Robert Heś - Publio.pl · Wydawnictwo AVALON T. Janowski Sp. j. ul. Fiołkowa 4/13; 31-457 Kraków...

Robert Heś

joannici na Śląsku w ŚRedniowieczu

3

Spis treści

2007

4

Joannici na Śląsku w średniowieczu

Publikacja dofinansowana przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego RP Praca naukowa finansowana ze środków KBN

jako projekt badawczy nr 4686/PB/IH/02

Rysunki mapMichał Michlewicz

korektaAgata Sularzówna

Opracowanie typograficznePRIM

na okładcePieczęć Siemowita, wielkiego przeora, 1387 (ŘM-L, nr 554)

Projekt okładki i stron tytułowychMariusz Franek

© copyright by Robert Heś, kraków 2007; wyd. 1

isBn 978–83–7730–982–7

Z a m ó w i e n i a p r z y j m u j e

Wydawnictwo AVALON T. Janowski Sp. j.ul. Fiołkowa 4/13; 31-457 Kraków

tel. +48 606 750 [email protected]

www.wydawnictwoAVALON.pl

5

Spis treści

SpiS treści

wstęp ................................................................................................................... 9rozdział Idzieje i organizacja joannitówna Bliskim wschodzie w Xii–XVi wieku .............................................................................................. 25

Początki szpitala św. jana w jerozolimie ...................................................... 25Pierwsze lata działalności ............................................................................. 27upadek jerozolimy ........................................................................................ 30kategorie braci .............................................................................................. 31Joannici w europie ........................................................................................ 32krucjaty Xiii wieku i schyłek królestwa jerozolimskiego .......................... 33Reformy wewnętrzne zakonu w XIII wieku ................................................. 35upadek akki .................................................................................................. 35Joannici na Cyprze ........................................................................................ 37Reformy z lat 1301–1302 .............................................................................. 39stosunki wewnętrzne w zakonie w XiV wieku ............................................ 41kasata zakonu Templariuszy ........................................................................ 42joannici na Rodos ......................................................................................... 43wielka schizma ............................................................................................. 45Joannici a imperium osmańskie ................................................................... 47oblężenie Rodos w 1480 roku ...................................................................... 51oblężenie Rodos w 1522 roku ...................................................................... 53nowa siedziba — Malta ................................................................................ 54

rozdział iIRozwój komandorii joannitów na Śląsku w Xii–XV wieku ............................. 55

najwcześniejsze fundacje w europie Środkowej ......................................... 56etap i. Pierwsze placówki zakonu na Śląsku ................................................ 60etap ii. Rozwój wewnętrzny ......................................................................... 69etap iii. joannici w miastach ........................................................................ 71etap iV. ostatnie fundacje ............................................................................. 79

rozdział iiIŚląsk w strukturach zakonu i wielkiego przeoratu w Xii–Xiii wieku .............. 84

Śląsk a powstanie wielkiego przeoratu czeskiego ........................................ 84skąd przybyli joannici na Śląsk? .................................................................. 89struktura organizacyjna domów szpitalników na Śląsku .............................. 93

6


rozdział iVŚląsk w strukturach zakonu w późnym średniowieczu (XiV–pocz. XVi wieku) .................................................................................... 98

wielki mistrz ................................................................................................. 98wielki przeor ............................................................................................... 100namiestnik wielkiego przeora ..................................................................... 104Tytulatura i świta wielkich przeorów i ich namiestników........................... 108kapituły ........................................................................................................112

rozdział Vuposażenie ....................................................................................................... 123

Tyniec .......................................................................................................... 124strzegom ..................................................................................................... 132Maków ......................................................................................................... 139Łosiów ......................................................................................................... 140Piława .......................................................................................................... 144złotoryja ...................................................................................................... 146Brzeg ........................................................................................................... 147cieplice ....................................................................................................... 149lwówek Śląski ............................................................................................ 150solec ............................................................................................................ 156oleśnica Mała .............................................................................................. 158wrocław ...................................................................................................... 165dzierżoniów ................................................................................................ 174koźle ........................................................................................................... 177donatorzy i kontrahenci .............................................................................. 179struktura uposażenia ................................................................................... 179

rozdział VIdochody i gospodarka ..................................................................................... 182

1. dziesięciny .............................................................................................. 1822. Gospodarka czynszowa ........................................................................... 1913. Folwarki .................................................................................................. 2054. kolonizacja ............................................................................................. 2145. inne formy gospodarki ............................................................................ 221

rozdział ViIImmunitet i regale ............................................................................................ 232rozdział Viii .................................................................................................. 243konwent ........................................................................................................... 243

1. liczebność i pochodzenie zakonników ................................................... 2432. członkowie konwentu (urzędy) .............................................................. 2643. Familia ..................................................................................................... 294

7

Spis treści

rozdział iXdziałalność joannitów na Śląsku ..................................................................... 298

duszpasterstwo ........................................................................................... 298szkolnictwo ................................................................................................. 328szpitalnictwo ............................................................................................... 336Joannici jako zakon wojskowy i krucjatowy .............................................. 345

rozdział XJoannici w społeczeństwie śląskim .................................................................. 365

książęta ....................................................................................................... 365duchowieństwo diecezjalne ........................................................................ 382klasztory innych zakonów .......................................................................... 384Rycerstwo .................................................................................................... 389Mieszczanie ................................................................................................. 396Motywacje i cele ......................................................................................... 399

rozdział XIkultura joannitów na Śląsku w średniowieczu ................................................ 407

księgozbiory ............................................................................................... 407kancelaria i dokument ................................................................................ 410architektura i wyposażenie kościołów ....................................................... 419Rzeźba sepulkralna ...................................................................................... 424

Podsumowanie ................................................................................................. 429

Bibliografia ...................................................................................................... 435

Aneks ............................................................................................................... 471

indeks ............................................................................................................... 545

8


9

Wstęp

WStĘp

Badania nad dziejami zakonów należą do jednego z głównych proble-mów poruszanych przez europejską mediewistykę, co wynika ze szcze-gólnej roli, jaką odegrały w dziejach wspólnoty zakonne. Pomimo obser-wowanego w ostatnich latach wzrostu zainteresowania monastycyzmem, aktualne jest stwierdzenie j. dubois, że „o mnichach wiadomo mało i źle”, co generuje konieczność dalszych szczegółowych badań prowadzących do generalnych tez1.

dzieje joannitów, jednego z najstarszych, a równocześnie najdłużej ist-niejącego zakonu rycerskiego z racji swojego znaczenia doczekały się już wielu szerokich opracowań syntetycznych2 oraz szczegółowych ujęć proble mowych3. na gruncie środkowoeuropejskim brak jednak jeszcze

1 Tezy j. dubois za: M. derwich, Monastycyzm w dawnych społeczeństwach europej-skich. Zarys problematyki [w:] Klasztor w społeczeństwie średniowiecznym i nowo-żytnym (Opera ad historiam monasticam spectantia, series i, colloquia 2), pod red. M. derwicha, a. Pobóg–lenartowicz, opole 1996, s. 45–46; Idem, Monastycyzm be-nedyktyński w średniowiecznej Europie i Polsce (acta universitatis wratislaviensis [dalej: auwr.], nr 2019, Historia cXXXV), wrocław 1998, s. 7 i n.; o problematyce badawczej dotyczącej zakonów rycerskich zob. materiały pokonferencyjne opubli-kowane w werkstatt des Historikers der mittelalterlichen Ritterorden. �uellenkund��uellenkund-liche Probleme und Forschungsmethoden (ordines Militares, colloquia Toruniensia Historica [dalej: oM], t. Vii), hrsg. v. z.H. nowak, Toruń 1987.

2 np. G. Bottarelli, M. Montersi, Storia politica e militare del Sovrano Ordine di S. Giovanni di Gerusaleme detto di Malta, Milano 1940; Die geistliche Ritterorden Europas, hrsg. v. j. Fleckenstein, M. Hellmann, sigmaringen 1980; d. seward, The Monks of the War. The Military Religious Orders, london 1972; e. Bradford, The Shield and the Sword. The Knights of Malta, london 1974; ostatnio także w języku polskim H.j.a. sire, Kawalerowie Maltańscy, warszawa 2000 — we wszystkich tych opracowaniach podano starszą literaturę.

3 Przykładem takiego opracowania może być obszerny zbiór artykułów Der Johan-niter-Orden. Der Maltaser-Orden. Der ritterliche des hl. Johannes vom Spital zu Jerusalem. Seine Aufgabe, seine Geschichte, hrsg. v. a. wienand, köln 1970.

10


szczegółowych prac dotyczących działalności joannitów w poszczegól-nych regionach, w których zakon odegrał istotną rolę4.

celem niniejszej pracy jest przedstawienie dziejów zakonu joannitów na Śląsku w okresie średniowiecza. czternaście komandorii, które powstały tu w tym czasie, plasują joannitów w gronie najczęściej reprezentowanych zakonów na Śląsku5. Głównymi zadaniami będzie ustalenie, kiedy i skąd przybyli joannici na te tereny, jakie były podstawy materialne funkcjono-wania komandorii oraz jak wyglądała struktura konwentów poszczegól-nych domów. uzyskane w ten sposób wyniki posłużą jako podstawa do ukazania działalności i życia zakonników św. jana w społeczeństwie ślą-skim6. Podejmując próbę realizacji postulatu kompleksowego podejścia do dziejów zakonu badania te przybrały formę monografii obejmującej możliwie pełny wachlarz problemów związanych z funkcjonowaniem ko-mandorii i konwentów7.

4 najczęściej dzieje joannitów w poszczególnych regionach powstawały na mar�najczęściej dzieje joannitów w poszczególnych regionach powstawały na mar-ginesie syntez dotyczących szerszych (problemowo, chronologicznie i terytorial-nie) syntez — por. przyp. 3, a szczególnie 4; do tej pory powstały monografie joannitów niemieckich: j. Pflugk–Harttung, Die Anfänge des Johanniterordens in Deutschland, besonders in der Mark Brandenburg und Mecklenburg, Berlin 1899; Idem, Die Anfänge der Johanniter–Herrenmeisterthums, Historische Vierteljahr-schrift, Bd. ii, 1899, s. 189–209 — obie prace, choć wartościowe, są już przesta� ii, 1899, s. 189–209 — obie prace, choć wartościowe, są już przesta-rzałe i traktują głównie o okresie od Xii do XiV wieku; o joannitach austriackich ostatnio: R.l. dauber, Der Johanniter–Malteser Orden in Österreich und Mitteleu-ropa, Bd. i–iii, wien 1996 — praca ta zawiera jednak wiele błędów i nieścisłości; o joannitach czeskich zob. ujęcie popularnonaukowe: F. skřivánek, Rytiři svatého Jana Jerusalémského u nás, Praha 1998.

5 Por. i. Płaczek, Zasadnicze linie rozwoju sieci klasztorów mniszych i kanoniczych na Śląsku do końca XIII wieku [w:] Studia Historyczne. Ustrój, Kościół, militaria (auwr., nr 1471, Historia cVi), pod red. k. Bobowskiego, wrocław 1993, s. 15–29.

6 Główne problemy dotyczące współistnienia klasztoru i społeczeństwa zakomuni-kował: M. derwich, Monastycyzm w dawnych społeczeństwach..., s. 46; por. także o relacjach między grupami i zakres problematyki: o.G. oexle, Grupy społeczne w społeczeństwach stanowych: formy życia w średniowieczu oraz ich historyczne oddziaływanie [w:] Genealogia. Władza i społeczeństwo w Polsce średniowiecz-nej, pod red. a. Radzimińskiego, j. wroniszewskiego, Toruń 1999, s. 172–194 oraz M. derwich, Monastycyzm w kulturze Polski średniowiecznej. Uwagi problemo-we [w:] Klasztor w kulturze Polski średniowiecznej (instytut Historii uniwersyte-tu opolskiego, instytut Historyczny uniwersytetu wrocławskiego, sympozja 9), pod red. M. derwicha, a. Pobóg–lenartowicz, opole 1995, s. 21–25.

7 M. derwich, Les communautés monastiques en Pologne au Moyen Âge: bilan et perspectives, �uestiones Maedii aevii novae 1997, t. 2, s. 42–43; Idem, Stan i po-

11

Wstęp

Praca objęła swym zasięgiem okres od drugiej połowy Xii wieku, to jest od pojawienia się joannitów na Śląsku, do początków reformacji na tych terenach w latach 20.–30. XVi stulecia. Trudno jest wyznaczyć pre-cyzyjną cezurę końcową z powodu niejednolitej recepcji idei reforma-cyjnych w różnych częściach regionu. Postępy protestantyzmu na Śląsku spowodowały likwidację kilku placówek zakonu (szczególnie w miastach) i w znacznym stopniu wpłynęły na zmianę charakteru i działalności do-mów, które przetrwały8.

Badania nad dziejami śląskich joannitów ograniczone zostały do 14 ko-mandorii (Tyniec, strzegom, Maków, Piława, Łosiów/zawadno, złotoryja, Głubczyce, Brzeg, cieplice/lwówek Śl., solec, oleśnica Mała, wrocław, dzierżoniów, koźle)9 leżących w granicach biskupstwa wrocławskiego. do grupy tej dodane zostały pozaśląskie domy w kłodzku i Grobnikach. ziemia kłodzka leżała w granicach biskupstwa praskiego i podlegała wła-dzy książąt (potem królów) czeskich i tylko czasowo władali nią śląscy dynaści; granicznym grodem śląskim było położone na północ od kłodzka Bardo. z kolei komandoria w Grobnikach, która swe powstanie zawdzię-cza Przemyślidom, podlegała jurysdykcji biskupów ołomunieckich. oba te domy są ważne dla dziejów śląskich joannitów ze względu na bliskość

trzeba badań nad wspólnotami monastycznymi w Polsce średniowiecznej, nasza Przeszłość 1997, nr 89, s. 59–61, Idem, Stan i perspektywy badań nad monasty-cyzmem, Śląski kwartalnik Historyczny sobótka [dalej: sobótka] 1999, r. liV, s. 182–183.

8 dodatkowymi argumentami uzasadniającym tę cezurę są również wydarzenia w ba-senie Morza Śródziemnego w latach 20. i 30. XVi w.: zdobycie przez Turków Ro-dos, poszukiwania nowej siedziby przez najwyższe władze zakonu, wybór Malty i wejście w zależność lenną od cesarza karola V — szerzej zob. rozdział i.

9 nieuzasadnione wydaje się używanie przez niektórych badaczy nazwy Rychbach na określenie dzierżoniowa (T. jurek, Obce rycerstwo na Śląsku, warszawa 1996; M. starnawska, Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na ziemiach pol-skich w średniowieczu, warszawa 1999), co zakomunikował już R. stelmach, Do-kumenty do dziejów komendy joannitów w Dzierżoniowie z Centralnego Archiwum w Pradze, sobótka 2002, r. lVii, s. 233, przyp. 2, a co spotkało się krytyką redakcji „sobótki”. nazwa Rychbach stosowana była krótko po ii wojnie światowej tylko w stosunku do stacji kolejowej w dzierżoniowie, dla którego proponowano wów-czas nazwę drobniszów. Podobnie nieuzasadnione wydaje się stosowanie nazwy Tyniec wielki (literalne tłumaczenie nazwy niemieckiej), skoro miejscowość ta nosi dziś nazwę Tyniec nad Ślęzą — w dalszej części pracy, dla skrócenia zapisu, stosowana będzie nazwa Tyniec.

12


granic Śląska, przynależność do tej samej prowincji zakonnej, związki z niektórymi domami śląskimi i zachowany bogaty materiał źródłowy.

Bogactwo bazy źródłowej, szeroki zakres badań oraz duża liczba placó-wek joannitów na Śląsku spowodowały konieczność wyboru tylko najistot-niejszych przejawów funkcjonowania joannitów w tym regionie. omówio-ne one zostały w zgodzie ze strukturalnym układem narracji w kolejnych rozdziałach. Takie rozwiązanie wymusiło rezygnację z analizy niektórych aspektów działalności joannitów ze śląskich komandorii oraz niekiedy ko-nieczność powtarzania wcześniej pojawiających się informacji i wniosków, choć zasadniczo starano się tego uniknąć, stosując odsyłacze do poszcze-gólnych części pracy i aneksów.

Praca dzieli się na cztery główne, podzielone na rozdziały, części. w pierwszej (rozdziały i–iV) na tle dziejów zakonu na Bliskim wscho-dzie przedstawiono sprowadzenie joannitów na Śląsk, rozwój jego placó-wek i miejsce śląskiej gałęzi zakonu w strukturach wielkiego przeoratu. w drugiej części (rozdziały V–Vii) ukazano podstawy materialne funk-cjonowania komandorii — uposażenie, formy gospodarki i immunitety. w części trzeciej (rozdział Viii) omówiono obsadę komandorii, a więc strukturę konwentów wraz z pochodzeniem i liczebnością braci, podzia-łem kompetencji, hierarchią i familią klasztorną. na podstawie zawartych w wyżej wymienionych rozdziałach rozważań w czwartej części monogra-fii przedstawiono różne formy aktywności joannitów śląskich: duszpaster-stwo, szkolnictwo, szpitalnictwo i działalność krucjatową (rozdział iX), kontakty ze społeczeństwem (rozdział X) oraz wkład joannitów w kulturę i sztukę średniowiecznego Śląska (rozdział Xi). całość wywodu uzupeł-niona została aneksem ilustrującymi obsadę konwentów, a także materia-łem ilustracyjnym i mapami.

Baza źródłowa dotycząca dziejów zakonu na Śląsku jest obszerna i bo-gata, ale równocześnie bardzo rozproszona i zróżnicowana. najwięk-szy zbiór źródeł dotyczący śląskich joannitów znajduje się w archiwum wielkiego przeoratu przechowywanym obecnie w státni Ústředni archiv (sua) w Pradze. zespół pojoannicki (Řad Maltézský) podzielony jest na dwie części: Řad Maltézský — listiny, zawierający dokumenty od Xii do XVi wieku (z nielicznymi dyplomami XVii–wiecznymi) oraz Řad Mal-tézský — spisy, obejmujący głównie nowożytne akta, odpisy dokumen-tów i kopiarze (k. XiV–XiX w.)10. obie części posiadają układ rzeczowy

10 w dalszej części pracy zastosowane zostaną skróty: Řad Maltézský–listiny (ŘM–l) i Řad Maltézský–spisy (ŘM–s).

13

Wstęp

ułożony według komandorii. najwięcej dokumentów zachowało się dla domów we wrocławiu (190 dokumentów), lwówku Śl. i oleśnicy Małej (po 186), Tyńcu (157), złotoryi (119), strzegomiu (88). Gorzej reprezen-towane są komandorie w dzierżoniowie (56), Brzegu (52), Grobnikach (32), Łosiowie (34), koźlu (17)11. niektóre z tych dokumentów lub całe ich grupy dotyczące poszczególnych komandorii stały się przedmiotem osobnych publikacji12. zbiór oryginalnych dyplomów uzupełniają dwa obszerne, nowożytne kopiarze zawierające między innymi odpisy wie-lu niezachowanych dokumentów13, formularz komandorii w strzegomiu z końca XV wieku14 oraz rejestry dochodów i wydatków domu we lwów-ku Śl. (XiV–XVi w.)15.

kolejną instytucją przechowującą dokumenty joannickie lub joanni-tów dotyczące z okresu od XiV do XVi wieku jest archiwum Państwowe we wrocławiu16. nie stanowią one zwartego zespołu, lecz są rozproszone wśród innych zespołów zawierających dokumenty księstw, miast i klasz-

11 zasób ŘM–l omówiony został pobieżnie w: Überschar, Schlesisches in Johan-niter–Orden Archiv, schlesisches Geschichtsblätter 1916, s. 33–35; a ostatnio w: R. stelmach, Dokumenty śląskich komend joannitów w zasobie Centralnego Ar-chiwum Państwowego w Pradze, archeion 2000, t. cii, s. 114–134.

12 k. Maleczyński, Kilka dokumentów z pierwszej połowy XIII wieku z archiwum jo-annitów w Orliku, sobótka 1957, r. Xii, s. 361–372; R. stelmach, Zachowane do-kumenty do dziejów komendy joannitów w Tyńcu nad Ślęzą, sobótka 2001, r. lVi, nr 3, s. 331–345; Idem, Dokumenty do dziejów komendy joannitów w Lwówku Ślą-skim zachowane w Centralnym Archiwum w Pradze, Rocznik jeleniogórski 2001, r. XXXiii, s. 59–72; Idem, Dokumenty do dziejów komendy joannitów w Dzierżo-niowie..., s. 233–240.

13 F.P. smiter, Diplomatarium Ordinis s. Johannis Hierosolimitani Magni Prioratus Bohemiae, Moraviae, Silesiae, Poloniae, Austriae, Styriae, Carintiae, Carniolae, t. i–iV (ŘM–s, sign. 73, 73a, 74, 75); Regesta listin týkajcich se řadu ve velko-převorstvi česko–rakouském a polském 1067–1739 (ŘM–s, sign. 77, kart. 41).

14 ŘM–s, sign. 2296, kart. 804, silesiaca 2; opis źródła zob. M. starnawska, Formu-larz–epistolariusz joannitów strzegomskich z końca XV wieku [w:] Aetas media, aetas moderna. Studia ofiarowane profesorowi Henrykowi Samsonowiczowi w sie-demdziesiątą rocznicę urodzin, warszawa 2000, s. 721–732.

15 ŘM–s, sign. 2259, kart. 776.16 o dokumentach dotyczących instytucji kościelnych (w tym joannitów) w zaso�o dokumentach dotyczących instytucji kościelnych (w tym joannitów) w zaso-

bie archiwum Państwowego we wrocławiu [dalej: aPwr.] zob. R. stelmach, The Sources to the History of Spirituality in Monastic and Canonic Orders from the Archives of the State Record Office of Wrocław [w:] La vie quotidienne des moines et chanoines réguliers au Moyen Âge et Temps modernes, red. M. derwich, t. 2, wrocław 1995, s. 539–553; Idem, Materiały do dziejów Kościoła na Śląsku w Ar-

14


torów17. duże znaczenie dla badań dziejów zakonu na Śląsku posiada rów-nież kolekcja Rękopisów oddziału i, gdzie przechowywany jest rękopis kroniki oleśnicy Małej18, oraz kolekcja rękopisów s.B. klosego zawie-rająca informacje o komandorii Bożego ciała19. znacznie skromniejsza spuścizna joannicka zachowała się w archiwum archidiecezjalnym we wrocławiu. Tworzy ją zaledwie kilka dokumentów oraz informacje zawar-te w rękopisach i XV–wiecznych księgach inkorporacji20. Trzecią wroc-ławską placówką przechowującą materiały dotyczące śląskich joannitów jest dział Rękopisów Biblioteki uniwersyteckiej, w której zebrano znacz-ną część dawnej biblioteki komandorii Bożego ciała we wrocławiu21.

chiwum Państwowym we Wrocławiu i w archiwach terenowych, sobótka 1998, r. XlVi, nr 3–4, s. 493–495.

17 aPwr. Rep. 132a dzierżoniów, akta miasta dzierżoniowa 1338–1942; depozyt mia-sta dzierżoniowa 1393–1945; akta miasta kłodzka 1324–1945 [w tym szpitala od 1414 r., kościoła od 1338 r.]; Rep. 132a depozyt miasta lwówka Śląskiego, depozyt parafii we lwówku Śląskim 1342–1682 [dalej: dep.par.lw.]; akta miasta strzego-mia; Rep. 132a złotoryja, depozyt miasta złotoryi 1407–1768; akta miasta wroc-ławia 1221–1945; dokumenty miasta wrocławia 1290–1803 [dalej: dok.m.wr.]; dokumenty miasta Świdnicy; Rep. 3, dokument księstwa brzesko–legnicko–woł-wskiego; Rep. 21, księstwo brzeskie; Rep. 66, dokumenty św. Macieja we wroc-ławiu; Rep. 91, dokumenty klasztoru cystersów w lubiążu; Rep. 123, dokumenty klasztoru benedyktynek w strzegomiu; pełny wykaz zespołów na końcu pracy.

18 c. stehr, Chronik der ehemaligen Hochritterlichen Maltheser Ordens Commende jetzigen Hochgrafllichen York von Wartenbrg’schen Majorats Herrschaft Klein–Öls Ohlauer Kreises von 1152–1843 (kol.Rękop.odd. i, nr 420) — pracę tę wydano we wrocławiu w 1845 r. pod tym samym tytułem.

19 częściowo opublikowany w: s.B. klose, Darstellungen der inneren Verhältnisse der Stadt Breslau vom Jahre 1458 bis zum Jahre 1526, hrsg. v. G.a. stentzel, Breslau 1847; zbiór ten opracowała l. Harc, Samuel Beniamin Klose (1730–1798). Studium historio-graficzno–źródłoznawcze (auwr., nr 2389, Historia clVii), wrocław 2002.

20 archiwum archidiecezjalne we wrocławiu [dalej: aawr.], ��.34, V.9, X.65, kk.10, F.17; ii.b1 (Inkorporationsbuch des Bischofs Conrad von Breslau), ii.b2 (Inkorporationsbuch des Bischöfe Petrus und Jodocus), ii.b3 (Inkorporationsbuch des Bischofs Rudolph), ii.b4 (Inkorporationsbuch des Bischofs Johannes Turzo); o zbiorach aawr. zob. w. urban, Katalog dokumentów Archiwum Archidiecez-jalnego we Wrocławiu, cz. 1, Dokumenty oznaczone sygnaturami alfabetycznymi, Rzym 1980; Idem, Katalog Archiwum Archidiecezjalnego we Wrocławiu. Rękopisy, archiwa, biblioteki i muzea kościelne, t. 10, lublin 1965, s. 7–32.

21 Die Handschriften der Staats — Universitätbibliothek Breslau, Bd. i, leipzig 1938; B. kocowski, Katalog inkunabułów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu, cz. 1–2, wrocław 1959–1962; M. starnawska, Die mittelalterliche Bibliothek der Johanniter in Breslau [w:] Die Spiritualität der Ritterorden im Mittelalter [oM, t. Vii], hrsg. v. z.H. nowak, Toruń 1993, s. 241–252.

15

Wstęp

Ponadto średniowieczne i wczesnonowożytne archiwalia dotyczące jo-annitów zawarte są w aktach miejskich Głubczyc i Brzegu znajdujących się w zbiorach archiwum Państwowego w opolu22 oraz archiwach w Brnie i opawie. zemsky archiv v Brne posiada obszerną kolekcję Silsiaca za-wartą w tak zwanym zbiorze Bočka, w którym znajdują się odpisy doku-mentów oraz nieliczne oryginały pochodzące z Xiii–XVi wieku23. w opa-wie z kolei zachowały się pojedyncze dokumenty i akta komandorii ślą-skich oraz dyplomy wielkich przeorów Śląska z XV i XVi wieku24.

Bogaty materiał archiwalny uzupełniają edycje źródeł o zasięgu ogól-nośląskim. do najważniejszych należą edycje regestów i dokumentów Re-gesten zur schlesische Geschichte (doprowadzone do 1342 r.) w ramach Codex Diplomaticus Silesie, Kodeks dyplomatyczny Śląska, najbardziej aktualny Schlesisches Urkundenbuch, publikujący całe dokumenty, ale niestety na razie tylko do 1300 r. oraz Regesty Śląskie zawierające krótkie regesty dokumentów z lat 1342–136025. dołączyć do tego należy również edycje źródeł o lokalnym zasięgu, dotyczące dziejów poszczególnych re-gionów lub miast, na przykład wrocławia, kłodzka, opawy czy lwówka Śl.26 część dokumentów śląskich joannitów zamieszczona została w Kar-tulariuszu opracowanym przez j. delaville le Roulx — monumentalnym dziele zbierającym większość dyplomów zakonu pochodzących z całej eu-ropy z okresu do 1310 r.27 Równie istotne są także opublikowane dokumen-ty i akta dotyczące bardziej szczegółowych kwestii z dziejów joannitów

22 archiwum Państwowe w opolu, akta miasta Głubczyc, akta miasta Brzegu.23 zemsky archiv v Brne [dalej: zaBrno], G1, sbirka Bočka.24 zemsky archiv v opave [dalej: zaopawa], Hejtm. uřad [dalej: Hu–ok] oraz ssa.25 Regesten zur schlesische Geschichte [dalej: Rs] [w:] Codex Diplomaticus Silesiae

[dalej: cds], Bd. iii–XXX, Breslau 1860–1925; Kodeks dyplomatyczny Śląska, wyd. k. Maleczyński, a. skowrońska, t. 1–3, wrocław 1956–1964; Schlesisches Urkunden-buch [dalej: sub], Bd. i–Vi, bearb. v. w. irgang, H. appelt, wien–köln–Graz 1963–1998; Regesty Śląskie [dalej: RŚl.], t. i–V, pod red. w. korty, wrocław 1975–1992.

26 Breslauer Urkundenbuch, bearb. v. G. korn, Breslau 1870; Geschichtsquellen der Grafschaft Glatz [dalej: G�], hrsg. v. F. Volkmer, w. Hohaus, Bd. i–Vi, Glatz 1883–1928; F. Volkmer, Dia älteste Glatzer Stadtbuch 1324–1412, Habelschwerdt 1889; a. Bach, Urkundlichekirchengeschichte der Graffschaft Glatz, Breslau 1841; F. ko-petzky, Regesten zur Geschichte des Herzogsthums Troppau (1061–1464), wien 1871; Napisy ve Slezsku, opava 1898; H. wesemann, Regesten zur Geschichte der Stadt Löwenberg in Schlesien, jahresbericht über das Realgymnasium i e. zu lö-wenberg in schlesien, Tl. 1, nr 306, löwenberg 1912, s. 3–50 [dalej Reg.löw., i], Tl. 2, nr 308, löwenberg 1913, s. 3–56 [dalej: Reg.löw., ii].

27 j. delaville le Roulx, Cartulaire général de l’Ordre des Hospitaliers de Saint-Jean de Jérusalem, t. 1–4, Paris 1894–1906 [dalej: cart.].

16


na Śląsku. Przykładem mogą być wydane i krytycznie omówione przez k. Maleczyńskiego dokumenty śląskich joannitów ze zbiorów czeskich, czy też fragment akt procesowych z XiV wieku28. ogromne znaczenie dla badań gospodarki i kultury materialnej joannitów w późnym średnio-wieczu posiadają opublikowane w części wizytacje śląskich domów tego zgromadzenia. najstarsze zachowane i wydane akta pochodzą z 1536 r.29 zawierają one dokładną inwentaryzację komandorii, w tym ich folwarków, a także ich dochodów. najwięcej informacji zawierają ustępy dotyczące domów w kłodzku, Grobnikach, opawie, Makowie, koźlu, solcu, oleś-nicy Małej, strzegomiu, Brzegu i Łosiowie. znacznie bardziej lakonicz-ne są części poświęcone Tyńcowi i złotoryi (głównie spis przechowywa-nych dokumentów) i dzierżoniowowi (tylko spis dochodów). Pominięto zupełnie dom we lwówku Śl., zaznaczając jedynie, że dokumenty z tej komandorii przechowywane są w osobnej skrzyni w złotoryi30. w przy-padku domu w koźlu informacje z wizytacji uzupełnia sporządzony w tym samym czasie urbarz miasta koźla z 1532 r. z dokładnym wyliczeniem czynszów i zabudowań będących w posiadaniu joannitów31. Materiałem uzupełniającym naszą wiedzę o śląskich joannitach, a także znakomitym źródłem porównań są wizytacje komandorii zakonu w arcybiskupstwie praskim z 1373 r.32 oraz nowożytne wizytacje placówek śląskich z 1588 i 1609, z uzupełnieniami z 1610 r.33

28 k. Maleczyński, Kilka dokumentów..., passim; k. jasiński, j. Tęgowski, Akta pro-cesu joannitów śląskich w sprawie sześcioletniej dziesięciny papieskiej, Prace na-ukowe wyższej szkoły Pedagogicznej w częstochowie, zeszyty Historyczne [da-lej: zHcz], z. 5, 1998, s. 111–134.

29 Visitace maltézských velkostatků ve Slezsku roku 1536, wyd. j. svátek, opava 1956 [dalej: Visitace].

30 Ibidem, s. 25.31 Das Urbar der Stadt Cosel von 1532, hrsg. v. T. enden, oberglogau 1939.32 Inquisitio Domorum Hospitalis S. Johannis Hierosolimitani per Pragensiem Archi-

dioecesim facta anno 1373, vyd. V. novotný, Historický archiv České akademie ci-saře Františka josefa pro Vědy, slovesnost a uměni v Praze, č. 19, Praha 1900 [da-lej: Inquisitio]; o zarządznej przez papieża Grzegorza Xi wizytacji wszystkich euro-pejskich komandorii zakonu zob. m.in. wstęp do: L’Enquête pontificale de 1373 sur l’Orde des Hospitaliers de Saint-Jean de Jérusalem, sous la réd. j. Glénisson, vol. i, L’ Enquête dans le Prieuré de France, éd. a.–M. legras, Paris 1987, s. 3–68, gdzie również spis dotychczasowych edycji wizytacji dla poszczególnych regionów.

33 Protokolle der General–Visitation 1609/10 der schlesischen Malteser–Ordens–Kom-menden mit Einarbeitung der Visitationen von 1536 und 1588, hrsg. v. H. Richter, Bd. i–ii, Ganderkesee 1977 [dalej: Protokolle] — tu oprócz edycji tekstu z 1609–1610 r. znajdują się obszerne wypisy z niepublikowanej wizytacji z 1588 r.

17

Wstęp

do tej pory nie powstała na temat śląskich joannitów osobna monogra-fia34. w latach 30. XX wieku podjęli się tego zadania a. Ritschny i F. Häus-sler, ale badania ich objęły tylko tereny Śląska czeskiego (a więc domy w opawie i Grobnikach). Poza tym skupili się oni wyłącznie na kwestiach związanych z przedstawieniem fundacji placówek i węzłowych punktach ich dziejów, marginalnie poruszając problematykę uposażenia, obsady, otoczenia i kontaktów ze społeczeństwem35. w polskiej literaturze przed-wojennej problematyka joannicka nie doczekała się odpowiedniego, kom-petentnego opracowania i jej badacze bazowali głównie na opracowaniach XiX–wiecznych36.

w drugiej połowie ubiegłego wieku podstawową pozycją dotyczącą jo-annitów śląskich była praca k. doli37. Badacz ten na ograniczonym chro-nologiczne (do połowy XiV w.) publikowanym materiale źródłowym pod-jął próbę przedstawienia głównych aspektów funkcjonowania zakonu na Śląsku, między innymi początków i rozwoju w tym regionie, struktury te-rytorialnej, składu konwentów, kontaktów ze społeczeństwem, gospodarki i działalności. kolejne publikacje, omawiające dzieje zakonu w całej Pol-sce, a także i na Śląsku, posiadają charakter popularnonaukowy, ale i tak przez długi czas były jedynymi polskimi pracami omawiającymi proble-matykę zakonów rycerskich w Polsce38.

34 o potrzebie powstania takiej pracy pisał już j. kłoczowski, Zakony na ziemiach polskich w wiekach średnich [w:] Kościół w Polsce, pod red. Idem, t. i, kraków 1966, s. 455.

35 a. Ritschny, F.j. Häussler, Geschichte der Malteser — Ritter — Ordens — Kom-mende St. Johann in Schlesien, Troppau 1931.

36 a. krzyżanowski, Zarys dziejów zakonu maltańskiego w Polsce [w:] Album War-szawski, pod red. k.w. wójcickiego, warszawa 1845, s. 186–219; a. Małecki, Klasztory i zakony w Polsce [w:] Idem, Z dziejów i literatury, lwów–Petersburg 1896, s. 276–369; s. karwowski, Komandorya i kościół św. Jana Jerozolimskie-go w Poznaniu, Roczniki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół nauk 1911, r. 36, s. 3–104.

37 k. dola, Zakon joannitów na Śląsku do połowy XIV wieku, studia Teologiczne Ślą-ska opolskiego 1973, t. iii, s. 43–86.

38 P. czerwiński, Zakon Maltański i jego stosunki z Polską na przestrzeni wieków, londyn 1962; B. szcześniak, The Knights Hospitallers in Poland and Lithuania, Hague 1969; e. Potkowski, Rycerze w habitach, warszawa 1978; Idem, Zakony ry-cerskie, warszawa 1995; j. sozański, Tajemnice Zakonu Maltańskiego, warszawa 1993; T.w. lange, Szpitalnicy, Joannici, Kawalerowie maltańscy, Poznań 1994; w. Hładkiewicz, Kawalerowie maltańscy: Polacy w dziejach Zakonu, zielona Góra 1994.

18


drugą, po k. doli, próbę przedstawienia syntezy dziejów joannitów na Śląsku podjął w latach 90. k. Borchardt w krótkim artykule obejmującym okres od Xii do XViii wieku39. Przełomu w naszej wiedzy o zakonach związanych z ruchem krucjatowym w Polsce dokonały dopiero badania M. starnawskiej zebrane w obszernej syntezie dziejów zakonów krzyżo-wych (w tym i joannitów) na ziemiach polskich w średniowieczu40. Ba-daczka przeanalizowała proces fundacyjny klasztorów joannickich w Ma-łopolsce, na Pomorzu, kujawach i na Śląsku, omówiła działalność za-konników na polu propagowania idei krucjatowych, a także działalności lokalnej — duszpasterstwa i szpitalnictwa, dochodząc do wielu trafnych wniosków. Mniej miejsca poświęciła natomiast strukturze konwentów, uposażeniu i gospodarce joannitów. Pokłosiem badań M. starnawskiej nad zakonami krzyżowymi była krótka synteza dziejów joannitów w Polsce w okresie średniowiecza zawarta w pracy zbiorowej na temat dziejów tego zakonu w Polsce od Xii wieku do czasów współczesnych41.

osobnych, szczegółowych studiów doczekały się niektóre aspekty funk-cjonowania joannitów na Śląsku. Problematyka początków zakonu w tym regionie omówiona została w artykule k. Gancarczyk, w którym autor-ka rozwinęła ciekawą, ale niepodpartą wystarczająco źródłami hipotezę o małopolskiej proweniencji joannitów ze strzegomia42. jest to pierwsze, po sugestii T. silnickiego, wystąpienie przeciw kłodzkiej, a co za tym idzie, czeskiej genezie domów śląskich43. inne opracowania dotyczą już 39 k. Borchardt, Die Johanniter in Schlesien. Von Anfängen im 12. bis zum 18. Jah-

rhundert, jachrbuch der schlesischen Friedrichs–wilhelm–universität zu Breslau 1997/1998, Bd. XXXVii–XXXViii, s. 161–180.

40 M. starnawska, Między Jerozolimą..., passim; wcześniejsze artykuły badaczki wy-mienione zostały w bibliografii na końcu niniejszej pracy.

41 Eadem, Zarys dziejów joannitów na ziemiach polskich w średniowieczu [w:] Zakon Maltański w Polsce, pod red. s.k. kuczyńskiego, warszawa 2000, s. 7–40.

42 k. Gancarczyk, W kwestii początków joannitów na Śląsku, sobótka 1985, t. Xl, nr 2, s. 191–201; ta sama badaczka wypowiedziała się również na temat powstania komandorii Bożego ciała: k. Gancarczyk, Fundacja komendy joannickiej Boże-go Ciała we Wrocławiu, auwr. 1989, nr 1112, Historia lXXVi, s. 155–163; już po oddaniu tej książki do druku ukazał się zawierający wiele trafnych spostrzeżeń artykuł o początkach joannitów na Śląsku: a. Tarnas–Tomczyk, Fundacje joanni-ckie na Śląsku w średniowieczu. Z badań nad początkami śląskich klasztorów [w:] Człowiek, obraz, tekst. Studia z historii średniowiecznej i nowożytnej, pod red. M.l. wójcika, dzierżoniów 2005, s. 11–34.

43 T. silnicki, Dzieje i ustrój kościoła katolickiego na Śląsku do końca XIV wieku, warszawa 1953.

19

Wstęp

poszczególnych komandorii i mają charakter monograficzny, bez ukaza-nia szerszego tła opisywanych zjawisk. czeska komturia w kłodzku do-czekała się monografii pióra F. sauermanna i choć z niektórymi tezami można dziś już polemizować, to i tak nie ujmuje to wartości tej opartej na bogatym materiale źródłowym pracy44. dzieje joannitów kłodzkich były wielokrotnie poruszane w pracach dotyczących historii miasta i regionu, czego przykładem mogą być popularne opracowania T. Broniewskiego, R. Gładkiewicza (redakcja) i wydawnictwa związane z działalnością Mu-zeum ziemi kłodzkiej45. ostatnio pojawił się również ważny głos w kwe-stii początków komandorii w kłodzku, który nakazał zweryfikować nie-które sądy o początkach joannitów na sąsiednim Śląsku46. Placówka jo-annitów w Grobnikach doczekała się skromnego opracowania autorstwa a. Moncha47 i niewiele nowego wnoszącego fragmentu o dziejach koman-dorii zawartego w historii księstwa opawskiego autorstwa H. Biermanna48. Tenże autor zajął się ponadto niektórymi aspektami z dziejów komandorii w Głubczycach, ale znacznie szerzej zrobił to F. Minsberg w swojej historii miasta Głubczyc49. Podobnie na marginesie dziejów koźla pióra a. wel-tzela omówiona została placówka zakonu w koźlu50. Tak jak w wyżej wy-mienionych pracach, źródła dotyczące joannitów wykorzystane zostały głównie w kontekście historii i rozwoju miasta, co odbiło się negatywnie na przedstawieniu dziejów samej komandorii. niewiele do naszej wiedzy

44 F. sauermann, Geschichte der Malteserkommende Glatz (1183–1627), Glatz 1909 [dalej: sauermann, i]; Idem, Geschichte der Malteserkommende Glatz von der Hus-sitenzeit bis zum Verkauf an die Geselschaft Jesu (1420–1629) [w:] Festschrift zu Dr. Franz Volmers 75 Geburtstag, hrsg. v. F. albert, Habelschwerdt 1921, s. 58–92 [dalej: sauermann, ii].

45 T. Broniewski, Kłodzko, wrocław 1970; Kłodzko: dzieje miasta, pod red. R. Gład-kiewicza, kłodzko 1998; Panoramy Kłodzka, kłodzko 1985; 600 lat aptekarstwa kłodzkiego 1393–1993. kłodzko 1993; Ziemia kłodzka w dawnej kartografii, kłodzko 1995.

46 a. Tarnas–Tomczyk, Początki komandorii joannitów w Kłodzku [w:] Memorie amici et magistri. Studia historyczne poświęcone pamięci Prof. Wacława Korty (1919–1999), pod red. M. derwicha, w. Mrozowicz, R. Żerelika, wrocław 2001, s. 89–100.

47 a. Monch, Die socialen Verhältnisse der Malteserkommende Gröbnik zu Anfang ds. 19. Jahrhunderts, Programm des Gymnasiums in leobschütz, leobschütz 1898.

48 H. Biermann, Geschichte der Herzogsthümer Troppau und Jägendorf, Teschen 1874.49 F. Minsberg, Geschichte der Stadt Leobschütz, neisse 1828; o historii miasta

również: F. Troska, Geschichte der Stadt Leobschütz, leobschütz 1892.50 a. weltzel, Geschichte der Stadt, Herrschaft und ehemaligen Festung Kosel, ko-

sel 1888.

20


o joannitach z koźla wniosły również badania k. jońcy, zajmującego się gospodarczymi i społecznymi aspektami dziejów koźla51. ostatnio ukazała się nowa monografia miasta, w ramach której na temat średniowiecznych i nowożytnych dziejów miasta i komandorii (szczególnie parafii, szkoły i szpitala), w oparciu o źródła archiwalne i najnowszą literaturę, wypo-wiedzieli się j. Rajman i w. kaczorowski52.

osobnych opracowań monograficznych doczekały się komandorie w strzegomiu, oleśnicy Małej, Tyńcu, solcu, wrocławiu i Łosiowie. najwcześniej, w połowie XiX wieku, powstała monografia komandorii w strzegomiu autorstwa a. schadego, która straciła już na aktualności, ale zawiera jednak wiele informacji źródłowych, dziś już w większości nieosiągalnych53. w tym samym czasie wydano drukiem Kronikę Oleśni-cy Małej autorstwa c. stehra obejmującą dzieje tego domu pod zarządem templariuszy i joannitów54. Praca ta, opatrzona krótkim wstępem z za-rysem historii komandorii, jest cenna głównie z powodu zamieszczenia w niej zbioru regestów dotyczących dziejów tego domu. uzupełnieniem publikacji c. stehra jest praca P. neugebauera z 1924 r. zawierająca wie-le niepublikowanych dotąd wypisów głównie z akt późnośredniowiecz-nych i nowożytnych55. na początku XX wieku a. lerche dokonał analizy uposażenia komandorii w Tyńcu w Xii i Xiii wieku i rozwoju placówki w solcu56. najwięcej opracowań poświęcono wrocławskiemu domowi pod wezwaniem Bożego ciała. już na początku XiX wieku krótko opisał go k.a. Menzel, później bardziej pogłębione monografie wyszły spod pióra H. luchsa, a. knoblicha i B. wendta (czasy habsburskie)57. na początku

51 k. jońca, Zarys dziejów społecznych i gospodarczych Koźla i okolicy do 1939 roku [w:] Ziemia Kozielska, pod red. s. Popiołka, koźle 1963, s. 35–74.

52 j. Rajman, Dzieje Koźla na tle okolicznych osad w okresie średniowiecza [w:] Kędzie-rzyn-Koźle. Monografia miasta, pod red. e. nycza, s. senfta, opole 2001, s. 21–39; w. kaczorowski, Koźle pod panowaniem habsburskim [w:] Ibidem, s. 40–62.

53 a. schade, Geschichte der ritterlichen Johanniterkirche und Comturei von St. Pe-ter und Paul in Striegau und ihrer vier Nebenkirche daselbst, Breslau 1864.

54 Chronik Kl. Oels, passim.55 P. neugebauer, Spaziergänge in und um Klein-Oels, ohlau 1924.56 a. lerche, Die territoriale Entwicklung der schlesischen Johanniter-Kommenden

Gross-Tinz, Beilau, Lossen und Alt — Zülz bis z. J. 1333, Breslau 1912; Idem, Zur Geschichte der Johanniter-Kommende Alt-Zültz, oberschlesische Heimat 1913, t. 9, s. 43–44.

57 k.a. Menzel, Topographische Chronik von Breslau, t. 6–9, Breslau 1805–1808; H. luchs, Der Johanniter-Convent und des Leichnamshospital in Breslau, zeit-

21

Wstęp

XX wieku zajęli się nim, od strony zarówno historycznej, jak i artystycz-nej, l. Burgemeister i G. Grundmann, zaś H. Hoffmann opisał go w jed-nym ze swoich przewodników58. Po wojnie przedmiotem zainteresowania badaczy stał się głównie szpital Bożego ciała — św. Trójcy i kościół59. ostatnią monografią śląskiej komandorii joannitów była wydana w 1968 r. praca H. Richtera o placówce w Łosiowie60.

Historia joannitów w dzierżoniowie w fragmentaryczny sposób uję-ta została w dotychczasowych opracowaniach dziejów miasta autorstwa w. schwedowitza, a. krzywańskiej, M. cetwińskiego i w najnowszej monografii pod redakcją s. dąbrowskiego61. dziejom złotoryi, a zarazem sprawującym patronat nad miejscową farą joannitom także poświęcono kilka prac, które jednak nie dają odpowiedzi na pytanie o rolę, jaką ode-grał zakon w historii miasta62. kolejna placówka, w Brzegu, również nie

schrift des Vereins für Geschichte schlesiens [dalej: zVGs] 1862, Bd. iV, s. 356–375; a. knoblich, Kurze Geschichte und Beschreibung der zerstörten St. Nicolaikirche von Breslau, nebst ihrer Filiale St. Michaelis in Gross Mochbern und der mit ihnen verein-ten St. Corporis-Christi-Kirche in Breslau, Breslau 1862; B. wendt, Die Verpfändung der Johanniterkommende Corpus Christi, zVGs 1901, Bd. XXXV, s. 155–184.

58 l. Burgemeister, G. Grundmann, Die Johanniter-Kommende die Corporis Christ-kirche [w:] Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau, Bd. i, Tl. 3, Breslau 1934; H. Hoffmann, Corpus Christikirche in Breslau, Breslau 1936.

59 M. słoń, Szpitale średniowiecznego Wrocławia, warszawa 2000, s. 148 i n.; s.j. stu-lin, Studia historyczno-architektoniczne kościoła Bożego Ciała i św. Elżbiety we Wrocławiu, mps w Bibliotece instytutu Historii architektury Politechniki wrocław-skiej, wrocław 1987; j. Rozpędowski, Rozwój przestrzenny joannickiego kościoła p.w. Bożego Ciała we Wrocławiu, Prace naukowe instytutu Historii architektury, sztuki i Techniki Politechniki wrocławskiej, nr 22, studia i Materiały 1989, nr 11, s. 164–174; Atlas Architektury Wrocławia, t. i, Budowle sakralne. Świeckie budow-le publiczne, pod red. j. Harasimowicza, wrocław 1997; e. Łużyniecka, Gotyckie świątynie Wrocławia, wrocław 1999.

60 H. Richter, Geschichte der Kommende Lossen und des Dorfes Lossen, kr. Brieg, Ganderkesee 1968.

61 w. schwedowitz, Chronik der katholischen Gemeinde Reichenbach in Schlesien, Reichenbach b.r.w.; a. krzywańska, Dzierżoniów, wrocław 1984; M. cetwiński, Reichenbach — Dzierżoniów. Pradzieje i średniowiecze śląskiego miasta, zHcz 1996, nr 3, s. 21–66; Dzierżoniów: zarys monografii miasta, pod red. s. dąbrow-skiego, wrocław–dzierżoniów 1998.

62 k.w. Peschel, Die Geschichte der Stadt Goldberg, Bd. 1, jauer 1821; B. steinborn, s. kozak, Złotoryja, Chojnów, Świerzawa. Zabytki sztuki regionu, wrocław 1971; R. Gorzkowski, Najdawniejsze dzieje Złotoryi, złotoryja 1986; Idem, Kościół Na-rodzenia Najświętszej Panny Marii w Złotoryi, złotoryja 1999; Dzieje Złotoryi, pod red. R. Gładkiewicza, wrocław 1997.

22


doczekała się osobnej monografii, a informacje o niej zawarte są jedynie w syntezach dziejów miasta63. dla badań nad dziejami domu we lwówku Śl. najważniejsza jest praca B. sutoriusa, uboga we wnioski, ale będąca nieocenionym źródłem wypisów z ksiąg miejskich i niezachowanych do dziś dokumentów64.

aż do publikacji M. starnawskiej osobnego omówienia nie doczekały się także poszczególne aspekty działalności zakonu na Śląsku65. informacje o joannitach pojawiły się głównie na marginesie badań średniowieczne-go szpitalnictwa i szkolnictwa na Śląsku. Średniowieczną medycyną ślą-ską zajmowali się między innymi a. Henschel, l. Matusik, z. szpilczyń-ski i s. Mróz66. szkolnictwem z kolei zainteresowali się między innymi w. schulte, a. Burda, k. dola, j. Burchard, e. Brzoska, k. Bobowski67,

63 a. schaube, Urkundliche Geschichte der Gründung und ersten Entwicklung der deutschen Stadt Brieg, Breslau 1934; w. dziewulski, Brzeg od lokacji na prawie zachodnim do wygaśnięcia dynastii Piastów [w:] Brzeg, dzieje, gospodarka, kul-tura, pod red. Idem, opole 1975; M. zlat, Brzeg, wrocław 1979.

64 B.G. sutorius, Die Geschichte von Löwenberg aus Urkunden und Handschriften gesammelt, T. 1, Bunzlau 1784 [dalej: sutorius, i], T. 2, Bunzlau 1787 [dalej: su-torius, ii].

65 M. starnawska, Między Jerozolimą..., passim oraz kolejne prace w bibliografii.66 a. Henschel, Schlesiens wissenschaflische Zustände im vierten Jahrhundert, Breslau

1850; Idem, Jastrologiae Silesiae specimem primum exhibens brevissam medicorum silesiorum saeculi XIII ad XIV notitranierii catalogus medicorum Silesiae recen-trum corumque adiectus et prodromus, Breslau 1837; Idem, Catalogus Codicium mdii aevi medicorum qui manuscriptum bibliothecis Wratislaviensibus asservan-tur, Breslau 1857; l. Matusik, Z dziejów rozwoju nauk ścisłych na Śląsku, wrocław 1950; z. szpilczyński, Lekarze śląscy w XVI wieku, sprawozdanie Pan za rok 1952; s. Mróz, Lekarze kłodzcy w XIV i XV wieku, auwr, 196, Historia, XiX, wrocław 1970, s. 171–187; H. deskuj�ostromęcka, Geneza pierwszych szpitali — przytułków we Wrocławiu, archiwum Historii Medycyny 1977, t. 40, s. 371–381.

67 w. schulte, Zur Geschichte des mittelalterlichen Schulwesens in Breslau, zVGs 1902, Bd. XXXVi, s. 2–90; a. Burda, Untersuchen zur mittelalterlichen Schulge-schichte im Bistum Breslau, Breslau 1916; k. dola, Szpitale średniowieczne Śląska, Rocznik Teologiczny Śląska opolskiego 1968, nr 1, s. 239–292; 1970, nr 2, s. 177–208; j. Burchard, Szkolnictwo na Śląsku w okresie Polski dzielnicowej (do r. 1327), Rozprawy z dziejów oświaty 1985, t. 28, s. 3–48; e. Brzoska, Wissenschaft und Bildung in Schlesien bis zum Reformation [w:] Beiträge zur schlesischen Kirchen-geschichte, pod red. B. stasiewskiego, köln–wien 1969, s. 36–75; k. Bobowski, Die Geschichte des Schulwesens vom Elementaren und Höheren Grad in Breslau bis 1914 (Abriss), wrocław 1992; Idem, Wrocławskie szkoły elementarne i średnie od średniowiecza do końca XVIII wieku [w:] Wrocławskie szkoły. Historia i archi-tektura, pod red. M. zwierz, wrocław 2004, s. 25–32.

23

Wstęp

bibliotekami natomiast a. Świerk68. Również sztuka z kręgu joannitów została tylko w części opracowana. do tej pory historycy sztuki zajmowa-li się głównie architekturą świątyń zakonnych, pozostawiając na uboczu inne przejawy artystycznej działalności wywodzącej się z kręgu joannitów, szczególnie dzieł z zakresu złotnictwa, malarstwa i rzeźby (z wyjątkiem portali strzegomskich) zarówno ołtarzowej, jak i architektonicznej69.

Przy pisaniu tej pracy korzystałem z wielu cennych rad, wskazówek i opieki naukowej mojego Promotora, prof. Marka derwicha, któremu w tym miejscu chciałbym serdecznie podziękować. wdzięczny jestem również recenzentom: prof. Mateuszowi Golińskiemu i prof. Tomaszo-wi jurkowi za krytyczne i inspirujące uwagi, które w znacznym stopniu wpłynęły na kształt pracy. Rodzinie dziękuję za wsparcie, ogrom wyro-zumiałości i cierpliwości.

Robert Heś

68 a. Świerk, Z problematyki badań nad dziejami śląskich bibliotek klasztornych, sobótka 1963, t. 18, s. 14–25; Idem, Śląskie biblioteki do początku XVI wieku [w:] Studia z dziejów kultury i ideologii, pod red. R. Hecka, w. korty, wrocław 1968, s. 79–89.

69 F. Monse, Die Stadtpfarrkirche zu Glatz, Glatz 1925; [b.i.] neumann, Stilkritische Untersuchen der Baugeschichte d. kath. Pfarrkirche in Glatz, Glatz 1927; z. Raw-ska�kwaśnikowa, Trzy kościoły joannickie na Dolnym Śląsku, sprawozdania wroc-ławskiego Towarzystwa naukowego 1954, t. 9, s. 42–45; Idem, Próba datowania budowy joannickiego kościoła w Strzegomiu, Biuletyn Historii sztuki 1971, t. 33, s. 103–115; a. karłowska�kamzowa, Dzieje sztuki w Brzegu [w:] Brzeg..., s. 442–483; H. Golasz, Joannicki kościół w Tyńcu nad Ślęzą [w:] Z badań architektury Ślą-ska. Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, pod red. j. Rozpędowskiego, nr 2, Studia i Materiały, nr 1, wroc-ław 1972, s. 3–35; s.j. stulin, Kościół joannicki w Strzegomiu i jego znaczenie dla architektury gotyckiej Śląska [w:] Z dziejów sztuki śląskiej, pod red. z. Świe-chowskiego, warszawa 1978, s. 149–202; o rzeźbie drewnianej w kontekście cało�kształtu sztuki śląskiej: a. ziomencka, Śląska rzeźba gotycka. Katalog zbiorów, Muzeum Śląskie, cz. 1, Rzeźba drewniana, wrocław 1968; Eadem, Śląskie reta-bula szafowe w drugiej połowie XV i na początku XVI wieku, Roczniki sztuki Ślą-skiej 1976, r. X, s. 7–146; o śląskich nagrobkach joannickich na marginesie badań nad śląską sztuką sepulkralną średniowieczną i nowożytną: T. chrzanowski, Płyty nagrobne z postaciami w XVI-XVIII wieku na Śląsku Opolskim, Roczniki sztuki Śląskiej 1970, r. Vii, s. 75–102; B. czechowicz, a. dobrzyniecki, Nagrobek ryce-rza-joannity w Strzegomiu, karkonosz 1993, z. 2 (9), s. 109–132; B. czechowicz, Nagrobki gotyckie na Śląsku (auwr., nr 2583), wrocław 2003.

25

Dzieje i organizacja joannitów na Bliskim Wschodzie w XII–XVI w.

rozdział i

DZieJe i OrGANiZAcJA JOANNitÓW NA BLiSKiM WScHODZie W Xii–XVi WieKu

początki szpitala św. Jana w Jerozolimiena początku Vii wieku powstał w jerozolimie łaciński dom noclegowy,

założony przez papieża Grzegorza wielkiego, który służyć miał za schro-nienie coraz większej liczbie pątników przybywających do ziemi Świę-tej. w czasie prześladowań chrześcijan za rządów al�Hakima placówka ta została zlikwidowana, ale tradycje jej przejęli założyciele późniejszego szpitala św. jana1. Początki placówki wiążą się z założonym w jerozolimie w połowie Xi stulecia benedyktyńskim opactwem Matki Boskiej Łaciń-skiej, którego fundatorami byli kupcy z amalfii. Powstanie opactwa było efektem nie tylko manifestacji religijności i obecności łacińskiego obrząd-ku w świętym mieście kilku religii, ale również — jako fundacja kupie-cka — mogła spełniać funkcje utylitarne, służące handlowym interesom przybywającym do jerozolimy amalfijczyków2.

wobec napływu coraz większej liczby zachodnich pielgrzymów nie-uniknione stało się przyjęcie przez dom noclegowy zadań typowych dla hospicjum. już w początkowym okresie funkcjonowania benedyktyńskiego ośrodka podjęto kroki zmierzające do zinstytucjonalizowania jego szpital-nej działalności, czego podjął się przed 1071 r. kupiec amalfijski Mauro di Pantaleone. nie wiadomo, czy zamierzenia te zostały zrealizowane, ale na

1 e. Bradford, op. cit., s. 6–8; Y. karmon, Die Johanniter und Malteser. Ritter und Samarier. Die Wandlungen des Ordens vom Heilige Johannes, München 1987, s. 10–14; H.j.a. sire, op. cit., s. 17.

2 w. Porter, A Hisory of the Knights of Malta or the Order of the Hospital St. John of Jerusalem, t. 1, london 1858, s. 12–20.

26


pewno już przed 1080 r. w obrębie opactwa Matki Boskiej Łacińskiej ist-niał przytułek dla ubogich i pielgrzymów pod wezwaniem św. jana chrzci-ciela3. wersję o innym patrocinium przytacza kronikarz wilhelm z Tyru, według którego patronem hospicjum był św. jan jałmużnik. Źródłem tej opinii jest fakt odrestaurowania w Vi wieku świątyni pod wezwaniem św. jana chrzciciela właśnie przez jana jałmużnika. stąd późniejsza tradycja przypisywała niekiedy patronat nad szpitalem temu patriarsze4.

obsługę przytułku stanowili najprawdopodobniej nienoszący habitów i nieskładający ślubów świeccy bracia zobowiązani tylko do służby ubo-gim5. Tworzyli oni odrębną wspólnotę podległą benedyktynom, ale kieru-jącą się Regułą św. augustyna6.

choć nie wiadomo, kto był faktycznym założycielem przytułku, to zna-my jego pierwszego zwierzchnika. w bulli Paschalisa ii z 1113 r. wymie-niony został jako institutor brat Gerard7, o którym wilhelm z Tyru pisał, że przed i krucjatą służył w szpitalu od dłuższego czasu8. nieznane jest pochodzenie Gerarda. Ścierają się tu dwie tradycje — francuska (prowan-salska) i włoska9. Biorąc pod uwagę włoską genezę hospicjum, przychy-lić należy się do tej drugiej, wiążącej postać pierwszego zwierzchnika ze środowiskiem kupieckim amalfii10.

Przełomowym momentem dziejów szpitala św. jana była i krucjata i zdobycie przez krzyżowców jerozolimy w 1099 r. znajomość realiów lewantu oraz zdolności organizacyjne Gerarda spowodowały wzrost po-pularności wspólnoty wśród nowych władców świętego miasta. zainte-resowanie to zaowocowało pierwszymi nadaniami dla szpitalników oraz otwarciem pierwszych filii europejskich, które organizować miały trans-port i opiekę nad pielgrzymami11. Było to o tyle istotne, że wykrwawieni

3 H.j.a. sire, op. cit., s. 17–18.4 Ibidem, s. 18; T.j. lange, Szpitalnicy..., s. 14.5 R. Hiestand, Die Anfänge der Johanniter..., s. 31–35.6 k. Falkenstein, Geschichte der Johanniter-Orden, Magdeburg 1866, s. 28; H.j.a.

sire, op. cit., s. 18.7 Papsturkunden für Templer und Johanniter, hrsg. v. R. Hiestand, Göttingen 1972,

s. 196, nr 1.8 H.j.a. sire, op. cit., s. 447, przyp. 3.9 k. Falkemstein, Geschichte der drei wichtigsten Ritterorden des Mittelalters: Temp-

ler, Johanniter und Marianer, Tl. ii, dresden 1832, s. 10–11: opowiada się za pro�ii, dresden 1832, s. 10–11: opowiada się za pro-wansalskim pochodzeniem Gerarda cytując wcześniejsze opracowania.

10 e. Bradford, op. cit., s. 22; T.w. lange, Szpitalnicy..., s. 16; H.j.a. sire, op. cit., s. 18.11 H.j.a. sire, op. cit., s. 19.

27


podczas i krucjaty łacinnicy potrzebowali nowych żołnierzy i osadników, co stało się szczególnie widoczne po klęsce wyprawy z 1101 r.12 nada-rzającą się okazję wykorzystał Gerard. zorganizował sieć podzielonych na etapy, w miarę wygodnych i bezpiecznych tras, którymi do jerozoli-my podążali nowi pielgrzymi. wbrew dotychczasowej tradycji podróży lądowych zorganizował transport morski, a ośrodkami koordynującymi tę działalność były nowo pozyskane hospicja w Bari, otranto, Tarencie, Mesynie, Pizie, asti i saint�Gilles. Placówki te spełniały również rolę ma-gazynów z zaopatrzeniem wysyłanym do outremer, początkowo na stat-kach przewożących pielgrzymów, później ekspediowanymi także osob-nymi transportami13.

pierwsze lata działalnościoficjalnie wspólnota uznana została przez władze kościelne około

1113 r., co usankcjonowane zostało bullą papieża Paschalisa ii (Pie po-stulatio voluntatis)14. dokument papieski nie powoływał do życia nowe-go zakonu. stał się jedynie podstawą pozwalającą na powstanie bractwa duchowego zajmującego się działalnością szpitalną i opiekuńczą15. wyłą-czał również szpitalników spod jurysdykcji opatów klasztoru Matki Bo-skiej Łacińskiej, dzięki czemu pozbyli się statusu braci służebnych i od tej pory nazywani byli braćmi szpitalnymi św. jana chrzciciela16. w chwili śmierci w 1120 r. brat Gerard pozostawił sprawnie działającą, usankcjo-nowaną prawnie wspólnotę z głównym domem w jerozolimie, z pierw-szymi europejskimi filiami, ze stałymi dochodami z nadań oraz autory-tetem i uznaniem zdobytymi podczas pierwszych lat lewantyńskich wy-praw krzyżowych17.

12 s. Runciman, Dzieje wypraw krzyżowych, t. i, warszawa 1987, s. 295.13 H.j.a. sire, op. cit., s. 20.14 Papsturkunden, ii, s. 196, nr 1.15 k. Falkenstein, op. cit., s. 11–12; H.j.a. sire, op. cit., s. 20–21.16 H.j.a. sire, op. cit., s. 20.17 Foucher z chartes w swojej Historia Hierosolymitana cytuje epitafium, jakie mia-

ło znajdować się na wybudowanym za rządów Gerarda budynku szpitalnym:Gerardus iacet hic, vir humilimus inter Eoos:Pauperibus servus et pius hospitibus;Vilis in aspectu, sed ei cor nobile fulsit.Paret in his laribus quam bonus existiterit.

28


charakter zgromadzenia zmienił się za rządów następcy Gerarda, Raj-munda z Puy. Ten prowansalski rycerz przybył do ziemi Świętej prawdo-podobnie razem z i krucjatą i wywiązując się ze ślubów pozostania w le-wancie wstąpił do zgromadzenia św. jana. Trudno powiedzieć, czy po-siadało ono już wtedy militarny charakter (np. eskorta pielgrzymów), czy faktycznym twórcą zbrojnych oddziałów był dopiero Rajmund18. Faktem jest, że już w 1126 r. pojawił się we wspólnocie urząd konstabla, brata od-powiedzialnego za sprawy wojskowe19.

w tym samym czasie podczas synodu w Troyes w 1128 r. ukonstytuo-wany został zakon ubogich Rycerzy chrystusa, zwany także Rycerzami Świątyni — templariuszami. zatwierdzono wtedy pierwszą, łacińską wer-sję reguły nowego zgromadzenia, które od początku istnienia przeznaczone było głównie do działań wojskowych. jak zanotował jakub z Vitry, rycerze ci, zachowujący czystość i posłuszeństwo wedle reguły kanoników regu-larnych, zobowiązali się bronić pątników przed zbójami i porywaczami, chronić drogi i służyć jako rycerze najwyższemu królowi20. niedługo póź-niej, jeszcze przed śmiercią w 1136 r. pierwszego zwierzchnika Rycerzy Świątyni Hugona de Payns, św. Bernard z clairvaux napisał dla templariu-szy homilię znaną pod tytułem De laude novae militiae ad milites Templi, w której postawił za wzór do naśladowania rycerza–zakonnika21.

Powstanie zupełnie nowego zakonu, łączącego ideały rycerskie oraz życie monastyczne, a także wielka popularność, jaką w krótkim czasie zdobyli templariusze, musiały wywrzeć wielkie wrażenie na Rajmundzie i kierowanej przez niego wspólnocie. zakon templariuszy posłużył zapew-ne za wzorzec do przeobrażenia się braci św. jana z bractwa szpitalnego w zakon rycersko–szpitalny. najpewniej od nich przejęto tytuł konstabla

Providus in multis, facienda decenter agebat,Plurima pertractans multiplici specie.Pluribus in terris sua sollers bracchia tendens,Undique collegit pasceret unde suos.H.j.a. sire, op. cit., s. 448, przyp. 6.

18 za wcześniejszym powołaniem do życia zbrojnej eskorty już za rządów Gerarda: H.j.a. sire, op. cit., s. 21–22, 448.

19 cart., i, nr 74; H.j.a. sire, op. cit., s. 23; szerzej o wojskowych funkcjach joanni-tów zob. rozdział Viii.

20 M. Melville, Dzieje templariuszy, warszawa 1991, s. 11–18.21 Ibidem, s. 47–50; Eadem, Les Débuts de l’Ordre du Temple [w:] Die geistlichen

Ritterordens Europas, hrsg. v. j. Fleckenstein, M. Hellmann, sigmaringen 1980, s. 23 i n.

29


(około 1126 r.), a później mistrza (około 1140 r.)22. o wzorowaniu się na templariuszach pisał już jakub z Vitry: Predicti autem Hospitalis fratres ad imitationem fratrum militiae Templi armis materialibus utentes, milites cum servientibus in suo collegio receperunt.23 Pierwsze pewne informa-cje o wojskowej działalności pochodzą z 1130 r.; w 1136 r. od króla jero-zolimskiego Fulka otrzymali zamek i miasto Gibelin, kolejne zaś fortece nadano im w latach 40. Xii wieku24.

w początkowym okresie działalności zakonu nie wydzielono osobnej kategorii braci rycerzy (uczyniono to dopiero w 1206 r.). siła militarna jo-annitów opierała się zapewne na grupie confratres, źródłowo poświadczo-nych już od 1111 r. Byli to świeccy rycerze nieskładający ślubów zakon-nych, ale w zamian za zapisy oraz pomoc udzielaną zakonowi dopuszczani do duchowych dobrodziejstw wspólnoty — modlitw, anniwersarzy, mszy, pochówków na cmentarzach zakonnych itp.25 Ten sam system stosowali początkowo również templariusze, a później krzyżacy26.

Rajmund de Puy nie zaniedbał również szpitalnych aspektów działalno-ści zakonu. Rozszerzył własność joannitów w jerozolimie zajmując tereny i zabudowania opactwa benedyktyńskiego. w połowie stulecia wybudo-wano w tym miejscu ogromny szpital (Hedificium magnum et mirabile), który mógł pomieścić nawet dwa tysiące ludzi27. w tym samym czasie rozpoczęto budowę hospicjum w akce, które miało służyć przybywają-cym drogą morską pielgrzymom jako przystanek w ich dalszej peregry-nacji do Świętego Miasta28.

22 wcześniej zwierzchników szpitala nazywano przeorami lub rektorami, H.j.a. sire, op. cit., s. 24.

23 k. Falkenstein, Geschichte der drei..., Tl. iii, dresden 1833, s. 148.24 szczegółowo zob. rozdział Viii.25 M. Pierredon, L’Ordre souverain et militaire des Hospitaliers de Saint-Jean de Jé-

rusalem (Malte). Son histoire, son organisation, ses insignes et ses costumes, Paris 1924, s. 49–52; H.j.a. sire, op. cit., s. 24–25.

26 M. Melville, Dzieje..., 34–35; a. nowakowski, O wojskach Zakonu Szpitala Naj-świętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie zwanego krzyżackim, ol-sztyn 1988, s. 79–83; M. dorna, Bracia zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1228–1309. Studium prozopograficzne, Poznań 2004, s. 24.

27 H.k. v. zwehl, Über die Caritas im Johanniter-Malteser-Orden seit seiner Gründ-ung, essen 1930; s. 14–16; e.e. Hume, Medical Work of the Knights Hospitallere of Saint John of Jerusalem, Baltimore 1940, s. 15–19; H.j.a. sire, op. cit., s. 448, przyp. 9.

28 H.j.a. sire, op. cit., s. 25–26; Y. karmon, op. cit., s. 41.

30


upadek Jerozolimynastępca Rajmunda, Gilbert de assailly, rozwinął dzieło poprzedni-

ków idąc bardziej w kierunku koncepcji zakonu rycerskiego niż bractwa szpitalnego. w tym trudnym dla królestwa jerozolimskiego czasie zakon aktywnie uczestniczył w wydarzeniach politycznych. Pozycję swoją oraz wpływ na wydarzenia zawdzięczali joannici oddziałom wojskowym, któ-re wraz z jednostkami templariuszy stanowiły jedyną realną siłę militarną, jaką dysponować mogli władcy jerozolimscy. doprowadziło to w efekcie do skonfliktowania tych świadomych swojej roli i siły zakonów, dążących do realizacji własnych celów29. niezgoda między dwoma zakonami spo-wodowała w końcu ingerencję papieża aleksandra iii, który w 1179 r. na-pomniał oba zgromadzenia i wezwał do zawarcia zgody dla dobra chrześ-cijaństwa i ziemi Świętej30.

skutki nieudanej wyprawy na egipt w 1168 r. były dla królestwa ka-tastrofalne. doszło do zjednoczenia emiratu damaszku z niedawnym so-jusznikiem łacinników — egiptem, co ostatecznie doprowadziło do nowej wojny rozpoczętej klęską chrześcijan u źródeł cresson (1186 r.), a zakoń-czonej ich pogromem pod Hittin (1187 r.)31. w obu bitwach joannici po-nieśli dotkliwe straty, zginął też ich wielki mistrz Roger z les Moulins32, zaś część braci została stracona za odmowę przejścia na islam33. Po upad-ku jerozolimy (2 października 1187 r.) resztki szpitalników wycofały się do zamku Belvoir, który bronił się przez osiemnaście miesięcy, a po jego poddaniu do hrabstwa Trypolisu, gdzie umocnili się w niedawno otrzy-manej od hrabiego Bertranda twierdzy Margat34.

29 k. Falkenstein, Geschichte der drei..., s. 33–55; w. Porter, op. cit., s. 119; do es�do es-kalacji konfliktu między joannitami a templariuszami doszło w 1168 r. w czasie wyprawy króla amalryka na egipt. jak zanotował wilhelm z Tyru, mistrz templa-riuszy odmówił udziału w wyprawie, która „wydała im się sprzeczna z honorem, bądź przez zazdrość wobec mistrza rywalizującego z nimi zakonu, który był ini-cjatorem kampanii”; M. Melville, Dzieje..., s. 74.

30 w. Porter, op. cit., s. 501–504.31 P.M. Holt, Bliski Wschód od wypraw krzyżowych do 1517 roku, warszawa 1993,

s. 71–73.32 H.j.a. sire, op. cit., s. 29.33 P.M. Holt, op. cit., s. 73.34 Papsturkunden, ii, s. 283, nr 90; T. Riis, Das Militärwesen der Ritterorden im Syri-

en des 12. Jahrhunderts [w:] Das Kriegwesen der Ritterorden im Mittelalter (oM, Vi,), hrsg. v. z.H. nowak, Toruń 1991, s. 164.

31


Kategorie braciTo właśnie w Margat wprowadzono w 1206 r., wzorem templariuszy,

podział zakonników na trzy grupy: rycerzy, kapelanów i serwientów35. z rycerzy rekrutowano urzędników zakonnych, dowódców oddziałów i za-mków. oni stanowili główną siłę militarną zakonu. Przez cały Xiii wiek stosowano zasadę, że bratem–rycerzem zostać mógł każdy legalnie uro-dzony w rycerskiej rodzinie. zaostrzono te przepisy w połowie XiV w., kiedy zalecono, aby przyjmować kandydatów posiadających obu rodzi-ców wywodzących się ze szlachty36. kolejno obostrzenie zasad przyjmo-wania nowych członków zakonu podjęto dopiero w 1428 r., gdy na ka-pitule generalnej przyjęto wymóg czterech ćwierci szlachectwa, obowią-zujący do dzisiaj37. nie były tak hermetyczne klasowo kategorie kapela-nów i serwientów, co umożliwiało karierę zakonną profesom z niższych warstw społecznych. Pierwsi zajmowali się głównie posługami duchow-nymi i szpitalnymi, drudzy zaś znajdowali zajęcie przy pracach w do-mach zakonnych, hospicjach (wyspecjalizowani rzemieślnicy) i w czasie wojny, jako oddziały inżynieryjne, logistyczne, piesze czy uzupełnienie jednostek jazdy38.

Po śmierci w 1187 r. wielkiego mistrza na czele zakonu stanął Garnier z nabulusu, który wcześniej sprawował funkcje przeora anglii oraz wiel-kiego komandora Francji i był blisko związany z królem anglii, Ryszar-dem lwie serce. wybór ten był najpewniej związany z planowaną przez tego ostatniego wraz z królem Francji, Filipem augustem, nową krucja-tą39. Po zdobyciu akki w 1192 r. miasto stało się stolicą resztek królestwa jerozolimskiego, stąd też główną siedzibę założyli tu również szpitalni-cy, co znalazło odzwierciedlenie w oficjalnej nazwie zgromadzenia, które przyjęło imię św. jana z akki40.

35 cart., ii, nr 1193; k. Falkenstein, op. cit., s. 16–20; c.a. Bertini, Il sovrano mili-tare ordine di S. Giovanni di Gerusalemme delto di Malta, Roma 1929, s. 68–75.

36 a. luttrell, Latin Greece, the Hospitallers and the Crusades 1291–1440, london 1982, s. 447: ex utroque parente nobili.

37 B. waldstein–wartenberg, Rechtsgeschichte des Malteserordens, wien 1969, s. 60 i n.; Y. karmon, op. cit., s. 70; H.j.a. sire, op. cit., s. 134.

38 w. Porter, op. cit., s. 251; T.w. lange, op. cit., s. 16–17.39 e. Bradford, op. cit., s. 41; Y. karmon, op. cit., s. 92; H.j.a. sire, op. cit., s. 30.40 H.j.a. sire, op. cit., s. 31: St. Johannes de Acre.

32


Joannici w europiePodobnie jak u templariuszy pierwsza fala nadań dla szpitalników św.

jana nastąpiła zaraz po pierwszej krucjacie. Początkowo donacje na rzecz zakonu objęły beneficja w Prowansji i Hiszpanii, co podyktowane było zapewne pochodzeniem pierwszych krzyżowców, którzy wracając do do-mów, zafascynowani nowym zakonem i jego misją w outremer, poczyni-li pierwsze nadania41. Żywo zainteresowane sprowadzeniem na swe tery-torium bractwa oddanego ideałom chrześcijańskim i parającego się rów-nież rzemiosłem wojennym były także prowadzące rekonkwistę królestwa z Półwyspu iberyjskiego. To właśnie z tych terenów pochodzi pierwsza wzmianka o zbrojnej działalności zakonu42. w połowie Xii stulecia zwięk-szyła się wyraźnie liczba nadań we Francji i anglii, ale dopiero po drugiej wyprawie krzyżowej zakon rozprzestrzenił się, w różnym stopniu, w ca-łej europie43.

domy szpitalników, zwane początkowo obedientiae, później również praeceptoriae (preceptorie) i od Xiii wieku commendatoriae (koman-dorie, komturie), zarządzane przez zwierzchników określanych mianem praeceptora (preceptora) lub commendatora (komendatora, komtura), po-grupowano w przeoraty stworzone w oparciu o podziały narodowościowe bądź językowe44. Proces tworzenia i konsolidacji prowincji zakonnych oraz rozgraniczenie ich kompetencji terytorialnych i merytorycznych trwał do końca Xiii wieku45.

41 Ibidem, s. 161.42 Ibidem, s. 222.43 a. v. winterfeld, Geschichte des Ritterlichen Ordens St. Johannis vom Spital zu

Jerusalem. Mit besonderer Berücksichtigung der Ballei Brandenburg oder des Herrenmeisterthums Sonnenburg, Berlin 1859, s. 603–606; M. Pierredon, op. cit., s. 50; e. Bradford, op. cit., s. 39–43; H.j.a. sire, op. cit., s. 161.

44 B. waldstein–wartenberg, Rechtsgeschichte des Malteserordens, wien–München 1969, s. 64, 72 i n.; H.j.a. sire, op. cit., s. 162–163.

45 B. waldstein–wartenberg, Rechtsgeschichte..., s. 69.

33


Krucjaty Xiii wieku i schyłek Królestwa Jerozolimskiego

Po upadku jerozolimy i przeniesieniu stolicy królestwa do akki kon-cepcja krucjat zmieniła się. Główną troską pozostało wyzwolenie koleb-ki chrześcijaństwa, ale w kwestii realizacji tego zamierzenia zwyciężył pragmatyzm; realizacja krucjaty stała się „dziełem politycznym i stra-tegicznym, długo obmyślanym i wprowadzanym w życie”46. według tej nowej koncepcji przygotowywane były plany krucjatowe przez cesarza Henryka Vi, którego pierwsze oddziały dotarły do outremer w 1197 r. odbijając sydon i Bejrut47. Śmierć cesarza oraz działania zwolennika do-minacji władzy papieskiej nad cesarską, innocentego iii, legły u podstaw organizacji kolejnej wyprawy na wschód, tym razem jednak tragicznie zakończonej zdobyciem w 1204 r. stolicy wschodniego chrześcijaństwa — konstantynopola48.

nie powiodły się kolejne Xiii�wieczne krucjaty. Piąta wyprawa krzyżo-wa (1217–1221) po początkowych sukcesach zakończyła się klęską49. ko-lejna wyprawa do ziemi Świętej, zorganizowana przez cesarza Fryderyka ii, stała się zarzewiem wieloletnich wojen domowych i w znacznym stop-niu przyczyniła się do ostatecznego upadku państwa łacinników na Bli-skim wschodzie50. w 1229 r. Fryderyk ii zawarł układ z sułtanem al–ka-milem, na mocy którego do królestwa powróciła jerozolima (jako miasto otwarte i bez meczetów kopuła na skale i al–aksa), Betlejem, nazaret, Toron, sydon i Ramla. joannici nie uznali tego porozumienia, gdyż nie miało ono akceptacji papieskiej. Mimo to ponownie objęli w posiadanie swój szpital i dom w jerozolimie kontynuując działalność charytatywną i udzielając schronienia pielgrzymom. władze zakonne pozostały jednak w Margat i akce, gdyż jerozolima, jako miasto otwarte, nie była miejscem odpowiednio zabezpieczonym na lokalizację głównej siedziby zakonu51.

46 c. Morrisson, Krucjaty, warszawa 1997, s. 49.47 Ibidem, s. 5048 s. Runciman, Dzieje wypraw..., t. ii, s. 148.49 Idem, Dzieje wypraw..., t. iii, s. 135 i n.50 z powodu obłożenia ekskomuniką jej organizatora nie zawsze wliczana w poczet

krucjat P.M. Holt, op. cit., s. 60–61; s. Runciman, Dzieje wypraw..., t. iii, s. 170 i n. nie zalicza wyprawy Fryderyka ii do krucjat i za Vi wyprawę krzyżową uważa atak ludwika iX Świętego na egipt w latach 1248–1249.

51 H.j.a. sire, op. cit., s. 33.

34


w połowie Xiii wieku na krótki czas obudziło się w europie zaintere-sowanie sprawami ziemi Świętej spowodowane klęską połączonych sił frankijsko–syryjskich w bitwie pod Gazą w 1244 r.52 nie wywarła ona co prawda takiego wrażenia jak upadek edessy sto lat wcześniej, ale spowo-dowała poruszenie tematyki krucjatowej na soborze w lyonie w 1245 r. na papieski apel odpowiedział król Francji, ludwik iX, który już wcześniej, w 1244 r., złożył śluby krucjatowe. wyruszył on w 1248 r. wraz z francu-skim rycerstwem do egiptu powtarzając jednak błędy wyprawy krzyżo-wej z 1217 r. otoczona armia wraz z królem musiała się poddać, utraco-no wszystkie dotychczasowe zdobycze i po opłaceniu okupu krzyżowcy wycofali się z egiptu53.

w tym czasie królestwo jerozolimskie przeżyło kolejny konflikt we-wnętrzny, w który zaangażowani byli joannici. w latach 1256–1258 do-szło w akce do otwartej wojny między Genueńczykami a wenecjanami (tzw. wojna św. sabasa). Pierwsi korzystali ze wsparcia szymona z Mon-fort i szpitalników, drudzy zaś posiłkowani byli przez hrabiego jaffy, jana z ibelinu i templariuszy. wojna św. sabasa, choć destrukcyjnie wpłynę-ła na stosunki wewnętrzne w akce, miała jedno pozytywne następstwo. w 1258 r., po wygaśnięciu walk w mieście, doszło do spotkania przed-stawicieli obu zakonów rycerskich w celu wypracowania wspólnego sta-nowiska wobec ostatnich wydarzeń oraz utworzenia wspólnego frontu w walce z saracenami (bez praktykowanych dotąd doraźnych sojuszy po-litycznych). wkrótce do porozumienia dołączyli również krzyżacy, którzy jednak nie odegrali znaczniejszej roli z powodu słabości militarnej i spo-rów prowadzonych z joannitami o zwierzchnictwo nad nimi54. efektem za-wartego porozumienia była wspólnie przeprowadzona akcja informacyjna w europie. w związku z postępami mameluków w syrii i zagrożeniem, jakie zawisło nad posiadłościami łacińskimi w lewancie, trzy rycerskie zakony postanowiły wysłać swoich przedstawicieli na dwory europejskie

52 P.M. Holt, op. cit., s. 82.53 s. Runciman, Dzieje wypraw..., t. iii, s. 240 i n.; P. M. Holt, op. cit., s. 83, 101–102.54 H.j.a. sire, op. cit., s. 33; szerzej o związkach joannitów i krzyżaków: u. arnold,

Powstanie i najstarsze dzieje zakonu krzyżackiego. O założeniu i strukturze we-wnętrznej szpitala niemieckiego w Akkonie oraz zakonu rycerskiego w pierwszej połowie XIII wieku [w:] Idem, Zakon krzyżacki. Z Ziemi Świętej nad Bałtyk, Toruń 1996, s. 22; H. Boockmann, Zakon krzyżacki. Dwanaście rozdziałów jego historii, warszawa 1998, s. 37.

35


w celu przedstawienia tragicznej sytuacji królestwa jerozolimskiego. Tem-plariusze akcją tą objęli Półwysep iberyjski, joannici — Francję, zaś krzy-żacy — obszar cesarstwa55.

reformy wewnętrzne zakonu w Xiii wiekuzła sytuacja królestwa oraz straty terytorialne, które w znacznym stop-

niu dotknęły również szpitalników, zadecydowały o podjęciu starań o re-formę administracji i dochodów zakonu. Mistrz Hugo de Revel, chcąc dopro wadzić do większego zaangażowania komandorii europejskich w sprawy i obronę outremer, zwiększył liczbę kapituł generalnych, na które przyjeżdżać musieli przedstawiciele europejskich placówek. na jed-nej z nich w 1262 r. wprowadzono system responsji, które miały zastąpić dotychczasowe, dobrowolne opłaty domów zakonnych na rzecz zakonu w ziemi Świętej. Responsje obejmowały przeważnie 1/3 dochodów kom-turii w skali rocznej i odprowadzane miały być raz w roku do skarbca za-konnego w akce, a po jej upadku na Rodos56. Mistrz i kapituła general-na, chcąc zwiększyć swój wpływ na obsadę domów europejskich, podjęli decyzję o każdorazowym mianowaniu nowego komtura przez kapitułę, zastępując tym samym starszy zwyczaj mianowania zwierzchników ko-mandorii przez wielkich przeorów57.

upadek Akkiwaśnie między templariuszami a joannitami odżyły z powodu sporów

dynastycznych po śmierci w 1268 r. konrada V (konradyna), syna tytu-larnego króla jerozolimy konrada iV58. Pierwsi zdecydowanie poparli

55 k. Falkenstein, Geschichte des Johanniter-Ordens..., s. 89; M. Melville, Dzieje..., s. 236.

56 e. Bradford, op. cit., s. 72; H.j.a. sire, op. cit., s. 166.57 e. Bradford, op. cit., s. 73; H.j.a. sire, op. cit., s. 166–167.58 c. Morrisson, op. cit., s. 68; s. Runciman, Nieszpory Sycylijskie. Dzieje świata

śródziemnomorskiego w drugiej połowie XIII wieku, katowice 1997, s. 172: „Ba-ronowie lewantyńscy poparli kandydaturę Hugona iii cypryjskiego, który już od 1264 r. sprawował regencję w królestwie. inne plany miała Maria z antiochii, wnuczka amalryka ii lusignana, które swe prawa sukcesyjne sprzedała w 1277 r. karolowi andegaweńskiemu, królowi sycylii”.

36


kandydaturę karola andegaweńskiego, zaś szpitalnicy pozostali wierni Hugonowi iii. choć sytuacja była napięta, nie doszło do otwartej walki zbrojnej i ostatecznie, pod presją papieską, nad cytadelą w akce zatknię-to proporzec karola andegaweńskiego59. ostatecznie, po śmierci karola w 1285 r., do akki mógł powrócić przedstawiciel dynastii lusignanów, popieranej przez joannitów. Gdy w czerwcu 1286 r. Henryk ii przybył do akki, uroczystości koronacyjne zorganizowano w wielkiej sali siedziby jo-annitów60. Był to wyraz wdzięczności za poparcie, jakiego udzielali joanni-ci prawowitym spadkobiercom tronu jerozolimskiego61. uroczystości te są też świadectwem pewnego rozprężenia i nastroju dekadencji, jakie w tym czasie panowały na wschodzie. Potępiane przez papieży zabawy rycerskie odbyły się wszakże w siedzibie zakonu, a przepych towarzyszący tym wy-darzeniom nie licował z aktualną sytuacją łacinników na outremer.

w tym czasie nowy najazd mongolski (1281 r.) oraz poparcie, któ-re udzielili Mongołom ormianie i joannici, spowodowały kontrakcję ze strony mameluckiej. sułtan kalawun postanowił ostatecznie zlikwidować chrześcijańskie posiadłości w lewancie, aby uniemożliwić wykorzysta-nie ich przez Mongołów jako bazy wypadowej62. Łamiąc wcześniejsze traktaty, rozpoczął systematyczną likwidację łacińskich punktów oporu. już w 1285 r. zajął twierdzę szpitalników — Margat, w 1287 r. laodyceę, w końcu w 1289 r. Trypolis63. Pomoc przysłana przez wenecjan i króla aragonii tylko pogorszyła los państwa krzyżowców. awanturnicy zaciąg-59 j. Prawer, Military Orders and Crusader Politics in the second half of the XIII Cen-

tury [w:] Die geistliche Riterorden Europas, hrsg. v. j. Fleckenstein, M. Hellmann, sigmaringen 1980, s. 224–228; s. Runciman, Nieszpory..., s. 180–181: dodatkowym argumentem za poparciem przez templariuszy karola było pokrewieństwo łączące mistrza wilhelma z Beaujeu z osobą króla sycylii; por. również: j. de longaunay, L’Europe des Anjou, Moyen age 2001, nr 23, s. 6–12.

60 jak zanotował naoczny świadek, Gerard de Montréal: „...przez dwa tygodnie świę-towali w akrze w miejscu zwanym obozowiskiem szpitalników od św. jana tam, gdzie stał olbrzymi pałac. Była to uroczystość najpiękniejsza, o jakiej ucho nie słyszało od stu lat, ciągłe wesele i zapasy. naśladowali rycerzy okrągłego stołu i królową niewieścich Powabów, a mianowicie rycerze przebrani za damy wza-jem ze sobą walczyli, później jako mniszkowie z mnichami toczyli walki i udawa-li lancelota i Tristana, i Palamedesa i wiele było innych gier pięknych i uroczych, i rozkosznych....”, cyt. za: M. Melville, op. cit., s. 247.

61 H.j.a. sire, op. cit., s. 3462 P.M. Holt, op. cit., s. 122–123.63 w obronie Trypolisu aktywnie uczestniczyli również joannici, którzy wraz z templa-

riuszami sprowadzili w tym celu specjalne posiłki: M. Melville, op. cit., s. 250.

37


nięci w lombardii i Toskanii, mordując muzułmańskich kupców i rabu-jąc karawany, dali pretekst do ostatecznej rozprawy z tym, co pozostało z królestwa jerozolimskiego64.

w kwietniu 1291 r. rozpoczęło się oblężenie akki. wobec nikłych po-siłków z europy ciężar obrony spoczął na barkach mieszkańców miasta. odcinki murów podzielono między poszczególne zakony, korporacje, gil-die, narodowości. sektor północno–zachodni objęli templariusze, a od-cinek po ich prawej stronie joannici wraz z podporządkowanym im nie-wielkim kontyngentem krzyżackim65. Pomimo zaciekłej obrony, w której wyróżnili się szczególnie rycerze z zakonu templariuszy i joannitów, 18 maja muzułmanie zajęli miasto. jeszcze 10 dni broniła się ufortyfikowana siedziba templariuszy, jednak po jej zawaleniu się oddziały egipskie ob-jęły kontrolą całe miasto, kończąc tym samym dzieje państw krzyżowych w lewancie. Po utracie akki chrześcijanie wycofali się z innych twierdz na wybrzeżu. do sierpnia 1291 r. w ręce mameluków dostały się Tyr, sy-don, Bejrut, Tortosa i zamek Pielgrzymów; do 1302 r. templariusze utrzy-mali się na wyspie Ruad66.

Joannici na cyprzePo upadku akki większość uchodźców, wraz z królem Henrykiem ii,

schroniła się na cyprze. Przybyli tam również joannici; po walkach w akce w tym rejonie pozostało zaledwie siedmiu braci–rycerzy. joannici, podob-nie jak templariusze, posiadali na wyspie znaczne majątki oraz czerpali duże zyski z plantacji trzciny cukrowej67.

w okresie cypryjskim rozpoczęto organizację floty zakonu, która mo-gła zagrozić muzułmańskim szlakom komunikacyjnym i ich przybrzeż-nym posiadłościom. wobec braku możliwości konfrontacji z pogańskim wrogiem na lądzie w ziemi Świętej, była to jedyna możliwość usankcjo-

64 c. Morrisson, op. cit., s. 69–70.65 M. Melville, op. cit., s. 252–257; o obecności kontyngentu krzyżackiego w akce:

u. arnold, Konrad von Feuchtwangen [w:] Idem, Zakon Krzyżacki..., s. 81–84; M. arszyński, Budownictwo warowne zakonu krzyżackiego w Prusach (1230–1454), Toruń 1995, s. 91 i n.

66 c. Morrison, op. cit., s. 70.67 w 1292 r. oficjalnie zatwierdzono ich stan posiadania w limassol (H.j.a. sire, op.

cit., s. 51).

38


nowania dalszej egzystencji joannitów68. Podobną drogę wybrali krzyża-cy osiedlając się nad Bałtykiem i podejmując się misji chrystianizacyjnej wśród Prusów69. nie odnaleźli się natomiast w nowej sytuacji templariu-sze, którzy, żywiąc nadzieję na rychły powrót do lewantu, przyjęli pozy-cję wyczekującą pozostawiając część sił na cyprze, część zaś wysyłając do Francji70.

ani templariusze, ani joannici nie zamierzali całkowicie oddać inicja-tywy stronie muzułmańskiej. do 1302 r. przeprowadzali oni ataki na wy-brzeże z wyspy Ruad, próbowali nawet na własną rękę odbić Tortosę71. Mała skala tych przedsięwzięć, spowodowana wcześniejszymi stratami i nieznacznymi możliwościami mobilizacyjnymi na cyprze, spowodowała, że miały one charakter łupieżczych, dywersyjnych najazdów, strategicz-nie zupełnie nieistotnych i niemających wpływu na sytuację tej w części basenu Morza Śródziemnego72.

odbudowując swoją pozycję militarną i gospodarczą, joannici włączyli się w zmagania o hegemonię w północno–wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. od dawna rywalizowały tu dwie potęgi handlowe, Genua i wenecja. andegawenowie po śmierci karola w 1285 r. nie zrezygnowa-li ze swoich imperialnych planów73. Po utracie sycylii na rzecz aragonii zwrócili się ku Peloponezowi i resztkom Bizancjum, w końcu uzyskali też koronę węgier (ostatecznie w 1310 r.)74. Również polityka papieska zmie-rzała do restytucji łacińskich rządów w cesarstwie Bizantyńskim podda-nym „uzurpacji Paleologa”75. Bonifacy Viii planował w tym celu opano-wanie między innymi Rodos przy użyciu sił Fryderyka ii aragońskiego, którego przyrodni brat, sancho, był członkiem zakonu św. jana. Przepro-

68 a. luttrel, The Hospitallers of Rodes: Prospectives, problems, possibilites [w:] Die geistliche Ritterorden Europas, hrsg. v. j. Fleckenstein, M. Hellmann, sigmaringen 1980, s. 243–245; Idem, The Military and Naval Organization of the Hospitallers at Rhodes (1310–1444) [w:] Das Kriegwesen..., s. 133.

69 H. Boockmann, op. cit., s. 77 i n.70 M. Melville, op. cit., s. 261.71 H.j.a. sire, op. cit., s. 51.72 w 1307 r. mistrzowie obu zakonów spotkali się z papieżem klemensem V w celu

omówienia planów nowej krucjaty (T.w. lange, op. cit., s. 21).73 j. de longaunay, op. cit., s. 7.74 o polityce andegawenów w końcu Xiii i na początku XiV w. zob. s. Runciman,

Nieszpory..., s. 254–275. 75 Tego sformułowania użyto już w 1281 r. w traktacie z orvieto, por. ibidem,

s. 195.

39


wadzona przez aragończyków akcja nie udała się i w okresie pontyfikatu klemensa V inicjatywę przejęli Francuzi76. dla joannitów bardziej brze-mienna w skutki była jednak rywalizacja wenecko–genueńska. Gdy we-necjanie zajęli wyspy między kretą a Rodos, nowy mistrz szpitalników Fulko de Villaret zdecydowanie opowiedział się za roszczącą sobie do tych terenów pretensje Genuą. szczególna szansa nadarzyła się, kiedy z propo-zycją wspólnej akcji zbrojnej na wyspach kos i Rodos wystąpił Vignolo de Vignoli, który twierdził, że otrzymał kos i część Rodos jako lenno od cesarza. choć prawa do wysp wysuwane przez Genueńczyka były mocno wątpliwe, to obietnica przekazania części zdobytych terytoriów zakonowi spowodowała, że mistrz przystał na tę awanturniczą propozycję. korzy-stając z okrętów Vignoli, w czerwcu 1306 r. wyprawa genueńsko–joanni-cka wyruszyła na Rodos, gdzie joannici zajęli miasto Filermo. we wrześ-niu następnego roku szpitalnicy otrzymali od klemensa V potwierdzenie prawa posiadania wyspy77. w tym też czasie Villaret załagodził stosunki z wenecją, która obawiała się sojuszu zakonu z Genuą78.

reformy z lat 1301–1302na cyprze dokonano pierwszej, od statutów z Margat, wielkiej reformy

organizacyjnej zakonu św. jana. decyzja kapituły z 1301 r. powołała do życia siedem prowincji zakonnych zwanych „językami”. choć podział taki datuje się na okres przed 1290 r., to był on jeszcze wówczas nieformalny. według hierarchii ważności „języki” podzielono na Prowansję, owernię, Francję, Hiszpanię, włochy, anglię, niemcy79. Prawdopodobnie taki po-rządek wynikał z ilościowego udziału poszczególnych nacji w szeregach szpitalników. Potwierdza to również pochodzenie narodowościowe wiel-kich mistrzów, z których większość wywodziła się z terenów dzisiejszej Francji, a szczególnie Prowansji. wielkość i struktura „języków” były bar-dzo różne. status odrębnych prowincji uzyskały trzy przeoraty francuskie, natomiast prowincja włochy składała się z aż siedmiu przeoratów. jeszcze

76 H.j.a. sire, op. cit., s. 54.77 a. luttrel, The Town of Rhodes: 1306–1356, Rhodes 2003, s. 68–47.78 zapewnił on wenecjan o swojej przyjaźni oraz zrezygnował z jakichkolwiek rosz-

czeń do wyspy kos: j. delaville le Roulx, Les Hospitaliers á Rhodes (1310–1421), london 1974, s. 6–8; H.j.a. sire, op. cit., s. 54–55.

79 a. v. winterfeld, op. cit., s. 603–606; H.j.a. sire, op. cit., s. 63.

40


bardziej zróżnicowana była prowincja niemcy. Tutaj w jeden „język” po-łączono pięć przeoratów złożonych z aż sześciu narodowości.

dalsze zmiany nastąpiły po przejęciu dóbr templariuszy. Prowincję Pro-wansja podzielono na dwie równorzędne jednostki: Prowansję większą i Prowansję Mniejszą, co automatycznie zwiększyło udział francuskoję-zycznych dostojników w kapitule generalnej80. zwierzchnik każdej pro-wincji posiadał miano „filaru” (pilier), oznaczającego jeden z głównych urzędów we władzach zakonu. każdorazowy zwierzchnik Prowansji posia-dał urząd wielkiego komandora, owerni — marszałka, Francji — wielkie-go szpitalnika, pilier Hiszpanii odpowiedzialny był za zaopatrzenie i sprzęt wojenny, zwierzchnik niemiec zaś za fortyfikacje. w związku z reformą musiano więc poszerzyć grono pięciu dostojników o dwa stanowiska, któ-re do tej pory były z tego przywileju wyłączone: admirała (filar włoch) i dowódcy turkopolów (filar anglii)81.

Podział na siedem prowincji wpłynął również na sposób wyboru wiel-kiego mistrza82. wybierało go w ciągu trzech dni po śmierci poprzedni-ka kolegium czternastu elektorów wybranych z każdego języka podczas skomplikowanej, trzyturowej procedury. liczba ta zmieniała się jednak wraz ze zmianami ustrojowymi zakonu. Przez pewien czas „język” nie-miec posiadał tylko jeden głos, z racji małej reprezentacji przedstawicieli tej prowincji na cyprze i Rodos. z kolei po podziale prowincji hiszpań-skiej na dwie jednostki zwiększyła się do dwóch liczba tamtejszych elek-torów83.

Podczas kapituły generalnej w 1302 r. po raz pierwszy ustalono, jakie kontyngenty mają wysyłać na wyspę europejskie placówki zakonu. Powo-dem takiej decyzji były straty poniesione w ostatnich latach walk o ziemię Świętą oraz zła sytuacja finansowa szpitalników. w sumie zdecydowano się na liczbę 80 braci rycerzy i serwientów, których poszczególne „języ-ki” miały utrzymywać na wschodzie:

80 H.j.a. sire, op. cit., s. 66–67.81 B. waldstein–wartenberg, Rechtsgeschichte..., s. 113; e. Bradford, op. cit., s. 70;

T.w. lange, op. cit., s. 24–25; H.j.a. sire, op. cit., s. 63.82 Tytuł wielkiego mistrza pojawił się po raz pierwszy w źródłach w 1177 r. (H.j.a.

sire, op. cit., s. 93), choć T.w. lange wskazuje na Hugona de Revel, który w 1268 r. miał po raz pierwszy użyć tego tytułu (T.w. lange, op. cit., s. 19). na stałe do tytulatury zwierzchników zakonu weszła ta nomenklatura za rządów Pierre’a d’aubussona w 1489 r. (H.j.a. sire, op. cit., s. 93), co być może podyktowane było otrzymaniem przez mistrza godności kardynalskiej.

83 H.j.a. sire, op. cit., s. 133–134.

41


tabela i. Liczba rycerzy i serwientów wysyłana przez poszczególne prowincje według ustaleń kapituł od 1302 do 1522 r.84

„Język” Liczba rycerzy i serwientów1302 1480 1513 1522

Prowansja 15 28 90 48Francja 15 37 100 62Hiszpania– kastylia– aragonia

14 12 22

88 66

57 52

włochy 13 28 60 47Owernia 11 23 84 26Niemcy 7 9 5 6anglia 5 6 38 11suMa 80 165 531 309

Stosunki wewnętrzne w Zakonie w XiV wiekuw XiV stuleciu wyraźnie zaznaczyła się przewaga rycerzy pochodzą-

cych z Prowansji, którzy w znacznym stopniu zaczęli wpływać na ży-cie zakonu. z południowej Francji pochodzili wszyscy wielcy mistrzowie od 1296 do 1374 r. dzięki bliskim kontaktom z andegawenami joannici z Prowansji przejęli kontrolę nad przeoratami południowofrancuskimi, południowowłoskimi i węgierskimi. wielki mistrz Roger de Pins sprzyjał prowansalskim kupcom z narbonne i Montpellier, którzy niemal zmono-polizowali handel rodyjski. Faworyzował rodaków również jego następca, Rajmund Berengar, który usunął z przeoratu saint–Gilles aragończyka, juana Fernandeza de Heredię85. w 1373 r. na kapitule generalnej podjęto środki zmierzające do złamania prowansalskiego monopolu w zakonie. ograniczono wpływy południowofrancuskich przeorów przez zarządzenie, że godności zakonne w neapolu i na węgrzech sprawować mieli wspólnie z włochami i węgrami. następnym mistrzem zakonu wybrany został po-chodzący z północnej Francji Robert de juilly86. Prowansalska dominacja

84 według: B. waldstein–watrenberg, Rechtsgeschichte..., s. 100.85 k. Herquet, Juan Ferrandez de Heredia Grossmeister des Johaniterordens (1377–

1396), Mühlhausen 1878, s. 10; H.j.a. sire, op. cit., s. 75–76.86 k. Herquet, op. cit., s. 12 i n.; H.j.a. sire, op. cit., s. 68, 312: od 1378 r. przeorami

węgierskimi byli już tylko rodzimi rycerze.

42


ostatecznie złamana została w pierwszej połowie XV w. dom anjou po utracie achai w 1386 r. i niepowodzeniach w walce z aragonią o neapol (1442 r.) ostatecznie wycofał się do Prowansji. spowodowało to zmianę układu sił w zakonie. dwie prowincje prowansalskie ponownie złączone zostały w jeden „język”, który ponadto utracił kontrolę nad komandoria-mi neapolitańskimi. kosztem Prowansji wzmocnił się „język” Hiszpanii, który rozdzielony został na aragonię i kastylię, otrzymując tym samym dodatkowy głos na kapitule generalnej87.

Kasata Zakonu templariuszyna początku XiV wieku we Francji doszło do bezprecedensowej likwi-

dacji zakonu templariuszy. niepowodzenia krucjaty aragońskiej, niesławna śmierć Filipa iii (1285 r.), wojna z anglią (1294–1303 r.), spór z papie-żem o pobieranie dziesięciny (1296–1297 r.), w końcu klęska pod courtrai (1302 r.) spowodowały głęboki kryzys monarchii Filipa iV. spór z papie-stwem rozpoczęty za pontyfikatu Bonifacego Viii został zażegnany ule-głą wobec króla Francji postawą klemensa V. wykorzystał to Filip, który w 1306 r. skonfiskował majątki żydowskie, a w rok później rozpoczął li-kwidację podległego bezpośrednio papieżowi zakonu templariuszy88.

w przyszłości mogło to spotkać również joannitów, ponieważ podob-nie jak templariusze byli oni tworem wypraw krzyżowych i ich istnienie uprawomocnione było posiadaniem przez łacinników posiadłości w outre-mer. z chwilą utraty ziemi Świętej pojawiły się pytania o celowość istnie-nia zakonów rycerskich. Powszechne wręcz były oskarżenia przypisujące zdradzie, pysze i apostazji zakonów rycerskich upadek państw lewantyń-skich89. już na początku swojego pontyfikatu klemens V snuł plany po-łączenia obu największych zakonów. Myśl tę podjął później na soborze w Vienne (lata 1311–1312), lecz sprzeciw prałatów, słusznie obawiających się połączenia dwóch tak potężnych instytucji, pokrzyżował plany papie-ża90. ostatecznie synod, pod presją królewskiej armii, zaaprobował kasatę

87 Ibidem, s. 88.88 obszernie o genezie i przebiegu procesu likwidacji zakonu zob. M. Melville, Dzie-

je..., s. 261; por. też: M. Małecki, Proces templariuszy we Francji (1307–1314), kraków 1998.

89 M. Melville, Dzieje..., s. 302.90 Ibidem, s. 304,

43


templariuszy, co potwierdzone zostało papieską bullą Vox in excelso z 13 kwietnia 1312 r. Miesiąc później, 2 maja 1312 r., w bulli Ad providam pa-pież nakazał przekazanie wszystkich dóbr templariuszy szpitalnikom św. Jana91. nie wszędzie zastosowano się do papieskiej decyzji. już wcześniej (1310 r.) synod prowincjonalny w salamance odrzucił oskarżenie kasty-lijskich templariuszy o herezję. Podobnie postąpili duchowni zebrani na aragońskim i katalońskim synodzie w Tarragonie, zaś w Portugalii zakon oczyścił z zarzutów arcybiskup lizbony. dlatego też nakaz przejęcia przez joannitów dóbr rycerzy Świątyni nie objął Półwyspu iberyjskiego92. na cyprze decyzja papieża również nie spotkała się ze zrozumieniem miesz-kańców, „którzy zaświadczyli o odwadze, pobożności i dobrej sławie tem-plariuszy”, a jedynym głosem przeciwnym tej opinii było stanowisko... wielkiego mistrza joannitów93.

Joannici na rodosPo opanowaniu Rodos najwyższe władze zakonu przeniosły tam swo-

ją siedzibę, rozpoczynając długi okres budowy joannickiego władztwa na wyspie. choć joannici wiele zawdzięczali zdecydowanej i bezwzględnej polityce Fulka de Villaret, to jego „despotyczne” rządy szybko spotkały się z niezadowoleniem i oporem współbraci. w 1317 r. doszło nawet do buntu przeciw mistrzowi, który uciekł ze stolicy i schronił się w zamku lindos, gdzie odpierał ataki oblegających buntowników. sytuacja wyma-gała interwencji papieża. jan XXii przywrócił na urząd mistrza Villareta, ale tylko po to, aby ten mógł oficjalnie zrezygnować z pełnionej funkcji. na jego miejsce, pod wpływem papieża, obrano Heliona de Villeneuve94. nowy wielki mistrz udał się do europy, gdzie do 1322 r. na dworach kró-lewskich i książęcych zabiegał o poparcie dla zakonu. w tym czasie na wy-spie zwierzchnictwo przejął wielki komandor albrecht von schwarzburg, który w 1319 r. zdobył wyspę leros i pokonał przygotowane do inwazji na Rodos siły mameluckie95.

91 Ibidem, s. 303–305; M. Małecki, op. cit., s. 80–81.92 M. Melville, Dzieje...., s. 305.93 Ibidem, s. 302.94 j. delaville le Roulx, op. cit., s. 20–22; H.j.a. sire, op. cit., s. 56.95 H.j.a. sire, op. cit., s. 56–57.

44


dzięki działaniom ofensywnym prowadzonym z Rodos udało się jo-annitom zdobyć punkty pozwalające na kontrolę około 320 km wybrze-ża azji Mniejszej. stworzyło to znacznych rozmiarów chrześcijańską en-klawę w tej części Morza Śródziemnego, co miało szczególne znaczenie w stosunkach zachodniego chrześcijaństwa z Bizancjum. wyspy opano-wane przez joannitów oraz posiadłości weneckie i genueńskie położone między Grecją a azją Mniejszą zamykały dostęp do pozostałości cesar-stwa od strony Morza Śródziemnego.

w pierwszej połowie XiV wieku szpitalnicy, wchodząc w rozmaite koalicje, nadal próbowali opanować kontynentalne, przybrzeżne twier-dze i miasta mogące posłużyć za bazę do dalszej ekspansji. na przełomie 1344 i 1345 r. wraz z koalicją powstałą z inicjatywy klemensa Vi zdoby-li położoną u zachodnich wybrzeży azji Mniejszej smyrnę, którą utrzy-mywali aż do 1402 r.96

kolejnym wielkim przedsięwzięciem, w jakie zaangażowali się szpi-talnicy, była krucjata króla cypru, Piotra i. Po długich, ponaddwuletnich przygotowaniach, głównie dyplomatycznych, królowi cypryjskiemu udało się zorganizować koalicję, z którą, wzorem Xiii�wiecznych krucjat, za-mierzał uderzyć na aleksandrię. jako miejsce koncentracji wyznaczono joannicki port w Rodos, skąd w październiku 1365 r. wyruszyło ponad 80 jednostek97. wyprawa aleksandryjska, choć uwieńczona sukcesem, nie miała większego znaczenia. krzyżowcy, wzorem swoich poprzedników

96 działanie zbrojne, sprowokowane zajęciem tego ważnego miasta i portu (1329 r.) przez umursa, emira ajdinu, zjednoczyły siły papieskie, genueńskie, weneckie, cypryjskie i rodyjskie: j. sarnowsky, Die Johanniter und die Verteidigung Smyr-nas (1344–1402) [w:] Das Kriegweswen der Ritterorden im Mittelalter (Ordines Militares, Bd. Vi), hrsg. v. z.H. nowak, Toruń 1991, s. 155; po konfliktach w łonie koalicji ostatecznie w 1374 r., decyzją Grzegorza iX, przekazano miasto zakonowi, z pełną władzą, administracją, z obowiązkiem obrony i subsydiami w wysokości 3000 florenów (ibidem, s. 156, 161, przyp. 3: Vobis (...) ad quinque annos prox-ime secuturos custodiam, regimen et gubernationem civitatis preadicte et pertinen-tiarum ipsius cum mero et mixto imperio et omnimoda iurisdictione vestris expensis et cum subsidio trium millium fl (...) committimus).

97 jak poinformował arabski kronikarz al�Makrizi: „Flota ich składała się z różnych kontyngentów: było tam dwadzieścia cztery galery weneckie, dwie genueńskie, dziesięć galer należących do ludzi z Rodos z załogą francuską na pięciu z nich, a reszta galer należała do ludzi z cypru” (P.M. Holt, op. cit., s. 148–149). zapis ten jest także kolejnym świadectwem przewagi w zakonie rycerzy francuskojęzycz-nych, co nie umknęło uwadze nawet obcemu, arabskiemu kronikarzowi.

45


z ubiegłego stulecia, ograniczyli się do splądrowania i zniszczenia miasta, nie próbując nawet uzyskać bardziej dalekosiężnych i trwałych korzyści z zajęcia tego ważnego portu98.

Pomimo miernych efektów wyprawy aleksandryjskiej nie wyrzeczono się dalszych planów krucjatowych. nie miały już one jednak charakteru ofensywnego i wobec narastającej ekspansji osmańskiej hasła krucjatowe zaadaptowano do wojny obronnej. na Bałkanach główny ciężar zmagań z Turkami spadł na królestwo węgier, zaś we wschodniej części Morza Śródziemnego na zakon św. jana. Plany aktywniejszego wykorzystania joannitów w umocnieniu obrony świata chrześcijańskiego snuł już inno-centy Vi, ale realizacji tego zamierzenia podjął się dopiero Grzegorz iX. Po śmierci Roberta de juilly w 1377 r. wyznaczył on na stanowisko wiel-kiego mistrza dyplomatę papieskiego i zaufanego dworu aragońskiego ju-ana Fernandeza de Heredia, przeora kastylii i byłego przeora saint–Gilles. narzucenie przez papieża nowego zwierzchnika odbyło się wbrew regule i zwyczajom obowiązującym w zakonie99. Plany papieża i nowego mistrza koncentrowały się na Grecji, gdzie planowano utworzenie silnego państwa zakonnego mogącego przeciwstawić się ekspansji tureckiej. koncepcję tę zaczęto realizować w 1378 r., próbując spacyfikować feudalną anarchię na półwyspie, lecz wadliwa organizacja wyprawy na despotat arty doprowa-dziła do klęski wojsk papiesko�zakonnych i niewoli Heredii100.

Wielka Schizmaw czasie narastającego zagrożenia osmańskiego pojawił się kolejny

problem — wielka schizma. Po śmierci w 1378 r. opiekuna i współpra-cownika mistrza joannitów, Grzegorza iX, konklawe zebrane w Rzymie obrało na papieża arcybiskupa Bari, który przyjął imię urbana Vi. Ten jed-nak tak zraził do siebie większość kardynałów, że kilka miesięcy później obrali oni nowego papieża — klemensa Vii. urban Vi nie uznał unieważ-nienia poprzedniego konklawe i nie zrzekł się godności papieskiej, co do-

98 Ibidem, s. 149: w relacji al�Makriziego: „i nie ustawali w zabijaniu, braniu jeńców, plądrowaniu i podpalaniu, a trwało to od przedpołudnia w piątek do wczesnego ranka w niedzielę”.

99 H.j.a. sire, op. cit., s. 71–77; szerzej o kadencji juana de Hereiry: k. Herquet, op. cit., passim.

100 H.j.a. sire, op. cit., s. 78.

46


prowadziło do podziału kościoła i popierających obu papieży państw. za rezydującym dalej w awinionie klemensem Vii opowiedziały się Francja, kastylia, aragonia, sabaudia, szkocja i państwa skandynawskie. w obozie papieża rzymskiego, urbana Vi, stanęli antagoniści państw proawinioń-skich: anglia, Rzesza, Portugalia, węgry. joannici, ze względu na znacz-ny udział w zakonie rycerzy francuskojęzycznych oraz poparcie aragonii (skąd wywodził się Heredia) udzielone papieżowi awiniońskiemu, opo-wiedzieli się za klemensem Vii. stało się to zarzewiem nowych podzia-łów we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego101.

schizma nie ominęła wewnętrznych struktur zakonu. część rycerzy, wbrew zaleceniom kapituły generalnej, opowiedziała się za papieżem rzymskim. w 1383 r. urban Vi zdjął z urzędu juana de Heredię i na jego miejsce wyznaczył wielkiego przeora kapui, Riccarda caracciolo102. Próba wprowadzenia rozłamu w zakonie nie powiodła się. szpitalnicy z Rodos nie uznali decyzji urbana Vi i pozostali wierni dotychczasowemu wiel-kiemu mistrzowi. Po śmierci caracciolo w 1395 r. wśród joannitów licz-ba zwolenników papieża rzymskiego gwałtownie spadła, czego skutkiem było powierzenie zwierzchnictwa nad nimi rycerzowi o randze namiest-nika103. Rozłam w kościele sprowokował pojawienie się głosów opowia-dających się za oddaniem zatargu pod osąd i rozstrzygnięcie przez sobór powszechny. nastroje te doprowadziły w końcu do stopniowego upadku autorytetu papieża awiniońskiego (od 1394 r. Benedykta Xiii). Również joannici zwrócili się w stronę Rzymu, co być może spowodowane było zmianą orientacji papieskiej dokonanej przez Francję. wydawało się, że rozłam w łonie zakonu spowodowany schizmą został ostatecznie zażeg-nany, gdy w 1402 r. wielki mistrz (po śmierci Heredii w 1396 r. został nim Philbert de naillac) uznał obranego przez Bonifacego iX namiestnika i mianował go przeorem Rzymu. Gdy jednak ten zmarł w 1405 r., papież

101 większość wysp na Morzu egejskim opowiedziała się za Rzymem; na cyprze do-szło do podziału pod wpływem kolonistów włoskich, zaś po przejściu w 1381 r. Morei do obozu urbana Vi joannici musieli zrezygnować z dzierżawy księstwa achaii (H.j.a. sire, op. cit., s. 80–81).

102 k. Herquet, op. cit., s. 49; uznali go joannici z całej prowincji niemieckiej, o czym świadczyć mogą dokumenty wystawione przez niego dla tamtejszych joannitów, również z przeoratu czesko–morawskiego, por. aPwr., dok.m.wr. 1386.21.Xii. — dokument dla siemowita cieszyńskiego, który wystawił Frater Riccardo Ca-ratzolus de Napoli [...] Magister humilis.

103 H.j.a. sire, op. cit., s. 83–84.

47


wyznaczył nowego namiestnika podległego swojej władzy104. Powszechne dążenie do likwidacji rozłamu doprowadziło do zwołania w 1409 r. soboru powszechnego w Pizie, na który wybrał się również naillac. Poparcie, ja-kiego udzielił kontrkandydatowi Benedykta Xiii, spowodowało, że tenże odwołał naillaca ze stanowiska wielkiego mistrza. zakon zignorował tę decyzję papieża awiniońskiego, która była sprzeczna z regułą i zwycza-jami zakonu. wielki mistrz przebywając na dworach zachodniej europy w dalszym ciągu działał na rzecz przełamania schizmy i podejmował się różnorodnych akcji dyplomatycznych. działania jego zostały zwieńczone sukcesem dopiero w 1417 r. na soborze w konstancji, gdzie wziął udział w wyborze nowego papieża, Marcina V. Przychylność, jaką okazali jo-annici nowemu papieżowi, zaowocowała pełnym papieskim poparciem dla zakonu oraz potwierdzeniem godności wielkiego mistrza Philiberta de naillac105.

Joannici a imperium Osmańskiew czasie wielkiej schizmy kolejne klęski chrześcijan w walkach z Tur-

kami przybliżały niebezpieczeństwo osmańskie do centralnej europy. Po zajęciu Macedonii po zwycięskiej bitwie nad Maricą (1371 r.) i zhołdo-waniu cesarza bizantyńskiego jana V, Turcy posuwali się dalej w kierunku północnym, wchodząc w konflikt z serbią i Mołdawią. Bitwa na kosowym Polu w 1389 r. przypieczętowała los serbii, niedługo później wojskom Murada uległa także Bułgaria. wydarzenia te spowodowały bezpośrednie zagrożenie ziem podległych władzy króla węgier. zygmunt luksembur-ski zaangażowany był w walki z wrogimi sobie stronnictwami i w walce z naporem osmańskim zdał się na posiłki z zachodu. wykorzystując kru-cjatowe hasła zorganizował wyprawę krzyżową, która miała powstrzymać zwycięski marsz armii tureckich na północ. zagrożenie węgier spowodo-wało chwilowe przezwyciężenie, przynajmniej na gruncie politycznym, podziałów w kościele. Pod krucjatowymi chorągwiami stawiły się oddzia-ły z Francji, Burgundii, Flandrii, anglii, szwajcarii, Rzeszy, węgier, a tak-że z Polski i wołoszczyzny. joannici zorganizowali dwa oddziały. Pierw-szy prowadził wielki przeor akwitanii Philibert de naillac, który ruszył z Rodos i przez Morze czarne wpłynął na dunaj. drugi oddział złożony

104 B. Bradford, op. cit., s. 70; Y. karmon, op. cit., s. 122–130.105 H.j.a. sire, op. cit., s. 87–88.

48


z rycerzy z prowincji niemieckiej i z zachodniej europy dowodzony był przez Friedricha von zollern106. wyruszywszy z niemiec nad dunajem połączył się ze szpitalnikami z Rodos i ochotnikami z zachodu107. Bitwa pod murami nikopolis (25 września 1396 r.) zakończyła się klęską wojsk chrześcijańskich. z ogólnego chaosu obu joannickim dowódcom udało się uratować z pogromu swoich żołnierzy i wraz z zygmuntem luksembur-skim wycofać się na zakotwiczone na dunaju okręty108.

Bitwa pod nikopolis, w której Turcy także ponieśli ciężkie straty, spo-wolniła ich marsz na północ, jednak klęska chrześcijan sprawiła, że Ba-jezyt bez przeszkód mógł rozprawić się z niezależnymi jeszcze księstew-kami greckimi umacniając tym samym lewą flankę swego władztwa na Bałkanach. Gdy w 1397 r. Turcy zajęli Moreę, despota Mistry przekazał szpitalnikom korynt wraz z przesmykiem i z obowiązkiem jego obrony. Rycerze zakonni musieli jednak bronić swych greckich posiadłości nie tylko przed Turkami, ale również przed atakami chrześcijańskich wład-ców achai i aten, którzy rościli sobie pretensje do trzymanych przez za-kon ziem. Pokój zawarty z imperium osmańskim oraz napady sąsiednich władców spowodowały, że joannici opuścili korynt w 1404 r.109

Postępy tureckie powstrzymane zostały przez wydarzenia, jakie miały miejsce na wschodnich kresach imperium osmańskiego. Rozwijające swą ekspansję pod rządami Timura kulawego (Tamerlana) państwo Mogołów weszło w konflikt z Turkami. konfrontacja dwóch potęg znalazła swój fi-nał 28 lipca 1402 r. pod ankarą. armia turecka została doszczętnie roz-bita, a sam sułtan Bajezyt dostał się do niewoli. Był to dotkliwy cios dla osmanów. utracili oni kontrolę nad większością zaanektowanych wcześ-niej emiratów tureckich, nie ostały się również ich zdobycze terytorialne w azji Mniejszej, nawet te sprzed półwiecza110. kampania Tamerlana nie oszczędziła również posiadłości joannitów. największą stratą zakonu był upadek bronionej przez braci rycerzy i zaciągniętych na koszt zakonu za-ciężnych smyrny, która poddała się wojskom Tamerlana po długim oblę-żeniu w grudniu 1402 r.111 Pomimo to joannici potrafili wykorzystać trud-

106 k. Falkenstein, op. cit., s. 178.107 H.j.a. sire, op. cit., s. 85.108 w. Porter, op. cit., s. 292–294; ibidem, s. 86.109 H.j.a. sire, op. cit., s. 86.110 P.k. Hitti, Dzieje Arabów, warszawa 1969, s. 589–592; P.M. Holt, op. cit., s. 205–

206.111 j. sarnowsky, op. cit., s. 157–158.

49


ną sytuację sułtanatu osmańskiego i egiptu. z pierwszymi zawarli pokój, dzięki czemu na jakiś czas odsunęli od Rodos groźbę inwazji. z kalifem egiptu zawarli zaś korzystny układ handlowy, który w znacznym stopniu wpłynął na rozwój wyspy. Ponadto kalif zaoferował zakonowi możliwość odbudowy szpitala w jerozolimie112. wielki mistrz wykorzystał ten czas między innymi na wzmocnienie obronności Rodos. z tego okresu pochodzi większość fortyfikacji, które później miały się sprawdzić podczas muzuł-mańskich ataków na wyspę. nie zaniechano również starań nad utrzyma-niem panowania nad posiadłościami na zachodnim wybrzeżu azji Mniej-szej. Po utracie smyrny, wobec fiaska planów odbicia miasta, rolę „klu-czy do azji” przejęła nowo wybudowana, z polecenia naillaca, twierdza naprzeciwko wyspy kos — zamek św. Piotra113.

okres względnego pokoju zakończył się wraz z odbudową potęgi pań-stwa osmańskiego. Politykę ekspansji ponownie podjęli Mehmed i i jego syn Murad ii, którzy kontynuowali ekspansję w kierunku północnym, umacniając się na Bałkanach, co przypieczętowane zostało zwycięstwa-mi nad koalicją węgier, serbii i wołoszczyzny w 1438 i 1439 r.114 dzia-łania wojenne podjęto również na morzu, a inicjatorem tych poczynań był mamelucki egipt. Początkowo skierowane były przeciw korsarzom operującym z cypryjskich portów, później doprowadziły jednak do pod-boju wyspy (w trzech wyprawach w 1424, 1425 i 1426 r.) i zhołdowania cypryjskich lusignanów115. wywołało to oczywisty niepokój na Rodos, które było kolejnym celem w drodze egipcjan do opanowania wschodniej części basenu Morza Śródziemnego. dlatego też w marcu 1427 r. mistrz wysłał do kairu poselstwo mające zapobiec inwazji na wyspę i zbadać zamiary wroga116. zagrożenie usunięte zostało aż do śmierci egipskiego władcy Barsbaja w 1438 r.. jego następca, uzurpator czakmak, nie był już tak skłonny do negocjacji. zamierzając ostatecznie zakończyć podbój cypru w latach 1440, 1442 i 1444 wysłał na Rodos trzy kolejne ekspedy-

112 H.j.a. sire, op. cit., s. 86–87.113 j. sarnowsky, op. cit., s. 157.114 j. Hauziński, Odbudowa państwa Osmanów i jego organizacja wojskowa w poło-

wie XV wieku [w:] Świat chrześcijański i Turcy Osmańscy w dobie bitwy pod Warną (zeszyty naukowe uniwersytetu jagiellońskiego, MclXXViii, Prace Historycz-ne, z. 119, studia Polono–danubiana et Balcanica, Viii), pod red. d. �uirini–Po-pławskiej, kraków 1995, s. 47–49.

115 P.M. Holt, op. cit., s. 212–213.116 Ibidem, s. 214.

50


cje117. w ten sposób zaangażowane w walki o byt wyspy siły szpitalników nie wzięły udziału w kampaniach na Bałkanach i w krucjacie władysła-wa jagiellończyka w 1444 r. co więcej, podobnie jak na Bałkany, także na wyspę docierała pomoc zachodnich ochotników. w 1441 r. książę bur-gundzki, Filip dobry, wyposażył na swój koszt flotę ośmiu okrętów, która wypłynęła na pomoc szpitalnikom na Rodos118. Przedsięwzięta w 1444 r. krucjata władysława jagiellończyka i jana Hunyadego, pomimo począt-kowych sukcesów, zakończyła się klęską wojsk chrześcijańskich 10 listo-pada 1444 r. pod warną. zwycięstwo to pozwoliło Muradowi ii umocnić swe panowanie na nowo zdobytych terenach, zlikwidowało na pewien czas zagrożenie odwetowymi krucjatami chrześcijańskimi na północnych kre-sach imperium, dzięki czemu Turcy mogli skupić się na najważniejszym celu — zdobyciu konstantynopola.

ograniczone do samej stolicy, kilku miast w Tracji, Morei i Pelopone-zu cesarstwo nie mogło samodzielnie sprostać potędze tureckiej119. Pomi-mo kilku już oblężeń miasta i ciągłych apeli cesarzy o pomoc z zachodu żaden europejski władca nie odpowiedział na wezwania do obrony stoli-cy wschodniego chrześcijaństwa120. nie mogli tego uczynić również za-konnicy z Rodos, gdyż nieustannie walczyli z muzułmanami. ich wysiłki zmierzały do neutralizacji najgroźniejszego dla nich przeciwnika — emira

117 w. Porter, op. cit., s. 316–317; P.M. Holt, op. cit., s. 218.118 okręty po zwycięskiej kampanii 1442 r. powróciły do Francji, by ponownie poja-

wić się na Rodos w 1444 r., ale już w większej liczbie (w. Mruk, Burgundia Filipa Dobrego wobec agresji tureckiej (1419–1444) [w:] Świat chrześcijański..., s. 38–39).

119 M. salamon, Bizancjum wobec wyprawy warneńskiej [w:] Świat chrześcijański..., s. 74.

120 Mając na uwadze swoje handlowe interesy, wahały się wenecja i wierna swojej polityce neutralności Genua. węgrzy pozostawali jeszcze pod wrażeniem klęsk z ostatnich lat rządów Murada ii. księstwo Moskiewskie, z którym wielkie nadzie-je łączyło papiestwo, choć wyrażało chęć wzięcia udziału w koalicji antytureckiej, było negatywnie ustosunkowane do rzymskiej wizji unii kościołów i osłabione wewnętrznymi konfliktami. Państewka bałkańskie albo były już zajęte przez Tur-ków, albo prowadziły walki wewnętrzne, albo pozostawały w sporze z potencjal-nymi sojusznikami, jak na przykład jerzy skandenberg z wenecją: s. Runciman, Upadek Konstantynopola 1453, warszawa 1994, s. 81; P. wróbel, Udział państw zachodnich Bałkanów w wyprawach antytureckich Władysława Jagiellończyka i następstwa klęski warneńskiej dla położenia politycznego [w:] Świat chrześcijań-ski..., s. 101 i n.; k. Bojko, Próby wciągnięcia Księstwa Moskiewskiego do koalicji antytureckiej w latach 1437–1472 [w:] Świat chrześcijański..., s. 155 i n.

51


aydinu. Ten zaś pozostawał w ciągłym konflikcie z sułtanem. Tak więc, paradoksalnie, każdy sukces joannitów w walce z islamskimi wrogami wzmacniał potęgę osmanów121. choć szpitalnicy nie wzięli bezpośrednie-go udziału w obronie konstantynopola, zezwolili na werbunek zaciężnych na swych wyspach (m.in. na Rodos) genueńskiemu dowódcy, Giovaniemu longo, który później objął dowództwo nad całym obszarem fortyfikacji lądowych konstantynopola122.

Oblężenie rodos w 1480 rokuna dworach europejskich z niedowierzaniem przyjęto wieści o upadku

konstantynopola. zwycięski sułtan Mehmed ii jesienią 1453 r. przyjmo-wał poselstwa państw bałkańskich i chrześcijańskich władców z obszarów bezpośrednio zagrożonych interwencją turecką, w tym również z Rodos. wszyscy musieli zgodzić się na uznanie zwierzchności sułtana i zapłatę zwiększonej daniny. odmówił tylko poseł wielkiego mistrza joannitów, twierdząc, że nie może tego uczynić bez zezwolenia swojego suwerena, papieża123. w następnym roku wielki mistrz jean de lastic, spodziewa-jąc się kolejnego uderzenia tureckiego, tym razem na Rodos, wysłał na kontynent europejski Pierre’a d’aubussona, który miał wyjednać u wład-ców europejskich fundusze i pomoc zbrojną niezbędną szpitalnikom do utrzymania wyspy. Misja jego, pomimo wstrząsu, jaki wywołał upadek konstantynopola, nie znalazła jednak większego odzewu na monarszych i książęcych dworach124.

Postawa zakonu sprowokowała następne wydarzenia. wyspa szpital-ników byłą jedyną chrześcijańską enklawą na tym obszarze nieuznają-cą zwierzchności tureckiej. stąd też stała się kolejnym celem ekspansji osmańskiej. Przygotowania do ataku na Rodos rozpoczęte zostały już w 1479 r. i początkowo maskowane były rokowaniami, które z rycerzami

121 s. Runciman, Upadek Konstantynopola..., s. 43.122 Ibidem, s. 82–83.123 F. Babinger, Z dziejów imperium Osmanów. Sułtan Mehmed Zdobywca i jego cza-

sy, warszawa 1977, s. 98–102; s. Runciman, Upadek..., s. 153.124 w. Porter, op. cit., s. 319; w. schneider, Peregrinatio Hierosolymitana. Studien

zum spätmittelalterlichen Jerusalembrauchtum und zu den aus der Heiliglandfahrt hervorgegangen nordwesteuropäischen Jerusalembruderschaften, Münster 1982, s. 82–87.

52


św. jana podjął młodszy syn sułtana125. Mehmed ii zgromadził armię li-czącą około 70 tysięcy żołnierzy oraz kilkaset dział i w maju 1480 r. wraz z Mezikiem Paszą wylądował na Rodos126. załoga broniąca miasta skła-dała się z około 600 rycerzy i serwientów oraz około 2000 zaciężnych i ochotników. siły te wsparte zostały zmobilizowanymi mieszkańcami wyspy127. obroną dowodził wybrany w 1476 r. na wielkiego mistrza Pier-re d’aubusson. Posiadał on już doświadczenie w walce z Turkami, gdyż przed wstąpieniem w szeregi szpitalników służył w armii jana Hunyade-go, potem, już jako brat rycerz, dowodził galerą zakonną128. ostatecznie po 89 dniach nieudanego oblężenia Turcy zaniechali dalszych działań za-czepnych i opuścili wyspę129.

zwycięstwo szpitalników odbiło się szerokim echem w europie130. Po obronie Belgradu był to kolejny sukces w walce z naporem tureckim, na dodatek odniesiony przy tak przygniatającej przewadze wroga. szczegól-nie ważne było, że obrona wyspy pokrzyżowała plany Mehmeda, który zamierzał w następnej kolejności podbić Półwysep apeniński. wojska tu-reckie, które zajęły już otranto, po klęsce Mezika Paszy musiały wycofać się z włoch131.

Po śmierci Mehmeda zdobywcy w 1481 r. doszło do walk między sy-nami sułtana o schedę po ojcu. zwycięsko z tych zmagań wyszedł Bajezid, zaś młodszy dżem udał się do kairu, a potem na Rodos, aby tam szukać pomocy w zdobyciu sułtańskiego tronu132. wielki mistrz Pierre d’aubusson 125 z. Morawski, Epilogi krucjat w XV wieku, kraków 1924, s. 38.126 liczbę 70 000 podaje H.j.a. sire, op. cit., s. 89, choć należy się zastanowić, czy

możliwe było przerzucenie drogą morską takiej liczby żołnierzy i sprzętu.127 H.j.a. sire, op. cit., s. 89.128 z. Morawski, op. cit., s. 38.129 k. Falkenstein, op. cit., s. 191–192; H.j.a. sire, op. cit., s. 91–92; armii tureckiej

miał też towarzyszyć renegat joannicki, niejaki Meister Georg, który miał wska-zywać słabe punkty w systemie obronnym Rodos (z. Morawski, op. cit., s. 39); dokładny opis oblężenia podaje anonimowy pielgrzym niemiecki, który wracając z jerozolimy trafił na Rodos tuż przed atakiem Turków: Ein gleichzeitiger Bericht über die Belagerung von Rhodus durch dir Türken im Jahre 1480, anzeiger für kunde der deutschen Vorzeit nF, jg. 14, 1867, sp. 230–236.

130 wdzięczny Bogu za odniesione zwycięstwo wielki mistrz ufundował trzy świątynie pod wezwaniem patronów zakonu — nMP i św. jana chrzciciela (k. Falkenstein, op. cit., s. 195).

131 H.j.a. sire, op. cit., s. 92.132 P.M. Holt, op. cit., s. 225; z. Morawski, op. cit., s. 34–35: współcześni pisarze grec-

cy nazywali młodszego księcia Zemas, łacińscy zaś: Zizimus, Zizim lub Gem.

53


postanowił wykorzystać nadarzającą się okazję, by użyć dżema „wedle danych warunków i w interesie zakonu”, licząc na odsunięcie tureckie-go zagrożenia od wyspy i zakończenie długoletnich walk z sułtanem133. w grudniu 1482 r. zawarł on z Bajezidem ii układ, na mocy którego suł-tan zapewniał statkom zakonu wolność ruchu i handlu. w zamian sułtan „polecił czujnej straży zakonu” swojego młodszego brata i przekazał za-konowi relikwie ze skarbca cesarzy bizantyńskich: cierń z korony chry-stusa i ramię św. jana chrzciciela134.

z działalnością zmarłego w 1502 r. wielkiego mistrza należy związać zapoczątkowanie kolejnej rozbudowy fortyfikacji Rodos, kos i zamku św. Piotra. Bazując na doświadczeniach z 1480 r. rozbudowano system obronny od strony lądu, przystosowując go do użycia broni palnej. Prace kontynuował następca d’aubussona, Fabrizzio del caretto. za jego rzą-dów po raz pierwszy zastosowano pierwowzór fortyfikacji bastionowych, które wzniesiono w 1521 r. na odcinku murów, za które odpowiadała pro-wincja Owernia135.

Oblężenie rodos w 1522 rokuPo śmierci Bajezida ii w 1512 r. tron sułtański przejął jego syn, selim i,

który doprowadził do zniesienia sułtanatu mameluków. kolejnym etapem ekspansji osmanów była wyspa Rodos, na którą uderzył następca seli-ma i, sulejman wspaniały.

w połowie lipca 1522 r. armia turecka pod osobistym dowództwem su-lejmana wspaniałego wylądowała na Rodos. siły joannitów był tym ra-zem mniejsze niż w 1480 r., choć przez cały czas oblężenia drogą morską dostarczane były niewielkie posiłki dla obleganych. sułtan zrezygnował z ataku od strony morza, koncentrując się na pracach minerskich od stro-ny lądu. Prace saperskie oraz nieustanny ostrzał fortyfikacji spowodowały

133 z. Morawski, op. cit., s. 41–50: dżema wysłano do europy, gdzie przetrzymywano go w zakonnych zamkach we Francji. o jego osobę upominały się kraje najbardziej zagrożone agresją turecką, ale ostatecznie dżem przekazany został Rzymowi, gdzie przetransportowany został pod eskortą joannitów w marcu 1483 r.

134 Poselstwa do wielkiego mistrza słali król węgier, Maciej korwin, król neapolu, Ferrante, władca egiptu, kaitbej, papież innocenty Viii oraz wawrzyniec Medy-ceusz: ibidem, s. 49–50.

135 H.j.a. sire, op. cit., s. 95.

54


trzykrotne wdarcie się Turków na mury miejskie. oblężenie przedłużyło się aż do zimy. zarówno atakujący, jak i broniący ponieśli ciężkie straty, ponadto obleganym zaczęło brakować żywności i materiałów wojennych. wobec tak ciężkiej sytuacji, namów Rady i mieszkańców miasta, wielki mistrz Philippe Villiers de l’isle adam zdecydował się na opuszczenie wy-spy na wynegocjowanych z sułtanem honorowych warunkach136. 1 stycznia 1523 r. statki szpitalników opuściły wyspę zmierzając w kierunku kan-dii. stamtąd udali się do civitavecchia skąd, po wyborze nowego papieża, klemensa Vii, przenieśli się na cztery lata do Viterbo137.

Nowa siedziba — Maltawielki mistrz zaczął energicznie działać na rzecz odzyskania Rodos

bądź znalezienia nowej siedziby dla zakonu. w tym czasie jednak europa rozdarta była konfliktami, zaś armie sulejmana, po pokonaniu ludwika jagiellończyka pod Mohaczem w 1526 r., trzy lata później obległy wiedeń. naturalnym sojusznikiem zakonu stał się więc karol V, którego ziemie zagrożone były przez Turków zarówno w europie Środkowej, jak i w ba-senie Morza Śródziemnego. zaproponował on joannitom w 1523 r. odda-nie w lenno podległej królestwu sycylii wyspy Malty oraz Trypolisu. na przeszkodzie w realizacji tego zamierzenia stanął jednak opór francuskich członków zakonu, którzy nie chcieli przyjąć zależności lennej od władcy Hiszpanii, który był w konflikcie z Francją. Mimo to w 1527 r. kapituła generalna zaakceptowała wybór Malty na nową siedzibę szpitalników, ale dopiero pokój w cambrai pozwolił na przeniesienie na wyspę struktur za-konu. Rycerze św. jana przybyli na wyspę w czerwcu 1530 r., ale oficjalne uroczystości związane z objęciem wyspy miały miejsce dopiero w listo-padzie tego roku, rozpoczynając nowy, nowożytny etap funkcjonowania zakonu szpitala jerozolimskiego138.

136 c.a. Bertini, op. cit., s. 157–161; e. Bradford, op. cit., s. 146.137 H.j.a. sire, op. cit., s. 100–101.138 c.a. Bertini, op. cit., s. 162; e. Bradford, op. cit., s. 150.

Niedostępne w wersji demonstracyjnej.

Zapraszamy do zakupu

pełnej wersji książki

w serwisie

Robert Heś - Publio.pl · Wydawnictwo AVALON T. Janowski Sp. j. ul. Fiołkowa 4/13; 31-457 Kraków...

Documents

Transcript of Robert Heś - Publio.pl · Wydawnictwo AVALON T. Janowski Sp. j. ul. Fiołkowa 4/13; 31-457 Kraków...