pani Bożeny Nowak. Następnie uroczystości prze-niosły się do Tczewa, gdzie w Restauracji „Carina“ uczestnicy spożyli wspólny obiad. Po posiłku w Centrum Wystawienniczo Regionalnym Dolnej Wisły odbyła się część oficjalna VI Międzynarodowego Zjazdu Mennonitów. Gości powitała dyrektor Alicja Gajewska, zastępca Prezy-

denta Miasta Tczewa Zenon Drewa oraz Honorowy Konsula Królestwa Niderlandów Magdalena Pramfelt, którzy w swoich wypowiedziach podkreślali rolę i znaczenie tego rodzaju spotkań, tym razem z okazji udziału Mennonitów w rejonach Żuław, Powiśla i Nizinie Walich-nowskiej oraz 750-lecia miasta Tczewa. Ponieważ wszystkie referaty konferencyjne w języku polskim i niemieckim zostały uczestnikom Zjazdu wcześniej rozesłane, Bolesław Klein jedynie zaprezentował poszczególnych autorów przemówień, podkreślając ich walory i doro-bek pisarski wraz z podziękowaniem za dobrze opracowane materiały. Uczestnicy również wyrażali się z uznaniem dla autorów referatów oraz prezentowanych wystaw.

Na pamiątkę udziału w VI Mennonickim Zjeździe każdy uczest-nik otrzymał wspaniale opracowany album o historii Tczewa i okolic łącznie z Niziną Walichnowską.

Poniżej przedstawiamy autorów referatów przygotowanych na Zjazd:– Kazimierz Ickiewicz, „Tczew – Rys historyczny“,– Radosław Wiecki, „Historyczna postać Tczewa – Aleksander Skul-

tet” i „Mennonici w Polsce“, – Jagoda Klim, „Roman Klim – jeden z pionierów odkrywania hi-

storii Menonitów w Polsce”,– Anna Strzałkowska, „ Moje spotkanie z Mennonitami”,– Tadeusz Magdziarz, „Nadwiślański Klub Krajoznawczy TRSOW

a Mennonici”,– oraz wystawy prezentowane przez Centrum Wystawienniczo– Re-gionalne Dolnej Wisły w Tczewie: � ”Pradzieje miasta Tczewa”, 2”La-ven– Kobiety w sztuce”, 3 „Mennonici zapomniani sąsiedzi“.

Po prezentacji, uczestnicy udali się autokarami na Nizinę Walich-nowską, gdzie w szkole w Małych Walichnowach śpiewem przywitała ich młodzież z Dyrektorem Szkoły Mariuszem Śledziem na czele. Na tę okoliczność, Mariusz Śledź przygotował reportaż na wizji i opowiadał o historii Mennonitów, ich życiu i dokonaniach wraz z innymi miesz-kańcami, pokazując jednocześnie potrzebę upamiętniania dla potom-nych miejsc związanych z historią i rozwojem Niziny Walichnowskiej. Podobnie, jak z inicjatywy Mariusza Śledzia, uczynili to niedawno mieszkańcy Niziny Walichnowskiej montując na obelisku tablicę ku pamięci, Starosty Związku Wałowego Niziny Walichnowskiej, Petera Rudolfa Dirksena (�843-�904). Kolejnym punktem spotkania były Stogi Malborskie, zwiedzanie historycznego cmentarza pomennoni-ckiego oraz spotkanie w miejscowym kościele katolickim z ks. Mar-kiem Dudą, który w raz z Wójtem Gminy Malbork Janiną Rochowicz zapowiedzieli dalsze porządkowanie i restaurowanie b. cmentarza i urządzenie izby pamięci o Menonitach z Żuław. Do późnych godzin wieczornych odbywało się przyjęcie z kolacją, która została przygo-towana m.in. przez miejscowe Koło Gospodyń Wiejskich. Przyjęcie było okazją do wymiany doświadczeń z zakresu współdziałania wie-lu organizacji i stowarzyszeń podejmujących tematykę mennonicką

VI Międzynarodowy Zjazd Mennonitów Dolnej Wisły w Polsce

24

i ochronę zabytków przeszłości, np. Towarzystwo Miłośników Ziemi Kwidzyńskiej, które zainicjowało wydanie interesującego przewodnika „Śladami Mennonitów w Dolinie Kwidzyńskiej“. Wspomniany prze-wodnik przekazano uczestnikom spotkania, prezent został przyjęty z dużym zainteresowaniem. W dniu 26 czerwca 20�0 r. zebrali się uczestnicy VI Międzynarodowego Spotkania Mennonitów w Elblągu, aby dokonać uroczystego odsłonięcia tablicy pamiątkowej „KOŚCIÓŁ MENNONICKI W ELBLĄGU W LATACH �590 – �900” na budynku dawnego kościoła mennonickiego przy ulicy Garbary �2. Uroczystość odbyła się w czterech językach: polskim, niemieckim, angielskim oraz holenderskim. Uroczyste powitanie uczestników dokonał przedstawi-ciel Klubu Nowodworskiego Bolesław Klein, podkreślając obecność Menonitów z Niemiec, Niderlandów i USA, jak również Konsula Królestwa Niderlandów Magdalenę Pramfelt, Prezydenta Miasta El-bląga Henryka Słoninę, który aktywnie wspomagał przygotowania uroczystości wraz z odrestaurowaniem i odnowieniem byłego kościoła, Dyrektora Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Elblągu Marię Kasprzycką, która może się poszczycić organizacją niejednej wystawy o tematyce mennonickiej. Powitano również liczną społeczność elblą-ską, w tym sędziwą Krystynę Weilandt b. Mennonitkę. Odsłonięcia tablicy pamiątkowej dokonał Prezydent Miasta Elbląga Henryk Słoni-na w asyście przedstawicieli kościołów mennonickich z Niemiec, Ni-derlandów i Ameryki– Franka Wiehler, Jana Broere, seniorki Krystyny Weilandt oraz Grażyny Chrostek– Żugaj. Okolicznościowe wystąpienia wygłosili Prezydent Miasta Elbląga Henryk Słonina, Honorowy Konsul Niderlandów w Gdańsku Magdalena Pramfelt oraz Jan Broere i Frank Wiehler. Frank Wiehler. który powiedział m.in. „że pierwsi Mennonici przybyli do Elbląga już w roku �53� jako uchodźcy prześladowani ze względów religijnych z Holandii, Nadrenii oraz północnych Niemiec i tutaj znaleźli schronienie. Osiedlając się pomagali osuszaniu oko-licznych mokradeł. Elbląg był dla nich tolerancyjny, stanowiąc zawsze

mniejszość, swoją działalnością gospodarczą i kulturalną bardzo się zasłużyli. Bardzo się cieszymy, że obecni mieszkańcy Elbląga wykazują tak duże zainteresowanie. My dziękujemy szczególnie Prezydentowi Miasta Elbląga, Panu Henrykowi Słoninie, za nieocenioną pomoc przy organizacji tak uroczystego odsłonięcia tej tablicy pamiątkowej”. Jan Broere dołączył się do podziękowań społeczności Elbląga, dzię-kując również Klubowi Nowodworskiemu za szczególną aktywność i podejmowane inicjatywy w zakresie tak szeroko pojętej współ-pracy. Po tej uroczystości, uczestnicy zwiedzali Starówkę Elbląską. Następnie uczestniczyli w sali „Kamieniczki Elbląskie” na spotkaniu z Prezydentem Miasta Elbląga Henrykiem Słoniną, który przedstawił uczestnikom dzisiejszy społeczno-gospodarczy i kulturalny rozwój miasta Elbląga oraz wskazał na dużą aktywność we współpracy z wie-loma miastami europejskimi. Po spotkaniu zaprosił uczestników na wspólny obiad przygotowany przez Andrzeja Bugajnego w Centrum Sportowo-Biznesu w Elblągu przy ul. Grunwaldzkiej �25. Podczas posiłku były kurtuazyjne pozdrowienia i podziękowania za sprawny przebieg spotkania. Tłumaczenie na język niemiecki zabezpieczali: Harry Lau, Krystian Dahlmann i Marek Harasimowicz. W tym samym czasie Frak Wiehler spotkał się z Grażyną Chrostek– Żugaj, dyrektor Zespołu Szkół Techniczno-Informacyjnych w Elblągu i nauczyciela-mi, dziękując im za zorganizowany i realizowany na terenie szkoły wspólnie z młodzieżą projekt „Mennonici w Niemczech i Polsce“, wręczono również upominki– albumy. Bolesław Klein ogłaszając za-kończenie VI Międzynarodowego Spotkania Mennonitów na Pomorzu podziękował serdecznie wszystkim osobom, instytucjom i gościom za aktywny udział w spotkaniu oraz za dużą pomoc w przygotowaniach historycznego Spotkania, zapowiadając następny Zjazd Menonitów na Pomorzu w 20�3 roku – Zjazd Jubileuszowy z okazji 20-lecia od pierwszego Zjazdu.

Bolesław Klein

Odsłonięcie tablicy pamiątkowej na budynku dawnego kościoła mennonickiego przy ulicy Garbary 12 w Elblągu

Seminarium w Elblągu

Uczestnicy na spotkaniu w Centrum Wystawienniczo – Regionalnym Dolnej Wisły w Tczewie

Kościół Zielonoświątkowy w Gdańsku – Konsul Generalny Niemiec Joachim Bleicker i Bolesław Klein

25

Historia utworzenia szlaku turystycznego, propagującego kulturę mennonicką, ma blisko 20 lat. Pierwszym wielkim orędownikiem sprawy mennonitów był nieżyjący już śp. Roman Klim. To dzię-ki jego aktywności w �992 roku, pod auspicjami Muzeum Wisły i Klubu Przyjaciół Kultury Mennonickiej „Olęder” w Tczewie, zapro-ponowano, aby temat menonitów bardziej wyeksponować za po-mocą specjalistycznego szlaku turystycznego. Pierwotnie szlak miał prowadzić z Gdańska przez Przejazdowo, Dziewięć Włók, Wiślinę, Bystrą, Wocławy, Stanisławowo, Trutnowy, Cedry Wielkie, Leszkowy, Kiezmark i dalej przez Żuławy Wielkie aż do Elbląga. Ten przebieg trasy był podstawą do dalszych prac nad uszczegółowieniem jego lo-kalizacji, jakie z inicjatywy Janusza Golińskiego podjął się Regionalny Ośrodek Programowy PTTK na początku 2000 roku. Duże zasługi w dopracowaniu projektu oddali nieżyjący już Marian Czyżewski ówczesny Prezes Oddziału, Lech Zalewski Dyrektor Biura oraz Tade-usz Gruszczyński Szef Komisji Znakowania Szlaków Turystycznych PTTK. Dla Gruszczyńskiego było to kolejne zadanie na Żuławach po wytyczeniu dwóch innych szlaków turystyki pieszej tj. Szlaku Żuławskich Domów Podcieniowych oraz Szlaku Nadmotławskiego, nad którymi prace zakończono w 2000 roku. Przebieg całego za-dania, wytyczenia i oznakowania szlaku, podzielono na dwa etapy. W pierwszym skoncentrowano się nad jego wytyczeniem na Żu-ławach Gdańskich. Udało się dopracować przebieg Szlaku Men-nonickiego z Gdańska do Kiezmarka z dwiema korektami do tra-sy wskazanej przez Romana Klima, a mianowicie wyjście szlaku z Gdańska nie nastąpiło przez Przejazdowo lecz przez Olszynkę, a następnie Krępiec do Wiśliny. Druga korekta obejmowała zmia-nę trasy z miejscowości Wocławy, która przebiegać miała nie przez Stanisławowo, lecz przez Miłocin do miejscowości Trutnowy i dalej już bez zmian aż do Kiezmarka. Tak określony nowy przebieg trasy były wg zespołu bardziej bezpieczny i w pełni oddający specyfikę te-renów żuławskich. Co do dalszego przebiegu Szlaku Mennonickiego z Kiezmarka do Elbląga niestety trasa nie została przez zespól uszcze-

gółowiona. Pozostawiono tą sprawę samorządom Żuław Wielkich w ramach swoich kompetencji. W celu stworzenia dobrego klima-tu dla tak pięknego przedsięwzięcia, które w takim kształcie mo-gło liczyć na wsparcie ze środków Unii Europejskiej 2007-20�3, z inicjatywy Wójta Gminy Cedry Wielkie, w dniu �6 lutego 2007 roku w Nowym Dworze gdańskim doszło do spotkania samorzą-dowców i organizacji pozarządowych zainteresowanych rozwojem Żuław, na którym podpisano list intencyjny dotyczący partnerskie-go projektu pn. Szlak Mennonicki na Żuławach. Głównym celem tego przedsięwzięcia było wzmocnienie rozwoju gospodarczego i społecznego Żuław delty Wisły, poprzez stworzenie markowego produktu turystycznego. Budowa szlaku pieszo rowerowego Śladami Mennonitów, będącego osią rozwoju turystyki na Żuławach, z założe-nia miała zwiększyć dostępność kluczowych obszarów dla turystyki oraz przyczynić się do aktywizacji mieszkańców w tworzeniu nowych miejsc pracy. Partnerami tego projektu byli Mieczysław Struk – Wice-marszałek, a obecnie Marszałek Województwa Pomorskiego, Cezary Bieniasz-Krzywiec – Starosta Gdański, Zbigniew Piórkowski – Staro-sta Nowodworski, Tadeusz Studziński – Burmistrz Nowego Dworu Gdańskiego, Janusz Goliński – Wójt Gminy Cedry Wielkie, Sławo-mir Kaźmierski- Wójt Gminy Suchy Dąb, Magdalena Kołodziejczak – Wójt Gminy Pruszcz Gdański, Roman Pawłowski – zastępca Wójta Gminy Stegna, Barbara Chudzyńska – Prezes Stowarzyszenia Mi-łośników Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski, Marian Czyżewski – Prezes ROP PTTK, Grzegorz Gola – Prezes Instytutu Delty Wisły. Ważną sprawą dla osiągnięcia założonego celu, jakim jest ożywienie rozwoju turystyki, jest dalsza kontynuacja budowy tego szlaku na Żuławach Wielkich. Projekt doskonale wpisuje się w obecnie realizowane przedsięwzięcie w obszarze turystyki żeglar-skiej, które dofinansowane ze środków Unii Europejskiej pozwala na budowę i rozbudowę portów, marin, przystani, pomostów w ramach projektu turystycznego pn. Pętla Żuławska.

Szlak Mennonitów

26

Dobiegł już końca remont w kościele p.w. Matki Boskiej Często-chowskiej w Kiezmarku prowadzony przez firmę Maxi Term – wł. Wiesław Deneko z siedzibą w Gdańsku. Inwestycja realizowana była od czerwca do listopada br. Współfinansowana była następująco:– Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego – dotacja 300

tys. zł (49,07%)– Gmina Cedry Wielkie – dotacja 240 tys. zł (39,26%)– środki własne Parafii – 7� 340,45 zł (��,67%)

Prace przeprowadzone w świątyni były największe od czasów międzywojennych. Wzmocniona została konstrukcja obiektu, po-wstała nowa elewacja, wykonano nową instalację elektryczną wraz z oprzyrządowaniem i pomiarami, przeprowadzono również prace remontowe kruchty zachodniej, dzwonnicy i bryły korpusu nawo-wego, odnowiony i uporządkowany został również teren przy koś-ciele.

Ciekawostką jest niezwykłe znalezisko, na które natrafiono w czasie remontu kościoła. Jest to niewielka drewniana szkatuła, zawierająca mensę ołtarzową. Skrzynia jest opieczętowana. Na tylniej drewnianej ściance widnieje napis – „Rosentreter”. Wynika z niego, że biskup chełmiński poświęcił ołtarz w katedrze w Pelplinie. Po-święcił relikwie tego ołtarza. Jest też data i rok �90�. Relikwiarze w tamtym czasie zwyczajowo umieszczano w mensach ołtarzowych kościoła. Obiekt w Kiezmarku z wielu względów jest wyjątkowy. To jeden z najpiękniejszych i najcenniejszych historycznie drewnianych kościołów na Żuławach Gdańskich. Wzniesiono go w �727 roku, wykorzystując elementy istniejącej tam starszej budowli. Kościół wy-budowany został w konstrukcji szkieletowej z murem wypełniającym z cegieł, na które nałożono tynk. W części zachodniej ponad muro-waną podbudową jest ustawiona dzwonnica również w konstrukcji szkieletowej, wzniesiona na rzucie kwadratu, z murem wypełniają-cym z cegieł. Ściana wschodnia prezbiterium nawiązuje kształtem do kasztelu nowożytnego galeonu. Kościół ten ma również wyjątkowe i cenne, jeżeli chodzi o żuławskie kościoły barokowe wyposażenie

i wystrój wnętrza. Na ścianie południowej dzwonnicy zachowały się dwa zegary słoneczne: kamienny z datą „�653” i drewniany z pocz. XIX w. Bez wątpienia, minione stulecia, a także specyficzne uwa-runkowania klimatyczne, geologiczne i hydrologiczne odcisnęły na materialnej kondycji kościoła swój ślad. Cenny obiekt od lat wymagał renowacji. Wskutek wieloletnich zaniedbań groziła mu katastrofa budowlana. W 2005 r. pierwsze pozyskane środków umożliwiły po wielu latach rozpoczęcie pierwszych prac ratujących ten zabytek. Zostało wykonane nowe pokrycie dachowe na wieży a następnie na pozostałej części obiektu. Parafie wiejskie są zbyt małe aby pokryły koszty odbudowy tego typu budowli, przez co wielkiego uszczerbku doznaje w skali całego kraju szeroko pojęte dziedzictwo narodowe. Pozyskane z wielkim trudem środki finansowe na remont obiektu pozwoliły na przywrócenie pierwotnego piękna tej zabytkowej świą-tyni w Kiezmarku.

Źródło Gmina Cedry Wielkie

Kościół w Kiezmarku odzyskał dawny blask

Wymiana podwaliny

Cały kościół został podniesiony na lewarachWymiana podwaliny

27

Projekt Zbiory dziedzictwa kulturowego delty Wisły spełnił wyzna-czone dla niego cele. Dzięki partnerskiego zaangażowaniu Stowarzy-szenia Żuławy i Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja – lo-kalnego trójsektorowego partnerstwa na rzecz rozwoju w powiecie nowodworskim – przy wsparciu innych organizacji pozarządowych – było to szerokie otwarcie się na społeczności lokalne w sprawach przejęcia przez nie większej odpowiedzialności za swoje i najbliższe – po sąsiedzku – dziedzictwo kulturowe. W tym przypadku rzecz ty-czyła kultury ochrony przeciwpowodziowej w delcie Wisły. Cele pro-jektu: stworzenie systemu zachowania niematerialnego dziedzictwa kulturowego delty Wisły i zwiększenie wiedzy o regionie Żuław zo-stały osiągnięte. Największą dumą, osiągnięciem realizacji projektu, trwałym jego rezultatem, jest książka „Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza” zawierająca cenną pracę autorstwa regionalisty dr inż. Kazimierza Cebulaka (nakład 500 egz.). Wernisaż wydawnictwa odbył się w trakcie seminarium: „Jak zachować niematerialne dzie-dzictwo kulturowe delty Wisły – dobre praktyki. Delta Wisły powyżej

i poniżej poziomu morza.” 4 października 20�0 r. w Sali Żuławskiego Ośrodka Kultury w Nowym Dworze Gdańskim.

W programie seminarium znalazły się filmy Tryptyk Żuławski – Wielka woda Katarzyny Sędek, oraz Inspiracje Niderlandami Sal-winia Ekoklubu, prezentacja książki dr inż. Kazimierza Cebulaka Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza, wystąpienia: Problemy i zagrożenia realizacji kompleksowego zabezpieczenie przeciwpowo-dziowe Żuław, Piotra Kowalskiego z Regionalnego Zarządu Gospo-darki Wodnej w Gdańsku; Gmina żuławska w obliczu alarmu prze-ciwpowodziowego Janusza Golińskiego, Wójta Gminy Cedry Wiel-kie; Propozycje projektu polityki wodnej państwa Haliny Czarneckiej Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gdańsku. Ponadto pokazano sprzęt przeciwpowodziowy z możliwością uzy-skania certyfikatów jego obsługi.

Wartość projektu wyniosła blisko �5 350 zł. Projekt był współfi-nansowany przez Samorząd Województwa Pomorskiego.

Zbiory dziedzictwa kulturowego delty Wisły

Prezentacja książki dr inż. Kazimierza Cebulaka podczas konferencji Jak zachować niematerialne dziedzictwo kulturowe delty Wisły – dobre praktyki. Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza.

Prezentacja Piotra Kowalskiego z Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gdańsku podczas konferencji Jak zachować niematerialne dziedzictwo kulturowe delty Wisły – dobre praktyki. Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza

29

473 gatunki roślin i zwierząt łącznie zidentyfikowali podczas kil-kugodzinnego badania bioróżnorodności rzeki Tuga BioBlitz 2010 biolodzy zaproszeni przez Salwinia Ekoklub. Jest to więcej niż od-kryto rok temu o tej samej porze i w tym samym miejscu. To daje duże wyobrażenie o środowisku przyrodniczym Nowego Dworu Gdańskiego. Jest o co dbać i co szanować.

Już w czwartkowy wieczór, �0 czerwca, badacze z Uniwersytetu Łódzkiego – Tomasz Mamos, Piotr Pawlikiewicz i dr Mateusz Płó-ciennik rozpoczęli, na przybrzeżnej łące, oznaczanie nocnych owadów. Ćmobranie, bo tak na roboczo nazwano te niezwykłe wydarzenie, zakończyło się grubo po północy zidentyfikowaniem 62 gatunków owadów, głównie nocnych motyli. W tym samym czasie poszukiwania nietoperzy prowadził dr Mateusz Ciechanowski. Przepływając po rzece na obszarze miasta rozpoznał przy pomocy specjalistycznego sprzętu cztery gatunki nietoperzy. Następnego dnia od świtu swoje badania rozpoczęli ornitolodzy: Magda Wybraniec i Sabina Kaszak, następnie grupa botaników w składzie dr Michał Buliński, Jolanta Bulak, Bartek Hajek, Katarzyna Wszałek-Rożek. Ekipa zoologów jednocześnie wy-szukiwała gatunki zwierząt występujące na Tudze.

Pierwsze prezentacje bioróżnorodności rzeki rozpoczęły się za-raz po powrocie ekip naukowców z badań terenowych. Przez kilka godzin, na pytania dotyczące otaczającej nas przyrody, odpowiadali mieszkańcom Żuław najlepsi znawcy roślin i zwierząt. Już od godzi-ny 8.30 młodzież z nowodworskich szkół mogła, m.in. obserwować pod mikroskopem odłowione gatunki stworzeń wodnych, zobaczyć jak wygląda wykonana prawidłowo budka lęgowa dla ptaków, zapo-znać się z zebranymi roślinami, uważanymi powszechnie za chwasty,

a mającymi znaczenie dla zachowania równowagi w ekosystemie – w konsekwencji naszego zdrowia. Duże zainteresowanie wzbudzała możliwość posłuchania przetworzonych komputerowo odgłosów nietoperzy. Na wielkoformatowym monitorze można było obejrzeć film o przebiegu Tuga BioBlitz w 2009 roku.

Imprezie towarzyszyła wystawa Inspiracje europejskimi polderami oraz wystawa prezentująca działalność Salwinii Ekoklubu na rzecz mieszkańców Żuław.

Miasteczko bioblitzowe, gdzie odbywały się prezentacje i pokazy, zlokalizowane na deptaku nad Tugą przy ulicy Morskiej, odwiedziło łącznie przeszło 600 osób – głównie, i co najważniejsze, była to mło-dzież nowodworskich szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych. Zapraszamy na następne badanie bioróżnorodności w 20�� infor-macje na www.tuga.info.pl

Projekt Bioblitz na Tudze – zawody w badaniu bioróżnorodności rzeki współfinansowany był przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Gdańsku oraz ze środków Pro-gramu „Działaj Lokalnie VII” Polsko-Amerykańskiej Fundacji Wol-ności realizowanego przez Akademię Rozwoju Filantropii w Polsce oraz Lokalnej Organizacji Grantowej Fundacji Pokolenia.

Podczas obchodów Światowego Dnia Turystyki 20�0 pod hasłem Turystyka i Różnorodność Biologiczna wręczone zostały odznacze-nia i nagrody Ministra Sportu i Turystyki, Marszałka Województwa Pomorskiego oraz Prezydenta Miasta Gdańska. Jedna z nagród Mar-szałka Województwa Pomorskiego przyznana została Klubowi No-wodworskiemu za ochronę dziedzictwa przyrodniczego rzeki Tugi, a w szczególności organizację imprezy edukacyjnej Tuga Bioblitz.

Ochrona dziedzictwa naturalnego

BioBlitz 2010 – więcej zidentyfikowanych gatunków

30

Ćmobranie - przy specjalnej lampie na prześcieradle można było oznaczyć ok 60 gatunków nocnych owadów

Dr Michał Buliński prezentuje rośliny

Miasteczko badawcze na skwerze przy ulicy Morskiej Można było się dowiedzieć jak zbudować budkę lęgową dla ptaków

Niektóre z oznaczanych zwierząt i roślin można było obejrzeć pod mikroskopem

Pobieranie materiału do badań z łąk nad TugąPodsumowanie wyników badania bioróżnorodności rzeki Tugi

Wystawa Inspiracje Europejskimi Polderami

3�

Projekt Łączy nas delta jest konsekwencją realizacji projektów realizowanych prze Salwinia Ekoklub – Salve Salwinia, Tunel Tugi, Tuga wspólna sprawa, gdzie osią działań była ochrona rzeki Tugi. Bogatsi o doświadczenia chcemy zwrócić uwagę na szerszy aspekt ochrony przyrodniczej i kulturowej rzek Żuławskich oraz dać im-puls do działań mieszkańcom innych miejscowości położonych nad wodą. Aby chronić nasze dziedzictwo przyrodnicze regionu trzeba zrozumieć jakim dysponujemy bogactwem, pokazać jak należy po-stępować aby utrzymać równowagę między siłami natury a życiem człowieka w delcie Wisły. Szczególnie na Żuławach życie obok za-grożeń powodziowych wymaga wiedzy i ciągłej troski o ekosystem. Nasze pomysły na realizację opisanych celów wsparł Fundusz Inicja-tyw Obywatelskich przyznając dotację na lata 20�0 i 20��. Główne działanie projektu to organizacja ośmiu festynów w miejscowościach położonych nad rzekami Tugą, Szkarpawą, Wisłą, Wisłą Królewie-cką i Nogatem. Festyny poprzedzały sprzątania rzek, zorganizowa-

ne zostały rejsy edukacyjne, plenery malarskie, zaprezentowaliśmy wystawę o żuławskich rzekach, uczyliśmy podstaw bezpiecznego zachowania się nad wodą oraz działań związanych z ochroną prze-ciwpowodziową jak nauka układania wałów przeciwpowodziowych. Została wydana mapa delty Wisły z zaznaczeniem miejsc szczególnej ochrony przyrodniczej oraz powstała mobilna wystawa edukacyjna. Zwieńczeniem projektu będzie seminarium poświęcone ochronie rzek w delcie Wisły. Zapraszamy do współpracy w roku 20��.

Projekt Łączy nas delta współfinansowany jest przez Program Operacyjny Fundusz Inicjatyw Obywatelskich.

Łączy nas delta

Badanie bioróżnorodności rzeki Świętej w Nowym Stawie

Certyfikat z lizakiem za wzięcie udziału w kursie układania wałów przeciwpowodziowych

Konkurs rzutu kołem ratunkowym w Nowym Stawie

Nauka napełniania worków piaskiem wykorzystywanych w celu zabezpieczania wałów przeciwpowodziowych

32

Otwarcie świetlicy w Leszkowach podczas Dnia rzeki - Święta wałów Plener malarski w Tujsku

Wizyta studyjna na Wysoczyźnie Elbląskiej. Z przyrodnikiem Parku Krajobrazowego Zbyszkiem Zagrodzkim

Spotkanie rozpoczynające projekt Łączy nas delta Wystawa przed świetlicą w Leszkowach

Wystawa Inspiracje europejskimi polderami na rynku w Nowym Stawie

Sprzątanie wyspy w Tujsku

Z podwodnego rekonesansu dna rzeki Tugi. Kosz na śmieci. Latem 2011 planujemy oczyszczanie dna

Program dnia dla rzeki w Tujsku

Zwiedzanie jednostki patrolowo holowniczej Strażnik Wodny w Nowym Stawie

33

W partnerskim mieście Nowego Dworu Gdańskiego – Hennef w ramach Europejskiego Tygodnia Stowarzyszenia Związku Miast Partnerskich odbyła się konferencja pn. Przyroda, Kultura, Klimat. Salwinia Ekoklub wspólnie z innymi europejskimi organizacjami ekologicznymi z Fracji, Anglii i Niemiec została zaproszona do pre-zentacji swoich projektów dotyczących badania bioróżnorodności rzeki Tugi.

Program zaproponowany przez organizatorów dla grup ekolo-gicznych miał charakter edukacyjny, promujący świadomość eko-logiczną.

Pierwszego dnia odbyła się wędrówka krajoznawcza do Bödingen. Następnie odbyło się spotkanie w Meys Fabrik, prezentacja i wymia-na doświadczeń grup ekologicznych, gdzie wszystkich zgromadzo-nych przywitał Burmistrz miasta Hennef– Klaus Pipke.

Kolejny dzień rozpoczął się wędrówką przez Ahrenbachtal i Blan-kenberg w okolice Biologicznej Stacji Badawczej okręgu Rhein– Sieg, pod kierownictwem dr Steinwarz. Następnie pod czujnym okiem

Elmara Schmidta, nad rzeką Sieg rozpoczęto poszukiwania rzadkiego gatunku modraszka telejus – niestety bez rezultatu. Dzień zakończył się wspólnym nabożeństwem w kościele katolickim w języku nie-mieckim i polskim.

Ostatni dzień rozpoczął się hennefskim biegiem Tygodnia Eu-ropejskiego. Częścią kulminacyjną była publiczna dyskusja w Meys Fabrik na temat projektów realizowanych przez poszczególne orga-nizacje. W dyskusji wzięli udział: Katarzyna Sędek reprezentująca Salwinię Ekoklub z Nowego Dworu Gdańskiego, Ulf Heilig z Le Pecq, Paul Kröfges BUND, kierownik urzędu ochrony środowiska w Hennef Johannes Oppermann, rolnik ekologiczny Bernd Schmitz, kierownik urzędu Untere Landschaftsbehörde Bernd Zimmermann. Organizatorem wyjazdu było Stowarzyszenie Miast Partnerskich No-wego Dworu Gdańskiego oraz Urząd Miasta Nowy Dwór Gdański.

Jesteśmy przekonani, że zdobyte doświadczenia i kontakty pomo-gą przy realizacji kolejnych projektów ekologicznych.

Przyroda, Kultura, Klimat ponad granicami – seminarium w Hennef

Okolice Hennef Podczas wędrówki do Bödingen

Prezentacja nowodworskich zawodów w badaniu bioróżnorodności rzeki Tugi

Seminarium w Meys Fabrik

34

Różnorodność biologiczna = bioróżnorodność, zróżnicowanie wszystkich żywych organizmów występujących na Ziemi w ekosy-stemach lądowych, morskich i słodkowodnych oraz w zespołach eko-logicznych, których są częścią; dotyczy to różnorodności w obrębie gatunku i pomiędzy gatunkami oraz różnorodności ekosystemów (Konwencja o różnorodności biologicznej podpisana w Rio de Ja-neiro �992 r.)

Dotychczas poznano 2,4 mln gatunków w tym:• ok. � mln owadów,• ok. 300 tys. roślin wyższych,• ok. 43,5 – 53,5 tys. kręgowców,Ocenia się jednak, że na Ziemi istnieje 5 – 30 milionów gatunków! W naszym kraju występuje około 60 tys. gatunków:• 3.630 grzybów;• �.738 porostów;• �4.497 glonów;• ok. 2.700 roślin naczyniowych;• 35.368 zwierząt: ok. 34 tys. bezkręgowców (50 % stanowią owady); 624 gatunki kręgowców z czego 436 rozmnażają się na naszym

terytorium, wśród nich najliczniejsze to: – ptaki – 360 gat. (230 lęgowych), – ryby – ��2 gat., – ssaki – 93 gat., – płazy – �8 gat., – gady – 9 gat., – kręgouste – 5 gat.

Bioróżnorodność Parku Krajobrazowego „Mierzeja Wiślana”PK „Mierzeja Wiślana” został utworzony w celu zachowania uni-katowych wartości przyrodniczych, krajobrazowych, widokowych i rekreacyjnych pasa nadmorskiego. Występuje tu ogromna różno-rodność siedliskowa i różnorodność zbiorowisk roślinnych. Występu-ją tu praktycznie wszystkie zbiorowiska nawydmowe, od zbiorowisk murawowych po zbiorowiska leśne.

Aktem prawnym powołującym Park była Uchwała Wojewódzkiej Rady Narodowej w Elblągu w sprawie utworzenia parków krajobra-zowych oraz obszaru krajobrazu chronionego na terenie wojewódz-twa elbląskiego, z dnia 26 kwietnia �985 roku. Powierzchnia Parku zgodnie z Planem Regionalnym Woj. z �989 r. wynosi 4 4�0 ha, strefy ochronnej, 25 8�2 ha.

PK „Mierzeja Wiślana” obejmuje cały półwyspowy fragment Mie-rzei od wschodniej granicy państwa do miejscowości Kąty Rybackie oraz część Mierzei – aż po Sztutowo, wraz z lądowym zapleczem Żuław. Otulina obejmuje Mierzeję Wiślaną na wschód od Przekopu

Wisły i część Żuław Wiślanych w gminie Stegna oraz obszar na za-chód i południe od Sztutowa w gminie Sztutowo.

Park należy do dwóch jednostek administracji terenowej: gminy Sztutowo i miasta Krynica Morska, natomiast otulina – do gmin Sztu-towo i Stegna. Jednostki te leżą w powiecie Nowy Dwór Gdański.

Na poziomie gatunkowym bioróżnorodność PK Mierzeja Wiślana przedstawia się bardzo korzystnie.

Świat zwierzęcy Parku nie jest jeszcze dokładnie poznany. Wy-stępuje tu około 300 gat. kręgowców, w tym 255 gatunków chronio-nych, głównie ptaków. Wśród 35 gat. ryb Zalewu Wiślanego wystę-pują gatunki słodkowodne i morskie, m.in. ciosa. Z płazów (8 gat.) napotkamy na Mierzei ropuchy (zwyczajną oraz paskówkę) i żaby, a w Zalewie również traszkę zwyczajną. Gady reprezentowane są przez jaszczurki (zwinka, żyworodna i padalec), żmiję zygzakowatą i zaskrońca. Ciekawostką jest występowanie turkusowej odmiany padalca. Ptaki reprezentowane są przez 232 gatunki, z których �07 gniazduje na obszarze parku i jego otuliny. Mierzeja znajduje się na jednym z ważniejszych europejskich szlaków ptasich wędrówek. Obszar Zalewu Wiślanego i Ujścia Wisły stanowi ponadto ważne miejsce gniazdowania wielu gatunków ptaków śpiewających i wod-no-błotnych. Spośród ssaków występują: jeż, kret, ryjówka, rzęsorek rzeczek, zając szarak, wiewiórka, bóbr europejski, lis, jenot, borsuk, kuny (domowa i leśna), gronostaj, łasica, wydra, tchórz oraz dziki, sarny, wędrujące łosie i sprowadzone daniele. Na szczególną uwagę zasługują: foka szara oraz licznie występujące tutaj nietoperze (6 gat.). Najliczniejszą grupą zwierząt Mierzei są jednak bezkręgowce, przede wszystkim owady, należą one jednocześnie do najsłabiej poznanej fauny Parku. Obecność dużej grupy gatunków zwierząt chronionych, rzadkich i zagrożonych świadczy o zachowaniu środowisk o cechach naturalnych i dogodnych dla bytowania zwierząt.

We florze Mierzei Wiślanej, dzięki dużemu zróżnicowaniu sied-lisk, stwierdzono dotychczas występowanie 740 taksonów roślin na-czyniowych (ok. 26,5% flory krajowej i ponad 45% flory Pomorza Gdańskiego), co najmniej 55 gat. mszaków i ponad 200 gat. porostów; algoflora nie jest jeszcze dostatecznie poznana. Aż �25 reprezentantów flory naczyniowej to gatunki specjalnej troski, w tym �00 taksonów z Czerwonej Listy roślin naczyniowych Pomorza Gdańskiego (w tym � krytycznie zagrożony i 4 wymierające) oraz 49 gatunków chronio-nych. Spośród gatunków chronionych wyróżniają się taksony związane z wybrzeżem morskim: mikołajek nadmorski (Eryngium maritimum), rokitnik zwyczajny (Hippophaë rhamnoides), turzyca piaskowa (Carex arenaria), lnica wonna (Linaria odora), gatunki torfowiskowe, np.: ro-siczka okrągłolistna (Drosera rotundifolia) i bagno zwyczajne (Ledum palustre), warto wymienić też arcydzięgiel nadbrzeżny (Angelica ar-changelica subsp. litoralis), wiciokrzew pomorski (Lonicera periclyme-num), a także kilka gatunków storczyków i widłaków. Blisko połowa

Rola i znaczenie Parku Krajobrazowego Mierzeja Wiślana w zachowaniu bioróżnorodności delty Wisły

35

stwierdzonych tu mszaków to również gatunki chronione (2�, w tym 8 gat. torfowców). Ciekawostką jest też występowanie podgrzybka pa-sożytniczego (Xerocomus parasiticus) na jednym udokumentowanym stanowisku i kilku odkrytych niedawno.

Tutejsza flora ma wyraźnie nieleśny charakter, mimo, że w kra-jobrazie Parku dominują lasy, stanowiąc 80,7% jego powierzchni. Najważniejszym gatunkiem lasotwórczym jest tutaj sosna zwyczajna Pinus sylvestris (ponad 90% drzewostanów), jako znaczące domiesz-ki spotyka się świerk zwyczajny (Picea abies), brzozę brodawkowatą (Betula pendula) i omszoną (B. pubescens), dąb szypułkowy (Quer-cus robur) i buk zwyczajny (Fagus sylvatica). Lasy pełnią tu funkcję glebochronną i klimatyczną.

Szata roślinna Parku wykazuje charakter zonalny, związany z bu-dową geologiczną Mierzei i występują tu:– zbiorowiska roślin wodnych (pleustonowe oraz roślin zanurzonych)

– we wszystkich typach wód powierzchniowych, – zbiorowiska miejsc inicjalnych – dominujące na wydmach białych

i przedwydmiu jako zespół Elymo-Ammophiletum,– zespoły murawowe – przede wszystkim na wydmach szarych w po-

staci psammofilnej murawy Helichryso-Jasionetum litoralis,– zbiorowiska ubogich muraw i wrzosowisk Nardo-Callunetea – na

południowych, odsłoniętych skłonach wydm,– zbiorowiska leśne i zaroślowe – reprezentowane głównie przez

borowiejące zbiorowiska zastępcze, powstające na bazie drzewo-stanów gospodarczych, lokalnie występują również olsy, grądy i kwaśne buczyny,

– torfowiska przejściowe i zdegradowane torfowiska wysokie na Mie-rzei oraz torfowiska niskie na Żuławach,

– zespoły szuwarowe – głównie szuwar trzcinowy Phalaridetum au-stralis, lokalnie również szuwary pałkowe, wielkoturzycowe, ocze-retowe i sitowca nadmorskiego,

– zbiorowiska ruderalne i (rzadziej) segetalne,– zbiorowiska łąkowe.

Całe to bogactwo szaty roślinnej i fauny składa się na różnorod-ność na poziomie ekosystemów:– morski – Zalew Wiślany, Zatoka Gdańska,– rzeczny – Szkarpawa, Wisła Królewiecka, Wisła, – leśny – np. bór sosnowy, brzezina, buczyna, dąbrowa, – łąkowy, – torfowiskowy, – drobnych zbiorników wodnych – oczka śródpolne.

Bogactwo świata przyrody ujęte jest dodatkową formą ochrony w formie rezerwatów przyrody – istniejących i projektowanych.• „Buki Mierzei Wiślanej”, chroniący naturalny drzewostan bukowy.• „Kąty Rybackie”, chroniący miejsca lęgowe kormorana czarnego

i czapli siwej.• „Mewia Łacha”, chroniący siedliska ptaków wodnych i błotnych

oraz piękno krajobrazu.Projektowane • „Zatoka Kącka” – rezerwat faunistyczno – florystyczny. Celem

utworzenia tego rezerwatu jest: ochrona rzadkich gatunków rośli oraz zbiorowisk roślinności wodnej i szuwarowej. a także miejsc odpoczynku i żerowania ptaków wodnych.

• „Wielbłądzi Garb” – rezerwat krajobrazowy. Celem utworzenia tego rezerwatu jest zachowanie najwyższej wydmy na Mierzei Wiślanej oraz specyficznych dla tego obszaru średnio żyznych i żyznych lasów liściastych.

• „Mikołajkowe Wydmy” – rezerwat krajobrazowo – florystyczny. Celem utworzenia tego rezerwatu jest ochrona naturalnych proce-sów rozwojowych roślinnych zbiorowisk wydmowych. Celem też jest zachowanie kolejnych etapów formowania się nowych wydm, a także zachowanie bogatej populacji mikołajka nadmorskiego, który jest pod całkowitą ochroną.

• „Moczary” – rezerwat torfowiskowy. Celem utworzenia tego re-zerwatu jest ochrona najlepiej zachowanych na Mierzei torfowisk oligotroficznych (ubogich).

Nową formą ochrony w rejonie Parku Krajobrazowego „Mierzeja Wiślana” są obszary Natura 2000.• Obszary Specjalnej Ochrony Ptaków (OSO):

PLB2900�0 – Zalew WiślanyPLB220004 – Ujście Wisły

• Obszary Specjalnej Ochrony Siedlisk (SOO): PLH280007 – Zalew Wiślany i Mierzeja Wiślana PLH220044 – Ostoja w Ujściu Wisły

Działania Parku na rzecz ochrony bioróżnorodności.Od lat dziewięćdziesiątych XX wieku zaczęły się działania ma-

jące na celu zachowanie różnorodności biologicznej we wszystkich ekosystemach. Różnorodność trzeba chronić po to, by: podtrzymać mechanizmy działania żywej przyrody, zachować jej zdolność do przetrwania zmian środowiska, nie tracić tych wartości, których jeszcze nie umiemy odkryć i wykorzystać, a które mogą być podstawą rozwoju i gwarancją przeżycia przyszłych ludzkich pokoleń. Ochrona różnorodności biologicznej wpisana została do międzynarodowych konwencji o ochronie przyrody, ustaw i programów rozwoju wspól-not międzynarodowych (np. Unii Europejskiej) i poszczególnych państw. Przede wszystkim rolnictwo i leśnictwo mają chronić róż-norodność biologiczną.

Pracownicy Parku Krajobrazowego Mierzeja Wiślana również włączyli się czynnie w działania mające na celu ochronę bioróżno-rodności na terenie Parku i otuliny.

Realizacja projektu „Zachowanie walorów przyrodniczych i kul-turowych obszarów wiejskich poprzez odtwarzanie i uzupełnianie korytarzy ekologicznych w żuławskiej części otuliny Parku” wyni-kała z potrzeby rewitalizacji pól żuławskich w tym rejonie. Współ-czesne przemiany gospodarcze i spadek świadomości ekologicznej społeczeństwa zaowocowały nasileniem negatywnych przejawów antropopresji w krajobrazie rolniczym. Zaczęto wycinać drzewa z błahych i często bezsensownie uzasadnianych powodów, takich jak: zaśmiecanie otoczenia przez liście, cień rzucany przez koronę drzewa, itp. Ponadto proces degradacji życia biologicznego, zapocząt-kowany przez usuwanie zadrzewień, spotęgowany został na skutek wprowadzenia monokultur upraw oraz intensywnej gospodarki ho-dowlanej, mechanizacji i chemizacji. Beztroskie i w wielu przypad-kach nadmierne stosowanie licznych herbicydów wyeliminowało około 90 gatunków roślin zielnych z pól uprawnych naszego kraju, na których bytowała cała gama gatunków owadów stanowiących dietę wielu zwierząt, będących często sprzymierzeńcami człowieka w walce ze szkodnikami. Coraz rzadziej można spotkać na żuław-skiej roli kuropatwy, czy zające. Wyraźny regres przeżywają również populacje ptaków śpiewających, a krajobraz pól staje się monotonny. Pogarsza się również mikroklimat pól i ich produktywność. Jest to tym bardziej niebezpieczne, że krajobraz rolniczy stanowi ponad 60% powierzchni naszego kraju. Oznacza to, że na ogromnym obszarze

36

warunki środowiskowe, w znacznym stopniu uzależnione są od do-broczynnego – ochronnego działania zadrzewień.

Szpalery drzew i krzewów wzbogaciły ubogi krajobraz części Żuław i stworzyły dogodne warunki żerowe i osłonowe dla wielu zwierząt i ptaków bytujących na naszych polnych biotopach (zające, kuropatwy, bażanty, sarny, ptaki śpiewające itd.). W ciągu trzech lat trwania akcji posadzono ponad �400 żywokołów wierzbowych oraz 4 tys. szt. drzew i krzewów różnych gatunków. Poza pracownikami Parku Krajobrazowego „Mierzeja Wiślana” w akcji czynnie uczest-niczyła młodzież z okolicznych szkół oraz myśliwi.

Powstałe remizy i zadrzewienia stały się nowym domem dla 40 kuropatw. Ptaki zostały wsiedlają pracownicy Parku oraz myśliwi z Koła Łowieckiego „Sokół” nr 7 w Gdańsku, którzy je przywieźli. Mimo, że kuropatwa jest gatunkiem łownym, w trosce o jej ochronę od 20 lat nie prowadzi się w naszym regionie polowań, na tego cen-nego biocenotycznie ptaka.

Wszelkiego rodzaju projekty i działania podejmowane przez pracowników Parku mają na celu ochronę jego bioróżnorodności,

począwszy od prac badawczych, mających na celu rozpoznanie ga-tunków stanowiących o wybitnych walorach przyrodniczych regionu po identyfikację zagrożeń dla ich egzystencji. Stanowi to klucz do podjęcia właściwych zabiegów ochronnych. Ważny element stanowi szeroko rozumiana edukacja ekologiczna mieszkańców. Liczne poga-danki, prelekcje i zajęcia terenowe stanowią okazję do zapoznania się bogactwem organizmów występujących na terenie Parku Krajobra-zowego „Mierzeja Wiślana” i wskazania zabiegów, które pozwolą na ich ochronę. Akcje porządkowe we współpracy z licznymi instytu-cjami z naszego terenu owocują poprawą stanu czystości środowiska i poprawą warunków bytowych roślin i zwierząt, a w konsekwencji prowadzą do ochrony bioróżnorodności tej części delty Wisły.

opracowała: Jolanta Marcinkowska Seminarium „Bioróżnorodność rzeki Tugi”

4 października 2010 r.

37

Realizując projekt Związki Wałowe wracają, Łączy nas delta oraz będąc blisko wydarzeń powodziowych na Żuławach w październiku 2009 i maju 20�0 roku, oceniając te sytuacje, jesteśmy przekonani, że najwyższy czas na gruntowne zmiany w podejściu do myślenia o zagrożeniach powodziowych – czas na zmianę polskiego systemu ochrony przeciwpowodziowej.

Nasze propozycje zmian wypracowane podczas realizacji pro-jektów, wsparte wiedzą zdobytą, m.in. podczas wizyt studyjnych na polderach Niemiec i Niderlandów, zawarliśmy w liście otwartym do Kancelarii Rady Ministrów, Marszałków Sejmu i Senatu, samo-rządów żuławskich oraz instytucji związanych z ochroną przeciw-powodziową.

Deklarujemy swoją gotowość do przekazania doświadczeń w dziedzinie działań edukacyjnych na rzecz przywrócenia integracji i współpracy mieszkańców w obliczu zagrożeń powodziowych.

List otwarty organizacji pozarządowych delty WisłyApelujemy do najwyższych władz Rzeczypospolitej Polskiej do

podjęcia wszelkich działań prawnych zmierzających do restytucji związków wałowych w formie umożliwiającej skuteczne zabezpiecze-nie ludności naszego kraju przed skutkami powodzi lub zatopień.

Wzywamy do zmiany ustawy Prawo wodne i innych ustaw w celu umożliwienia tworzenia silnych finansowo i organizacyjnie związków wałowych.

W szczególności uważamy, że należy zmienić artykuły od �64 do �7� Prawa wodnego w taki sposób, aby związki wałowe na obszarze swojego działania mogły posiadać kompetencje: zarządzania i kon-serwacji barier przeciwwodnych – wałów, grobli, nabrzeży oraz urzą-dzeń z nimi związanych; zarządzania i utrzymania dróg wodnych; zarządzania i utrzymania poziomu wody na polderach i obszarach zmeliorowanych; zarządzania jakością i ochroną przed zanieczysz-czeniem wód powierzchniowych.

Związki wałowe powinny przy tym posiadać stały zarząd i służby techniczne. Co najważniejsze, ich władze powinny być wybierane przez zgromadzenie ogólne składające się z reprezentantów ludności danego obszaru wybranych w powszechnych wyborach.

Finansowanie związków wałowych powinny zapewnić lokalne podatki wodne, ustalone adekwatnie do planowanych wydatków, w całości zawarte w podatku dochodowym.

Nadzór i kontrola nad działalnością związków wałowych powinny znaleźć się w gestii odpowiednich ministerstw.

Zrzeszeni w lokalnych organizacjach pozarządowych działających w regionie delty Wisły, obszaru zagrożonego powodzią i zatopieniem jak żaden inny obszar w Polsce, zgłaszamy postulat natychmiasto-wych działań politycznych zmieniających obecny stan zarządzania ochroną przeciwpowodziową. Jesteśmy gotowi do przekazania uwag i propozycji uwzględniających zasoby naszych praktycznych wiado-mości, posiadane archiwalne dokumenty i współczesne opracowania. Znamy osoby w kraju i za granicą, których wiedza może być natych-

Ochrona przeciwpowodziowa

Związki Wałowe – proponujemy zmiany w prawie

38

miast, z pożytkiem wykorzystana. Życie na polderach delty Wisły upoważnia nas do głośnego wyrażenia swojej opinii w dyskusji na temat przyszłości administracyjnego i technicznego systemu ochrony przeciwpowodziowej w Polsce.

Naszą chlubą jest fakt, że najstarszy dokument potwierdzający istnienie samorządów powołanych do ochrony przeciwpowodziowej w delcie Wisły pochodzi z �407 roku. Związki wałowe mają tutaj wspaniałą, wręcz ogromną tradycję potwierdzoną przez wszystkich władców tych ziem,

w tym także polskich królów i władze II Rzeczypospolitej. Jest to nasze narodowe dziedzictwo kulturowe, z którego warto współ-cześnie skorzystać.

Awangardowymi działaniami, prekursorskimi wobec działań sa-morządowych i rządowych,

są projekty: Związki Wałowe wracają, Tuga – wspólna sprawa, Łączy nas delta społecznie realizowane w naszym regionie przy wsparciu polskich i europejskich funduszy dla organizacji pozarzą-dowych. Przygotowują one grunt pod obywatelski udział w odpo-wiedzialności

za ochronę przeciwpowodziową. Proponujemy zmiany zbieżne z ewolucją zachodzącą w europej-

skich systemach technicznych i administracyjnych zapobiegania powodziom. Wychodzą one

naprzeciw nowoczesnym zasadom oceny bezpieczeństwa powodzio-wego za pomocą wartości ryzyka powodziowego, uwzględniającymi obszarowe normy bezpieczeństwa dla stref zagrożonych powodziami lub zatopieniem. Związki wałowe są tradycyjną formą odpowiedzial-ności ludzi zamieszkujących tereny zagrożone, znakomicie wpisującą się w nowoczesne zasady organizowania się społeczeństwa, dobrze

dopełniającymi współczesne trendy cywilizacyjne rozwoju hydro-techniki.

Nie należy zapomnieć, że problemy wodne nie są związane wy-łącznie z ochroną przeciwpowodziową. Będą narastały już w bliskiej przyszłości z uwagi na zmiany klimatyczne, szybko rosnące zapotrze-bowanie na wodę z jednoczesnym wzrostem zanieczyszczenia wód powierzchniowych i gruntowych, powodując w konsekwencji wzrost zagrożeń i problemów związanych z ochroną środowiska.

Negatywne zjawiska i doświadczenia z przeszłości oraz kosztowne akcje ratunkowe skłaniają

do podjęcia zdecydowanych zmian. Społeczeństwo otrzymało lekcję, z której płynie ważna nauka

– sprawy wodne należy rozpatrywać w sposób integralny. Związki wałowe powinny na nowo zaistnieć w świadomości oby-

wateli i rzeczywistości prawnej Rzeczypospolitej Polskiej.Jeszcze raz deklarujemy gotowość przekazania wiedzy i doświad-

czeń, wolę współpracy i uczestnictwa w każdej inicjatywie związanej z konkretnymi

zmianami.

Z wyrazami szacunku,

Marek Opitz Prezes Stowarzyszenia Miłośników

Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski

Grzegorz GolaPrezes Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja

39

Życie w delcie Wisły w kręgu cywilizacji hydraulicznej

Seminarium odbywa się w stacji pomp �W Chłodniewo, w nie-zwykłym miejscu, bo w hali trzech wielkich agregatów pompowych, które są sercem polderu (tej samej nazwy) do którego zbiegają się arterie wodne w postaci sieci rowów i kanałów z głównym kanałem pompowym Linawą – o łącznej długości 2 720 km z obszaru o po-wierzchni 2� 700 ha.

Znajdujemy się jednocześnie w żywotnym obiekcie muzealnym, który jako dobro publiczne został w �995 roku wpisany do rejestru zabytków – w dziale hydrotechniki polderowej.

Mój referat ma specjalny charakter. Przede wszystkim próbuję w nim określić, albo odbudować tożsamość delty, którą zwykło się określać kryptonimem „Żuławy”. Żuławy to przede wszystkim bar-dzo empatyczne i ważne pojęcie geograficzno-etnograficzne. Nie-właściwie używane i rozumiane zniekształca rzeczywistość, by nie powiedzieć mocniej, że może je zafałszować.

Deltę Wisły określa się jako przyrodniczo – techniczny i funk-cjonalno – przestrzenny fenomen środowiska geograficznego. Jest to niezwykła i jedyna kraina w Polsce oraz jedna z niewielu w Eu-ropie, gdzie ludzie żyją i gospodarują na ziemi położonej powyżej i poniżej poziomu morza. Zastanawiam się, czy mamy pełną świa-domość tego stanu rzeczy? Jak trudno sobie wyobrazić taką właśnie sytuację, szczególnie dowieść jej tożsamości. Z obserwacji natury antropogeograficznej i hydrograficznej wynika, że wszystkie wiel-kie cywilizacje powstawały w deltach wielkich rzek. Wśród nich w szczególności cywilizacje hydrauliczne. To w wyniku polderyzacji powstawały sztuczne przestrzenie lądowe wyłonione z przestrzeni wodnych, które umożliwiają ludziom żyć poniżej poziomu morza. Nie ulega więc wątpliwości, że delta Wisły jest dziedzictwem mo-delowym cywilizacji hydraulicznej z Niderlandów. Powiem więcej, że jest ostoją i spadkobierczynią cywilizacji w tym regionie. Wiemy z własnego domowego doświadczenia, jakie znaczenie ma hydrau-lika i hydraulik: pompy i wypompowywanie, tam gdzie nie możemy korzystać ze swobodnego odpływu wody z góry w dół. Z podobną sytuacją mamy do czynienia, tylko że nie w domu, ale właśnie na terenie delty Wisły w polderach.

Żuławy delty Wisły, tak określano ten obszar gospodarowania ziemią (Żuławy) i wodą (delta Wisły), a w tym kraina polderowego ustroju wodnego, co wynika z faktu, że zajmuje ona aż dwie trze-cie ogólnej jej powierzchni. Tylko jedna trzecia powierzchni delty to zwyczajne pod względem ustroju hydrologicznego, stałe tereny ze swobodnym odpływem wody z powierzchni. Mówiąc i pisząc o polderach i depresjach polderowych oraz przedstawiając ich właści-wości pod kątem zamieszkania, użytkowania i bezpieczeństwa trzeba sobie zdać sprawę z tego, jak bardzo specyficzne jest to środowi-sko geograficzne. Poldery są chronione wałami, ale ich centralnymi

i najważniejszymi obiektami są pompownie. Ta niezwykła kraina istnieje dzięki funkcjonowaniu ponad dwustu pomp odwadniających umieszczonych w �05 pompowniach, które wypompowują wodę na zewnątrz do obwałowanych rzek i kanałów ją odbierających skąd odpływa do Zatoki Gdańskiej po lewej stronie Wisły i do Zalewu Wiślanego po prawej stronie.

Ten kierunek myślenia zmierza do innego spojrzenia na krajobraz delty Wisły oraz do głębszego zrozumienia różnicy między natural-ną przestrzenią człowieka jego ekumeną (n.p.m.), a nienaturalną (sztuczną) przestrzenią (p.p.m.), której egzystencja zależy od woli człowieka, jako jego twórcy. Dwie trzecie obszaru delty Wisły to kraina polderów, a jedna trzecia wchodząca w skład polderów to tereny położone poniżej poziomu morza. Bez infrastruktury polde-rowej nie ma depresji. Są to akweny, a nie tereny, o czym można się było przekonać w �945 roku. Wystarczyło przerwać wały i zniszczyć, albo uszkodzić pompy (infrastrukturę polderową), by woda z Zato-ki Gdańskiej i Zalewu Wiślanego poprzez rzeki albo bezpośrednio zawładnęła z powrotem wszystko, to co jest lądem wyłonionym. Z mapy fizycznej znika ląd, jest woda. Do �945 roku i zaraz po wojnie nie było wątpliwości co do dziedziczenia cywilizacji hydraulicznej.

Depresja położona poniżej poziomu morza może powstać w wy-niku polderyzacji akwenu. Taką depresję nazywa się depresją pol-derową. Występuje ona tylko w postaci polderu, a jej byt zapewnia infrastruktura polderowa. Depresja polderowa jest terenem poło-żonym poniżej poziomu morza. Inaczej mówiąc sztucznym lądem wyłonionym z wody poprzez jej wypompowanie.

Holendrzy tworzenie polderów (depresji polderowej) nazywają sztuką narodową – „Man made land” („Dredge Drain Reclaim, THE ART OF A NATION” – tytuł książki autorstwa dr Joh. Van Veena, wydanie trzecie, �952).

Depresja polderowa ma specjalny status geofizyczny (niestety niedostatecznie dostrzegany, kultywowany i uwzględniany w regu-lacjach prawnych), że przez człowieka została wyłoniona ze śro-dowiska wodnego w wyniku polderyzacji, a jej byt, jako sztucznej ekosfery człowieka tylko on zabezpiecza i że bez utrzymania wałów i funkcjonowania pompowni, środowisko lądowe powraca samoist-nie i nieuchronnie do pierwotnego naturalnego środowiska wodne-go. Depresja polderowa istnieje alternatywnie, jako ląd i woda, a jej egzystencja leży w gestii człowieka. Natura terenów polderowych, w szczególności depresji, nie jest w krajobrazie dobrze wizualnie postrzegana, kiedy nie są widoczne wały i pompownie, a kiedy je już zauważymy, powinniśmy zwracać uwagę, po co istnieją i na czym polegają ich funkcje.

W PRL traktowano Żuławy (Żuławy Wiślane) jako homogeniczny region, ze względu na cechy społeczno-polityczne, które nadmiernie eksponowano. Nie wyróżniano w środowisku geograficznym (hy-drograficznym) obszarów położonych w depresji, jako szczególnej

Seminarium w Rybinie – referaty

40

przestrzeni – nienaturalnej, która ma specjalny polderowy ustrój hy-drauliczny pompowni, różniący się w istotny sposób od naturalnego ustroju hydrologicznego delty opartego na sile grawitacji ziemskiej. W praktyce nie traktowano depresji jako obszaru problemowego, jak na przykład terenów górskich. Dzisiaj mówi się o tym, że był to problem postrzegania i zacierania odmienności fizycznogeograficz-nej jako wytwór „mentalności peerelowskiej”.

W ekspertyzie pt. „Stan i perspektywy zagospodarowania Żuław, ze szczególnym uwzględnieniem rolnictwa i gospodarki wodnej” opracowanej przez Wydział VII Rady Koordynacyjnej PAN w Gdań-sku (�979 r.) sformułowano zalecenia dla polityki przestrzennej w zakresie rolnictwa, gospodarki wodnej i szeroko rozumianej in-frastruktury. Wobec sformułowania tezy, że Żuławy Wiślane stanowią wyodrębniony przestrzennie i homogeniczny region, powstał zasad-niczy spór w kontekście niezrozumienia istoty rzeczy i zacierania tożsamości.

Znakomity historyk profesor Gerard Labuda wypowiedział w Gdańsku na temat homogeniczności regionu Żuław Wiślanych, swoją opinię, że jak się porówna Żuławy i Kaszuby to okazuje się, że na Żuławach wszystko było w przeszłości odmienne – ludzie, stroje, domy, obyczaje, sprzęt rolniczy oraz ziemia. Ta odmienność, stwierdza prof. Piotr Kowalik, była niestety odczytywana po wojnie jako nośnik kultury germańskiej, a więc nie miała większych szans na kultywowanie, chociaż częściowo przetrwała i czeka na odkrywców. Podczas obrad Krajowej Rady Narodowej w Warszawie 3 marca �946 roku poseł Franciszek Chudoba z Gdańska w swoim wystąpieniu zapewnił, że w odbudowie miasta stosowana będzie zasada zduszenia wszystkiego co pruskie, z zachowaniem śladów polskości i trzeba przyznać, że to zapewnienie realizowano, niestety, bardzo dokładnie. Tematyka żuławska nie jest – jak dotychczas – chętnie podejmowana w badaniach naukowych i w popularnych publikacjach.

Zaczęto eksponować Żuławy jako bardzo żyzny region nie uwzględniając względności rolniczej przestrzeni produkcyjnej w de-presji, jako przestrzeni, której egzystencja jest kosztowna – systema-tyczne wypompowywanie wody z polderów. To się łatwo udawało, ponieważ „depresja polderowa” z natury rzeczy nie jest w krajobrazie widoczna. Natomiast wskazywanie na mapach że istnieje, było utrud-nione, ponieważ mapy wielkoskalowe topograficzne, były tajne lub poufne. Nie istniało pojęcie „Depresje delty Wisły”, a ich omawianie nie było na czasie. Wszystko może się dzisiaj wydawać dziwne. Ale taka była ówczesna rzeczywistość. Do tego stopnia, że na przykład „Program gospodarczego rozwoju i zasady dalszego zagospodarowa-nia Żuław delty Wisły w latach �96�-�975” opatrzony został klauzulą „POUFNE” – „Do użytku służbowego Rad Narodowych i służb go-spodarczych bez prawa publikacji”.

Depresja polderowa została w czasie cenzury nazwana, ze wzglę-du na swój charakter, „lądem wyłonionym”. Jak do tego doszło przed-stawiam poniżej. Jest to zarazem, na zakończenie referatu, spisane wspomnienie przez redaktorkę Barbarę Szczepułę – „Na tropach Wańkowicza”, nieco zmienione.

„Inżynier Kazimierz Cebulak, specjalista od delty Wisły, pokazywał Melchiorowi Wańkowiczowi Żuławy. Pisarz bardzo chciał zobaczyć ujście Wisły i dowiedzieć się, jak to wyglądało, gdy wycofujący się w 1945 roku Niemcy zniszczyli urządzenia melioracyjne i zalali te tereny. Kazimierz Cebulak był dobrym Cicerone, bo korzenie miał w Brukach na Żuławach Unisławskich w basenie doliny dolnej Wisły, gdzie mieszkali po pierwszej wojnie jego dziadkowie, a potem w 1944 roku jako uczeń gdańskiej szkoły zawodowej jeździł z wycieczką na te tereny i pamięta dobrze, jak pięknie ziemia była uporządkowana.

Taki Marzęciński Zakątek Zalewu Wiślanego na przykład: tama, stacja pomp, a dalej teren świeżo odwodniony.

W 1946 roku z kolei, jadąc ze szkołą do Stutthofu, widział Żuławy zatopione.

Spod kół ciężarówki na zalanej drodze pryskała woda, a wokół rozciągało się wielkie jezioro, z którego sterczały dachy domów i obór, korony drzew.

Krajobraz po potopie. Wszystko to opowiadał inżynier Cebulak Wańkowiczowi, gdy jechali jego czarną limuzyną przez ten płaski kawałek lądu. Oprócz pani Wańkowiczowej jechał z nimi Zbigniew Majchrzak, generalny projektant z Pracowni Regionalnych Planów Przestrzennych.

– Chcę zobaczyć depresję – powtarzał Wańkowicz.– Depresji nie widać – przekonywał Cebulak– Jak to nie widać?– dziwił się pisarz i opowiadał, że w Izraelu,

gdy zjeżdżał doliną Szaron, ku Jordanowi, widział w pewnym miejscu tablicę: „Tu jest poziom morza”. A dalej od czasu do czasu tabliczki informujące, ile to metrów jest droga poniżej poziomu.

I wtedy inżynier Cebulak przypomniał sobie wycieczkę do Marzę-cińskiego Zakątka.

– Jedziemy tam – zadecydował. – Tam pan zrozumie na czym rzecz polega.

Zajechali do wsi Osłonka. Poszli na wał. Gdy się stoi na wale, to widać, że z jednej strony jest woda, a z drugiej– niżej– ląd.

– Jak ja mam tę depresję nazwać?– zaczął się zastanawiać Pisarz, bo słowo „depresja” było wtedy zabronione. Zakaz cenzury chronił ludzi tu mieszkających przed lękami. Depresja to przecież pojęcie samo w sobie nieprzyjazne, smutne, dołujące, irytujące, przygnębiające. A co dopiero gdy człowiek uświadamia sobie, że mieszka na terenie depre-syjnym, czyli takim, który może w każdej chwili zatopić woda. Brr, straszno się robi. Więc Wańkowicz głowił się, jak te tereny nazwać i wymyślił bardzo sympatyczną nazwę: „ląd wyłoniony”. Potem, gdy przyjechał po raz drugi, opowiadał z zadowoleniem:

– Mam inne określenie! „Ziemia obojnacka”, czyli ziemia mająca dwa oblicza: lądowe i wodne!”

Kiedy organizujemy wędrówkę po delcie Wisły, samochodem, rowerem lub pieszo po lądzie wyłonionym, miejmy świadomość, że odbywamy ją na obszarze położonym poniżej poziomu morza. Jest to środowisko człowieka zatapialne, uzależnione od infrastruktury pol-derowej. Niektórzy określają tę przestrzeń „waterlandem”. Możemy więc o delcie Wisły powiedzieć: kraina na plusie i na minusie.

Kazimierz Cebulak (Gdańsk)

4�

Program„Kompleksowe zabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław – do roku 2030(z uwzględnieniem etapu 2015)”zwany „Programem Żuławskim – 2030”

„Program Żuławski – 2030”Na podstawie pełnomocnictwa Prezesa Krajowego Zarządu Go-spodarki Wodnej, Dyrektor RZGW w Gdańsku przystąpił do opracowania Programu „Kompleksowe zabezpieczenie przeciw-powodziowe Żuław do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 20�5)”, zwanego „Programem Żuławskim – 2030”. Dla projektu dokumentu została także wykonana Prognoza oddziaływania na środowisko, którą wykonano na zlecenie NFOŚiGW. Zakres Prognozy uzgod-niono z Generalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska oraz Głów-nym Inspektorem Sanitarnym, którym to przedłożono następnie do zaopiniowania projekt „Programu Żuławskiego – 2030” wraz z Prognozą. Przeprowadzone zostały także konsultacje społeczne dla obu tych dokumentów. Całość tego postępowania odbywa-ła się zgodnie z wymogami ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziały-wania na środowisko.

Żuławy – obszar zagrożony powodziamiObszar Żuław Wiślanych położony jest w dwóch województwach: pomorskim i warmińsko-mazurskim, przy czym pierwsze z nich obejmuje około 80% tego terenu, a drugie 20%.

Żuławy Wiślane, to region o wyjątkowych walorach dziedzictwa kulturowego, krajobrazowego i przyrodniczego, o dużym potencjale turystycznym, jednak również uznany jest za region kraju najbardziej zagrożony powodziami w Polsce. Położony w delcie Wisły obejmu-je najbardziej rozległą depresję w skali kraju (ok. 28% ogólnej po-wierzchni delty). Żuławy Wiślane są obszarem o bardzo urodzajnych glebach, wykorzystywanych głównie rolniczo, posiada również duże zasoby wód powierzchniowych.

Naturalne ukształtowanie Żuław to płaska równina, na styku lądu i morza, dla której funkcjonowania społeczno-gospodarczego został stworzony przed wiekami system odwadniający. Sztuczne osusza-nie Żuław oraz kolonizacja terenu silnie uzależniła ten obszar od sprawnego funkcjonowania systemu melioracyjnego, gwarantującego bezpieczeństwo powodziowe mieszkańców i ich mienia.

Tereny Żuław są zamieszkane przez ponad 250 tysięcy ludzi, z czego blisko �00 tysięcy to ludność wiejska. Pod względem prze-mysłowym na terenach Żuław znajdują się zakłady pełniące ważne funkcje w polskiej gospodarce.

Przez obszar objęty Programem przebiegają ważne szlaki komu-nikacyjne, a dolina Dolnej Wisły stanowi ważny korytarz infrastruktu-ralny i transportowy, także dla przemieszczania energii i paliw.

Zagrożenie powodziowe Żuław jest bardzo zróżnicowane pod względem przyczyn i potencjalnych skutków, dlatego tak ważne jest zapewnienie kompleksowej i dostosowanej do warunków lokalnych osłony przeciwpowodziowej. Bez tego zabezpieczenia dalszy rozwój

społeczny i gospodarczy tego regionu będzie nadal spowolniony, a potencjał przyrodniczy, krajobrazowy i turystyczny nie w pełni chroniony i wykorzystany.

Na obszarze objętym Programem istnieje bardzo wysoki stopień zagrożenia powodziowego, w szczególności na terenach depresyjnych oraz przydepresyjnych, a jakakolwiek powódź jest niezwykle groźna. Zjawiska przyrodnicze powodujące powódź na terenie opracowania Programu to:• sztorm – wynik spiętrzeń wiatrowych na Zatoce Gdańskiej i Za-

lewie Wiślanym,• opady razem z roztopami tworzące zatory podczas sztormu na

Bałtyku – od głównego koryta Wisły, powodujące przerwanie wa-łów w przypadku wysokiego przepływu lub powstawanie zatorów lodowych w okresie pochodu lodów; szczególnym miejscem zato-rogennym jest stożek napływowy, tworzący się u ujścia Wisły,

• opady, roztopy, zatory – spowodowane spływem wód deszczowych z wysoczyzny, poprzez cieki na obszarze Żuław,

• nawalne opady i/lub roztopy na obszarach polderowych, przy jed-nocześnie niedostatecznym odprowadzeniu wód do cieków.

Żuławy – zagrożenia powodzioweW przypadku wystąpienia specyficznych warunków pogodo-

wych, zagrożenia powodziowe mogą się kumulować. Istotną cechą charakteryzującą powodzie występujące na terenach depresyjnych jest stagnacja wód wezbraniowych, które po przerwaniu wałów przeciwpowodziowych nie wracają do koryta rzeki po przejściu fali powodziowej. Część wody może odpłynąć grawitacyjnie do Zatoki Gdańskiej lub Zalewu Wiślanego, pozostała część wody z polderów depresyjnych musi zostać odprowadzona za pomocą stacji pomp.

Mapa 1. Obszar objęty Programem Żuławskim z siecią hydrograficzną

42

Ze względu na uwarunkowania geograficzno-przyrodnicze, w tym hydrologiczne, w granicach Żuław Wiślanych wyróżnia się:– Żuławy Gdańskie (390 km2),– Żuławy Wielkie (830 km2),– Żuławy Elbląskie (480 km2).

Pozostałe obszary objęte Programem to:– Niziny Nadwiślańskie (250 km2): Nizina Kwidzyńska, Nizina Wa-

lichowska i Nizina Opaleńska,– Niziny Nadzalewowe (50 km2): Wybrzeże Staropruskie i Nizina

Tolkmicka,– część obszaru przylegającego i oddziaływującego na obszar Żuław

(�50 km2).Obszar objęty Programem to w sumie 2 �50 km2 i w całości znaj-

duje się w zlewniach zarządzanych przez Regionalny Zarząd Gospo-darki Wodnej (RZGW) z siedzibą w Gdańsku.

Formy ochrony przyrody na terenie objętym Programem oraz w jego bezpośrednim sąsiedztwie

Pod względem przyrodniczym nie tylko Żuławy, ale cała Delta Wisły, wraz z przyległymi obszarami o zróżnicowanych cechach środowiska przyrodniczego (mierzeje, wysoczyzny, Zalew Wiślany, Zatoka Gdańska) oraz ujściowymi odcinkami Wisły do morza, stanowi ważny węzeł ekologiczny północnej Polski, którego rola uwidacznia się na przykład w liczebności gniazdujących i migru-jących ptaków. Rangę tego węzła podnosi dolina Wisły, która na całej długości spełnia rolę korytarza ekologicznego o znaczeniu międzynarodowym.

Na terenie objętym Programem oraz w bezpośrednim sąsiedztwie są zlokalizowane następujące formy ochrony przyrody:

– rezerwaty przyrody,– obszary chronionego krajobrazu,– parki krajobrazowe,– obszary sieci NATURA 2000.

Realizacja Programu może przynieść negatywne skutki dla części siedlisk i gatunków wodnych oraz od wód zależnych, dla których okresowe zalewy stwarzają korzystne warunki egzystencji. Negatyw-ny wpływ na przyrodę będzie można jednak uzasadnić istnieniem nadrzędnego interesu publicznego. Ewentualne straty przyrodnicze będą wymagały zgodnych z prawem kompensacji. O ich potrzebie i skali zadecydują jednak dopiero ustalenia dokonane w trakcie spo-rządzania raportów o oddziaływaniu na środowisko poszczególnych zadań Programu.

Cele ProgramuZabezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław należy postrzegać

w dwóch głównych kontekstach, z których wynikają cele jego reali-zacji i służące mu środki. Pierwszy z nich to bezpośrednia ochrona przed zagrożeniem powodziowym ludności i dóbr materialnych znajdujących się na tym terenie. Zagrożenie to, ze względu na spe-cyficzną strukturę przyrodniczo-techniczną obszaru, należy do najwyższych w Polsce. Drugi kontekst dotyczy możliwości harmo-nijnego funkcjonowania i kontynuacji zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego obszaru, który pośrednio, aczkolwiek w decydującym stopniu, zależy od prowadzenia ochrony przeciw-powodziowej.

Główny cel Programu został sformułowany jako „Zwiększenie skuteczności ochrony przeciwpowodziowej wpływającej bezpo-

Mapa 2. Przyrodnicze obszary chronione na terenie objętym Programem

43

średnio na wzrost potencjału dla zrównoważonego rozwoju Żuław Wiślanych”. Cel ten będzie realizowany dzięki celom szczegółowym i przypisanym im działaniom.Cele szczegółowe:• poprawa rozpoznania zagrożenia powodziowego i możliwości

przeciwdziałania mu, przy wykorzystaniu najlepszych dostępnych technologii i narzędzi, oraz zgodnie z wymaganiami prawodawstwa wspólnotowego i krajowego,

• zwiększenie znaczenia „naturalnych” metod ochrony przeciwpo-wodziowej,

• zwiększenie świadomości społeczności lokalnych oraz przedstawi-cieli administracji i instytucji w zakresie zagrożenia powodziowego i przeciwdziałania jego występowaniu,

• poprawa struktur organizacyjnych ochrony przeciwpowodziowej i zarządzania ryzykiem powodziowym na szczeblu regionalnym i lokalnym,

• przebudowa, odbudowa i budowa przeciwpowodziowych urządzeń technicznych.

Realizacja tych celów pozwoli na osiągnięcie efektów bezpośred-nio w zakresie gospodarki wodnej, czyli ochrony przeciwpowodzio-wej, a także pośrednio w sferach: społeczno-kulturowej i gospodar-czej, a częściowo także w sferze ekologicznej.

Harmonogram i źródła finansowania ProgramuRealizacja „Programu Żuławskiego – 2030” będzie podzielona

na kilka etapów. Jednak w obecnej fazie programowania brak kompletnych przesłanek do podjęcia decyzji, na ile etapów będzie dzielony okres realizacji Programu po roku 20�5. Można tylko przypuszczać, że ze względu na czas, potrzebny do realizacji Pro-gramu oraz przyjętą politykę dla programowania o charakterze strategicznym i finansowym, zostanie on podzielony w kolejnych latach na 2 lub 3 etapy. Możliwy jest podział na etap II obejmu-jący lata 20�6-2022 oraz etap III – realizowany od 2023 do 2030 roku.

W odniesieniu do źródeł środków finansowania Programu, w I eta-pie będą one pochodzić z budżetu państwa, budżetu samorządów oraz funduszy UE. Ich źródło stanowić będą w szczególności środki UE z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko w wysokości 550,2 mln złotych zarezerwowane na liście indykatywnej na cale sześ-ciu komplementarnych Projektów (I etapu Programu).

W perspektywie dotyczącej okresu po roku 20�5, działania Pro-gramu będą mogły być finansowane, oprócz wymienionych źró-deł, także z celowych funduszy ekologicznych szczebla krajowego i regionalnego (Narodowy jak i Wojewódzkie Fundusze Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej) oraz środków podmiotów pry-watnych, ze szczególnym uwzględnieniem partnerstwa publiczno-prywatnego oraz innych źródeł.

Weryfikacja i uszczegółowienie zadań po roku 20�5 będzie uza-leżnione od rezultatów wykonania I etapu Programu oraz od wnio-sków z realizacji zadania pod nazwą system monitoringu ryzyka po-wodziowego, oraz równoległego wdrażania Dyrektywy Powodziowej, dzięki której będzie określony plan zarządzania ryzykiem powodzio-wym na, stanowiącym docelowy element wdrażania dyrektywy.

Struktura instytucjonalna wdrażania ProgramuW celu realizacji postanowień Programu, w dniu �� grudnia

2009 r. podpisano Porozumienie w sprawie realizacji Programu „Kompleksowego zabezpieczenia przeciwpowodziowego Żuław – do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 20�5)”. Sygnatariuszami Poro-

zumienia są: Wiceminister Środowiska, Prezes Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, Marszałek i Wicemarszałek Województwa Po-morskiego, Marszałek i Wicemarszałek Województwa Warmińsko-Mazurskiego.

W celu wspierania zarządzania oraz kontroli realizacji Programu na poziomie strategicznym ww. Strony Porozumienia powołają Ko-mitet Sterujący, z Ministrem Środowiska – jako przewodniczącym. W skład Komitetu wejdą przedstawiciele ww. Stron, eksperci oraz reprezentant Jednostki Zarządzającej Programem (JZP).

Kolejnym ważnym dokumentem wspierającym proces wdrażania Programu jest podpisana, również �� grudnia 2009 r. umowa w spra-wie realizacji I etapu Programu „Kompleksowego zabezpieczenia przeciwpowodziowego Żuław – do roku 2030 (z uwzględnieniem etapu 20�5)”, dotycząca wzajemnej współpracy pomiędzy RZGW w Gdańsku jako JZP a pozostałymi Partnerami: Zarządem Melio-racji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego w Gdańsku (ZMiUW WP), Żuławskim Zarządem Melioracji i Urządzeń Wod-nych w Elblągu (ŻZMiUW), Miastem Gdańsk, Miastem Elbląg oraz Powiatem Gdańskim.Do zadań JZP będzie należało:• koordynowanie realizacji Programu,• synchronizowanie realizacji Programu z ochroną przeciwpowodzio-

wą Regionu Wodnego Dolnej Wisły, którego częścią są Żuławy,• analizowanie wykonanych działań w ramach poszczególnych

etapów realizacji Programu, w aspekcie osiągniętych efektów za-łożonych w Programie, wskaźników monitorowania i tworzenia dokumentacji ewaluacyjnej,

• udział we wdrażaniu planu zarządzania ryzykiem powodzi, wynika-jącym z implementacji Dyrektywy Powodziowej, w tym uzgodnie-nie list przedsięwzięć ze Stronami ww. Porozumienia, do kolejnych etapów realizacji Programu,

• przygotowanie aktualizacji Programu, stosownie do wymagań wy-nikających z oceny i obowiązujących przepisów prawa,

• promowanie Programu i działania edukacyjne,• koordynowanie współpracy instytucji zaangażowanych w kolejnych

etapach realizacji Programu, w tym organizowanie ich spotkań,• potwierdzanie zgodności z Programem zadań inwestycyjnych

planowanych do realizacji przez potencjalnych partnerów Pro-gramu,

• raportowanie działań Komitetów Monitorujących, powołanych na podstawie umów na poszczególne etapy realizacji Programu, do Komitetu Sterującego powołanego na podstawie Porozumienia.

Dla skutecznego koordynowania i monitorowania realizacji I eta-pu Programu, RZGW w Gdańsku powoła Komitet Monitorujący, w skład którego wejdą reprezentanci podmiotów zaangażowanych w realizację I Etapu Programu oraz eksperci.

I etap realizacji Programu do roku 2015Rekomendowane zadania o priorytetowym znaczeniu tworzą

etap I realizacji Programu inwestycyjnego. Na podstawie analiz do I etapu wybrano 43 zadania podstawowe i 5 zadań rezerwowych planowanych do realizacji do 20�5 roku (Tabela � i 2).

Zadania zostały podzielone pomiędzy sześciu partnerów Pro-gramu – Beneficjentów. Dla każdego z zadań przygotowana została Karta zadania inwestycyjnego, zawierająca informacje dotyczące lokalizacji, krótkiej charakterystyki zadania, niezbędnych do pod-jęcia działań inwestycyjnych, szacunkowego kosztu oraz posiadanej dokumentacji.

44

Zadania przeznaczone do realizacji przez poszczególnych Bene-ficjentów (z uwzględnieniem numeracji zadań z mapy nr 2) obej-mują:• RZGW Gdańsk: – rzeka Wisła: – przebudowa ujścia Wisły (nr 5), – odbudowa ostróg na rzece Wiśle (nr 6). – rzeka Motława: – przebudowa koryta (nr 3). – rzeka Wąska: – przebudowa koryta (nr 43).

– system monitoringu ryzyka powodzi (zadanie nieinwestycyj-ne),

– zadanie rezerwowe: – przebudowa koryta rzeki Dzierzgoń (nr 44).

• Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomor-skiego w Gdańsku:

– rzeka Wisła: – przebudowa lewego wału Wisły na odcinku Giemlice – Prze-

galina (nr 7 i 8), – przebudowa prawego wału Wisły na odcinkach: Lisewo

– Palczewo – Czerwone Budy – Drewnica (nr 9,�0 i ��). – rzeka Tuga: – odbudowa lewego wału przeciwpowodziowego (nr 26). – stacje pomp: – przebudowa �3 stacji pomp (nr �6-25 oraz nr 27, 29 i 30), – budowa � stacji pomp (nr 28). – zadania rezerwowe: – przebudowa koryta rzeki Kumiela (nr 47), – przebudowa koryta rzeki Srebrny Potok (nr 48).

• Żuławski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Elblągu: – rzeka Elbląg: – przebudowa wałów – od miasta Elbląg do rzeki Babicy

(nr �2). – jezioro Drużno: – przebudowa wałów czołowych (nr �5). – rzeka Wąska: – przebudowa wałów (nr 3�). – stacje pomp: – przebudowa �0 stacji pomp (nr 32-39 oraz 4� i 42), – budowa � stacji pomp (nr 40).

• Miasto na prawach powiatu Gdańsk: – kanał Raduni: – przebudowa na terenie Gdańska (nr �).

• Miasto Elbląg: – rzeka Elbląg: – przebudowa systemu przeciwpowodziowego prawego brzegu

– rejon od rzeki Fiszewki oraz Polder Nowe Pole – Zatorze (nr �3 i �4),

Mapa 3. Lokalizacja zadań objętych I etapem realizacji „Programu Żuławskiego – 2030” z podziałem zadań na Beneficjentów

Beneficjent Projektu Liczba zadań w I Etapie

Orientacyjny koszt całkowity [mln zł]

Maksymalne dofinansowanie z UE [mln zł] Okres realizacji

RZGW w Gdańsku 5 99,84 84,86 20�0-20�5

ZMiUW WP w Gdańsku 20 �93,38 �64,37 20��-20�5

ŻZMiUW w Elblągu �4 94,00 79,90 20��-20�5

Miasto Gdańsk � �89,43 �6�,02 20�0-20�4

Miasto Elbląg 2 42,32 35,97 2009-20�3

Powiat Gdański � 28,33 24,08 20�0-20�3

Suma 43 647,30 550,20

Tabela 1. Realizacja i udział Beneficjentów w I etapie Programu

45

– wykonanie Lokalnego Systemu Monitorowania i Wspoma-gania Reagowania na Zagrożenia Powodziowe.

– zadania rezerwowe: – przebudowa systemu przeciwpowodziowego prawego brzegu

rzeki Elbląg – rejon ul. Dolna – Stoczniowa (nr 45), – zabezpieczenie przeciwpowodziowe lewego brzegu rzeki

Elbląg (nr 46).

• Powiat Gdański z siedzibą w Pruszczu Gdańskim: – kanał Raduni: – przebudowa na terenie Miasta Pruszcz Gdański i Gminy

Pruszcz Gdański (nr 2).

Korzyści z wdrożenia ProgramuRealizacja Programu przyczyni się do ochrony przed powodzią:• obszaru, na którym mieszka około 250 tysięcy osób,• licznych obiektów przemysłowych, infrastrukturalnych, a także

najlepszych jakościowo gleb w Polsce,• siedlisk i cennych gatunków przyrodniczych,• obiektów o wysokiej wartości historyczno-kulturowej.

Planowane działania pozwolą na przebudowę, odbudowę i budowę infrastruktury przeciwpowodziowej Żuław. Realizacja Programu ma na celu:• modernizację około 400 km wałów przeciwpowodziowych,• przebudowę lub odbudowę blisko 60 stacji pomp i ponad 300 bu-

dowli hydrotechnicznych,• przebudowę około 260 km rzek i potoków,• odbudowę blisko 600 km kanałów melioracyjnych.

Skutkiem realizacji Programu będzie także:• poprawa stanu ekologicznego wód,• ochrona środowiska i zrównoważony rozwój społeczno-gospodar-

czego obszaru objętego Programem,

• podwyższenie atrakcyjności turystycznej regionu Żuławskiego ze względu na udrożnienie dróg wodnych,

• wzrost świadomości społeczności lokalnych w zakresie problema-tyki powodziowej,

• stabilizacja produkcji rolnej i wykształcenie nowych, w tym pro-ekologicznych, kierunków rozwoju rolnictwa.

Jednym z ważniejszych korzyści realizowania Programu będzie wdrożenie systemu monitorowania ryzyka powodziowego, co zwięk-szy skuteczność ochrony przeciwpowodziowej Żuław.

Wpływ realizacji „Programu Żuławskiego – 2030” na zmniej-szenie ryzyka powodzi oraz ograniczenie ewentualnych strat będzie jednoznacznie korzystny ze względu na poprawę bezpieczeństwa powszechnego, poprawę ochrony życia i zdrowia ludzi, ich mienia, potencjału gospodarczego, zasobów kulturowych oraz środowiska przyrodniczego w tym obszarów Natura 2000. Brak realizacji Progra-mu stopniowo zwiększy ryzyko związane ze skutkami katastrofalnej powodzi, która przy niesprzyjających warunkach hydrologiczno-me-teorologicznych mogłaby mieć regionalny zasięg, zagrażając dziesiąt-kom, a nawet setkom tysięcy osób, skutkując szkodami w środowisku o charakterze katastrofy ekologicznej oraz ogromnymi stratami materialnymi, gospodarczymi i społeczno-kulturowymi. Realizacja I etapu Programu w już znaczący sposób ogranicza ryzyko związane z katastrofalną powodzią na Żuławach.

Pełne wersje „Programu Żuławskiego – 2030” oraz „Prognozy oddziaływania na środowisko” dostępne są na stronie www.gdansk.rzgw.gov.pl

Jednostka Zarządzająca Programem Żuławskim, RZGW Gdańsk, ul. F. Rogaczewskiego 9/�9, 80-804 Gdańsk, tel. 58 326� 946, 58 326� 936, fax 58 326� 889; e-mail: [email protected]

dr Sigurd van Riesen z Hennef miasta partnerskiego dla Nowego Dworu Gdańskiego

Prezentacja napełniaczy przez drużynę Ochotniczej Straży Pożarnej z Cedrów Wielkich

46

Seminarium dobrych praktyk europejskich w zakresie zwiększania ochrony przeciwpowodziowej

Stacja pomp Chłodniewo w Rybinie, należąca do Zarządu Me-lioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego, to dosko-nałe miejsce żeby poczuć „żuławskie klimaty”. Dlatego właśnie tam, w ramach projektu Związki wałowe wracają, �0 marca 20�0 r. odbyło się „Seminarium dobrych praktyk europejskich w zakresie zwięk-szania ochrony przeciwpowodziowej”. Około 90 osób przybyłych na seminarium wysłuchało interesujących prelekcji dotyczących aktu-alnych problemów ochrony przeciwpowodziowej. Organizatorem seminarium była Salwinia Ekoklub działająca przy Stowarzyszeniu Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego– Klub Nowodworski.

Uczestnikami Seminarium byli rolnicy mieszkający na terenach zagrożonych zalaniem, młodzież z Zespołu Szkół nr 2 w Nowym Dworze Gdańskim, regionaliści, nauczyciele, urzędnicy.... Na se-minarium przybyli, mi.in.: Wiesław Kamiński – Wicemarszałek Województwa Pomorskiego, Magdalena Pramfelt – Konsul Hono-rowy Królestwa Niderlandów w Gdańsku, przedstawiciele Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego, Regio-nalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej, władz samorządów lokalnych Stegny, Nowego Dworu Gdańskiego, Kwidzyna i Elbląga.

Podczas seminarium zaprezentowano prelekcje:– Ochrona przeciwpowodziowa na rzece Sieg w Hennef – dr inż. Si-

gurd van Riesen, Verein für Europäische Städte-Partnerschaften Hen-nef e.V. (Niemcy) (Stowarzyszenie Miast Partnerskich Hennef);

– Życie w delcie Wisły w kręgu cywilizacji hydraulicznej– dr inż. Kazimierz Cebulak, odczytany przez dra Dariusza Piaska pod nie-obecność dra Kazimierza Cebulaka z powodu choroby:

– Światowe systemy ochrony przeciwpowodziowej– Lech Michal-czewski, dyrektor firmy Trrio sp. z o.o.;

– Plany ochrony przeciwpowodziowej dla Żuław– Piotr Kowalski, Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku ;

– Zarys historii związków wałowych– dr Dariusz Piasek, historyk;– Raport powodziowy z października 2009 oraz praktyka działań

ratunkowych– mł. bryg. Krzysztof Ostasz, Komendant Powiatowy Państwowej Straży Pożarnej w Nowym Dworze Gdańskim;

– Stan ochrony przeciwpowodziowej na Żuławach– Medard Jakusz-Gostomski, Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego w Gdańsku;

– Społeczna ochrona przeciwpowodziowa, prezentacja projektu „Związki Wałowe wracają”-Kazimierz Głowacki i Grzegorz Gola, Salwinia Ekoklub przy Stowarzyszeniu Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego– Klub Nowodworski.

Na koniec spotkania odbyło się zwiedzanie węzła wodnego w Rybinie.

W przerwie uczestnicy mogli uczestniczyć w pokazie urządzeń firmy Trrio sp. z o.o. służących do napełniania piaskiem worków w celu budowania obwałowań. Pokaz przeprowadzili strażacy z Ochot-niczej Straży Pożarnej w Cedrach Wielkich.

Projekt realizowany przy wsparciu udzielonym przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechani-zmu Finansowego oraz budżetu Rzeczypospolitej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych.

Recepcja seminarium na stacji pomp w Rybinie Referuje dr Sigurd van Riesen

Referuje Medard Jakusz-Gostomski Seminarium wśród urządzeń od których zależy istnienie części Żuław to jak dodatkowy referat

47

Żuławy to najmłodsza kraina geograficzna w Polsce stworzona przez przyrodę i człowieka. Są tu tereny typowo rolnicze. Dzięki wy-sokiej klasy żyzności gleby rolnicy uzyskują bardzo wysokie plony z hektara, co ma ogromny wpływ na dostarczanie żywności dla miesz-kańców całego kraju. O unikalności obszaru świadczy jego depresyjne i przydepresyjne położenie oraz specyficzna sieć hydrotechniczna wy-tworzona na skutek wspólnych działań natury i człowieka.

Gmina Cedry Wielkie to typowa gmina żuławska, ze wszystkimi charakterystycznym cechami przypisanymi Żuławom, ale też i wy-nikającymi z położenia niebezpieczeństwami. Dotyczy to w sposób szczególny zagrożenia zalaniem całego obszaru, gdyż 2/3 terenu to depresja i tereny przydepresyjne. Praktycznie dzięki 8 stacjom pomp, odwadniających cały ten teren, mogą normalnie funkcjono-wać wszystkie podmioty gospodarcze oraz zamieszkiwać nasi miesz-kańcy. Zaprzestanie ciągłego odwadniania grozi niebezpieczeństwem powodzi, co miało miejsce w okresie powojennym po �945 roku, gdzie wycofujące się wojska niemieckie wysadziły w Kiezmarku wał wiślany oraz unieruchomili wszystkie stacje pomp.

Jednakże, pomimo ciężkiej pracy człowieka nad właściwym utrzymaniem urządzeń hydrotechnicznych, może dojść do katastrofy wylania się wód z rzeki Wisła. Powodzie na Żuławach są szczególnie groźne, co często w swoich wystąpieniach podkreśla wielki autorytet od spraw zabezpieczenia przeciwpowodziowego Żuław pan dr Kazi-mierz Cebulak, który mówi, że: „Na Żuławach nie będzie powodzi, ale topiel”.

A swoją drogą zagrożenie powodziowe, które miało miejsc w okresie maj-czerwiec 20�0, unaoczniło, jaką ogromną pozytywną robotę wykonano dla podniesienia bezpieczeństwa na całych Żu-ławach w �895 roku, wykonując ok.8 – kilometrowy odcinek bez-pośredniego ujścia do zatoki tzw. przekop Wisły. Ten przekop, po przeszło �00 latach funkcjonowania , możemy jednoznacznie pod-kreślić, że zapobiegł wystąpieniu powodzi, które tak licznie w całej historii Żuław, a szczególnie w XVIII i XIX w niszczyły całe Żuławy. Przekop ten zmniejszył w znacznym stopniu zagrożenie powodzio-we. To jest dla nas żuławiaków – ale też i mieszkańców Dolnego Gdańska, prawdziwy „dobrodziej” chroniący nas i cały nasz dobytek wyjątkowo skutecznie.

Niestety po II wojnie światowej, od tego naszego „dobrodzie-ja” troszeczkę odwróciliśmy się plecami, nie dbamy o niego tak jak powinniśmy. Nie chcę teraz szukać winnych takiego stanu rzeczy, z pewnością miała na to wpływ likwidacja po �945 roku związ-ków wałowych i przejęcie przez Państwo całości spraw związanych z bezpieczeństwem powodziowym oraz obecna przyczyna, która jest ciągle aktualna – to chroniczny brak środków finansowych na bieżącą konserwacje i remont wału wiślanego.

Wracając do zagrożenia powodziowego w 20�0 roku, które przy-brało katastrofalny wymiar na południu Polski, u nas na Żuławach

rzeka Wisła przepłynęła w stanach alarmowych nie wyrządzając większych szkód. Jednakże, troszeczkę postraszyła, przypominając nam wszystkim o swoim istnieniu i o tym, że nie można tak dalej jej lekceważyć.

Chciałbym podzielić się własnymi spostrzeżeniami co do przy-czyn zagrożenia powodzią i zasygnalizować wnioski odnośnie ko-nieczności podjęcia wspólnych działań na szczeblu gminnym, po-wiatowym i wojewódzkim.

Poziom gminny• słaba komunikacja z mieszkańcami gminy, dotarcie do miesz-

kańców z rzetelną informacją nastręczało wyjątkowo dużo problemów,

– obecnie funkcjonujący sposób informowania mieszkańców poprzez sołtysów, którzy osobiście docierali do wszystkich mieszkańców z przygotowaną i upowszechnianą przez Ko-mendę Wojewódzką Straży Pożarnej ulotką, informacje na sołeckich tablicach ogłoszeń, absolutnie nie zdały egzaminu – ulotki nie uspokoiły, a wręcz wywołały większy niepokój, a osobiste przekazywanie informacji przez sołtysa, były zróż-nicowane i krańcowo różnie odbierane przez mieszkańców,

– media, które na bieżąco informowały mieszkańców, nieste-ty w dużej części kierowały się szukaniem taniej sensacji. Nie chodziło im o przekazanie rzetelnej informacji ,uspakajającej a wręcz przeciwnie takie jej przedstawienie, by wywołać dodat-kowe emocje, prowokując do większej oglądalności danej stacji czy też poczytności danej gazety ( w mojej konkretnej sytuacji, jedna ze stacji telewizyjnych pomimo początkowo wielkiego zainteresowania, nie przybyła na realizację materiału, kiedy usłyszała, że wszelkie prace przy naprawie wału wiślanego zo-stały już ukończone, gdyż jak to oceniła dziennikarka: „Tam na wale już nic ciekawego się nie dzieje”. Jak wielki wpływ na atmosferę i nastroje wśród mieszkańców gminy miały prze-kazy medialne, niech świadczy fakt, że podczas pierwszej fali kulminacyjnej przechodzącej przez gminę, wszystkie telefony (kilkaset dziennie) w Urzędzie Gminy praktycznie na okrą-gło „przekazywały” informacje mieszkańcom. Pomimo braku realnego wystąpienia powodzi na terenie gminy, w dużej jej części wystąpiła panika (żądanie zamknięcia szkół skierowane do władz gminy od części rodziców, rodzące się nie wiadomo skąd niesprawdzone i powielane przez mieszkańców informacje czy to o wysadzaniu wału, zamknięciu mostu w Kiezmarku). W tym okresie trzeba przyznać, że na terenie gminy wystąpiła panika, która wymuszała irracjonalne działania. Na szczęście decydenci i większość mieszkańców nie poddali się tej ogólnej atmosferze. Udało się nam zachować spokój i zdrowy rozsądek w działaniach i uspokoić atmosferę. Dla ciekawości, kiedy przez

Gmina Cedry Wielkie w obliczu alarmu powodziowego

48

gminę przechodziła II fala kulminacyjna (ok. dwóch tygodni później) i co więcej była ona o 26 cm wyższa od pierwszej fali, nie było żadnego telefonu od mieszkańca w sprawie powodzi, a o panice nikt w gminie nie słyszał. Ta konkretna sytuacja, pokazuje jak ogromny wpływ na naszych mieszkańców mają przekazy medialne ( dla mediów II fala już nie miała takiego znaczenia). Wynika z tego, że wszystkie media powinny mieć większe zaufanie do działań instytucji rządowych i samorządo-wych dbających o bezpieczeństwo obywateli i powinny przeka-zywać rzetelne informacje, a nie szukać taniej sensacji.

– pomimo zakazu wstępu na wał wiślany, dzięki odstępstwu wy-danemu przez Pana Wojewodę, umożliwialiśmy naszym miesz-kańcom i nie tylko, wejście na wał w wyznaczonych miejscach w Leszkowych i Kiezmarku, by mogli osobiście zobaczyć, jaki jest poziom wody na rzece Wiśle. Jak pokazało życie, ta sytuacja w zdecydowany sposób uspokajała mieszkańców, bardzo często następowała konfrontacja medialnych przekazów z rzeczywi-stością, która w odróżnieniu od informacji telewizyjnych była uspakajająca,

– lewy wał wiślany, to nie tylko sprawa sąsiadujących z rzeką Wisłą Gmin Cedry Wielkie i Suchy Dąb, ale też całych Żuław Gdańskich tj. Gmina Pruszcz Gdański oraz Gdańsk. W tym miejscu pragnę podkreślić przeogromne wsparcie, jakie otrzy-maliśmy z gminy Pruszcz Gdański, a dokładnie od ochotników z OSP Wiślina. Podziękowania należą się naszym mieszkańcom, którzy m.in. dożywiali strażaków pilnujących w dzień i w nocy naszego wału wiślanego,

• słaba edukacja przeciwpowodziowa mieszkańców w tym szczególnie dzieci i młodzieży. Należy wrócić do historii oraz do tradycji funkcjonującej na Żuławach, czyli rozpocząć działania edukacyjne w zakresie działań przeciwpowodziowych w szkołach, oswajać z zagrożeniem powodziowym (prewencja i przygotowa-nie siebie, domu, gospodarstwa do takich zagrożeń, nauka pro-stych czynności jak np. workowania i układania prowizorycznych wałów). Należy umieścić wodny znak drogowy na moście w Kie-zmarku, który miałby charakter edukacyjny, ale też i ostrzegawczy przy kolejnych zagrożeniach powodzią. Wychodząc naprzeciw tym oczekiwaniom, pragniemy cyklicznie organizować festyn o charakterze edukacyjnym, ale też i rozrywkowym pod nazwą: „Święto Wału Wiślanego” w Leszkowych. Będzie to doskonała okazja by połączyć edukację z rozrywką dla bezpieczeństwa prze-ciwpowodziowego naszej gminy i całych Żuław.

• wzmocnienie Gminnego Centrum Zarządzania Kryzysowego w sprzęt oraz doposażenie jednostek Ochotniczych Straży Po-żarnej w urządzenia i sprzęt przeciwpowodziowy. Dotyczy to np. wyposażenia jednostek w quady do patrolowania wałów, monito-ringu na bieżąco miejsc szczególnie niebezpiecznych (podsiąki, przecieki uszkodzenia wału przez zwierzęta itp.)

Dzięki wsparciu przez Urząd Marszałkowski w Gdańsku ze środ-ków RPO, projektu pn. System ostrzegania i alarmowania miesz-kańców na wypadek zdarzeń losowych dla gmin Cedry Wielkie, Pruszcz Gd, Suchy Dąb i Stegna, problem doposażenia w sprzęt alarmowy, gminnych centrów oraz jednostek OSP zostanie roz-wiązany. Zadanie to zostanie zrealizowane do końca 20�� roku. Dla gminy Cedry Wielkiej zaplanowane jest m.in. zainstalowanie we wszystkich miejscowościach syren alarmowych do komu-nikowania się z mieszkańcami, ponadto rozbudowana zostanie centrala telefoniczna, by również komunikatami SMS docierać z tą informacją do naszych mieszkańców. Również zainstalowane

zostaną 2 kamery internetowe na wale w Leszkowych i Kiezmarku oraz tablice informacyjne w szkołach. Dokupiony zostanie sprzęt przeciwpożarowy do naszego centrum oraz dla naszych jednostek OSP w Cedrach Wielkich i Koszwałach.

Poziom powiatowy• współpraca Gminy z Powiatowym Centrum Reagowania Kryzy-

sowego miała wyjątkowo profesjonalny charakter, bieżące komu-nikaty przekazywane bezpośrednio do osób decyzyjnych, osobiste zaangażowanie Starostów, użyczanie sprzętu (namiot do ratowni-ctwa umiejscowiony na wale w Leszkowych i Kiezmarku), bieżące rozwiązywania problemów, a w dalszej kolejności szukanie środ-ków na ich finansowanie to główne cechy tej współpracy,

• współpraca z Powiatową Komendą Straży Pożarnej jako podsta-wową jednostką czuwającą nad bezpieczeństwem powodziowym mieszkańców gminy. Zarówno strażacy zawodowi, pracownicy gmin, jak i ochotnicy z gminnych jednostek to trzon osób, które bezpośrednio dbały o nasze bezpieczeństwo. Całodobowe czu-wanie, monitorowanie wału, śledzenie komunikatów, to bieżąca praca tych służb. Są to w pełni profesjonalne jednostki, na które gminy mogą liczyć w sytuacjach zagrożenia. W przypadku służ mundurowych należałoby w niektórych sy-tuacjach rozważyć i ograniczyć używanie sygnalizacji świetlnej i dźwiękowej przez pojazdy uprzywilejowane podczas przejazdów, które nie mają charakteru ratunkowego. W przypadku naszej gminy w pierwszym dniu, kiedy panika wśród mieszkańców osiągnęła swój szczyt (realne zagrożenie po-wodzią było niewielkie), zorganizowano przejazd kolumny samo-chodów strażackich z łódkami przegrupowując ich z Pruszcza Gd. do Nowego Dworu. Przejazd ćwiczebny na sygnale dźwiękowym i świetlnym spotęgował stopień paniki wśród mieszkańców. Nie-stety ta sama sytuacja powtórzyła się tego samego dnia jeszcze raz, kiedy to ta sama kolumna w godzinach wieczornych powracała do Pruszcza. Pomimo mojej interwencji i próby ograniczenia przejazdu tych wozów wyłącznie na sygnale świetlnym, niestety zgodnie z otrzymaną informacją nie było to możliwe zgodnie z przepisami. Jak ważna jest to sprawa, ile niepotrzebnych nega-tywnych emocji wywołała wśród naszych mieszkańców, to nie muszę podkreślać. Ważne, aby w takich chwilach, gdzie warunki zewnętrzne potęgują zagrożenie, gdzie atmosfera „gęstnieje” i jest bliska paniki, takie nie do końca uzasadnione używanie sygnali-zacji, szczególnie dźwiękowej, powinno być ograniczone.

Poziom wojewódzki• współpraca z instytucjami wojewódzkimi: Wojewodą– Woje-

wódzkim Centrum Kryzysowym, RZGW w Gdańsku, Marszał-kiem, Woj. Zarządem Melioracji i Urządzeń Wodnych Woj. Po-morskiego, IMGW (Pogodynka), Strażą Graniczną – czuło się, że mamy bezpośrednią pomoc od tych służb. Liczne osobiste wizyty Wojewody, Marszałka pokazały jak wielkim przejęciem i troską obdarzyli tę sprawę. Było to szczególnie ważne dla służb ale też i mieszkańców w całym okresie zagrożenia powodzią.

Jedyną rzeczą, która wymaga reorganizacji, to sposób zarządzania wspólnym dobrem tj. rzeką, międzywalem oraz wałem wiślanym, który niestety ma za dużo gospodarzy. Należałoby wrócić do for-muły tzw. związków wałowych, w które to oprócz instytucji rządo-wych, samorządowych szczebla wojewódzkiego powinno włączyć się gminy, które ten wał chroni. Z pewnością nie brakowałoby wówczas pieniędzy na bieżące utrzymanie i konserwację wału wi-

49

ślanego. Nie może tak być, by co roku Woj. Zarząd Meloracji i UW będący gospodarzem wału wiślanego, nie wiedział do końca, ile to też pieniędzy otrzyma z budżetu Państwa na jego utrzymanie.

W sposób szczególny chciałbym podziękować Panu Wojewodzie za finansowe wsparcie gminnych działań przeciwpowodziowych oraz Pani Dyr. H. Dzikowskiej z RDOŚ-u za podjęte decyzje w sprawie odstraszania bobrów, tak, aby w okresie zagrożenia powodzią nie czyniły szkód na wale wiślanym. To była trudna, lecz bardzo potrzebna decyzja, która z pewnością wzmocniła bezpieczeństwo ochrony wału wiślanego. Liczymy na jak najszybsze rozpoczęcie prac budowanych na wale wiślanym w ramach rządowego programu: „Kompleksowe za-bezpieczenie przeciwpowodziowe Żuław– etap I”. Znając deter-minację Pani Dyrektor H. Czarneckiej z RZGW-u, można być

spokojnym, że wszystko idzie w dobrą stronę, ale już teraz trzeba przygotowywać się do realizacji II etapu. To, że u nas nie było powodzi, tak jak na południu Polski, może tylko utrudnić reali-zację tego programu w latach 20�5-2030 jako II etapu. Niezbędna w tym miejscu będzie nasza wspólna determinacja, skuteczny lobbing by nasze sprawy tak daleko już zbiurokratyzowane nie przegrały z Południem Polski.

Na koniec chciałbym dodać, że Gmina Cedry Wielkie kierując się tzw. solidarnością wiślaną przyznała gminie Janowiec z woj. lubelskiego pomoc finansową w wys. �00.000zł na rzecz pomocy powodzianom w odbudowie infrastruktury zniszczonej podczas ubiegłorocznej powodzi. Ważne, aby w takich chwilach pamiętać o tych, których powódź nie oszczędziła.

Marszałek Województwa Pomorskiego Mieczysław Struk Jedna rodzina bobrów robi kilka nor

Odprawa służb monitorujących zagrożenie powodziowe z udziałem Wojewody, Komendanta Wojewódzkiej Policji i Komendanta Wojewódzkiej Straży Pożarnej w Leszkowych

Przy wezbraniu wody bobry drążą nory na granicy jej nowego poziomu

50

Spotkanie Marszałka Województwa Pomorskiego Mieczysława Struka z samorządowcami powiatu gdańskiego na wale wiślanym w Leszkowach

Terenowe centrum zarządzania kryzysowego przy strażnicy wałowej w Leszkowach

Wizyta posła Marka Biernackiego oraz Zbigniewa Rószkowskiego – Komendanata Wojewódzkiej Straży Pożarnej na wale wiślanym w Leszkowach

Wizyta Romana Zaborowskiego – Wojewody Pomorskiego

5�

Koniec kwietnia grupa liderów projektu pracowicie spędziła na niemieckich i holenderskich polderach, zapoznając się z funkcjono-waniem ochrony przeciwpowodziowej na najwyższym światowym poziomie.

Wizyta studyjna to przede wszystkim szereg spotkań i prezentacji, m.in.: – Jak funkcjonuje związek wałowy Wilstermarsch? – spotkanie

z Heinzem Jacobsem i Gustavem Hintzem na polderach niemie-ckich;

– Rola i zadania Netherlands Water Partnership – wizyta w Hadze, w jednej z największych niderlandzkich organizacji pozarządowych zajmujących się, m.in. sprawami ochrony przeciwpowodziowej;

– Życie i praca na polderze – spotkanie z holenderskim farmerem Janem de Vonk;

– Najnowocześniejsze technologie ochrony przed powodzią – pre-zentacje i pokazy na budowach firmy Van den Herik Sliedrecht;

– Przenikanie dziedzictwa kulturowego Niderlandów i Żuław – spot-kanie z Aarno Thimem i Friedhelmem Jansenem.

Ważnym elementem było podpatrywanie sposobów na zwięk-szenie wiedzy w społeczeństwie o ochronie przeciwpowodziowej.

Poznano wystawy edukacyjne poświęcone polderom i walce z powo-dziami, związkom wałowym, w tym: Zuiderzeemuseum Enkhuizen, Zaanse Schans, Nieuw Land.

Odbyły się wizyty terenowe, w tym: zwiedzanie polderu Flevo-land Południowy, największej w Europie stacji pomp (Gemaal De Blocq van Kuffeler) i użytków ekologicznych w Aalmere, pozna-nie technologii uprawy tulipanów wokół Haarlem, poznanie in situ budowy wiatraków odwadniających typu kockermill i holender, ze śrubą Archimedesa lub czerpadłem kołowym bocznym, zwiedzanie stacji pomp o napędzie spalinowym dieselowskim, śluz (Kanał Ki-loński, Siedrecht) , zapór (Delta Plan), wrót przeciwpowodziowych (Haarlingen), promów (na rzece Lek), mostów obrotowych i pod-noszonych, najniżej geograficznie położonych miejsc w Niemczech i Niderlandach.

Po powrocie na spotkaniu z okazji Święta Urodzin Królowej Ni-derlandów przekazano w Gdańsku w obecności Konsul Magdale-ny Pramfelt informację o projekcie i wizycie studyjnej JE. dr P.M. Kurpershoekowi – ambasadorowi Królestwa Niderlandów w Pol-sce. Jednocześnie podziękowano za pomoc merytoryczną udzieloną w trakcie organizacji wizyty studyjnej.

Inspirująca wizyta studyjna na niemieckich i niderlandzkich polderach

Neuendorf koło Wilster – najniżej położone miejsce w Niemczech -3,54 m p.p.m.

Zuidplaspolder w pobliżu miasta Nieuwerkerk aan den IJssel – najniżej położone miejsce w Niderlandach -6.76 m p.p.m.

52

Budowa wału przeciwpowodziowego w Holandii

Makieta polderu w muzeum polderu Nieuw Land Makiety urządzeń wodnych w muzeum polderu Nieuw Land

Wiatrak odwadniający w Wilster Zakładanie ścianek wodnoszczelnych metodą bezudarową

Okładka do filmu Skansen Zaanse Schans

Łaty pomiaru na każdym akwenie wodnym pokazują stan wód

53

Grupa liderów projektu Związki Wałowe wracają uczestniczyła w szkoleniu ochrony przeciwpowodziowej. Na miejsce szkolenia wybraliśmy Tczew i Nizinę Walichnowską – doskonale zorganizowa-ny obszar z systemem hydrotechnicznym zapewniającym życie w są-siedztwie Wisły. Dzięki uprzejmości Zarządu Zlewni Żuław i Rzek Pomorza Wschodniego mogliśmy zapoznać się z zadaniami Regio-nalnego Zarządu Gospodarki Wodnej oraz praktycznie przećwiczyć napełnianie worków piaskiem napełniaczem worków MONO �09. Urządzenia hydrotechniczne, miejsca historyczne i historię Niziny Walichnowskiej poznaliśmy dzięki Mariuszowi Śledziowi, regionali-ście, dyrektorowi Szkoły Podstawowej w Małych Walichnowach.

Program szkolenia Kultura i specyfika ochrony przeciwpowodzio-wej delty Wisły na przykładzie Niziny Walichnowskiej: Dzień I Miejsce: Zarząd Zlewni Żuław i Rzek Przymorza Wschodniego z siedzibą w Tczewie, ul. Wodna 14 – Rola i zadania Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w utrzymaniu bezpieczeństwa powo-dziowego delty Wisły; Miejsce: Zarząd Zlewni Żuław i Rzek Przymorza Wschodniego z siedzibą w Tczewie, ul. Wodna 14 – Budowa i obsługa napełniacza worków z piaskiem MONO �09 (terenowe zajęcia praktyczne);

Dzień II Miejsce: Szkoła Podstawowa w Małych Walichnowach, Małe Wa-lichnowy 1 – Historia Wspólnoty Wałowej Niziny Walichnowskiej (�590 –�854) i Związku Wałowego Niziny Walichnowskiej (�854 – �945); Miejsce: Wizyta terenowa. Nizina Walichnowska (Ciepłe, Polskie Gronowo, Kuchnia, Borawa, kolk w Małych Walichnowach, węzeł hydrotechniczny Rybaki, pompa Zgoda w Międzyłężu) – Urządze-nia hydrotechniczne Niziny Walichnowskiej jako spuścizna samoor-ganizacyjna mieszkańców Niziny Walichnowskiej; Zamek w Gniewie, Gniew, ul. Zamkowa 3 – Władztwo i gospodarka hydrotechniczna Niziny Walichnowskiej w kontekście historycznym (od Państwa Zakonu Krzyżackiego do II Rzeczypospolitej);

Dzień III Miejsce: Gniew, Nizina Walichnowska, Pelplin– Kultura i specyfika ochrony przeciwpowodziowej delty Wisły na Nizinie Walichnow-skiej – zajęcia terenowe własne (poza projektem Związki Wałowe wracają); Ewaluacja szkolenia.

Szkolenie przeciwpowodziowe na Nizinie Walichnowskiej

Na wale wiślanym Niżiny Walichnowskiej Przepompownia Rybaki

54

Szkolenie z napełniaczem

Wylot wody do Wisły z przepompowni Rybaki Spotkanie w Zarządzie Zlewni Żuław i Rzek Przymorza Wschodniego w Tczewie

Szkoła podstawowa w Małych Walichnowach

55

Choć doraźna walka z powodzią stanowi ważną część całej działal-ności przeciwpowodziowej, jest słabo zbadana i opisana. Po podsu-mowaniu ogromnych strat spowodowanych żywiołem w 20�0 roku konieczna jest analiza stanu obecnego, wyciągnięcie wniosków oraz dokonanie odpowiednich zmian w systemie. Postanowiliśmy zatem zbadać, jak doraźna walka z powodzią wygląda obecnie w naszym kraju i co należy zrobić, aby poprawić jej funkcjonowanie i skutecz-ność. coraz częstsze i silniejsze zjawiska powodziowe, które nawie-dzają Polskę w XXI wieku, skłoniły nas do wnikliwej analizy przy-czyn, skutków oraz, co najważniejsze, do wyciągnięcia odpowiednich wniosków na przyszłość. Główne przesłanie kilkudziesięciu prelekcji z zakresu bezpośredniego przeciwdziałania żywiołom, jakie wygło-siliśmy na terenie całej Polski, brzmiało „Przed powodzią można się bronić o wiele skuteczniej i mniej kosztownie niż dotychczas”. W celu dokładnego zbadania stanu obecnego postanowiliśmy uczestniczyć w doraźnych akcjach przeciwpowodziowych osobiście i w sposób czynny. Przedstawiamy opis naszych doświadczeń.

Zimowa powódź na MazowszuPierwszym poligonem powodziowym była dla nas akcja w Mar-

kach pod Warszawą. Wystąpiła tam typowa powódź zatorowa. W okresie luty marzec 20�0 roku niewielka rzeczka Czarna na sku-tek spiętrzenia tafli kry zablokowała przepływ na wysokości mo-stu. W wyniku tego nastąpiło spiętrzenie wody i zalanie terenów północnych Marek. Zjawisko nie było gwałtowne, więc był czas na odpowiednie przygotowanie akcji budowy doraźnych obwałowań chroniących domy. Początki były trudne – przerażeni mieszkańcy nie wiedzieli, od czego zacząć. Nie było worków, piasku, planu dzia-łania. Jednak gdy władze lokalne powołały sztab kryzysowy, który zapewnił piasek i worki, mieszkańcy byli już gotowi do pracy przy ich napełnianiu. Sprawna akcja rozpoczęła się wraz z wykorzystaniem maszyny do szybkiego napełniania worków. Urządzenie „wypluwało” kilkaset worków na godzinę, a żywy taśmociąg zapewniał ich trans-port do położonej kilkadziesiąt metrów dalej, zagrożonej zalaniem nieruchomości. Ponadto zapewniono odpowiednie dostawy nowych worków i piasku, dzięki czemu praca była nieprzerwana i wydajna. Ułożono około 3-4 tys. worków, ratując nieruchomość przed za-laniem. Akcja zakończyła się powodzeniem, uniknięto znacznych strat finansowych. Relację z akcji można obejrzeć na YouTube.com, wpisując w wyszukiwarce „powódź Marki”.

Powódź 2010 – kolejne doświadczeniaW trakcie wielkiej powodzi majowo czerwcowej uruchomiliśmy

„Sopocki patrol przeciwpowodziowy”. Był to odpowiednio przy-gotowany bus, w którym znajdował się komplet sześciu maszyn do szybkiego napełniania worków, worki, łopaty, rękawice i inne akce-soria przeciwpowodziowe. Dwuosobowa załoga miała za zadanie

dotrzeć z patrolem na pierwszą linię doraźnej walki z powodziami w południowej Polsce. Pierwszej nocy patrol dotarł do Piekar Ślą-skich, gdzie został natychmiast zadysponowany do akcji na terenie strategicznej oczyszczalni ścieków nad rzeką Brynicą. Akcja „worko-wania” i układania wałów przebiegła bardzo sprawnie i po kilkunastu godzinach gotowy był metrowy wał broniący oczyszczalnię przed wodą. Następna prośba o pomoc przyszła z Krakowa. Patrol z ma-szynami udał się w rejon osiedla Czyżyny. Problemy organizacyjne z dostawami piasku i worków nieco opóźniły akcję, wkrótce jednak działania ruszyły pełną parą. Centrum napełniania worów zdopingo-wało i zmotywowało dziesiątki mieszkańców i strażaków – karuzela przeciwpowodziowa błyskawicznie „produkowała” worki (900 szt./h), a uczestnicy akcji ustawiali się w kolejce po ich odbiór. Nastąpiło ciekawe zjawisko jednoczenia się lokalnej społeczności i służb wokół urządzenia będącego sercem akcji „workowania”. Nie było bałaganu organizacyjnego, ludzie pracowali harmonijnie i wydajnie. Następ-nym przystankiem patrolu była huta szkła w Sandomierzu. Trafiliśmy w samo oko powodziowego cyklonu. Nasze urządzenia na terenie huty napełniały worki, które następnie były transportowane amfibią na miejsce budowy wału. Dźwięk syreny miał nas ostrzec przed prze-rwaniem wałów i zmusić do natychmiastowej ucieczki. Na szczęście najgorsze nie nastąpiło, a huta ocalała. Z Sandomierza wywieźliśmy następne doświadczenia; m.in. takie, że niektórzy (starsi) ludzie czują duży opór przed korzystaniem z innowacji technicznych, które mogą im znacznie ułatwić pracę, i pozostają przy tradycyjnych sposobach napełniania worków. Po akcji w Sandomierzu wyruszyliśmy pomagać w Warszawie, Łomiankach i Wrocławiu. Podsumowując akcje doraź-nej walki z powodzią w rejonach zagrożonych i zalanych, wyciągając wnioski, opracowaliśmy projekt Systemu Awaryjnej Ochrony przed Powodziami (SAOP). System ma zapewnić znaczne przyspiesze-nie, poprawę efektywności i obniżenie kosztów walki z żywiołem, przynosząc nową jakość i nadzieję ludziom zamieszkującym tereny zagrożone zalaniem. Film przedstawiający działania „Sopockiego patrolu przeciwpowodziowego” można obejrzeć na YouTube.com, wpisując hasło „patrol trrio”. Niech się Wam nie powodzi!

tekst i zdjęcia do dwumiesięcznika „W akcji”Filip Michalczewski

Autor jest absolwentem Zarządzania i Marketingu Uniwersytetu Gdańskiego, studiuje na Wydziale Inżynierii Środowiska Politechniki Krakowskiej zarządzanie ryzykiem powodziowym oraz jest niezależ-nym specjalistą i pasjonatem zagadnień z dziedziny bezpośredniej walki z powodziami.

Doraźna walka z powodzią.Doświadczenia sopockiego patrolu przeciwpowodziowego

56

Akcja workowania piasku zorganizowana przez mieszkańców z udziałem patrolu TRRIO. Warszawa-Wawer ul. Ogórkowa

Lech Michalczewski i Jurek Owsiak – Zbiórka „Stop powodzi”. Plac Zamkowy w Warszawie

„Stop powodzi” Powódź w 2010 r. na Bugu w powiecie wołomińskim (akcja TRRIO)

Projekt TRRIO „Młodzież przeciwko powodzi”. Nowy Dwór Gdański 2010 r.

Sopocki Patrol Przeciwpowodziowy – akcja w oczyszczalni ścieków w Piekarach Śląskich. Maj 2010 r.

Akcja nocna TRRIO. Kraków-Czyżyny Umocniony wał w Krakowie-Czyżynach

57

Przedsięwzięcie zakłada przywrócenie wiedzy o dawnych tradycjach obywatelskiej ochrony przeciwpowodziowej delty Wisły. Najstarszy, niezależny samorząd terytorialny istniał w delcie Wisły już od XV wieku. Regulował kompetencje i zasady pracy przy ochronie przed powodziami. Po II wojnie światowej państwo całkowicie przejęło kierowanie działaniami ochronnymi zapominając o edukacji i współ-udziale mieszkańców zagrożonych terenów. Powódź �4 października 2009 roku i panika podczas wysokiej wody w 20�0 roku pokazała wiele słabości i niedociągnięć istniejącego systemu. Zabrakło od-powiedniego sprzętu, zaskoczyła nieznajomość miejsc najbardziej zagrożonych, zawiodła komunikacja, brakowało umiejętności ochro-ny i wzmacniania wałów. Nie zawiodła solidarność mieszkańców i poświęcenie służb.

Nieodzowne jest uświadomienie mieszkańcom ich praw i obo-wiązków w systemie ochrony przeciwpowodziowej oraz przekazanie i w konsekwencji, upowszechnienie wiedzy i umiejętności o sposo-bach ratowania życia i mienia. Projekt realizowany przez Salwinia Ekoklub przy Stowarzyszeniu Miłośników Nowego Dworu Gdań-skiego– Klub Nowodworski powstał już w 2006 roku, ale dopiero dwa lat później uzyskał dofinansowanie.

W ramach projektu zaplanowano i zrealizowano następujące wydarzenia:

Broszura o urządzeniach hydrotechnicznych Wykonano broszurę pn. Niezbędnik powodziowy Żu-ławiaka zawierający zdjęcia i rysunki urządzeń hydro-technicznych, znaków wod-nych, ich historię, opis i zna-czenie. Ponadto w broszurze zamieściliśmy informacje o zagrożeniach powodzio-wych i sposobach ochrony ludzi i mienia. W ramach projektu wykonano 500 egz. Broszura wraz z innymi ma-teriałami o projekcie została dostarczona bezpośrednio mieszkańcom przez wolon-tariuszy projektu co często stanowiło okazję do bezpośredniej roz-mowy i wyjaśnienie idei integracji przez Związki Wałowe.

Festyn Dzień rzeki TugiNa festyn składały się następujące wydarzenia: happening ekolo-giczny, pokazy ratownicze WOPR, sprzątanie rzeki, uliczna wystawa edukacyjna i spływ kajakowy.

Happening ekologiczny:Grupa liderów projektu wybrała praktyczną formę happeninu ulicz-nego polegającą na ustawieniu w najbardziej ruchliwym miejscu miasta urządzenia do ładowania piasku w worki. Niecodzienny po-kaz skupiał wielu przechodniów łącznie z władzami miasta, gośćmi zagranicznymi odbywających się w tym czasie Dni Żuław, VIP-ów jak Komendanta Policji, dyrektorów szkół. Każdy z uczestników hap-peningu, który przystąpił do ulicznego szkolenia otrzymał certyfikat ukończenia kursu układania wałów przeciwpowodziowych. Biorąc pod uwagę czas zagrożenia powodziowego w jakim zorganizowano happening oddziaływanie zostało zwielokrotnione.

Pokazy ratownicze WOPR:Duże zainteresowanie wzbudzili ratownicy kwidzyńskiego Wodnego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, którzy na wodzie przygo-towali pokaz podejścia łodzi ratowniczej i ratownika do tonącego (wywrotka z kajaku) oraz na lądzie pokaz reanimacji.

Związki Wałowe wracają

Układanie wałów przeciwpowodziowych

Pokazy ratownicze kwidzyńskiej grupy ratownictwa wodnego i OSP Sztutowo z Januszem Charlińskim

58

Sprzątanie rzeki:Sprzątanie odbyło się przed głównymi wydarzeniami festynu. Lide-rzy projektu, obsługa techniczna i wolontariusze wyruszyli na wodę i brzegi rzeki już o 8.00. Każdy z uczestników otrzymał rękawice ochronne i worki na śmieci oraz wodę do picia i niewielki prowiant. Pracowały dwa zespoły – wodny (dwie łodzie wiosłowe i barka na śmieci) i lądowy (4 grupy sprzątające, zbierające śmieci z brzegów). Nad bezpieczeństwem i sprawną organizacją sprzątania czuwa-li zatrudnieni opiekunowie, obsługa techniczna, ratownik wodny i wolontariusze. Zebrano ok. 4 m³ śmieci.

Uliczna wystawa edukacyjna: Podczas festynu prezentowana była wystawa edukacyjna, gdzie dyżu-rował instruktor udzielający informacji o zawartych treściach i pro-wokował do rozmowy o ochronie przeciwpowodziowej w kontekście obywatelskiej integracji społeczności.

Spływ kajakowy:Spływ został podzielony na dwie części. Pierwsza, atrakcyjna dla publiczności, odbyła się podczas festynu Dzień rzeki Tugi, gdzie za-prezentowano kajakowe zawody sprawnościowe na rzece. Uczestnicy, zanim zaczęli publiczną rywalizację, przepłynęli odcinek miejski rzeki z Komandorem i Przewodnikiem, który opowiadał o systemie hydrotechnicznym pokazując konkretne urządzenia. Zawody polega-ły na jak najszybszym pokonaniu kajakiem wodnego toru przeszkód. Najlepsi uczestnicy zostali nagrodzeni dyplomami i upominkami. Z uwagi na zagrożenie powodziowe innych rzek, na których miał się odbyć spływ przesunięto jego termin na sierpień. Druga część spływu odbyła się zgodnie z założeniami. Grupa na kajakach wraz

z przewodnikami przepłynęła rzeką Tugą, Szkarpawą i Wisłą Kró-lewiecką. W trakcie spływu uczestnicy poszerzali swoją wiedzę na temat wałów przeciwpowodziowych, zagrożeń wywoływanych przez bobry, zastawek na rzece, mostów zwodzonych, zakoli rzeki tzw. wylewiska i mijanki, stacji pomp. Podczas wieczornego biwaku prze-prowadzono quiz wiedzy z zagadnień ochrony przeciwpowodziowej i znajomości kultury regionu. Zwycięzcy otrzymali upominki.

Lekcje regionalne Przeprowadzono 30 lekcji terenowych o tematyce ochrony przeciw-powodziowej, na trasie Nowy Dwór Gdański – Rybina, przy budow-lach hydrotechnicznych wg autorskich konspektów nauczycieli.

Konspekty są dostępne na stronach Klubu Nowodworskiego. Lek-cje odbywały się w czterech miejscach: w Nowym Dworze Gdańskim (dworzec kolejki wąskotorowej), Żelechowie/Cyganku (skansen), Tuj-sku (szkoła), Rybinie (stacja pomp). Uczniowie dowiezieni autobusami na dworzec poruszali się do miejsc przeprowadzenia lekcji kolejką wąskotorową. Kolejka edukacyjna pojechała dwa razy umożliwiając przeprowadzenie 30 różnych lekcji dla 250 uczniów. Wszyscy uczestni-cy lekcji otrzymali poczęstunek w postaci gorącej czekolady i ciastek.

Ekspozycja Magazynek Strażnika Wałowego w Muzeum Żuławskim Żuławskiego Parku HistorycznegoZostała wykonana ekspozycja Magazynek Strażnika Wałowego wzo-rowana na holenderskich skansenach. Uzupełnieniem ekspozycji jest pracujący na wodzie eksponat – łódź patrolowo-holownicza straż-nika wodnego, wycofana z eksploatacji z RZGW Gdańsk. Magazy-

W 2010 roku usunęliśmy z Tugi ponad 15 m3 śmieci

Wystawa uliczna Inspiracje europejskimi polderami

Uczestnicy edukacyjnego spływu kajakowego

Nauka napełniania worków piaskiem przy pomocy urządzenia TRRIO

59

nek strażnika jest jedyną w Polsce ekspozycją związaną z ochroną przeciwpowodziową. W skład ekspozycji weszły zabytkowe i współ-czesne urządzenia służące ochronie przeciwpowodziowej przekaza-ne od osób prywatnych, Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych w Nowym Dworze Gdańskim oraz Muzeum Żuławskiego. Na pod-stawie wykonanego projektu, wykonano fragment pomieszczenia z charakterystycznym, dla tego typu magazynów, murem pruskim. Oprócz eksponatów magazynek wyposażono w tablice informacyjne z prezentacją multimedialną (prezentacja odtwarzana na kompute-rze z monitorem dotykowym). Obie ekspozycje zdobyły uznanie, wyrażone podczas otwarcia, u kierownictwa Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Pomorskiego Zarządu Meliora-cji i Urządzeń Wodnych w Nowym Dworze Gdańskim producenta urządzeń do ochrony przeciwpowodziowej TRRIO, Posła Sejmu RP Gintofta Dziewiałtowskiego, Starostów, Wójtów, Burmistrzów sa-morządów żuławskich, Komendanta Państwowej Straży Pożarnej. Zaproszonych gości podjęto skromnym poczęstunkiem. Przeprowa-dzono prezentacje ekspozycji z udziałem przeszkolonych przewod-ników dla uczniów szkół podstawowych i średnich.

Wizyta studyjna „Partnerstwo europejskich terenów depresyjnych”Liderzy projektu odbyli wizytę studyjną do najniżej położonych miejsc w Niemczech (Wilstermarsch) oraz prowincji Północnej Holandii (Niderlandy), gdzie zapoznali się ze sposobami i narzę-dziami integracji mieszkańców wokół zagadnień ochrony przeciw-powodziowej. Podczas pobytu został zebrany materiał do wystawy fotograficznej i produkcji �0-minutowego filmu odnoszącego się do osobistych wrażeń uczestników. Amatorski materiał został profesjo-nalnie zmontowany.

Wizyta studyjna to przede wszystkim szereg spotkań i prezentacji, m.in.: – Jak funkcjonuje związek wałowy Wilstermarsch? – spotkanie

z Heinzem Jacobsem i Gustavem Hintzem na polderach niemie-ckich;

– Rola i zadania Netherlands Water Partnership – wizyta w Hadze, w jednej z największych niderlandzkich organizacji pozarządowych zajmujących się, m.in. sprawami ochrony przeciwpowodziowej;

– Życie i praca na polderze – spotkanie z holenderskim farmerem Janem de Vonk;

– Najnowocześniejsze technologie ochrony przed powodzią – pre-zentacje i pokazy na budowach firmy Van den Herik Sliedrecht;

– Przenikanie dziedzictwa kulturowego Niderlandów i Żuław – spot-kanie z Aarno Thimem i Friedhelmem Jansenem.

Ważnym elementem było podpatrywanie sposobów na zwięk-szenie wiedzy w społeczeństwie o ochronie przeciwpowodziowej.

Poznano wystawy edukacyjne poświęcone polderom i walce z powo-dziami, związkom wałowym, w tym: Zuiderzeemuseum Enkhuizen, Zaanse Schans, Nieuw Land.

Odbyły się wizyty terenowe, w tym: zwiedzanie polderu Flevoland Południowy, największej w Europie stacji pomp (Gemaal De Blocq van Kuffeler) i użytków ekologicznych w Aalmere, poznanie technologii uprawy tulipanów wokół Haarlem, poznanie in situ budowy wiatraków odwadniających typu kockermill i holender, ze śrubą Archimedesa lub czerpadłem kołowym bocznym, zwiedzanie stacji pomp o napędzie spalinowym dieselowskim, śluz (Kanał Kiloński, Siedrecht), zapór (Delta Plan), wrót przeciwpowodziowych (Haarlingen), promów (na rzece Lek), mostów obrotowych i podnoszonych, najniżej geograficz-nie położonych miejsc w Niemczech i Niderlandach.

Ze zdjęć wykonanych podczas wizyty studyjnej wykonano wysta-wę, którą wolontariusze prezentowali razem z filmem podczas wielu wydarzeń na Żuławach (konferencje, seminaria, Dni Żuław, Święta wałów w Leszkowach, festyn ekologiczny).

Seminarium dobrych praktyk europejskich w zakresie zwiększenia ochrony przeciwpowodziowej Seminarium odbyło się w Stacja pomp Chłodniewo w Rybinie. Uczestnikami Seminarium byli rolnicy mieszkający na terenach za-grożonych zalaniem, młodzież z Zespołu Szkół nr 2 w Nowym Dwo-rze Gdańskim, regionaliści, nauczyciele, urzędnicy.... Na Seminarium przybyli, mi.in.: Wiesław Kamiński – Wicemarszałek Województwa Pomorskiego, Magdalena Pramfelt – Konsul Honorowy Królestwa Niderlandów w Gdańsku, przedstawiciele Zarządu Melioracji i Urzą-dzeń Wodnych Województwa Pomorskiego, Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Gdańsku, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej, władz samorządów lokalnych Stegny, Nowego Dwo-ru Gdańskiego, Kwidzyna i Elbląga. Podczas seminarium zaprezen-towano prelekcje:– Ochrona przeciwpowodziowa na rzece Sieg w Hennef : dr inż. Si-

gurd van Riesen, Verein für Europäische Städte-Partnerschaften Hen-nef e.V. (Niemcy) (Stowarzyszenie Miast Partnerskich Hennef);

– Życie w delcie Wisły w kręgu cywilizacji hydraulicznej: dr inż. Kazimierz Cebulak, odczytany przez dra Dariusza Piaska pod nie-obecność dra Kazimierza Cebulaka z powodu choroby;

– Światowe systemy ochrony przeciwpowodziowej: Lech Michalczew-ski, dyrektor firmy Trrio sp. z o.o.;

– Plany ochrony przeciwpowodziowej dla Żuław: Piotr Kowalski, Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Gdańsku ;

– Zarys historii związków wałowych: dr Dariusz Piasek, historyk;

Ekspozycja Magazynek Strażnika Wałowego Wizyta w Netherlands Water Partnership

60

– Raport powodziowy z października 2009 oraz praktyka działań ratunkowych: mł. bryg. Krzysztof Ostasz, Komendant Powiatowy Państwowej Straży Pożarnej w Nowym Dworze Gdańskim;

– Stan ochrony przeciwpowodziowej na Żuławach: Medard Jakusz-Gostomski, Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego w Gdańsku;

– Społeczna ochrona przeciwpowodziowa, prezentacja projektu „Związki Wałowe wracają”: Kazimierz Głowacki i Grzegorz Gola, Salwinia Ekoklub przy Stowarzyszeniu Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego Klub Nowodworski.

Na koniec spotkania odbyło się zwiedzanie węzła wodnego w Ry-binie. W przerwie uczestnicy mogli uczestniczyć w pokazie urządzeń firmy Trrio sp. z o.o. do napełniania piaskiem worków w celu bu-dowania obwałowań. Pokaz przeprowadzili strażacy z Ochotniczej Straży Pożarnej w Cedrach Wielkich.

W regionalnej Panoramie TVP Gdańsk została wyemitowana relacja z seminarium.

Szkolenie dla liderów�5 osobowa grupa liderów projektu uczestniczyła w szkoleniu ochro-ny przeciwpowodziowej. Na miejsce szkolenia wybraliśmy Tczew i Nizinę Walichnowską – doskonale zorganizowany obszar z syste-mem hydrotechnicznym zapewniającym życie w sąsiedztwie Wisły. Dzięki uprzejmości Zarządu Zlewni Żuław i Rzek Pomorza Wschod-niego mogliśmy zapoznać się z zadaniami Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej oraz praktycznie przećwiczyć napełnianie wor-ków piaskiem napełniaczem worków MONO �09. Urządzenia hy-drotechniczne, miejsca historyczne i historię Niziny Walichnowskiej poznaliśmy dzięki Mariuszowi Śledziowi, regionaliście, dyrektorowi Szkoły Podstawowej w Małych Walichnowach.

Spotkania młodzieży ze strażnikiem wałowym oraz specjalistą w dziedzinie ochrony przeciwpowodziowejPonad 450 uczniów z �0-ciu szkół podstawowych i gimnazjalnych Po-wiatu Nowodworskiego, których młodzież mieszka na terenach zagrożo-nych powodziami, zapoznało się z najważniejszymi problemami ochrony przeciwpowodziowej. Zatrudnieni eksperci wyjaśniali powody zagrożeń żywiołem wodnym w delcie Wisły, historię walki z powodziami od cza-sów pierwszego osadnictwa po przełomowe rozwiązania jakim było wykonanie przekopu Wisły i uregulowanie Nogatu. Przeprowadzony został pokaz sypania piasku do worków z instruktażem wykonania po-prawnego ułożenia wału chroniącego przed wodą powodziową. Okazało się, że wbrew pozorom jest to czynność wymagająca minimalnej wiedzy i ćwiczeń. Prowadzący lekcje część czasu poświęcili na dyskusje, z której wynika, że młodzież zna urządzenia hydrotechniczne w swojej okolicy. Pytali więc nie o to dlaczego i na jakiej zasadzie funkcjonują, jakie maja zadania, dlaczego rowy lub kanały nie są czyszczone, wskazywali kon-kretne przykłady, na czym polega praca strażników wałowych, jak to wygląda w praktyce. Swoimi doświadczeniami dzielili się doświadczeni eksperci: Kazimierz Głowacki – Inspektor ds. Bezpieczeństwa i Spraw Zarządzania Kryzysowego w Starostwie Powiatowym w Nowym Dworze Gdańskim oraz Roman Heimowski emerytowany Dyrektor Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych Województwa Pomorskiego oddział w Nowym Dworze Gdańskim. Lekcje prowadziły Karolina Ressel i Edyta Kozakiewicz z Salwinia Ekoklubu.

Wodoodporna instrukcja przeciwpowodziowa Wykonano laminowaną ulotkę zawierającą informacje o podstawo-wych czynnościach podczas powodzi wraz z telefonami alarmowy-mi. Ulotka była dystrybuowana wśród mieszkańców gmin, w któ-rych domostwa są bezpośrednio zagrożone zalaniem lub powodzią, w urzędach gmin i szkołach.

Kurs zachowania się podczas powodzi i historii związków wałowychZostał przygotowany i opublikowany w lokalnej gazecie Dziennik Bałtycki cykl artykułów o ochronie przeciwpowodziowej i historii związków wałowych. Artykuły zostały ilustrowane rysunkami sa-tyrycznymi.

Projekt Związki Wałowe wracają realizowany był przy wsparciu udzielonym przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię ze środków Me-chanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz budżetu Rzeczypospo-litej Polskiej w ramach Funduszu dla Organizacji Pozarządowych.

Kierownik projektu: Grzegorz Gola

Seminarium na stacji pomp polderu Chłodniewo w Rybinie

Stacja pomp Rybaki na Nizinie Walichnowskiej – szkolenie liderów projektu

Lekcje o ochronie przeciwpowodziowej

6�

Ogłoszenie roku 2008 Rokiem Żuław, spowodowało znaczny wzrost zainteresowania zapomnianą trochę, jak się zdaje, „Kra-iną na Wodzie”. W ramach projektu, a także w kolejnych latach, odbywały się liczne spotkania, konferencje i wykłady, na których propagowana była wiedza o Żuławach, ich historii, zabytkach, krajobrazie, ludziach, ale także o problemach i zagrożeniach tu występujących.

Podsumowując ubiegły rok w kontekście wydarzeń promujących Żuławy, nie sposób pominąć organizacji ciekawych spotkań, z któ-rych szczególnie na wymienienie zasługuje cykl zainicjowany przez Studio Dokumentacji Podróżniczej Ewy Cichockiej i Nadbałtyckie Centrum Kultury w Gdańsku, we współpracy z Klubem Nowodwor-skim oraz Ekoklubem Salwinia. Cykl realizowany pod wspólnym ty-tułem „Żuławy 2010” składał się z siedmiu comiesięcznych spotkań, z których każde miało swój temat przewodni:�. „Krajobraz” (2� stycznia),2. „Architektura” (�8 lutego),3. „Woda” (�8 marca),4. „Dom i Ludzie” (22 kwietnia),5. „Żuławy i Niderlandy” (20 maja),6. „Gotyk” (�4 września),

7. „Wielokulturowość” (�9 października). Od samego początku spotkania zaskakiwały frekwencją, groma-

dząc każdorazowo w pięknej Sali Mieszczańskiej Ratusza Staromiej-skiego w Gdańsku ponad stu słuchaczy. Pozytywnym zjawiskiem był udział ludzi młodych w seminarium, szczególnie, że nie były to zorganizowane grupy przymuszone do przyjścia przez nauczyciela,

z czym niejednokrotnie można się spotkać na tego typu imprezach, ale osoby naprawdę zainteresowane tematem.

W ramach realizacji tematu każdego ze spotkań organizatorzy zapraszali do udziału osoby będące specjalistami i autorytetami w danym zakresie.

I tak uczestnicy pierwszej sesji, dotyczącej krajobrazu, mieli oka-zję wysłuchać wykładu dr Dariusza Piaska pod tytułem „Czytanie krajobrazu kulturowego”. Rzecz traktowała o świadomym postrze-ganiu krajobrazu Żuław. Dariusz Piasek opowiadał

o elementach składających się na żuławski krajobraz, zachęcał słuchaczy do świadomego, popartego wiedzą spojrzenia na Żuławy. W swoim 45– minutowym wykładzie mówił o wałach, kanałach, drogach, domach, zagrodach, wiatrakach i ... zamkach. Przekonywał do czytania krajobrazu niczym książki, czytania w terenie i czytania z map, szczególnie archiwalnych. Prelegent potrafił płynnie przejść z tematyki czysto żuławskiej do symboliki XVII – wiecznego ma-larstwa holenderskiego. Na koniec dr Piasek opowiedział o sztuce sakralnej i sepulkralnej. Niestety harmonogram spotkania nie po-zwolił na rozwinięcie tematów, które wręcz zasługują na odrębne potraktowanie. Wykład przedstawiony jak zwykle z pasją i zami-łowaniem bardzo wiele wniósł do wiedzy o Żuławach, ale z braku czasu pozostawił również wiele pytań bez odpowiedzi. Na pewno jednak skutecznie zainteresował tematem odkrywania Żuław i trochę nauczył świadomego patrzenia na krajobraz tej krainy.

W temacie krajobrazu, choć nie tylko, pozostało też wystąpienie Marka Opitza prezentujące i promujące najnowszy album, zrealizowa-ny wspólnie z Piotrem Sosnowskim. Marek Opitz opowiadał o fotogra-

Edukacja regionalna

O Żuławach w Gdańsku

62

fii, o radościach i smutkach uwieczniania tego, co odchodzi, o ludziach, którzy odeszli i istnieją dziś tylko w pamięci i na zdjęciach właśnie. Zdradził też szczegóły powstania kilku spośród swoich fotografii. Po-nadto mówił o „czymś więcej”, aniżeli tylko uwiecznianiu zabytków na papierze fotograficznym. Opowiadał o ratowaniu zabytków.

Właśnie z działaniami podejmowanymi w celu ratowania zabyt-ków przed degradacją można było zapoznać się podczas drugiego spotkania dotyczącego architektury, dzięki prezentacji Pogotowia Konserwatorskiego– inicjatywy podjętej przez członków Klubu No-wodworskiego, który od lat aktywnie wspiera ochronę dziedzictwa kulturowego Żuław. Prezentację przygotowali i przedstawili: Grze-gorz Gola, Janusz Goliński i Marek Opitz.

Działania Pogotowia Konserwatorskiego mają charakter inter-wencyjny i podejmowane są w odpowiedzi na zgłoszenia muzeów, in-stytucji, bądź właścicieli obiektów. Zgłoszenia te dotyczą problemów czysto technicznych, jak zabezpieczenie, remont, odbudowa, czy przebudowa, a nawet rozbiórka obiektu, ale również organizacyjnych, jak kupno, pozyskiwanie funduszy i pomysł na zagospodarowanie i nadanie nowej funkcji obiektowi. Zgłaszane są też bezinteresownie sytuacje wymagające podjęcia działań ratunkowych.

W trakcie prelekcji Grzegorz Gola omówił działania Pogotowia, pokazując liczne przykłady. Przedstawił ludzi, którzy starają się ratować niewątpliwe dziedzictwo kulturowe, jakim są zabytkowe kościoły, domy, czy zabudowania gospodarcze (w tym wiatraki). Ale nie tylko o nieruchomościach była mowa. Prelegent przypo-mniał również historię dzwonu z kościoła w Cedrach Wielkich. XVII – wieczny dzwon, wywieziony przez Niemców w �942 roku w głąb III Rzeszy, miał zostać przetopiony na cele militarne, do czego na szczęście nie doszło. Odnaleziony po wojnie na składowisku przy hucie w Hamburgu, został przekazany kościołowi św. Piotra w Lu-bece i stał na schodach tejże świątyni, gdzie odnalazł go prof. An-drzej Januszajtis. Obecnie, właśnie dzięki działaniom Pogotowia we współpracy z Wójtem Gminy Cedry Wielkie – Januszem Golińskim i proboszczem parafii pw. Świętych Aniołów Stróżów – Leszkiem Laskowskim, zabytkowy dzwon wrócił do Cedrów Wielkich i zdobi kruchtę tamtejszego kościoła. Innym ciekawym przykładem inter-wencji Pogotowia było sprowadzenie do Nowego Dworu Gdańskiego bogatego niemieckojęzycznego księgozbioru o tematyce gdańskiej i żuławskiej, który został przekazany Muzeum Żuławskiemu przez właściciela.

Temat przewodni tego spotkania starał się wyczerpać dr Jerzy Domino, wprowadzając słuchaczy swoim wykładem pt. „Domy na Żuławach – przemijający krajobraz” w świat żuławskich zabudowań mieszkalnych oraz gospodarczych, ich historii, zakresu występowania oraz technik budowy. Opowiadał również o detalach zdobniczych, a nawet kolorach stosowanych do upiększania domów. Osobnym wątkiem były dwory, będące rzadkim zjawiskiem na terenie Żuław. Prelegent skonfrontował archiwalne zdjęcia przedstawiające dwory żuławskie ze współczesnymi zdjęciami przedstawiającymi najczęściej ruin tych obiektów. Była też mowa o charakterystycznych dla krajo-brazu żuławskiego domach podcieniowych, ich klasyfikacji, budowie, występowaniu i przemijaniu. Jerzy Domino mówił o zastosowaniu podcienia i jego ewolucji na przestrzeni wieków. Nie mogło zabrak-nąć też tematu zagród holenderskich z zabudowaniami (dom miesz-kalny – stodoła – obora) połączonymi w układzie prostym, kątowym lub krzyżowym. Cały wykład był bogato ilustrowany slajdami.

Trzeci temat cyklu wymagał podejścia dwukierunkowego. Tym razem mowa była o wodzie i jej znaczeniu dla regionu. Poruszano także temat zagrożenia, jakie dla ludzi i ich dobytku stanowi bliskie

sąsiedztwo wody, ale i niebezpieczeństwa, jakim dla wody jest bliskie sąsiedztwo ludzi.

O zagrożeniu, jakie stanowi człowiek i jego działalność dla wod-nych ekosystemów mówił podczas swojego wykładu prof. Jan Marcin Węsławski, Kierownik Zakładu Ekologii Morza w Instytucie Ocea-nologii Polskiej Akademii Nauk w Sopocie. Prof. Węsławski podzie-lił się ze słuchaczami wiedzą i doświadczeniem w zakresie badań różnorodności biologicznej oraz zależności między działalnością człowieka, a stanem wód naturalnych. Mówił o sposobach pomiaru stanu wód, o zjawisku ich samooczyszczania i przeszkodach, które na drodze tego zjawiska stawia człowiek. Przekonywał, że warto dbać o środowisko naturalne choćby z uwagi na usługi jakie ze środowiska możemy czerpać. Tu na pierwszym miejscu, poza naszym i naszych dzieci zdrowiem, należy wymienić turystykę, gdyż „nie możliwa jest turystyka do obszarów zdegradowanych”.

Wprowadzenie do wykładu prof. Węsławskiego stanowił film Katarzyny Sędek i Andrzeja Mielczarka o projekcie Tuga BioBlitz, zrealizowanym w dniach �3 – �4 czerwca 2009 roku.

O zagrożeniu dla człowieka płynącym z bliskiego sąsiedztwa morza i rzek oraz faktu zasiedlenia obszarów depresyjnych, a tak-że o sposobach redukowania tego zagrożenia opowiadał w swoim wykładzie pt. „Żuławskie związki wałowe” dr Dariusz Piasek. Poza krótkim naszkicowaniem historii żuławskich związków wałowych od czasów krzyżackich do roku �945 oraz poznaniem wielu ciekawostek z tym tematem związanych, słuchacze poznali zasady funkcjonowa-nia związków wałowych na przykładzie Niziny Walichnowskiej.

Na spotkaniu czwartym pt. Dom i Ludzie mgr Krystyna Laskow-ska z Muzeum Archeologiczno – Historycznego w Elblągu wygłosiła wykład o domu żuławskim, układzie i wystroju wnętrza, o meblach i sprzętach będących na wyposażeniu tutejszych zabudowań. Wykład zrealizowany był w oparciu o zbiory Muzeum przedstawione na fo-tografiach oraz na żywo, w ramach wystawy stanowiącej tło dla spot-kania. Grzegorz Gola natomiast przedstawił „Muzyczne wspomnienie o Annie German”, czyli zarys historii rodziny znanej piosenkarki – rodziny o korzeniach mennonickich.

Mennonitom właśnie oraz związkom Żuław z Niderlandami po-święcona była w całości piąta sesja. Podczas tego majowego spotkania już w przedsionku Sali Mieszczańskiej dostrzec można było akcenty holenderskie: wiatrak– symbol łączący Żuławy z Niderlandami; tulipa-ny– symbol Holandii, nieobcy też w delcie Wisły („Żuławski Tulipan” w Mokrym Dworze) oraz charakterystyczne niebiesko-białe płytki ceramiczne z Delft, będące stałym elementem wystroju tegoż przed-sionka. W samej Sali Mieszczańskiej odwiedzający mogli też obejrzeć piękne prace wykonane przez dzieci w wieku 8 do �5 lat podczas war-sztatów w Pałacu Młodzieży w Gdańsku. Były to wykonane tradycyjną metodą kafelki ceramiczne stylizowane na płytki z Delft.

Podczas tej sesji uczestnicy wysłuchali opowieści Grzegorza Goli o istniejących wiatrakach żuławskich (koźlaku w Drewnicy i holendrze w Palczewie oraz wiatrakach w Pszczółkach i Tczewie). W opowieści pod wiele znaczącym tytułem „Niedokończona historia ostatniego wiatraka” prelegent wspominał również, przy archiwal-nych zdjęciach, wiatraki, których już nie ma (Wikrowo, Ostasze-wo, Mirowo, Orunia, Nowy Staw, Kiezmark, paltrak w Sztutowie, holender na budynku w Drewnicy i wiele innych). Była też mowa o wiatrakach holenderskich – ich rodzajach, nazwach i dzisiejszym zastosowaniu.

O mennonitach, ich religii, kulturze, a także o obecności w żu-ławskiej tradycji opowiedziała Ewa Gilewska– kustosz Oddziału Et-nograficznego Muzeum Narodowego

63

w Gdańsku. Tłem dla wykładów była wystawa o mennonitach. Na podstawach z faszyny wyeksponowano kilkanaście plansz zawie-rających wiele informacji i ilustracji dotyczących historii tej grupy wyznaniowej.

Na pierwszym spotkaniu po przerwie wakacyjnej pt. Gotyk po-nownie spotkaliśmy się z dr Dariuszem Piaskiem przy okazji „Cegla-nej modlitwy” – wykładu o gotyckiej architekturze sakralnej Żuław Wiślanych. Prelegent rozpoczął od omówienia genezy stylu gotyckie-go, jego „duchowych, kontemplacyjnych korzeni” i skonfrontowania z poprzedzającą go ciężką i mroczną architekturą romańską. Dalej mowa była o technice budowy żuławskich kościołów, począwszy od kamiennego fundamentu poprzez szachulcowe, a później ceglane ściany z przyporami, a na dachu i wieży kończąc. Słuchacze poznali charakterystyczne cechy cegieł gotyckich oraz sposoby ich układania w murze (tzw. wątek), a także rodzaje stosowanych zdobień archi-tektonicznych.

Sporo informacji o cegłach gotyckich oraz inskrypcjach i śladach, jakie można na nich znaleźć przekazał Grzegorz Gola. Podjął on również próbę wyjaśnienia genezy często spotykanych owalnych otworów w cegłach ścian kościelnych, wiążąc je z krzesaniem og-nia podczas wielkosobotniej liturgii światła, z odprawianiem przez grzeszników pokuty polegającej na bolesnym wierceniu palcem ot-woru w cegle, bądź z pozyskiwaniem proszku ceglanego służącego do przyrządzenia mikstur, które poprzez pochodzenie ze ściany świątyni miały mieć cudowne właściwości.

Pani Wiesława Rynkiewicz-Domino wprowadziła nas w nie-zwykły świat rzeźby średniowiecznej, bogato ilustrując swój wykład slajdami. Konferencji towarzyszyła wystawa fotografii Marka Opitza oraz jego zbiór cegieł gotyckich ze śladami zwierząt i ludzi.

Ostatnie spotkanie cyklu traktowało o wielokulturowości na Żu-ławach. Swój wykład pt.: „Grekokatolicy na Żuławach” przedstawiła dr Bożena Pactwa z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Śląskiego, natomiast o relacjach starych i nowych mieszkańców Delty Wisły opowiedzieli Marek Opitz i Grzegorz Gola.

Wszystkim wykładom towarzyszyły nawiązujące tematycznie do treści spotkania wystawy, prezentacje i pokazy. Można było zoba-czyć między innymi wystawę drewnianych detali architektonicznych, ekspozycję cegieł gotyckich z odciśniętymi śladami zwierząt i ludzi, a także zbiory Muzeum Archeologiczno– Historycznego w Elblągu w postaci przedmiotów codziennego użytku. Ponadto tłem każdego ze spotkań były piękne fotografie Marka Opitza.

Uczestnicy marcowego spotkania, którego tematem przewodnim była woda mieli okazję zobaczyć w akcji rewolucyjne urządzenie do szybkiego napełniania worków piaskiem. Prezentacji dokonał, przy pomocy strażaków, właściciel firmy Trrio produkującej urządzenie – Lech Michalczewski.

Tuż obok Sali Mieszczańskiej w Gabinecie Burmistrza warto było obejrzeć prezentacje multimedialne Magdaleny Pannert i Ewy Ci-chockiej: „Żuławskie okruchy”, „Architektura Delty Wisły”, „Zima 2010”, „Urządzenia hydrotechniczne Żuław”, „Śledziowe żniwa”, „Żu-ławskie smaki” oraz „W poszukiwaniu gotyckich śladów”. Prezentacje te wkomponowane w tematykę poszczególnych sesji stanowiły ich świetną oprawę wizualną.

W ramach cyklu zostały wyświetlone trzy filmy dokumentalne: wspomniany już film o badaniu bioróżnorodności Tugi („Tuga Bio-blitz”), obraz o dawnych mieszkańcach Żuław – „Naznaczeni krajo-brazem” oraz film zrealizowany w 2007 roku przy okazji odbywającej się wtedy konferencji „Kraina Wiatraków powraca”.

Podczas spotkań organizatorzy starali się poruszyć wszystkie zmysły uczestników. Wiadomo, że najkrótsza droga do serca pro-wadzi przez żołądek, stąd podczas trzech spośród siedmiu spotkań można było degustować specjały charakterystyczne dla tego regionu, przygotowane zgodnie z lokalną sztuką kulinarną, przekazywaną nierzadko od pokoleń. Ponadto można było otrzymać szczegółowe przepisy na przygotowane potrawy.

I tak podczas pierwszego spotkania Grzegorz Gola przedstawił zarys historii produkcji nowodworskiej jałowcówki Machandel, pro-dukowanej od 3 maja �776 roku w przedsiębiorstwie założonym przez mennonitę Petera Stobbe oraz wywodzącego się z Gdańska rytuału spożywania tego trunku. Dwaj certyfikowani Mistrzowie Ceremonii degustacji Stobbes Machandel – Grzegorz Gola i Marek Opitz, zademonstrowali tradycyjny sposób picia trunku, po czym zaprosili zebranych do degustacji zakończonej wręczeniem certyfi-katów uczestnictwa w ceremonii.

Na zakończenie spotkania traktującego o wodzie organizatorzy uraczyli uczestników owocem morza – „śledziem po żuławsku”. Za-interesowanie potrawą było tak duże, że nie każdemu dane było jej spróbować. Organizatorzy jednak stanęli na wysokości zadania przy-gotowując wydruki z przepisem, które wszyscy chętni mogli zabrać do domu w celu samodzielnego przygotowania dania.

Sesja pod tytułem „Dom i Ludzie” zakończyła się z kolei degu-stacją „klopsów królewieckich”. Natychmiast po wykładach ustawiła się długa kolejka chętnych, ale tym razem klopsików starczyło dla wszystkich. I tym razem również można było otrzymać przepis.

Na zapewnieniu radości podniebieniu jednak organizatorzy nie poprzestali. Podczas spotkań była okazja uczestniczenia w niezwykłej uczcie duchowej w postaci występów muzycznych. Czwarte spotkanie („Dom i ludzie”) uświetnił zespół Ignacego Wiśniewskiego, prezentu-jąc utwory z repertuaru Anny German. Na piątej sesji, poświęconej związkom Żuław z Niderlandami można było usłyszeć w wykonaniu tegoż zespołu dawną muzykę holenderską. Szóste z kolei i zarazem pierwsze powakacyjne spotkanie („Gotyk”) stało się okazją do wysłu-chania wspaniałego koncertu „Nieszpory gregoriańskie” w wykonaniu Chóru gregoriańskiego Schola Cantorum Gymevensis pod dyrek-cją Eligiusza Machlusa. Na ostatnim spotkaniu uczestnicy znowu mieli przyjemność obcowania z zespołem Ignacego Wiśniewskiego podczas koncertu dumek ukraińskich. Słuchacze mieli też okazję wysłuchać fragmentów opowiadania Pawła Huelle z tomu „Opowie-ści chłodnego morza”, żuławskich baśni i legend („Tuga i olbrzym”, „O księżach”) oraz wspomnień dawnych osadników z Muzeum Opo-wieści w Nowym Dworze Gdańskim, czytanych przez aktora Teatru Wybrzeże Jacka Labijaka.

W ramach cyklu „Żuławy 2010” odbyło się �8 wykładów, 9 pre-zentacji multimedialnych, 9 wystaw, w tym 5 fotograficznych, 4 wy-stępy muzyczne, 3 degustacje oraz 3 projekcje filmów. Ponadto odbyły się czytania literatury, kiermasze wydawnictw związanych z Żuławami, a także pokaz działania sprzętu przeciwpowodziowe-go. Uczestnicy mieli okazję wysłuchać wykładów i prelekcji: Jerze-go Domino, Grzegorza Goli, Krystyny Laskowskiej, Marka Opitza, Bożeny Pactwy, Dariusza Piaska, Wiesławy Rynkiewicz-Domino oraz Jana Marcina Węsławskiego. Wśród gości, którzy zaszczycili swą obecnością organizatorów i słuchaczy byli między innymi: prof. Kazimierz Cebulak – ekspert ds. Gospodarki Wodnej i Ochrony Przeciwpowodziowej Delty Wisły, Leszek Czarnobaj– Wicemarszałek Województwa Pomorskiego, Janusz Goliński – Wójt Gminy Cedry Wielkie, Beata Jaworowska– Zastępca Dyrektora Departamentu Kul-

64

tury Urzędu Marszałkowskiego oraz Magdalena Pramfelt – Konsul Honorowy Królestwa Niderlandów.

Celem imprezy, adresowanej tak do społeczności lokalnej, jak i szerokich mas ludzi zainteresowanych „żuławszczyną”, było zwró-cenie uwagi na deltę Wisły w aspekcie nie tylko turystycznym, ale przede wszystkim historycznym, kulturoznawczym i architektonicz-no – etnologicznym. Wykłady, prezentacje oraz wystawy składające się na cykl „Żuławy 2010” były nie tylko sporym ładunkiem wiedzy o krajobrazie i architekturze Żuław, nie tylko okazją do poznania lu-

dzi, którzy ten krajobraz i architekturę tworzyli na przełomie wieków, nie tylko możliwością poczucia relacji między ludźmi, a wydartą mo-rzu ziemią i zagrożeń wynikających z ich koegzystencji, ale również przyczynkiem do samodzielnego odkrywania i zgłębiania tajemnic „Krainy na Wodzie”.

Paweł Buczkowskiwww.zulawy.info

Występ chóru gregoriańskiego Schola Cantorum Gymevensis

Prezentacja dawnych przedmiotów codziennego użytku

Degustacja klopsów królewieckich

Na szlaku mennonitów – wystawa wypożyczona z Cedrów Wielkich

65

Prezentacja ceremonii spożycia machandla

Wystawa płytek delfickich wykonanych przez dzieci z Pałacu Młodzieży w Gdańsku

Czytanie żuławskiego krajobrazu wykład dr Dariusza Piaska

Kiermasz żuławskich wydawnictw Ślady na cegłach gotyckich – wystawa

66

Profesor Jan Marcin Węsławski z Instytutu Oceanologii PAN w So-pocie był gościem pierwszej Kawiarenki obywatelskiej, w ramach projektu realizowanego przez Fundację Pokolenia w powiecie tczew-skim i nowodworskim, z udziałem Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja oraz Klubu Nowodworskiego.

Uczestnicy spotkania wysłuchali prelekcji o żuławskim ekosy-stemie, o realnych zagrożeniach. Nasz gość uspokajał, że gatunki napływowe (np. salwinia, bobry) po jakimś czasie znajdują natu-ralnych wrogów i ich populacja wraca do normy. Oczywiście nie wolno w tym pomagać, czyli nie kompostować roślin nad brzegiem! Zasypujemy i użyźniamy w ten sposób rzekę. W Nowym Stawie i Nowym Dworze Gdańskim zasypano kilkaset metrów kwadrato-

wych Świętej i Tugi. Pytano o możliwość żeglugi na Tudze, o otwar-cie mostów. Hausbooting rozwija się w Polsce bardzo szybko i jeśli dodać do tego przybywającą ilość jachtów, już dziś możemy liczyć na kilkadziesiąt jednostek odwiedzających Nowy Dwór Gdański. Jeśli miasto zwróci się w stronę rzeki (pomosty, przystanie, woda i prąd dla jachtów) można szacować przypływające jachty w setki. Nowy Dwór Gdański jest jednym z niewielu miast w Polsce z takim poten-cjałem… – to opinie Katarzyny Sędek, realizatorki filmów o rzekach polskich i Łukasza Krajewskiego z Żeglugi Wiślanej. Kolejne spotka-nia poruszające sprawy dla nas ważne, trudne, ciekawe planujemy na początku przyszłego roku.

Stare drzewa, bobry, salwinia, przekleństwo czy szansa?

67

W ramach projektu Związki Wałowe wracają, realizowanego przez Salwinia Ekoklub przy Stowarzyszeniu Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego– Klub Nowodworski, ponad 200 osobowa grupa mło-dzieży z Gimnazjów w Tujsku, Nowym Dworze Gdańskim, Cedrów Małych i Cedrów Wielkich, uczestniczyła w lekcjach regionalnych dotyczących ochrony przeciwpowodziowej i kultury związanej z żuławskimi Związkami Wałowymi. Przemieszczając się kolejką wąskotorową od Nowego Dworu Gdańskiego w Cyganku ucznio-wie odwiedzili kościół grekokatolicki, dom podcieniowy i Cmentarz �� wsi, wysłuchując prelekcji przygotowanych przez członków Sal-winii Ekoklubu. W tujskim gimnazjum przeszli szkolenie w ukła-daniu wałów przeciwpowodziowych przy pomocy maszyn ładują-

cych TRRIO. Każdy z uczniów po samodzielnej obsłudze urządzeń otrzymał certyfikat uczestnictwa w szkoleniu. Uzupełnieniem szko-lenia był pokaz ratownictwa przedmedycznego, przeprowadzony na fantomach. Ostatnim punktem programu lekcji była prelekcja o okolicznych polderach na stacji pomp w Rybinie. Na zakończe-nie uczniowie i opiekunowie zostali poczęstowani gorącą czekoladą i ciastkami domowego wypieku.

Lekcje regionalne – ochrona przeciwpowodziowa

Lekcja wielokulturowości Żuław w cerkwi greckokatolickiej w Żelichowie-Cyganku

Kolejka okazuje się doskonałym narządziem w edukacji rgionalnej

Kurs układania wałów przeciwpowodziowych. Gimnazjum w Tujsku Cmentarz 11 wsi lapidarium kamieni nagrobnych

68

Stacja pomp polderu Chłodniewo Zwiedzanie domu podcieniowego w Żelichowie-Cyganku

Kurs układania wałów przeciwpowodziowych. Gimnazjum w Tujsku Lekcja ratownictwa przedmedycznego w Tujsku

69

Mierzeja Wiślana – region Polski doceniany coraz bardziej przez turystów, ale tylko przez dwa miesiące w roku. Mierzeja Wiślana miejsce wielu niezwykłych ludzi obdarzonych ogromną wiedzą, pasją i optymizmem. Wystarczyło te dwa fakty połączyć, używając do tego jednego z symboli Mierzei– kolejki wąskotorowej. Tak powstała idea innowacyjnego produktu turystycznego – Kolejki Edukacyjnej.

Pomysł skierowany jest głównie do większych grup (�00-�50 osób) młodzieży szkolnej, uczestniczącej w wycieczkach lub zielo-nych szkołach, w okresie od kwietnia do czerwca i od września do października. Spotkanie z ludźmi, którzy swoją prace traktują jako treść życia, może dobitnie uświadomić młodzieży, że warto reali-zować swoje marzenia. W czasach ogólnego mówienia o kryzysie, spotykanie ludzi ,,skażonych” optymizmem jest bezcenne.

Kolejka edukacyjna, dzięki wsparciu Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja, może przyczynić się do ujawnienia coraz większej ilości pasjonatów i łączenia się ich we wspólnych działaniach.

Dla innych Lokalnych Grup Działania może być to inspiracja do podejmowania podobnych pomysłów.

Zaangażowanie się największego portalu internetowego www.mierzeja.pl od lat propagującego uroki Mierzei, daje gwarancje w pełni profesjonalnej reklamy nowego produktu turystycznego, który na trwałe powinien wpisać się w krajobraz podejmowanych działań tak jak np. Mistrzostwa Świata w Poławianiu Bursztynu.

Więcej na www.kolejkaedukacyjna.mierzeja.pl

Jerzy Ożga

Kolejką do … edukacji, pasji i optymizmu

Grupa BUFFALO BILL w Jantarze Kolej wąskotorowa Pomorskiego Towarzystwa Miłośników Kolei Żelaznych

Dom podcieniowy w Żelichowie-Cyganku

70

Strój żuławski Wioska indiańska

Pasieka „U strusi” w Jantarze Rybak na Mierzei Wiślanej

7�

Rozwój dialogu, partnerstwa i współpracy w powiecie nowodworskim

Projekt Rozwój dialogu partnerstwa i współpracy w powiecie nowodworskim został zrealizowany zgodnie z przyjętymi celami.

Składał się z dwóch podstawowych działań. Sejmik NGOs powiatu nowodworskiego 2010 miał miejsce 4 paź-

dziernika 20�0 r. i zgodnie z programem składał się z czterech paneli z wystąpieniami ekspertów i dyskusją moderowaną.

Panel �. Praktyka ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie ekspert Kamil Kabasiński z Regionalnego Centrum Informacji i Wspomagania Organizacji Pozarządowych w Gdańsku; Panel 2. Rozwój obszarów wiejskich –ekspert Michał Chrząszcz z Departamentu Programów Rozwoju Obszarów Wiejskich; Panel 3. Ochrona dziedzictwa kulturowego – ekspert Tomasz Bły-skosz z Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków; Panel 4. Praktyka wykorzystania środków europejskiego fundu-szu społecznego. Współpraca partnerska – wypracowany model współpracy ekspert Jerzy Boczoń – z Regionalnego Ośrodka Eu-ropejskiego Funduszu Społecznego w Gdańsku

Ponadto kolejną część Sejmiku stanowiły wystąpienia uczestni-ków podczas dyskusji plenarnej.

Sejmikowi towarzyszyły wystawy i prezentacje nowodworskich organizacji pozarządowych.

Warsztat tworzenia standardu projektu partnerskiego z uwzględ-nieniem zasad równości płci jest ważny z punktu widzenia skutecz-ności i trwałości partnerstwa i budowy zaufania między partnerami oraz zmiany sytuacji w zakresie braku równego udziału w podej-mowaniu decyzji bez względu na płeć. Grupa standaryzacyjna (�� osób) zebrana na podstawie kolejności zgłoszeń korzystając ze wsparcia moderatora (Waja Jabłonowska) w trakcie warsztatu trwającego 5 spotkań opracowała standard projektu partnerskiego – sposób tworzenia projektu partnerskiego, procedurę i uwarun-kowania wsparcia ze strony LGD, jego realizacji na rzecz wzrostu zatrudnienia i zwiększenia spójności społecznej, zgodną z zasadami równości płci. Raport opracowany przez moderatora zawiera te zasady.

Metodologia budowania zasad współpracy partnerskiej na ob-szarze Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja została wypra-cowana z zespołem w składzie: Katarzyna Grzonkowska, Radosław Grzybowski, Kamil Cieślak, Maciej Grochowski, Paulina Adamiak, Agnieszka Piórko, Stanisława Żurad, Dominika Dułak, Elżbieta Marcinek-Szleja, Mariola Mika, Jolanta Kwiatkowska,

Na spotkaniach odbyły się wykłady i warsztaty z zakresu: podstaw współpracy partnerskiej., kapitału społecznego, komu-nikacji interpersonalnej, budowania partnerstwa opartego na wspólnych wartościach ukierunkowanego na budowanie kapi-tału społecznego, partycypacyjnego zarządzania partnerstwem. Wypracowany przez grupę materiał ułatwi budowanie skutecznych projektów społecznych oraz posłuży do wzmocnienia już istnie-

jących partnerstw na terenie Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja.

Przyjęto misję partnerstwa: Ludzie, których łączy budowa kapi-tału społecznego na rzecz dobra wspólnego mieszkańców powiatu nowodworskiego dyskutując, konsultując i angażując partnerów kierujących się wspólnymi wartościami i przejrzystymi zasadami współpracują na rzecz zrównoważonego rozwoju.

Określono wartości, którymi kierują się partnerzy: uczciwość, empatia, prostota, wspólnota, człowiek, szacunek, idee, emocje, radość, zaufanie, samorealizacja, otwartość,

Motywacjami do podjęcia współpracy są: konieczność zmiany, wzrost efektywności, satysfakcja z pracy, jakość współpracy i zmia-ny społecznej, uniwersalność rezultatów, innowacyjność rozwiązań, rozwój lokalny, harmonijny rozwój.

Cele współpracy partnerskiej powinny stanowić: wzrost jakości partnerstwa, systematyczna i systemowa edukacja, integracja spo-łeczna, budowa skutecznej komunikacji, stała aktualizacja zasobów (opisywanie), systematyczna aktualizacja potrzeb mieszkańców, diagnoza i aktualizowanie problemów społecznych, promocja re-zultatów w pracy partnerstwa, organizowanie imprez promujących partnerstwo, planowanie i realizowanie wspólnych projektów wpi-sujących się w misję, budowanie wizji zmiany i wdrażanie tych zmian.

Wypracowane zasady współpracy partnerskiej: kierują nami jasne i wspólnie wypracowane cele, cele muszą być akceptowane przez wszystkich partnerów, realizacja celów prowadzi do budowa-nia wspólnego dobra, wspólne działanie prowadzi także do wzrostu jakości organizacji, realizacja celów odbywa się przez współdzia-łanie i jasno określone konkretne zasady komunikacji partnerów, wszyscy ponosimy odpowiedzialność za cele i zadania partnerstwa, istotne dla partnerów decyzje zapadają na spotkaniach partnerów, jesteśmy partnerstwem uczącym się i dzielimy się wiedzą i zaso-bami, finanse są rzetelnie przedstawione wszystkim partnerom, wspólnie świętujemy sukcesy i dbamy o relacje pomiędzy partne-rami, partnerstwo jest inicjatywą oddolną.

W ramach projektu była prowadzona podstrona internetowa oraz wykonana została ulotka promocyjna.

Czas trwania projektu V 20�0 – XI 20�0 (z przerwą od VII do VIII 20�0).Ostateczna suma dotacji po rozliczeniach wyniosła 4�578,39 zł.

72

Praca grupy standaryzacyjnej



73

Działaj lokalnie

Działaj Lokalnie to program grantowy Akademii Rozwoju Fi-lantropii w Polsce finansowany ze środków Polsko Amerykańskiej Fundacji Wolności.

Jest to jedyny w Polsce program, który wspiera lokalne organiza-cje pozarządowe w dystrybucji grantów. Opiera się na założeniu, że należy wspierać koalicje lokalne i przekazywać pieniądze na poziom co najwyżej powiatu, gdzie ludzie się znają, ufają sobie i mają naj-większa wiedzę o potrzebach i deficytach swojej społeczności.

Fundacja Pokolenia jest Lokalną Organizacja Grantową od roku 2004. Początkowo konkurs „Działaj Lokalnie” organizowano na terenie powiatu tczewskiego. Na początku roku 2009 i w 20�0 roku Fundacja podpisała porozumienie z LGD Żuławy i Mierzeja na prze-prowadzenie konkursu na obszarze działalności LGD.

Lokalny Konkurs Grantowy w powiecie nowodworskim został wsparty finansowo przez Lokalną Grupę Działania Żuławy i Mierzeja w kwocie �0000 zł.

Realizacja VII edycji Programu Działaj Lokalnie została roz-poczęta spotkaniem informacyjnym, które odbyło się 6 kwietnia w Centrum Wystawienniczo-Regionalnym Dolnej Wisły. W ramach spotkania przekazano uczestnikom informacje dotyczące warunków Programu. Inauguracja rozpoczęła serię spotkań informacyjno-kon-sultacyjnych w gminach powiatu tczewskiego i nowodworskiego.

Promocja projektu odbywała się zarówno drogą elektroniczną (na stronach www, poprzez informacje mailowe), jak i poprzez plakaty infor-mujące o możliwościach pozyskania funduszy w ramach Programu.

Aktualne informacje, lista najczęściej zadawanych pytań i odpo-wiedzi oraz inne materiały informacyjno-szkoleniowe są przekazy-wane za pomocą stron internetowych Fundacji Pokolenia oraz list mailingowych.

Zorganizowane zostały spotkania informacyjno-konsultacyjne mające charakter szkoleń z pisania projektów i mające na celu przy-gotowanie osób do realizacji projektów. Na terenie powiatu nowo-dworskiego zostały zorganizowane 2 spotkania konsultacyjno-infor-macyjne w Nowym Dworze Gdańskim oraz w Jantarze.

W trakcie naboru wniosków były przeprowadzane konsultacje telefoniczne, osobiste, mailowe na temat Programu Grantowego. Informacje dotyczące tej edycji Programu można było uzyskać w biurach Fundacji Pokolenia oraz Biurze LGD Żuławy i Mierzeja. W obu biurach można było także składać wnioski dotacyjne. Punkt konsultacyjny w Fundacji Pokolenia działał przez cały okres naboru wniosków w godzinach 8-�6 od poniedziałku do piątku. W ramach punktu informacji udzielał zespół 3 osób.

Spotkania informacyjne oraz konsultacje wpłynęły na zwiększone zainteresowanie Programem Grantowym. W efekcie zostało złożo-nych 58 wniosków. Ocena wniosków została przeprowadzona przez Komisję Grantową na podstawie wskazówek formalnych przygoto-wanych przez Zespół Działaj Lokalnie. Komisja Grantowa składała

się z �5 członków. W skład komisji weszły osoby reprezentujące gmi-ny, instytucje oraz organizacje z terenów obu powiatów.

W miesiącu czerwcu zostało przeprowadzone spotkanie inaugu-racyjne realizację projektów, w trakcie którego zostały przedstawione wszystkie organizacje, nastąpiło podpisanie umów.

�7 czerwca odbyło się szkolenie dla realizatorów projektów w trakcie, którego uczestnicy poznali zasady prowadzenia doku-mentacji projektowej i raportowania, przygotowanie raportu okre-sowego oraz końcowego. Szkolenie odbyło się na terenie Tczewa oraz Nowego Dworu Gdańskiego. W ramach szkolenia osoby nabyły wiedzę o programie, zasadach wypełniania wniosków, raportowania, rozliczania, współpracy w sieci, prowadzenia budżetu zadaniowego. W trakcie spotkania zostały również przekazane wstępne informacje dotyczące konkursu Opowiedz 20�0. Ponadto zostało przeprowa-dzone szkolenia 6 lipca 20�0 r. oraz 25 sierpnia 20�0 r. z realizacji projektów, na których, oprócz powyższej wiedzy, położono nacisk na raportowanie projektów: okresowe i końcowe.

W ramach projektu zostały przeprowadzone trzy spotkania sie-ciujące:• 23 czerwca odbyło się pierwsze spotkanie sieciujące pod nazwą

Giełda Zasobów. W trakcie tego wydarzenia uczestnicy mieli możliwość wymiany swoich niepieniężnych zasobów z innymi uczestnikami. Wydarzenie zaowocowało podpisanymi kontrak-tami wśród grupy realizatorów projektów.

• �0 października odbyło się spotkanie sieciujące w ramach pikni-ku charytatywnego Teraz Twój Ruch organizowanego w Tczewie na terenie Centrum Kultury i Sztuki – partnera udzielającego osobowości prawnej w Programie Działaj Lokalnie. W trakcie tego wydarzenia grupy nieformalne/organizacje miały możliwość przygotowania wystawy, stoiska związanego ze swoim projektem, zobaczyć stoiska innych grup, a także wziąć udział w atrakcjach takich jak: pokaz filmów, koncert, gry w szachy plenerowe, od-wiedzić stanowiska wolontariatu europejskiego, pracowni sztuki użytkowej, papieru czerpanego.

• �0 grudnia odbyło się kolejne spotkanie sieciujące – Powiatowa Gala Wolontariatu, w ramach której zostały przyznane nagro-dy dla najaktywniejszych grup i wolontariuszy z terenu powiatu tczewskiego. Wydarzenie było świętem wszystkich osób dzia-łających na rzecz lokalnej społeczności. W trakcie wydarzenia uczestnicy mogli zapoznać się z działaniami realizowanymi na terenie innych gmin i przez inne osoby.W trakcie realizacji projektów i po ich zakończeniu uczestnicy mieli

obowiązek raportowania swoich dokonań. Raporty miały za zadanie do-konanie ewaluacji projektów pod kątem finansowym i merytorycznym. W trakcie pisania projektów okresowych i końcowych grupy na bieżąco były w kontakcie z Fundacją Pokolenia i projekty były poddawane kon-sultacjom i opiniowaniu przez pracowników Fundacji Pokolenia.

74

W trakcie realizacji organizacje zostały poddane monitoringom: merytorycznemu i finansowemu. Były to spotkania mające naprawić zaistniałe problemy i dokonać ewaluacji projektów. Przeprowadzono �0 spotkań – monitoringów finansowych i merytorycznych.

Konkurs „Opowiedz…” ma na celu zachęcenie grantobiorców do poszukiwania atrakcyjnych sposobów komunikowania o własnych działaniach i promowania inicjatyw wspieranych w ramach Progra-mu Działaj Lokalnie, a przez to ich wpływu na aktywizację lokalnej społeczności oraz na budowanie dobra wspólnego. Prace powstałe w ramach konkursu „Opowiedz…” mają za zadanie spełniać funkcje komunikacyjno-promocyjne, wykorzystując przy tym nowoczesne technologie i nieograniczone zasoby ludzkiej pomysłowości. Konkurs jest skierowany do grantobiorców Programu Działaj Lokalnie. Na zwy-cięzców konkursu czekają nagrody na poziomie lokalnym oraz ogól-nokrajowym. W ramach projektu zostały przeprowadzone warsztaty w ramach pracowni fotograficznej z tworzenia fotografii, kadrowa-nia, wywoływania zdjęć, warsztaty z promocji internetowej, warsztaty z zakresu obróbki filmu w programie Windows Movie Maker.

W trakcie projektu grantobiorcy mieli możliwość wzięcia udziału w serii szkoleń realizowanych przez Fundację Pokolenia oraz przez partnerów Fundacji. Razem ze Stowarzyszeniem Morena Fundacja Pokolenia realizowała projekt szkoleniowy, w którym uczestnicy mieli możliwość podnieść swoje kwalifikacje z dziedziny: tworzenie projektów, budowanie zespołu, finansowanie projektów, strategii rozwoju organizacji, komunikacji w organizacji, planowania w orga-nizacji, zarządzania zespołem. Udział w szkoleniach był bezpłatny.

Fundacja Pokolenia zorganizowała także dwie szkoły skie-rowane do liderów społecznych działających w swoich środo-wiskach: Młoda Akademia Liderów i Akademia Liderów NGO. W ramach Akademii Liderów NGO, skierowanej do osób dorosłych są realizowane moduły szkoleniowe z zakresu: zarządzania organi-zacją, planowania strategicznego, aspektów prawnych związanych z trzecim sektorem, partnerstwa, relacji z otoczeniem, zagadnień z zakresu ekonomii społecznej. Udział w szkoleniach, zakwaterowa-nie, wyżywienie są bezpłatne.

Natomiast w ramach Akademii Młodych Liderów zaplanowano udzielenie wsparcia szkoleniowego z zakresu umiejętności Społecz-nych, pracy w grupie, autoprezentacji, radzenia sobie z sytuacjami konfliktowymi, planowania projektów, szukania sojuszników działań oraz źródeł finansowania inicjatyw, dialogu międzykulturowego, zagadnień antydyskryminacyjnych, promocji działań społecznych.

Uczestnicy obu Akademii zostali objęci tutoringiem – wsparciem osób doświadczonych. Z terenu powiatu nowodworskiego 2 osoby uczestniczą w Akademii Liderów NGO.

Grantobiorcy mieli także możliwość uczestnictwa w wizycie stu-dyjnej w Garncarskiej Wiosce prowadzonej przez Fundację Nida. Wioska Garncarska łączy przedsiębiorczość z promocją historii i kul-tury regionalnej. W oparciu o dawne umiejętności rzemieślnicze i gi-nące już dziś zawody tworzy szanse zatrudnienia dla kilkudziesięciu mieszkańców nidzickich wsi. Jest to miejsce stanowiące inspirację do działań na terenie gminy. Wyjazd był realizowany przez Regionalne Centrum Informacji w Gdańsku. Fundacja Pokolenia była partnerem informującym o realizowanym wyjeździe.

W ramach projektu zostało dofinansowanych 5 projektów z tere-nu realizacji LSR (powiatu nowodworskiego):„Zawód Animator”Projekt realizowany przez: Grupę Twórcze Życieosobowość prawna: Stowarzyszenie Rozwoju Miejscowości Jantar

kwota dofinansowania: 5365 złOpis projektu:Projekt polega na cyklu twórczych spotkań (warsztatów) w lokalnej społeczności. W ramach projektu zaplanowane zostały takie warszta-ty jak: wikliniarstwo, filcowanie, kreatywne pisanie/zabawy słowno-językowe, zajęcia plastyczne

„Razem Lepiej!”Projekt realizowany przez: Grupę KOKSosobowość prawna: Żuławski Ośrodek Kulturykwota dofinansowania: 5200 złOpis projektu:Projekt polega na przeprowadzeniu cyklu warsztatów i spotkań in-tegracyjnych, na których starsi i młodsi nauczą się czegoś nowego, czegoś od siebie i o sobie nawzajem.

„Żuławska wieś kuźnią talentów”Projekt realizowany przez Stowarzyszenie „Dajmy Dzieciom Szansę”kwota dofinansowania: 5400 złOpis projektu:Projekt polega na przeciwdziałaniu marginalizacji i wykluczeniu społecznemu dzieci i młodzieży w wieku 7 - �8 lat. Zaplanowano cykl zajęć warsztatowych i socjoterapeutycznych: warsztaty rękodzielni-cze, zajęcia socjoterapeutyczne, wigilię żuławską

„Bioblitz na Tudze – zawody w badaniu bioróżnorodności rzeki”Projekt realizowany przez Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dwo-ru Gdańskiego - Klub Nowodworski kwota dofinansowania: 3448,43Opis projektu:Celem projektu jest zwiększenie więzi społecznych i tożsamości re-gionalnej mieszkańców gminy Nowy Dwór Gdański, poprzez eduka-cję w zakresie bioróżnorodności: upowszechnianie za pomocą filmu i internetu bioblitza jako narzędzia do promowania zrównoważonego rozwoju lokalnego i edukacji ekologicznej oraz zawody w badaniu bioróżnorodności.

„Integracja wspólnym dobrem”Projekt realizowany przez Rada Parafialna Parafii pw. św. Maksymi-liana Marii Kolbe w Kępkach osobowość prawna: Stowarzyszenie Kępkikwota dofinansowania: 3000,00Opis projektu:Głównym celem projektu jest integracja parafian wokół idei solidar-ności społecznej oraz aktywizacja osób zagrożonych wykluczeniem społecznym, promocja pomocy w nauce dla dzieci i młodzieży, ni-welowanie różnic edukacji osób ubogich, zamieszkałych na terenach wiejskich –metodą uzyskania celu będą: warsztaty plastyczne, odno-wienie placu zabaw, festyn jubileuszowy z okazji powstania parafii.

Łącznie w powiecie nowodworskim wielkość dotacji wyniosła 224�3,43 złotych, z tego dotacja Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja stanowiła �0000,00 zł a środki z innych źródeł stanowiące efekt mnożnikowy tej kwoty wyniosły �24�3,�4 zł.

Opracowano na podstawie informacji uzyskanych od Fundacji Pokolenia

75

Stowarzyszenie Miłośników Malborka „FORUM” oraz jego zało-żenia formalne zaczęły krystalizować się na przełomie lat 2008/2009 w imię pielęgnowania dziedzictwa kulturowego miasta Malborka i ziemi malborskiej. Zależy nam, aby w dobie inwestycji i uwielbienia dla wszystkiego co nowe, nie zatraciła się tożsamość naszej małej ojczyzny. Zanim powstało stowarzyszenie, jeszcze jako użytkownicy forum Marienburg.pl potrafiliśmy skrzyknąć się na akcjach porząd-kowania zapomnianego cmentarza. Tyle mogliśmy zrobić. Doszliśmy do wniosku, że większe pole manewru gwarantowałoby nam uzy-skanie statusu organizacji pozarządowej, co niosłoby ze sobą wiele korzyści i możliwości przede wszystkim w pozyskiwaniu funduszy.

W pierwszym roku działalności kontynuowaliśmy prace po-rządkowe dawnego cmentarza ewangelicko – katolickiego. Po raz pierwszy natomiast, z inicjatywy naszego kolegi zorganizowaliśmy tzw. „Dziady malborskie” podczas których przemierzaliśmy miasto śladem nekropolii, chcąc uczcić wszystkich zmarłych pochowanych w Malborku.

Jednakże sprawą priorytetową dla nas było zrealizowanie wystawy pt. „Malbork wczoraj i dziś”, gdzie chcieliśmy ukazać i uświadomić mieszkańcom piękno dawnego Malborka, przemiany jakim ulegał na zasadzie zestawienia ujęć – dawnego i współczesnego. Udało nam się ze środków własnych umieścić antyramy z ujęciami w kilku miejscach użyteczności publicznej. Marzyła nam się jednak wysta-wa z prawdziwego zdarzenia, z większa ilością ujęć, rozbudowaną o opisy.

Tak też się stało. Kolejny rok upłynął właśnie pod znakiem wysta-wy, która spotkała się z ogromnym zainteresowaniem. Wystawa pre-zentowana była przez miesiąc w galerii „Na lewo” w Miejskim Domu

Kultury. Stanowiła również jedną z atrakcji na kilku uroczystościach w mieście. Do pełni szczęścia brakuje nam jeszcze publikacji powy-stawowej, nad którą pracujemy.

Rok 20�0 to również tworzenie lapidarium na terenie dawnego cmentarza mennonickiego w Pordenowie. Wtedy to za sprawą osob-liwego zwieńczenia nagrobka zbiegły się drogi Klubu Nowodworskie-go i Stowarzyszenia FORUM.

Przedsięwzięciem nowatorskim w naszym mieście, które mie-liśmy zaszczyt współtworzyć pod przewodnictwem Malborskiego Centrum Kwadrat, były Malborskie Gry Uliczne, mające przybliżyć historię Malborka. Grupy gimnazjalistów przemierzały miasto, mia-ły okazję zmierzyć się z różnej maści zadaniami od historycznych począwszy na sprawnościowych skończywszy. Zwieńczeniem Gier było opracowanie i wydanie planu miasta „Malbork – zamek to nie wszystko” z opisami atrakcyjnych miejsc, które odkrywali i uwiecz-niali na zdjęciach gimnazjaliści.

Jako zaangażowani w promowanie działalności pozarządowej nie mogliśmy przejść obojętnie wobec inicjatywy Malborskiego Centrum Kwadrat – Kawiarenek Obywatelskich – postanowiliśmy więc aktyw-nie wspierać to przedsięwzięcie.

W kolejnym roku naszej działalności pragniemy kontynuować działalność wystawienniczą, planujemy utworzenie miejskiego lapi-darium. Niezmiernie cieszą nas oraz motywują do działania kolejne propozycje współpracy.

Zapraszamy na stronę stowarzyszenia www.stowarzyszenie-forum.pl, gdzie można śledzić nasze poczynania.

Joanna Skopczyńska

Prezentacje

Stowarzyszenie Miłośników Malborka „FORUM”

76

Stowarzyszenie w Stalewie podczas wyprawy rowerowej po Żuławach

Wernisaż wystawy Malbork wczoraj i dziś

Gry Uliczne – drużyna podczas rozwiązywania zagadki Członkowie stowarzyszenia

77

Miasto Nowy Dwór Gdański od szeregu lat współpracuje z mia-stami partnerskimi w Czechach (Velka nad Velićkou), Niemieckiej Republice Federalnej (Hennef), Rosji (Swietłyj) i Ukrainie (Sarny). Główne formy współpracy polegają na wzajemnych odwiedzinach władz i mieszkańców podczas miejscowych uroczystości jak: „Dni Żuław” w Nowym Dworze Gdańksim, „Hornackie Slavnosti” w Vel-ka nad Velićkou, „Tydzień Europejski” w Hennef, „Dzień Rybaka” w Swietłym, czy „Dzień Sarn” w Sarnach. Jednak najważniejszym elementem współpracy jest wymiana młodzieży w ramach spor-towych spotkań w piłce nożnej, siatkówce, koszykówce i innych dyscyplinach. Każda z wymienionych form pozwala na wzajemne poznawanie kultury, obyczajów i nawiązywanie bliższych znajomo-ści. W corocznych sportowych spotkaniach młodzieży, organizowa-nych głównie przez Żuławskie Towarzystwo Sportowe, Nowy Dwór Gdański gości w październiku każdego roku od�00 do �50 młodych sportowców z miast partnerskich.

W związku z tym, że zakres współpracy z miastami partnerskimi ulegał systematycznemu rozszerzeniu i wymaga już pewnych mo-dyfikacji, z inicjatywy Burmistrza Nowego Dworu Gdańskiego przy wsparciu Klubu Nowodworskiego powstało z końcem 2009 roku Stowarzyszenie Miast Partnerskich Nowego Dworu Gdańskiego. Gromadzi ono w swoim składzie osoby doświadczone już we współ-pracy z miastami partnerskimi i znające niezbędne języki obce.

Ważnym, dosyć dużym przedsięwzięciem zrealizowanym przez Stowarzyszenie, było zorganizowanie międzynarodowej konferencji „NA NOWEJ DRODZE INTEGRACJI” odbytej w miesiącu czerwcu

20�0 roku, z udziałem przedstawicieli wszystkich miast partnerskich. Wygłoszono tu 4 referaty, z których 3 opracowali członkowie nasze-go Stowarzyszenia Bolesław Klein, Tadeusz Studziński i Monika Ja-strzębska-Opitz a jeden Erika Rollenske, Prezes Stowarzyszenia Miast Partnerskich z Hennef. Wszystkie wykłady zostały przetłumaczone na języki: czeski, niemiecki, rosyjski, ukraiński i z niemieckiego na język polski i wydrukowane w specjalnej broszurce. Celem konfe-rencji było ukazanie dotychczasowych form współpracy z miastami partnerskimi i zaproponowanie pewnej nowej jej formy w postaci tworzenia „Sieci miast partnerskich”. Jako pierwszy temat, który wy-łonił się już podczas konferencji, to spotkanie i wspólne warsztaty osób niepełnosprawnych z miast partnerskich. Aby ten cel osiągnąć, muszą współpracować w tym temacie 3 miasta. Dotychczasowe roz-mowy nie dały jeszcze oczekiwanych rezultatów, jednak zaintereso-wanie partnerów zagranicznych daje nadzieję na pozytywne efekty.

W październiku 20�0 roku, odbyły się w Nowym Dworze Gdań-skim już tradycyjne spotkania młodzieży sportowej miast partner-skich, podczas których, członkowie naszego pełnili rolę tłumaczy i opiekunów grup.

Obecnie przygotowujemy wyjazd na spotkanie z byłymi No-wodworzaninami w Travemuende w miesiącu kwietniu tego roku oraz pracujemy nad programem uroczystości �0-lecia współpracy z miastem partnerskim Hennef w miesiącu czerwcu 20��.

Harry LauPrezes Stowarzyszenia

Stowarzyszenie Miast Partnerskich Nowego Dworu Gdańskiego

78

Rok 20�0 nie zaczął się najłaskawiej dla Klubu Turystycznego PTTK SZUWAREK w Nowym Dworze Gdańskim. Najpierw trzeba było odwołać kajakowy Spływ Noworoczny, ponieważ siarczysty mróz skuł rzeki grubą warstwą lodu. Miesiąc później, obfite opady śniegu zasypały drogi czyniąc je nieprzejezdnymi dla naszych rowe-rów, nie doszła więc do skutku oczekiwana z niecierpliwością trasa rowerowa na 38 Ogólnopolski Złaz Śladami Żołnierzy Powstania Listopadowego do Fiszewa.

Impreza rowerowa ciesząca się najdłuższą tradycją wśród sym-patyków nowodworskiego klubu na szczęście odbyła się zgodnie z planem. Po powitaniu uczestników, w tym gości z Łodzi, Gdańska i Elbląga, pod Żuławskim Ośrodkiem Kultury w „białej” scene-rii ruszyliśmy na trasę V – tego Jubileuszowego Rajdu Fanatyka. Marcowe słońce szybko zrobiło swoje i było niemal wiosennie. Trasa wiodła do Malborka, gdzie czekała na nas zaprzyjaźniona przewodnik po Zamku Krzyżackim – kol. Maryla Schmidt. Do-ceniając naszą wytrwałość Dyrektor zaprosił nas do bezpłatnego zwiedzenia Muzeum.

Na inaugurację sezonu kajakowego wybraliśmy bardzo trudną i wymagającą trasę, rzekę Wałsza. Bystry nurt oraz liczne prze-szkody sprawiły, że aż jedenaście osób zażyło niechcianej kąpieli. Tym bardziej niechcianej, że była to niespecjalnie ciepła pierwsza połowa kwietnia. Niewątpliwą atrakcją tej wyprawy był też nocleg w Seminariom Duchownym Księży Werbistów w Pieniężnie.

Koniec kwietnia to prawdziwa kumulacja wydarzeń turystycz-nych. Uczestniczyliśmy w V Pomorskim Sejmiku Turystów Kolarzy w Sobieszewie, młodzież licealna pod wodzą kol. Moniki Górak pojechała na 34 Ogólnopolski Zlot Pamięci Narodowej do Nad-brzeża,

i jednocześnie byliśmy współorganizatorami finału wojewódz-kiego 38 Ogólnopolskiego Młodzieżowego Turnieju Turystyczno – Krajoznawczego, który odbywał się w Nowym Dworze Gdańskim i Marzęcinie.

Na długi majowy weekend zaproponowaliśmy udział w V Ma-jówce Rowerowej na Kaszubach, wiodącej pięknymi szlakami Słowińskiego Parku Narodowego. Impreza była huczna i liczna, udział w niej wzięło kilkaset osób. Mieliśmy okazję spotkać naszych „starych”, „rowerowych” znajomych, a także poznać kilka interesu-jących osób, które szybko zaprzyjaźniły się z Szuwarkiem.

W trakcie dwudniowego spływu kajakowego Nogatem, z Białej Góry do Wiercin, nocleg wypadł nam w Malborku. Szczęśliwym trafem było to w „Noc Muzeów”, z czego skwapliwie skorzystaliśmy, bo trudno przecież o lepsze miejsce na tego typu wydarzenie.

I nadszedł czas naszej sztandarowej imprezy – III-go Żuław-skiego Rajdu Rowerowego.

Tym razem pojechaliśmy na Żuławy Elbląskie aż do Świętego Gaju, Rychlik, Buczyńca i innych pochylni Kanału Elbląskiego. Rajd

miał charakter ponadregionalny. Gościliśmy uczestników z Ciecha-nowa, Świecia, Starogardu, Malborka, Lidzbarka Warmińskiego, Redy, Ciechocinka, Słupska i innych miejscowości. Nie przerywając kolarskiej przygody wzięliśmy udział w V Warmińskim Rajdzie Rowerowym, którego na prośbę KT FIGA z Braniewa, byliśmy współorganizatorem. Prowadziliśmy dwie trasy z metą w Starej Pasłęce.

Kolejne tradycyjne wydarzenie w naszym Klubie to Spływ Wo-dami Żuław, odbywający się już po raz siódmy. W tej edycji płynę-liśmy z Krynicy Morskiej do Rybiny.

W programie było tradycyjne już odsłanianie rzeźby – słupa przyjaźni, w którym także tradycyjnie uczestniczyli przedstawiciele samorządów Powiatu Nowodworskiego.

Do końca wakacji przede wszystkim pływaliśmy. Na prośbę kolegów z Braniewa współorganizowaliśmy Spływ Wodami War-mii. Prowadziliśmy trasę po rzece Baudzie i wzburzonym Zalewie Wiślanym. Wspólnie z kajakarzami z elbląskiego Klubu Turysty-ki Kajakowej DRUŻNO zorganizowaliśmy spływ po rzece Liwie z Prabut do Kwidzyna, w programie było również zwiedzanie obu miast oraz biwak w ośrodku szkoleniowym WOŚP w Szadowie. Wybraliśmy się także na urokliwy szlak rzeki Pilawy w okolicach Bornego Sulimowa, mieliśmy okazję zwiedzić te pomilitarne strony. Zainicjowaliśmy również cykl spływów „zapomnianymi drogami wodnymi”, pierwszy odbyliśmy kanałami: Drzewnym i Panieńskim do Marzęcina.

Na pożegnanie wakacji wybraliśmy się na wyprawę rowerową na Hel. Przed udaniem się tramwajem wodnym na Mierzeję wykorzy-staliśmy fakt, że kierownikiem budowy gdyńskiej Sea Towers jest nasz kolega, Przodownik Turystyki Kolarskiej inż. Andrzej Skura i dokładnie zwiedziliśmy ten wyjątkowy obiekt architektoniczny.

Nadeszła piękna, kolorowa jesień i nie sposób było nie wybrać się na szlaki. Skorzystaliśmy z zaproszenia Gminnego Ośrodka Kul-tury w Kruklankach na IV Rajd Rowerowy „Szlakiem Mazurskich Legend”. Przez dwa dni wędrowaliśmy po urokliwych szlakach Puszczy Boreckiej w samym sercu Mazur. W tym samym czasie grupa gimnazjalistów z Marzęcina i Kmiecina, pod wodzą swych nauczycieli – członków naszego Klubu, uczestniczyła w 48 Ogól-nopolskim Jesiennym Rajdzie po Wysoczyźnie Elbląskiej. Odbyły się jeszcze wędrówki po znaczonych licznymi, charakterystyczny-mi kapliczkami drogach Warmii w ramach 4� Ogólnopolskiego Rajdu „ Braniewska Jesień” oraz wyjazd na XII Rajd Liścia Dębu „Szlakiem Błękitnej Krainy”. Niesamowite jest, że doliny rzeki Słupi w okolicach Lęborka, w jesiennym słońcu naprawdę są błękitne!

Tradycją Klubu stał się już Spływ Andrzejkowy. W tym roku zdążyliśmy w ostatniej chwili, dosłownie kilkanaście godzin przed nadejściem mrozów. Po kilkukilometrowym spływie było ognisko z kiełbaskami, a potem, w siedzibie zaprzyjaźnionego stowarzysze-

Kolejny rok minął... PTTR Szuwarek

79

nia, biesiada turystyczna połączona z andrzejkowymi wróżbami oraz wspomnieniami kończącego się sezonu turystycznego.

Kilkanaście imprez, kilkuset uczestników, wiele przejechanych i przepłyniętych kilometrów, ogrom niesamowitych przygód, wspa-niałych wrażeń i ciekawych znajomości – tak najłatwiej podsu-

mować miniony rok z Klubem Turystycznym PTTK SZUWAREK w Nowym Dworze Gdańskim.

Olga Olszewska

III Żuławski Rajd Rowerowy Spływ andrzejkowy

Spływ Wałszą Wyprawa rowerowa na Hel

V Rajd Fanatyka

80

Żuławski Ośrodek Kultury w Nowym Dworze Gdańskim funk-cjonuje od przeszło pół wieku. Został powołany jako pierwszy dom kultury w powojennej Polsce w lutym �950 roku.

W ciągu tych 60 lat przewinęło się przez niego wielu ludzi, podejmowano wiele inicjatyw twórczych i odtwórczych. Jednym z głównych trendów w rozwoju ośrodka było poszukiwanie własnej tożsamości, w związku z tym powstawało tu wiele ciekawych sekcji

i zespołów pod kierownictwem znakomitych ludzi, anima-torów kultury i artystów. Można powiedzieć, że prawie każda dekada minionego i obecnego stulecia miała swoich głównych bohaterów.

Lata 50. minionego stulecia to lata przepychu. Jako pierwszy obiekt tego typu placówek w powojennej Polsce, nowodworski Dom Kultury został bogato wyposażony. Działał tu duży zespół tanecz-ny, dwa chóry, grupa teatralna i pracownia plastyczna. Jako obiekt kulturalny pełnił pieczę nad siecią 50 świetlic wiejskich i prowadził bibliotekę.

Lata 60. upłynęły pod hasłem folkloru i teatru lalkowego, pro-wadzonego przez ówczesnego kierownika Domu Kultury Stefana Gełdona. Teatr ten zdobywał laury na ogólnopolskich festiwalach teatrów lalkowych. Również w tym czasie zespół tańca ludowego przeżywał swój okres świetności, uczestnicząc między innymi w Do-żynkach Centralnych. W roku �962 odbyły się pierwsze Dni Żuław, które mimo wieloletniej przerwy po dziś dzień mają swoje miejsce w rocznym kalendarzu imprez.

W latach 70. rozpoczął swoją działalności klub „Paradoks”, który prowadziła pod okiem ówczesnego kierownika ośrodka – Andrzeja Sipa– Społeczna Rada Klubu. Klub prowadził wszechstronną dzia-łalność zarówno kulturalno-oświatową jak i rozrywkową. Niestety w wyniku remontu ośrodka działalność klubu zawieszono i nigdy do niej nie powrócono.

A szkoda... W roku �975 odbyły się uroczyste obchody 25-lecia istnienia domu kultury.

W tymże okresie zmieniono także nazwę ośrodka w wyniku re-formy administracyjnej i likwidacji powiatów. Na scenie ośrodka występowali znani artyści i zespoły. Mimo długotrwałego remontu udało się reaktywować stare i rozwinąć nowe sekcje i pracownie. Dopiero lata 80. przyniosły regres w działalności ośrodka.

Próby ratowania podjęto na początku lat 90. W roku �993 wpro-wadzono obowiązującą do dziś nazwę: Żuławski Ośrodek Kultu-ry. Podjęto na nowo współpracę z młodzieżą i reaktywowano kilka sekcji. W �994 roku, po prawie 30 latach przerwy, zorganizowano Dni Żuław. Lata 90. to lata działania Teatru dla Młodzieży i Doro-słych „Akropolis”, kilku zespołów muzycznych, m.in. Jazz-Band Fila, a także lata ciekawych wystaw plastycznych i spotkań klubowych w „Pałacyku” (sali kameralnej) organizowanych z zamiłowaniem przez ówczesnego dyrektora placówki– Mariusza Racę.

XXI wiek nie oszczędza Żuławskiego Ośrodka Kultury. Wysokie koszty utrzymania budynku powodują cięcia w sferze kulturalno-oświatowej. Próby reaktywowania Zespołu Pieśni i Tańca „Żuła-wiacy” kończą się fiaskiem. W ośrodku działa kilka sekcji, ale tylko o jednej pracowni można powiedzieć, że stale jest oblegana (pra-cownia plastyczna Krystyny Szeweluk). Kalendarz imprez Żuław-skiego Ośrodka Kultury mimo zróżnicowania i bogactwa oferty nie przyciąga odbiorców.

Żuławski Ośrodek Kultury dziśDziś Żuławski Ośrodek Kultury szuka swojego miejsca i swojej

roli w dość asertywnej społeczności lokalnej i w świecie ogólnodo-stępnych mediów. Staramy się tworzyć i rozwijać nową ofertę wsłu-chując się w potrzeby i zainteresowania mieszkańców. Choć sam budynek prosi się o ofertę „retro”, która fantastycznie wpisuje się w akustykę naszych pomieszczeń, oczekiwania są współzależne od popularności programów rozrywkowych w telewizji.

Żuławski Ośrodek Kultury zaprasza dziś na zajęcia taneczne (hip hop, jazz, taniec ludowy i tańce klasyczne w parach), zajęcia kreatyw-ne (plastyczne, modelarskie, gry i zabawy integracyjne), spotkania klubowe, koncerty, wystawy, spektakle. Rozpoczęliśmy pracę w gru-pach teatralnych i zajęcia gry na gitarze, keybordzie i saksofonie.

Budynek ŻOKZapraszamy do zwiedzania tego ogromnego, pełnego zakątków

budynku. Znajduje się w nim piękna, choć naznaczona piętnem cza-su, sala widowiskowa z dużą sceną, która jest w stanie pomieścić nawet 500 osób. Akustyka tej sali nie raz wprawiła w zdziwienie goszczących u nas artystów. Przy scenie zachowało się kilka cieka-wych mechanizmów, dziś nie wykorzystywanych, które są również ciekawostką dla zwiedzających.

Na pierwszym piętrze znajduje się mniejsza sala– Kameralna. Wykorzystujemy ją do małych imprez takich jak koncerty, wystawy, zabawy dla dzieci, konferencje itp. Znajduje się tam również zaplecze gospodarcze, które spełnia rolę kuchni co stanowi dodatkowy plus przy organizacji imprez. Pierwsze piętro to również siedziba Klubu Malucha Pompin, w którym dzieci w wieku do lat pięciu mogą miło spędzić czas na zabawie i nauce. Sala Kameralna sąsiaduje z tzw. projektorownią, zapomnianym pomieszczeniem, w którym zatrzy-mał się czas. Stare urządzenia do projekcji filmów robią niesamowite wrażenie. Pokoi, salek i tajemniczych korytarzy jest więcej i z chęcią oprowadzamy po nich naszych zdumionych gości.

ImprezyDni Żuław odbywają się co roku w drugi weekend czerwca. To im-preza nawiązująca do tradycyjnych dni miast w Polsce. Ma swoje sta-łe punkty programu: wręczanie nagrody Burmistrza Nowego Dworu,

60 lat w telegraficznym skrócie

8�

przemarsz przez miasto, prezentacje naszych zespołów tanecznych, muzycznych, a także grup z miast partnerskich i ościennych gmin żu-ławskich. Od dwóch lat staramy się znaleźć nową formułę Dni Żuław, aby zachęcić większą grupę naszej lokalnej społeczności do udziału w przedsięwzięciu. Rynek rozrywki w Polsce wciąż się rozwija, a my z naszym lokalnym świętem próbujemy znaleźć w nim swoje miejsce. Na scenie Dni Żuław występowały między innymi takie gwiazdy jak NO TO CO, Video, Kowalski, Katarzyna Cichopek,

Open Delta to dość nowe wydarzenie organizowane w sierp-niu. W ciągu trzech dni (piątek, sobota, niedziela) daje możliwość poznania innych kultur, nauki i zabawy zarówno dla młodszych jak i starszych uczestników. Każda z edycji prezentuje inny region świata i jego kulturę w powiązaniu z regionem Żuław. W piątkowy wieczór spotykamy się na wystawie fotografii, czy pokazie filmu. Jeśli tylko pogoda na to pozwala wychodzimy ze sztuką w miasto. Wystawy odbywają się w różnych miejscach Nowego Dworu Gdańskiego, przy fontannie, na przyczółku mostu. Sobota to dzień warsztatów dla dzieci, młodzieży i dorosłych. Wieczorem możemy posmakować innych kultur poprzez muzykę. Koncertowali u nas: Tam Tam Project (muzyka afrykańska), Sambor Dudziński z formacją Etno Funky Show, Sławomir Łosowski z koncertem “Zaczarowane Miasto”, Gre-enwood, Beltaine & Comhlan – Celtic Motion Project (taniec i mu-zyka irlandzka), La Pasión (muzyka hiszpańska, taniec flamenco). W niedzielę powracamy do siebie, prezentujemy muzykę, kabarety oraz twórczość artystów z naszego regionu. Imprezę zamyka koncert muzyki rozrywkowej, śpiewaliśmy już razem przeboje zespołów Gol-den Life, Blenders. Dzięki Open Delcie odkrywamy twórców różno-rodnych działań z całej Polski i z lokalnych środowisk kulturalnych. Otwierając się na kultury nam jeszcze nie znane pogłębiamy wiedzę na temat naszego regionu. Poprzez nasze działania staramy się uczyć ludzi odbierania różnych zjawisk kulturalnych. Obok gwiazd dużego formatu, wprowadzamy artystów niszowych, którzy mają równie ciekawy repertuar.

Mikołaje na motorachW roku 20�0 po raz pierwszy postanowiliśmy zaangażować się

w akcje pod nazwą „Mikołaje na motorach” organizowaną przez Żuławskie Stowarzyszenie Motocyklowe. Impreza okazała się strza-łem w dziesiątkę. Pomimo mrozu Mikołaje przyciągnęły masę ludzi przed ośrodek kultury. Na uczestników czekały gorące napoje i słodki poczęstunek. Przygotowaliśmy również dla wszystkich uczestników naklejki ze świątecznymi życzeniami, które rozdawaliśmy podczas imprezy. Jednym z punktów programu było strojenie ogromnej cho-inki ustawionej przed ośrodkiem. Najmłodsi wypisywali swoje ży-czenia na kolorowych planszach i wieszali na choince. Pani Krystyna Binert zadbała o dobre samopoczucie uczestników organizując sze-reg zabaw, wciągając w nie zarówno organizatorów jak i przybyłych mieszkańców. Na koniec plenerowej imprezy wszyscy zrobiliśmy sobie zbiorowe zdjęcie, które zostało opublikowane w miejscowej gazecie. Po zabawach na dworze w środku czekała na uczestników niespodzianka. Było to przedstawienie Teatru Lalek i Cieni „Baś-niowy Świat” z CK Zamek w Nowem kierowanego przez Stefana Gełdona, który jak sam stwierdził „od 60-ciu lat bawi się lalkami”. Pan Stefan był niegdyś mocno związany z Żuławskim Ośrodkiem Kultury. W latach �962-66 pełnił funkcje dyrektora ŻOK. Prowadził również amatorski teatr kukiełkowy. Jego przedstawienie urzekło prostotą formy. Wprowadziło zgromadzonych w magiczny świat teatru lalek. Dzieciaki były zachwycone.Zapraszamy!

Żuławski Ośrodek Kultury w Nowym Dworze Gdańskimul. Sikorskiego 21

82-100 Nowy Dwór Gdań[email protected]

Żuławski Ośrodek Kultury Scena letnia i ŻPH

82

Warsztaty gitarowe z Jackiem Królikiem w sali kameralnej

Występ dzieci i młodzieży z Teatru tańca i ruchu Pasja

Pracownia kreatywna i jej uczestnicy

Uczestnicy projektu Razem lepiej. Próba kabaretu

83

Stowarzyszenie Żuławy – gmin i powiatów żuławskich – jest samo-rządowym lobby żuławskim, starającym się wpłynąć na podejmowa-ne przez rząd i inne władze decyzje dotyczące naszego regionu. Stało się także forum współpracy gmin i powiatów żuławskich.

Członkami stowarzyszenia są (na 3� grudnia 20�0 r.) Gmina Ce-dry Wielkie, Gmina Elbląg, Miasto Elbląg, Miasto Gdańsk, Powiat Gdański, Gmina Gronowo Elbląskie, Miasto Krynica Morska, Gmina Malbork, Powiat Malborski, Gmina Markusy, Miasto i Gmina Nowy Dwór Gdański, Powiat Nowodworski, Miasto i Gmina Nowy Staw, Gmina Ostaszewo, Gmina Pruszcz Gdański, Gmina Stare Pole, Gmi-na Stegna, Gmina Suchy Dąb, Gmina Sztutowo, Miasto Tczew, Powiat Tczewski. Łącznie 2� członków.

Działalnością Stowarzyszenia w 20�0 roku kierował Zarząd w składzie: prezes – Zbigniew Piórkowski – Starosta Nowodworski, wiceprezes – Janusz Goliński –Wójt Gminy Cedry Wielkie, sekretarz – Maciej Lisicki – Wiceprezydent Gdańska, skarbnik – Stanisław Juszczyk – Zastępca Burmistrza Nowego Dworu Gdańskiego, Mi-rosław Czapla – Starosta Malborski, Marian Cichon – Wicestarosta Gdański, Adam Kucharek – Wicestarosta Tczewski, Genowefa Kwo-czek – Wójt Gminy Elbląg.

W 20�0 roku, tradycyjnie już, Stowarzyszenie Żuławy miało swoje stoisko na Jarmarku św. Dominika w Gdańsku. Rozpoczynający się pod koniec lipca i trwający do połowy sierpnia Jarmark to jedna z największych letnich atrakcji Trójmiasta. W 20�0 roku odbywał się w terminie 3� lipca – 22 sierpnia. Według podawanych przez organizatorów liczb, każdego roku odwiedza go ponad 5 mln zwie-dzających. Impreza była organizowana przez Międzynarodowe Targi Gdańskie SA. Do dyspozycji Stowarzyszenia Żuławy zostało oddane tradycyjnie stoisko na ul. Tkackiej.

4 sierpnia na placu Kobzdeja w Gdańsku odbył się Dzień Żu-ławski na Jarmarku św. Dominika. Został zorganizowany wspólnie z Żuławskim Ośrodkiem Kultury w Nowym Dworze Gdańskim. Był to festyn artystyczny, podczas którego zaprezentowano: występ pieś-niarki i poetki Hanny Florek, Jacek Labijak (aktor Teatru Wybrzeże) czytał Baśnie i legendy Żuław i Mierzei Wiślanej, wystąpiły zespoły z Żuławskiego Ośrodka Kultury – Pro Contra, Zosia Szewczyk, The Bitter End.

Konkurs na prace naukowe dotyczące Żuław – licencjackie, inżynierskie, magisterskie lub doktorskie został ogłoszony w lip-cu 20�0 roku. Rozesłano informacje na ten temat do okolicznych uczelni (m.in. trójmiejskich, elbląskich i toruńskich). Dotyczył prac obronionych w roku 2009, związanych tematycznie, bezpośrednio lub pośrednio, z regionem Żuław delty Wisły. Celem Konkursu było upowszechnianie wiedzy o Żuławach delty Wisły, wzbudzenie zainte-resowania Żuławami delty Wisły; upowszechnienie prac naukowych mogących mieć wpływ na rozwój Żuław delty Wisły. Pracę do Kon-kursu mógł zgłosić autor (autorzy) pracy.

W obecnej edycji Konkursu zostały nagrodzone prace: Aleksan-dry Horomańskiej „Zagrożenia nizin nadbrzeżnych w warunkach ak-tualnego i prognozowanego wzrostu poziomu morza na przykładzie Żuław Wiślanych” i Krzysztofa Janowicza „Mennonici na Żuławach Wiślanych ze szczególnym uwzględnieniem Żuław Malborskich”

Oficjalne ogłoszenie wyników oraz uroczyste wręczenie nagród nastąpiło 28 marca 20�� r. podczas dorocznego Walnego Zebrania Członków Stowarzyszenia Żuławy.

Stowarzyszenie Żuławy było partnerem w projekcie Zbiory dzie-dzictwa kulturowego delty Wisły. Dzięki zaangażowaniu Stowarzysze-nia Żuławy i Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja – lokalnego trójsektorowego partnerstwa na rzecz rozwoju w powiecie nowo-dworskim – przy wsparciu innych organizacji pozarządowych – było to szerokie otwarcie się na społeczności lokalne w sprawach przejęcia przez nie większej odpowiedzialności za swoje i najbliższe – po są-siedzku – dziedzictwo kulturowe. Największą dumą, osiągnięciem podczas realizacji projektu, trwałym jego rezultatem, jest książka „Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza” zawierająca cenną pracę autorstwa dr inż. Kazimierza Cebulaka, której wernisaż odbył się w trakcie seminarium „Jak zachować niematerialne dziedzictwo kulturowe delty Wisły – dobre praktyki. Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza.” 4 października 20�0 r. w Sali Żuławskiego Ośrodka Kultury w Nowym Dworze Gdańskim.

Elementem towarzyszącym konferencji ,,Samorządy lokal-ne na Żuławach Wiślanych w III Rzeczpospolitej”�5 grudnia 2009 roku była wystawa Delta Wisły – krajobraz dla konesera. W 20�0 roku wystawa była prezentowana wielu miejscach wojewódz-twa pomorskiego (oraz poza jego granicami):

Nadbałtyckie Centrum Kultury (Gdańsk ul. Korzenna) – cykl 7 spotkań poświeconych Żuławom;• Gdański Archipelag Kultury – Wyspa Skarbów (dom kultury,

Gdańsk-Sobieszewo);• Ogród Kulturalny Tulipany w Gdańsku (Długi Targ);

Kaszubski Uniwersytet Ludowy w Wieżycy koło Szymbarka; Galeria ZUM w Elblągu (ul. Kowalska);

• Sejmik NGOs powiatu nowodworskiego 20�0 w No-wym Dworze Gdańskim, Żuławski Ośrodek Kultury; Żuławski Ośrodek Kultury w Cedrach Wielkich;

• Seminarium Bioróżnorodność rzeki Tugi w Nowym Dworze Gdań-skim;

• Światowy Dzień Turystyki w Gdańsku (Polska Filharmonia Bałty-cka, Gdańsk, Ołowianka �)

Stowarzyszenie Żuławy angażowało się w różnego rodzaju dzia-łania lobbingowe.

29 grudnia 20�0 r. zwrócono się z pismem do Donalda Tuska Prezesa Rady Ministrów z wnioskiem o radykalne przyspieszenie realizacji inwestycji budowy drogi S-7 na odcinku Koszwały (woje-

Stowarzyszenie Żuławy w roku 2010

84

wództwo pomorskie) – Kazimierzowo (województwo warmińsko-mazurskie), tj. od „Południowej Obwodnicy Gdańska” do „Obwod-nicy Elbląga”.

W zakresie wsparcia ochrony przeciwpowodziowej Stowarzy-szenie Żuławy jest uczestnikiem postępowań administracyjnych w sprawie oceny oddziaływania na środowisko przedsięwzięć doty-czących odbudowy lewego wału przeciwpowodziowego na Wiśle na odcinku od Giemlic do Przegaliny oraz odbudowy ostróg w korycie Wisły (od 893 do 9�9 kilometra).

W 20�0 roku udało się pozyskać środki finansowe w ramach Leadera w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich na dofinansowanie projektu Wydanie i promocja publikacji ze zbiorów dziedzictwa kul-turowego delty Wisły o zabytkowym krajobrazie Żuław. W ramach projektu będzie w 20�� roku wydana książka autorstwa dr inż. Bogny Lipińskiej Zabytkowy krajobraz Żuław.

Dzień Żuławski podczas Jarmarku św. Dominika 2010 (ze zbiorów Żuławskiego Ośrodka Kultury)

Wystawa Żuławy krajobraz dla konesera w Kaszubskim Uniwersytecie Ludowym w Wieżycy

Dzień Żuławski podczas Jarmarku św. Dominika 2010 (ze zbiorów Żuławskiego Ośrodka Kultury)

Janusz Goliński – wiceprezes Stowarzyszenia Żuławy podczas prezentacji Żuław w Nadbałtyckim Centrum Kultury

85

Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja jest dysponentem środ-ków UE na wsparcie działań prorozwojowych na terenie powiatu nowodworskiego w wysokości blisko 4,�5 mln złotych w ramach osi 4 Leader Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007–20�3 oraz dodatkowym narzędziem ich pozyskiwania z innych źródeł.

Celem Lokalnej Grupy Działania jest zrównoważony rozwój ob-szaru obejmującego gminy: Nowy Dwór Gdański, Ostaszewo, Stegna, Sztutowo, Krynicę Morską.

Misja stowarzyszenia brzmi następująco:Lokalna Grupa Działania delty Wisły w dążeniu do aktywizacji po-

tencjału naszego regionu – władz samorządowych, przedsiębiorców i mieszkańców, podniesienia standardu życia, rozwoju i poprawy infra-struktury oraz zbudowania silnej pozycji Żuław i Mierzei Wiślanej, po-przez edukację, wzajemną pomoc, szeroki dostęp do informacji, promo-cję i pozyskiwanie środków zewnętrznych, buduje partnerstwo ponad podziałami przyjmując jako podstawę działania: uczciwość, wartości.

LGD Żuławy i Mierzeja liczyła wg stanu na 3� grudnia 20�0 roku 29 członków.

Finansowanie Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja od-bywało się w 20�0 roku na podstawie umowy z Samorządem Wo-jewództwa Pomorskiego o przyznanie pomocy zawartej �5 marca 20�0 r. w ramach działania „Funkcjonowanie lokalnej grupy działa-nia, nabywanie umiejętności i aktywizacja” objętego PROW na lata 2007-20�3. Założono tam realizację 4 celów: Cel �. Zapewnienie sprawnej i efektywnej pracy LGD Cel 2. Podwyższenie jakości kadr LGDCel 3. Aktywizacja społeczności powiatu poprzez zwiększenie wiedzy

nt. realizacji LSRCel 4. Zwiększenie wiedzy nt. LSR w promocji regionu Cele zostały zrealizowane.

Realizacja poszczególnych celów operacji odbywało się (zarówno w roku 2009 i 20�0) również bez udziału środków zagwarantowanych w umowie, co daje konkretne i wymierne oszczędności w kolejnych latach oraz pozwala utrzymać bieżącą płynność finansową (bez ko-nieczności ponoszenia wydatków na kredyty i pożyczki).

Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja uczestniczyła w kilku pro-jektach aktywizujących lokalną społeczność na obszarze realizacji LSR rea-lizowanych indywidualnie lub w partnerstwach z innymi organizacjami.Projekty realizowane indywidualnie (lub jako partner wiodący):• Rozwój dialogu, partnerstwa i współpracy w powiecie nowodworskim

(współfinansowany przez PO KL, planowana wartość 46850 zł.)• Zbiory dziedzictwa kulturowego delty Wisły (planowa wartość

projektu �7000 zł.).Projekty realizowane w formalnym partnerstwie:• Działaj Lokalnie – lokalny fundusz grantowy (współfinansowany

przez Polsko-Amerykańską Fundację Wolności, udział środków własnych LGD Żuławy i Mierzeja – �0000 zł.);

• Obywatelska Strefa Aktywności (projekt realizowany z Fundacją Pokolenia na terenie powiatu tczewskiego i obszaru realizacji LSR); Łączy nas delta (projekt realizowany ze Stowarzyszeniem Miłoś-ników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski) na terenie obszaru realizacji LSR;

Ponadto LGD Żuławy i Mierzeja partnersko uczestniczyła w poje-dynczych wydarzeniach w ramach realizowanych projektów:• Bioblitz na Tudze – zawody w badaniu bioróżnorodności rzeki

(wszystkie działania projektu realizowanego przez Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodwor-ski);

• Związki wałowe wracają (wszystkie działania projektu realizowa-nego przez Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdań-skiego – Klub Nowodworski);

• Żuławy 2010 – cykl 7 spotkań realizowany przez Nadbałtyckie Centrum Kultury;

Ponadto informacje o obszarze LSR i działalności LGD były podawane przy okazji wystąpień podczas konferencji, seminariów i szkoleń, m.in.:• Tuga Bioblitz – zawody w badaniu bioróżnorodności rzeki Tugi;

konferencji „Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza”; • seminarium Bioróżnorodność rzeki Tugi; • Sejmiku NGOs powiatu nowodworskiego 20�0, festynu Dzień rze-

ki w ramach projektu Związki Wałowe wracają, szkolenia koordy-natorów terenowych, personelu i wolontariuszy projektu Łączy nas delta, spotkania rozpoczynające projekt Łączy nas delta, warsztatu tworzenia standardu projektu partnerskiego w ramach projektu Rozwój partnerstwa, dialogu i współpracy w powiecie nowodworskim Seminarium dobrych praktyk europejskich w zakresie zwiększenia ochrony przeciwpowodziowej

• spotkań Żuławy –wielokulturowość, Żuławy – gotyk, Żuławy – ar-chitektura, Żuławy - krajobraz Żuławy – woda, Żuławy – dom i ludzie, Żuławy i Niderlandy, szkolenia PR w organizacjach po-zarządowych; na szkoleniu Zarządzanie projektami w POKL, Ka-wiarenka obywatelska – Znaczenie obszarów przyrodniczych Żuław dla mieszkańców i turystów. LGD Żuławy i Mierzeja było prezentowana na stoisku Stowarzy-

szenia Żuławy podczas Jarmarku św. Dominika.W 20�0 r. zostały również przygotowane projekty, które na razie

nie uzyskały dofinansowania. Wśród nich:• Nabywanie nowych umiejętności w zakresie rewitalizacji trady-

cyjnego zabytkowego budownictwa drewnianego szansą na rynku pracy dla absolwentów szkół zawodowych w partnerstwie z Wy-działem Architektury Politechniki Gdańskiej i Verein Tiegenhof – Kreis Grosses Werder e.V. o wartości ��3305,00 zł.;

• Stymulator Obywatelski w parterstwie z Fundacją Pokolenia jako partnerem wiodącym i Powiatem Tczewskim o wartości 794�34,00 zł.;

Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja w 2010 roku

86

• Szlakami Zwiedzaj Lokalne Atrakcje Kraju – wytyczenie sieci szlaków rowerowych w partnerstwie z Lokalną Grupą Działania Wysoczyzna Elbląska, Lokalną Grupą Działania Ziemia Lubaw-ska, Lokalną Grupą Działania Łączy nas Kanał Elbląski (partner wiodący), Związkiem Stowarzyszeń „Kraina Drwęcy i Pasłęki”, gdzie udział LGD Żuławy i Mierzeja wyniósł 25292,22 zł.;

• Wyposażenie wiejskich obiektów użyteczności publicznej w powiecie nowodworskim w celu dostosowania ich do funkcji edukacji prze-ciwpowodziowej mieszkańców delty Wisły – 24�952,80 zł.;

• Wolontariat na rzecz rozwoju edukacji w dziedzinie ochrony dzie-dzistwa kulturowego – pogotowie konserwatorskie w powiecie no-wodworskim o wartości 42500,00 zł.

• Tradycyjny smak żuławski. Od tradycji kulinarnej do tożsmamości regionalnej o wartości �49526,9� zł.Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja w 20�0 r. uczestni-

czyła w działaniach Krajowej Sieci Rozwoju Obszarów Wiejskich. We wrześniu 20�0 r. odbyło się z udziałem LGD Żuławy i Mierzeja seminarium pn. Turystyka istotnym czynnikiem rozwoju obszarów wiejskich. Rola LGD w rozwoju turystycznym obszarów wiejskich. W listopadzie 20�0 r. przedstawiciele LGD uczestniczyli w Rendez vou Leader w Limoges (Francja)

Zarząd Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja w 20�0 roku spotkał się �4 razy. 8 października 20�0 roku odbyło się nadzwyczaj-ne Walne Zebranie Członków, które dokonało skrócenia kadencji Zarządu oraz wybrało nowy Zarząd w składzie: Francesc Xavier Fernandez Canals, Grzegorz Gola – Prezes, Kazimierz Stadnicki, Karolina Ressel, Justyna Wińska-Malicka – Wiceprezes.

W 20�0 roku rozpoczęto realizację Lokalnej Strategia Rozwoju dla gmin powiatu nowodworskiego Nowy Dwór Gdański, Krynica Morska Sztutowo, Stegna i Ostaszewo na lata 2009-2015.

Odbyło się pięć naborów wniosków na dofinansowanie projektów beneficjentów z terenu powiatu nowodworskiego.

Nabór dotyczący „małych projektów”, tj. operacji, które nie od-powiadają warunkom przyznawania pomocy w ramach osi 3, ale przyczyniają się do osiągnięcia celów tej osi odbył się w dniach �4 kwietnia… �3 maja 20�0 r. oraz 2� lipca… 20 sierpnia 20�0 r. Złożono 42 wnioski, z tego zakwalifikowano �9.

Nabór dotyczący operacji odpowiadających warunkom przyzna-nia pomocy w ramach działania „Odnowa i rozwój wsi” 2� lipca… 20 sierpnia 20�0 r. Złożono dwa wnioski, które zakwalifikowano do wsparcia.

W okresie � grudnia… 30 grudnia 20�0 r. odbyły się nabory na operacje odpowiadające warunkom przyznania pomocy w ramach działań „Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej” oraz „Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw”, na które nie wpłynęły żadne wnioski.

Rada Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja zebrała się w sprawie oceny wniosków czterokrotnie: 2� maja 20�0 r., �6 czerwca 20�0 r., 3� sierpnia 20�0 r. i 2� września 20�0 r.

Biuro Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja znajdu-je się w Nowym Dworze Gdańskim przy ul. Sienkiewicza �a (tel. +48 552468066, fax +48 55246809�, www.zulawyimierzeja.org.pl, e-mail: [email protected]). Jest czynne od poniedziałku do piątku w godzinach od 8.00 do �5.00.

Spotkanie z europejskimi lokalnymi grupami działania w Limoges (Francja)

Dzielenie się dobrymi praktykami. Wizyta grupy liderów wiejskich z województwa mazowieckiego na Żuławach

Spotkanie ze stowarzyszeniem kompanionażu w sprawie sposobów ochrony dziedzictwa kulturowego

Rada Lokalnej Grupy Działania Żuławy i Mierzeja przy pracy nad wyborem wniosków do realizacji LSR

87

Żuławska nostalgia i pokolenie przełomu Andrzej Kasperek, Back in the DDR i inne opowiadania, Wydawnictwo Słowo-Obraz-Terytoria, Gdańsk 2010

Z olbrzymią przyjemnością sięgnąłem po debiutancki tom prozy Andrzeja Kasperka. Po pierwsze dlatego, że żuławska, po drugie, że łączy nas, nie do przecenienia, więź pokoleniowa, a po trzecie w koń-cu, że mimo, lokalności, rzecz to uniwersalna. Andrzej Kasperek za-wsze był świetnym gawędziarzem, było zatem jedynie kwestią czasu, kiedy swoje barwne opowieści przeleje na papier. Długo wprawdzie kazał na to czekać, ale jak się okazuje, było warto. Bo oto mamy przed sobą książkę smakowitą, barwną i napisaną piękną polszczyzną, bez nowoczesnych językowych fajerwerków, klasyczną. Zazdroszczę licealistom z Nowego Dworu Gdańskiego takiego nauczyciela od polskiego, a lokalnym władzom, że mają, za przeproszeniem taki „produkt” promocyjny na swoim terenie.

Trzy czwarte opowiadań to podróż po świecie najbardziej Kasper-kowi znanym, po świecie dzieciństwa na depresyjnych Żuławach. To nostalgia za rajem utraconym, za matczyną zupą jarzynową, krową żywicielką, inicjacją w dorosłość. To mimo wszystko ciepłe, choć ironiczne wspomnienia z czasów siermiężnego PRL-u, kiedy wyda-wało się, że zbieranie butelek, oranżada o smaku landrynek, kawa zbożowa Turek, herbata Ulung czy zbieranie imperialistycznej stonki, to naturalna część dziecięcej rzeczywistości, a wielki świat to Karel Gott, Muslim Magomajew, Conchita Bautista i sklep Pewexu.

Płaskie, depresjne i zdawało by się monotonne Żuławy, obcym nie kojarzą się pewnie z ciekawym miejscem, a tu przecież i przed i po wojnie, aż kipiało od różnorodności. Prawdziwy tygiel. Andrzejowi

przyszło utrwalić jeden z ostatnich momentów tego odchodzącego kulturowo świata: „Był on z pochodzenia mennonitą (Klassen) i podobnie jak ojciec Jerzyka (Kleinschmidt), uważał, że też jest u sie-bie...Mieszkał w pięknym, choć zniszczonym, podcieniowym domu. Na belce nad drzwiami wejściowymi wycięty był napis: Corneljus Classen. Anno �798. To nam imponowało, on był tu zawsze, my

Informacje o wydawnictwach

88

byliśmy ludność napływowa. Nasi rodzice ściągnęli tu z Kieleckiego, spod Lublina i Warszawy. Zza Buga. A nawet z Bieszczadów. On był u siebie, a my? Też czuliśmy się u siebie, to była nasza mała ojczyzna, tu się urodziliśmy. To były nasze Żuławy.” I tą „naszość” widać na kartach całej książki. Grzegorz Gola z Klubu Nowodworskiego na-pisał kiedyś na Pomorskim Kongresie Obywatelskim, że Żuławy to laboratorium budowania tożsamości lokalnej: „to region o znacznych walorach kulturowych i historycznych. Nasycenie zabytkami kultu-ry materialnej jest tu większe niż w jakimkolwiek miejscu w kraju. Antropogeniczny, uczyniony ręką człowieka, zabytkowy krajobraz jest przestrzenią harmonijną. Pozornie jednostajną i nudną, ale za to pełną symbolicznych miejsc. Wartą odczytania”. Mam wrażenie, że Andrzej Kasperek swoją książką tożsamość tą właśnie odczytuje.

Ważną częścią książki są opowieści z czasów studenckich. To między innymi Bar Letni w Oliwie, Kino Delfin, stołówka studencka, studium wojskowe, DKF, ale też pierwsze strajki, stan wojenny, walki z milicją na antykomunistycznych demonstracjach w gronie wielu dzisiejszych polityków z pierwszych stron gazet. To czas pokolenio-wego heroizmu, ale też osobistych upadków, bo nawet alkoholizm przecież zawsze można było podciągnąć pod rodzaj antykomuni-stycznego buntu, piję, bo jestem przeciw, piję, bo nie widzę perspek-

tyw, pijemy i jesteśmy razem, solidarni w piciu i oporze. Kasperek pokazuje tu prawdziwe oblicze pokolenia, bawiącego sie, walczącego, dyskutującego o wolnej Polsce, o wyzwaniach cywilizacji, ale też pokolenia upadającego i potrafiącego się podnieść, choć nie zawsze i nie wszyscy. Takie właśnie były nasze życiorysy.

Na spotkaniu autorskim w Nowym Dworze Gdanskim Andrzej Kasperek powiedział, że książka jest hołdem złożonym rodzicom i widać to na każdej stronie, szczególnie w części żuławskiej opo-wiadań. Nie przypadkiem też mottem do książki jest słynna pieśń Piwnicy pod Baranami, autorstwa Tadeusza Śliwiaka, szczególnie ostatni jej akapit; „Ta nasza młodość, ten szczęsny czas. Ta para skrzy-deł zwiniętych w nas”. Bo właśnie „ten szczęsny (oby) czas”, daje punkt oparcia, daje wiarę, ufność i moc na całe życie i przekonanie, że zawsze można skrzydła rozwinąć i polecieć. Kasperek na naszych oczach właśnie z tych skrzydeł udanie korzysta.

Jeden z krytyków salonowo-metropolitalnych napisał z prze-kąsem, że opowieści Kasperka nadają się bardziej do gawędzenia w gronie staruszków, u cioci na imieninach, a nie do książki. Powiem szczerze, że na takie imieniny mógłbym chodzić codziennie.

Leszek Sarnowski

Prowincja W październiku 2009 roku zarejestrowane zostało Stowarzy-

szenie Inicjatyw Obywatelskich „Taka Gmina” z siedzibą w Sztumie. Celem Stowarzyszenia jest między innymi: podejmowanie i wspie-ranie inicjatyw obywatelskich na rzecz rozwoju społecznego, kultu-ralnego i gospodarczego regionu, ochrona dziedzictwa kulturowego, kultywowanie historii, tradycji i kultury regionalnej i narodowej, promocja walorów regionalnych. Stowarzyszenie skupia ludzi róż-nych profesji– dzienikarzy, nauczycieli, animatorów kultury, artystów, lekarzy, prywatnych przedsiębiorców, urzędników, dla których waż-nym celem jest działalność społeczna na rzecz dobra wspólnego.

Najważniejszym projektem Stowarzyszenia jest wydawanie prestiżowego kwartalnika społeczno-kulturalnego pod celowo pro-wokacyjnym tytułem „Prowincja”. Docelowym obszarem działania kwartalnika są Żuławy i Dolne Powiśle. Być może w miarę rozwoju pisma naszym zainteresowaniem objęte zostaną również inne regiony Pomorza. Adresatem kwartalnika ma być inteligencja, klasa średnia oraz młodzież. Poza pojedyńczymi, okazjonalnymi i raczej sublokal-nymi przykładami aktywności wydawniczej, nie ma w tym regionie żadnego periodyku, który traktował by o społeczno-kulturowych aspiracjach mieszkańców tej części województwa pomorskiego.

W naszym przekonaniu ciekawe, oryginalne i twórcze po-mysły i przedsięwzięcia realizowane są nie tylko w metropolital-nych centrach takich jak Trójmiasto, ale także w miejscowościach takich jak Nowy Dwór Gdański, Stegna, Malbork, Nowy Staw, Sztum, Dzierzgoń, Kwidzyn czy Prabuty. Kwartalnik ma stać się ważnym miejscem publicznej debaty dotyczącej szeroko rozumianych prob-lemów społeczno-kulturowych tej części regionu, marginalizowanej często i nie docenianej przez centralistyczną metropolię. Prowincja, nie zaściankowa i peryferyjna, ale ciekawa i atrakcyjna, czasem no-stalgiczna i zdystansowana, ale też kameralna i bardziej przyjazna, to miejsce, które uznaliśmy za „swoje”, to nasza „mała ojczyzna”. Chce-my pokazać jej prawdziwą, ciekawą twarz. Do współpracy zaprosili-

śmy ważnych dla poszczególnych miejscowości autorów, którzy mają coś ważnego do powiedzenia, dla których prowincja to nie jedynie miejsce zamieszkania, ale przede wszystkim miejsce intelektualnej refleksji i twórczych inspiracji. Wśród autorów kwartalnika są między innymi: Leszek Sarnowski (redaktor naczelny), Wacław Bielecki,

89

Niezbędnik powodziowy ŻuławiakaNiezbędnik powodziowy Żuławiakawydawca Stowarzyszenie Miłośników Nowego Dworu Gdańskiego – Klub Nowodworski, rok wydania 20�0, 70 stron. Broszura powstała w ramach projektu Związki Wałowe wracają.

Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza Kazimierz Cebulak Delta Wisły powyżej i poniżej poziomu morza wydawca Stowarzyszenie Żuławy i Lokalna Grupa Działania Żuławy i Mierzeja, rok wydania 20�0, 60 stron.

Janusz Ryszkowski, ks.Grzegorz Wąsowski, ks. Andrzej Starczewski, Marek Stokowski, Małgorzata Jędrzejewska, Marek Opitz, Grzegorz Gola, Andrzej Kasperek, Piotr Podlewski, Przemysław Nehring, Ma-rek Mossakowski, Justyna Liguz, Bogumił Wiśniewski, Jerzy Wcisła, Janusz Moździerz, Karolina Manikowska, Danuta Thiel-Melerska, Andrzej Lubiński, Kordian Kuczma, Mariusz Stawarski (oprawa gra-ficzna).

Do tej pory wydaliśmy dwa numery pisma, pierwszy w lipcu, dru-gi w grudniu 20�0 roku. Trzeci numer ma się ukazać w marcu 20�� roku i mamy nadzieję, że wydawanie kolejnych będzie juz bardziej regularne, jak na kwartalnik przystało.

Na naszych łamach publikujemy fragmenty prozy (Marek Sto-kowski, Andrzej Kasperek, Małgorzata Jędrzejewska,, Dorota Ma-luchnik, Janusz Ryszkowski), poezji (Sebastian Kubiak, ks. Grzegorz Wąsowski, Jan P.Grabowski). Wiele uwagi poświęcamy prezentacji ciekawych zabytków (m.inn. dworki ziemiański na Powiślu, domy

podcieniowe, cmentarze mennonickie na Żuławach), ochronie zanie-dbanych miejsc, nieznanej i ciekawej historii regionu (Zantyr, cmen-tarze żydowskie), świadkom historii, ale także tym, którzy podejmują się oryginalnych wyzwań kulturotwórczych w trudnym małomia-steczkowym otoczeniu na Żuławach i Dolnym Powiślu. Kwartalnik wychodzi też poza lokalne opłotki publikując na przykład teksty o europejskich prowincjach– Albanii i Irlandii.

Kwartalnik ma ok. 200 stron, bogato ilustrowanych zdjęciami i garfiką. Można go kupić w ośrodkach kultury w Kwidzynie, Sztu-mie, Malborku, a także w księgarniach Bestseller w Sztumie i Idea w Nowym Dworze Gdańskim. Osoby zainteresowwane współpracą z kwartalnikiem mogą się kontaktować pod adresem – [email protected].

Leszek Sarnowskiredaktor naczelny kwartalnika „Prowincja”

90

Tiegenhöfer Nachrichten nr 51– rok 2010Kopie wszystkich roczników zamieszczone są na stronie Ge-meinnütziger Verein Tiegenhof – Kreis Großes Werder e.V. www.tiegenhof.deSpis treściStr. 3-7. Życzenia i pozdrowienia noworoczne z obu stron.Str. 8. Spis treści. Słowo wstępne do czytelników od Fritza Schulz.Str. 9. Mechthild Schulz – Przemyślenia na temat upływającego czasu.Str.�0. Michael Pauls – Wspomnienie zmarłego Hansa-Joachima Dyck.Str.��-�2. Zaproszenie na 28 spotkanie w Travemuende (�5-�8.04.20��).Str.�3-�4. Gustaw Penner – Uduchowiony czas Bożego Narodzenia w dzieciństwie.Str.�5-�8. Werner Janzen – Informacja o rodzinie Johann Harder (�850-�936).Str.�9. Erna Adelmann – Piłka ręczna w duńskim obozie. Wspomnie-nia z wysiedlenia z Kątów Rybackich do Danii.Str.20-22 Egon Klaaßen – Kto zna menoninckiego masarza? Str.23-24 Egon Klaaßen – Mój wuj Bernhard.Str.24-25. Otto Dirschauer – Potyczki z Cyganami w Lubeszewie.Str.26-35. Wspomnienia ojca Otto Klaassen z Lisewa (�897-�984).Prowadzą one poprzez Trampowo, Kmiecin, Niedżwiedzicę do Li-sewa.Str.35. Juergen Hermann – wiersz-Do zobaczenia w Nowym Dworze Gd.Str.36-37. Hubert Henning – Wspomnienia z Ryk i wysiedlenie �945.Str.37-39. Otto Dirschauer – Rzepakowa mateczka.Opis przeżyć dziewczyny do śmierci zakochanej w kwitnącym rzepaku.Str.40-49. Johanna Enns, z domu Stobbe, nadasłane przez Ott-Hein-rich Stobbe – Wspomnienia zawierające częściową historię rodzi-ny Stobbe o prowadzeniu browaru, gorzelni i innych elementów przedsiębiorstwa. Opisana jest ponadto powódź �840 r.,przejazd króla Fryderyka Wilhelma IV w �844 przez Nowy Dwór, położenie kamienia węgielnego pod budowę mostu na Wiśle w Tczewie i inne interesujące wspomnienia.Str.49-5�. Karl Heinz Jarsen – Tuż na niemieckiej granicy. O obfitości towarów i przygranicznym szmuglowaniu.Str.5�-54. Bruno Schmohr – Wspomnienia młodzieńcze z okresu lata �944 przy budowie transzejów.Str.54-55. Robert Dau – Sytwester w Sztutowie �920.Str.55-58. Rosemarie Lietz – Informacja z przebiegu dni Żuław 20�0 i konferencji miast partnerskich.Str.58-59. Nadanie Panu Bolesławowi Klein tytułu Honorowego Oby-watela miasta Nowy Dwór Gdański.Str.60. Helmut Wenderlich – wiersz Kochana stara Tuga.Str.6�-64. Heinz Albert Pohl – Powrót dzwonu. Opis procedury oraz przebieg transportu i uroczystości przyjęcia i poświęcenia dzwonu z Kilonii w kościele parafialnym w Cedrach Wielkich.Str.64-65. Lienhard Boeing – Vice Prezydent miasta Kilonii– Wystąpie-nie w Cedrach Wielkich podczas uroczystości poświęcenia dzwonu.Str.66-68. Heike i Rudolf Duwensee – Tak powstała polsko-niemiecka przyjaźń.

Str.68. Ralf Klinger – wiersz – Nad Zalewem Wiślanym.Srt69-73. Bolesław Klein – Międzynarodowe Spotkanie Menoni-tów w dolnym biegu Wisły. Jest to obszerna informacja o spotka-niu Menonitów, którego program obejmował Gdańsk, Tczew, Stogi Malborskie,Walichnnowy i Elbląg, z udziałem m.in. Pani Magdaleny Pramfeld– Konsula Honorowego Królestwa Niderlandów i Joachima Bleicker– Konsula Generalnego BRD w Gańsku.Str.74-76. Horst Klaassen – Dni Menonitów nad Wisłą. Jest to artykuł odzwierciedlający obecnie poszerzający się krąg wiedzy nad Wisłą dzięki działalności ukazanych tu ludzi i stowarzyszeń.Str.76-77. Frank Wiehler – Wzmianki dotyczące historii gminy me-nonickiej w Elblągu.Str.78-79. Ruth Wedel – Msza na śluzie „Gdańska Głowa”. Niedziela 26.�0.20�0.Str.79-83. Horst Neufeldt – Ponowiona podróż do Gdańska, Elbląga, Nowego Dworu i do naszych rodzinnych wsi Ryki i Myszkowo.Str.83-84. Niklas Peemoeller – Urlop inaczej. Opis pracy młodzieży niemieckiej, holenderskiej i polskiej przy porządkowaniu cmentarza menonickiego w Orłowie w 20�0 r.Str.84-85. Hans Moede – Podróż do starej ojczyzny.Str.85-88. Wolfgang Naujocks – Po wojnie urodzony, wraca poprzez Bawarię i Wirtembergię do rodzinnych stron jego rodziców. Nabył działkę i buduje dom w Przemysławiu.Str.88-89. Ralf Klinger – przypomina staroniemiecki „Plat”.Str.89-9�. Wolfgang Naujocks – Stary dworek myśliwski w Prze-mysławiu.Str.9�-92. Marek Opitz – Kosztowanie ” Stobes Machandla”. Upraw-nienia certyfikacyjne do prezentowania tradycyjnego na Żuławach sposobu spożywania tego trunku.Str.92. Heinrich Korella – Pomiędzy Wisłą i Zalewem, informacja wystawie fotograficznej w Bad Bevensen.Str.93-94. Klaus Dieter Meyer – Wspomnienia o rodzinie rektora Ericha Mayer, byłego Nowodworzanina.Str.94-96. Wolfgang Naujocks – Spływ lodu na Wiśle.Str.96-97. Lore Paulmann – 300 letnia hodowla koni wierzchowych rasy trakeńskiej na terenie Prus Wschodnich.Str.98-�04.Juliusz Hinz– opisuje bogactwo zebranych przez siebie i sponsora pana Reissnera darów przywiezionych do Nowodwor-skiego szpitala, Zespołu Szkół Nr.2 w Nowym Dworze jak też Domu Starców w Stegnie i kościołów w Nowym Dworze i Elblągu.Str.�04. Zapytanie, kto może coś powiedzieć na temat mleczarni w Myszewku?Str.�04-�05. Wieści familijne.Str.�06-�07. Horst Klaassen – Nowości wydawnicze.Srt.�08-�09. Fotografie.Str.��. Ci, którzy odeszli.Str.��2-�34.Wykaz adresowy członków Stowarzyszenia Gemeinnu-etziger Verein Tiegenhof Kreis Grosses Werder e.V.Str.�34. Horst Klaassen – wiersz – Wspomnienie Lisewa.Str.�35. Ritz Grasshoff – wiersz-Pokój na ziemi– z życzeniami świą-tecznymi i noworocznymi od Zarządu.Str.�36. Skład i adresy członków Zarządu Stowarzyszenia.Str.�37-�38. Adresy pensjonatów i reklamy.

Opracował: Harry Lau

9�

Żuławy Gdańskie w historię Pomorza Gdańskiego wpisane Kraśnicka Józefa, Żuławy Gdańskie w historię Pomorza Gdańskiego wpisane wydawnictwo AGNI, Pruszcz Gdański 20�0, 342 strony.

Dzieje Nowego StawuJedliński Wiesław, Klofczyński Roman, Dzieje Nowego Stawu,Urząd Miejski w Nowym Stawie, Nowy Staw 20�0, 5�4 stron.

Drewnica i okolice Marek Koszelak Drewnica i okolice, wydawca PTTK o/Ziemi Elbląskiej, ��6 stron.

92

notatki

Stowarzyszenie MiłośnikówNowego Dworu Gdańskiego

Klub Nowodworski2010

www.klubnowodworski.plwww.tuga.info.pl

Rocznik Żuławski 2010 - Żuławski Park Historyczny · Konstantego Ferbera, wygłosił prof....

Documents

Transcript of Rocznik Żuławski 2010 - Żuławski Park Historyczny · Konstantego Ferbera, wygłosił prof....