50

Marek Kozłowski Yusnani Mohd Yusof

REWITALIZACJA WYBRANYCH MIAST AZJI, USA I AUSTRALII – MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA DOŚWIADCZEŃ DLA POLSKICH MIAST*

Abstrakt. Jednym z kluczowych wyzwań dla miast regionów Azji, Australii i Ameryki Północnej jest galopująca urbanizacja i transformacja wspomagana przez współczesne problemy, jak globalizacja, zmiana klimatu i kryzys naftowy. We wszystkich wymienionych regionach rewitalizacja koncentruje się głównie na podupadłych terenach śródmiejskich, opustoszałych terenach nadwodnych i byłych terenach przemysłowych. W Ameryce Północnej rewitalizacji dokonuje się często poprzez stopniową fizyczną i ekonomiczną odnowę tkanki miejskiej, podczas gdy kraje azjatyckie, jak Chiny i Malezja, preferują przebudowę na wielką skalę.

Rewitalizację w Azji cechuje silna ingerencja rządu centralnego. W Australii i Ameryce Północnej zarysowuje się wyraźny wzrastający trend do tworzenia związków partnerskich sektora prywatnego i publicznego w celu inicjowania, zarządzania i koordynowania przebudowy miast. Amerykę Północną cechuje też partycypacja władz federalnych.

Udana rewitalizacja środowisk społecznych, ekonomicznych i fizycznych widoczna jest na przykładzie rewitalizacji ulic i alejek w centrum Melbourne, rewitalizacji dzielnicy Xintiandi w Szanghaju oraz odnowy zdegradowanej substancji mieszkaniowej w San Francisco. Te projekty i procesy rewitalizacyjne z pewną modyfikacją mogą być zastosowane wybiórczo w polskich miastach.

Słowa kluczowe: rewitalizacja, przebudowa, obszary śródmiejskie, projektowanie

urbanistyczne, udział społeczeństwa w procesie rewitalizacji

Rewitalizacja w Azji, Australii i Ameryce Północnej Wschodnia i Południowo-Wschodnia Azja

Zarówno w Azji Wschodniej, jak i w krajach Azji Południowo-Wschodniej rewitalizacja przybrała głównie postać przebudowy starszych części miast i obszarów poprzemysłowych. Fizycznej transformacji środowiska miejskiego zaczęto poświęcać bardzo wiele uwagi w chwili pojawienia się globalnej gospodarki i zażartej rywalizacji międzynarodowej. Głównym celem tych miejskich transformacji było tworzenie miejsc o wizerunku korporacyjnym, które mogłyby pomóc w wylansowaniu wizerunku miasta na arenie międzynarodowej. Skutkiem masowej przebudowy stało się zniszczenie znacznej części tradycyjnej tkanki miejskiej. Mimo iż zjawisko to było typowe dla miast chińskich, nie

* Studium oparte jest na roboczych wizytach autorów w Japonii, Hong Kongu, Malezji, Singapurze i USA oraz na wieloletnim doświadczeniu w dziedzinie projektowania i planowania urbanistycznego w Australii. Studium zostało opracowane na zlecenie Instytutu Rozwoju Miast w Krakowie.

51

oszczędzono także tradycyjnej tkanki miejskiej w innych krajach, jak Japonia, Malezja, Tajlandia, a nawet w Singapurze (Marshall 2003).

Większość inwestycji związanych z przebudową miast podlegała szczegółowym planom generalnym. Zasady projektowania urbanistycznego stosowane były na szczeblu lokalnym (plan generalny), ale nie zawsze na szczeblach okręgowych czy gminnych. Wskutek tego wiele z przebudowanych miejsc zostało oderwanych od otaczającej je tkanki miejskiej (Marshall 2003).

W podejmowaniu, planowaniu, projektowaniu i realizacji inwestycji z zakresu rewitaliza-cji zaznacza się duże zaangażowanie władz państwowych. Większość przedsięwzięć z zakresu przebudowy i rewitalizacji w Malezji i w Singapurze podejmuje, kontroluje i monitoruje rząd centralny. W Japonii korporacje „trzeciego sektora”, obejmujące spółki prywatne i państwowe zrealizowały szereg zakrojonych na szeroką skalę projektów inwestycyjnych, które zrewitalizowały ogromne części miast. W Chinach sektor prywatny odgrywa rolę podrzędną wobec nakazów władz centralnych, regionalnych i lokalnych (City of Osaka 2008, Marshall 2003, Breen and Rigby 1996).

a. b. c. d.

Ryc. 1. Przykłady rewitalizacji. a. Odnowa grupy budynków handlowo-mieszkalnych w Penang, Malezja. b. Odnowa grupy budynków handlowo-mieszkalnych w Malakce, Malezja. c. Odnowa tkanki miejskiej w Kyoto, Japonia. d. Typowa rewitalizacja ulicy w Singapu-rze za pomocą zieleni. Źródło: Autorzy

52

Australia Rewitalizacja w Australii przybrała wiele form, od zachęt planistycznych, konserwacji

zabytków, projektów fizycznej modernizacji, pobudzania inwestycji mogących stać się katalizatorem rozwoju w podupadłych częściach śródmieścia czy promowania wiosek miejskich o mieszanym sposobie wykorzystania przestrzeni, do przewidzianych na wielką skalę projektów przebudowy obszarów nadbrzeżnych. Od lat 90. wszystkie główne miasta australijskie witają z zadowoleniem i sprzyjają rewitalizacji podupadłych obszarów śródmiejskich, co ma być odpowiedzią na wyzwania współczesności, takie jak globalizacja gospodarki, zmiany klimatyczne i kryzysy na rynkach ropy naftowej.

Koordynowane przez władze lokalne czy rządowe planowanie było tym elementem, który zawsze poprzedzał jakiekolwiek formy rewitalizacji. Rosnące w ostatnich latach zaniepokojenie dalszą degradacją miast doprowadziło do podjęcia szeroko zakrojonych działań profilaktycznych, które skupiły się przede wszystkim na poprawie wyglądu i jakości środowiska miejskiego. W Australii to zauważalne rosnące zapotrzebowanie na projektowa-nie urbanistyczne, uznawane za najodpowiedniejsze narzędzie zapewnienia lepszego środowiska miejskiego, spowodowało jego ekspansję jako dyscypliny przenikającej nie tylko tradycyjne profesje projektowania architektury czy krajobrazu oraz planistykę, ale także dyscypliny o charakterze bardziej technicznym, jak inżynieria ruchu drogowego czy planowanie transport.

Niedawno władze stanowe w Australii wprowadziły plany regionalne i strategie dotyczące obszarów wielkomiejskich w celu opanowania rozrostu metropolii i zapewnienia zwiększonego zagęszczenia zabudowy na istniejących obszarach poprzemysłowych typu brownfield. Plany i strategie regionalne koncentrują się na istniejących obszarach mieszkaniowych i ustalają konkretne tereny przeznaczone do rewitalizacji, które zostaną objęte dalszym szczegółowym planowaniem i projektowaniem. To sterowane odgórnie podejście często zyskuje publiczne wsparcie i wprowadza spójne traktowanie rewitalizacji zniszczonych dzielnic (Gold Coast City Council 2008, Planning Department of NSW 2005, Department of Infrastructure 2002).

Planowanie i wdrażanie zakrojonych na szeroką skalę inwestycji w zakresie przebu-dowy koordynują i monitorują quasi-publiczne korporacje deweloperskie, realizujące te inwestycje w spółkach typu joint venture z deweloperami prywatnymi. Programy modernizacji dzielnic i ulic zazwyczaj koordynowane są przez lokalne władze samorządowe przy wsparciu głównych interesariuszy, którymi są w tym wypadku właściciele nieruchomości, urzędy, organizacje, instytucje czy grupy lokalnego biznesu, które mają wpływać na przebieg rewitalizacji. W Australii praktycznie nie ma udziału rządu federalnego w planowaniu i fizycznej transformacji miast. Jedynym wyjątkiem od tej zasady jest Program „Better Cities”, zainicjowany przez rząd labourzystowski w 1993 r., który jednakże został całkowicie zarzucony przez następny rząd liberałów w 1996 r.

System polityczny w Australii znajduje się w fazie przejściowej pomiędzy demokracją przedstawicielską a uczestniczącą. Wskutek tego udział społeczeństwa w planowaniu i transformacji miast wzrasta. Takie programy, jak Neighbourhood Planning w Brisbane, Dialogue with the City w Perth czy Community Action Planning, w Sydney umożliwiają

53

zwykłym obywatelom uczestniczenie w rewitalizacji rejonów swojego zamieszkania (Brisbane City Council 2008, Sydney City Council 2008, Department of Infrastructure and Planning, Western Australia 2003).

Rewitalizacja i przekształcenia środowiska zbudowanego w miastach australijskich doprowadziły do gentryfikacji starych zasobów mieszkaniowych i gwałtownego wzrostu cen nieruchomości. Zjawisko to zaobserwował Forster (2004), który argumentuje, że siłą napędową gentryfikacji jest ekonomiczna restrukturyzacja miast, charakteryzująca się zmianami w środowisku miejskim takimi jak tworzenie miejskich krajobrazów, centrów rozrywki i sztucznych przystani wodnych. W rezultacie takich działań ceny nieruchomości w centralnych obszarach głównych miast Australii poszybowały ku niebu.

Podobny pogląd podziela Williams (2004), twierdząc że motywy ekonomiczne i poli-tyczne stanowiły inspirację gwałtownego wzrostu zainteresowania inwestycjami nadwodnymi w Australii. Innym problemem jest społeczna polaryzacja i rozwój stref wykluczenia społecznego, opisywanych jako obszary o substandardowych warunkach mieszkaniowych i skupiska jednostek pokrzywdzonych przez los, co zostało uznane za jeden z głównych skutków ubocznych obecnej fizycznej transformacji w miastach (AHURI 2004). Przepaść dzieląca najzamożniejszych mieszkańców zrewitalizowanych obszarów nadwodnych od przeciętnych pracowników najemnych żyjących na odległych przedmieściach szybko się powiększa. Przykłady rewitalizacji w Australii przedstawione są na ryc. 2. a) b)

c) d)

Ryc. 2. Przykłady rewitalizacji śródmieść miast Australii: a) Subiaco w Perth, Australia Zachodnia, b) New Farm w Brisbane, c) Southport na Wybrzeżu Złotym, d) Rocks w Sydney Źródło: Autorzy

54

Ameryka Północna W epoce industrialnej śródmiejskie dzielnice biedoty w USA charakteryzowały się

wysoką gęstością zaludnienia oraz dużą koncentracją miejsc pracy w postaci fabryk, zakładów wytwórczych, magazynów i doków okrętowych. Tradycyjny obraz tych podupa-dłych dzielnic śródmieścia zaczął się zmieniać na skutek gwałtownie rozwijającej się motoryzacji i upadku przemysłów wytwórczych. Hall (1981) wprowadza rozróżnienie między doświadczeniem amerykańskim, tendencjami dominującymi w Wielkiej Brytanii, modelem europejskim a przykładami z Japonii. Według autora, upadek biednych dzielnic wielkich miast (inner cities) w Ameryce był dramatyczny. Chociaż całkowita liczba ludności kraju w okresie 1950-1976 zwiększyła się ze 151 do 215 mln, to liczba populacji zamieszkującej centralne obszary miast spadła o 28%. Jest to rezultatem ruchu ludności, migrującej na zewnątrz miast, który spowodował upadek dzielnic śródmiejskich i wzrost przedmieść. Podupadające dzielnice śródmiejskie doświadczyły masowej migracji biednej ludności afroamerykańskiej z południa kraju, notując dużą gęstość zaludnienia i zatłoczenie, posiadając starzejące się domy o standardzie poniżej normalnego, borykając się z rosnącymi wskaźnikami przestępczości, a wszystkie te czynniki doprowadziły do stworzenia poważnych problemów ekonomicznych i społecznych. Dodatkowo, poczynając od lat 60., następował ciągły upadek przemysłu wytwórczego i stoczniowego, wymuszający zamykanie zlokalizowa-nych w tych dzielnicach fabryk i obszarów portowych. W efekcie porzucone i zrujnowane poprzemysłowe działki i opuszczone obszary nadwodne stały się nowym zjawiskiem współczesnego wizerunku inner cities (Hall 1996, Raferty and Holst 2004).

Federalny program budowy dróg i autostrad wdrożony w latach 50. i 60., który pozwalał na budowę autostrad i dróg szybkiego ruchu poprzez śródmieścia miast także przyczynił się w ogromnym stopniu do ich upadku. Federalny „buldożer” zmusił wiele rodzin do opuszczenia śródmieścia i przeniesienia się na przedmieścia (Frieden and Sagalyn 1989). Jacobs (1960) podkreśla, że odnowa miast w latach 50., oparta na wyburzaniu starych dzielnic i zastępowaniu ich wielkimi megastrukturami była ciosem zadanym społecznemu i fizycznemu środowisku amerykańskich inner cities. Frug (1997) utrzymuje, że w sporej części upadek śródmiejskich dzielnic w miastach Ameryki był także wynikiem strategii i polityki urbanistycznej stosowanej w ciągu ostatnich stu lat na szczeblach władzy federalnej i władz stanowych. Wprowadzenie systemu określania przeznaczenia gruntu w latach 20. zapoczątkowało wzrost odizolowanych obszarów mieszkalnych, w których bardziej zamożne rodziny mogły być chronione nie tylko przed ulicznym tłokiem i korkami, nieodpowiednim wykorzystaniem przestrzeni publicznej oraz bałaganem, ale także przed „ludźmi nieodpowiedniego rodzaju” (Frug 1997). Program rewaloryzacji miast, zorganizowany przez władze federalne w okresie 1949-1974, w wielu wypadkach zmienił średnio gęsto zaludnione śródmiejskie obszary inner cities w samotne, odizolowane otwarte przestrzenie, poprzecinane siecią autostrad, jak pokazuje ryc. 3.

Rosnąca polaryzacja wywarła wpływ na degradację miast w Ameryce Północnej. Na przykład Los Angeles było portretowane przez Davisa (1990) jako miasto rosnącej społecznej polaryzacji, z wieloma odosobnionymi miejskimi gettami. Spora część przestrzeni

55

a) b) c)

Ryc. 3. Degradacja miast w USA: a) Cincinnati 1950, b) Cincinnati 1970 po odnowie,

c) Houston 2008. Źródło: Cullingworth 1997, National Geographic

publicznej była niszczona, parki popadały w ruinę, ulice stawały się coraz bardziej niebezpieczne, plaże coraz bardziej podzielone, biblioteki i place zabaw zamykano, podczas gdy ufortyfikowane enklawy, w formie objętych planem generalnym społeczności lokalnych ludzi bardziej zamożnych, stale były rozwijane. Zdaniem Pacione (2005), przepaść pomiędzy miejskimi bogaczami a miejską biedotą w USA poszerza się. W roku 1980 populacja żyjąca w nędzy stanowiła 13%, jednakże do 1990 r. wielkość ta wzrosła do 15%. W Stanach Zjednoczonych USA „obszary miejskie, a zwłaszcza dzielnice centralne notują nieproporcjonalnie wysoki poziom problemów społecznych i ekonomicznych, wiążących się z nędzą i deprawacją…” (Pacione 2005, 308). W dalszym ciągu autor dowodzi, że problem podupadłych dzielnic śródmiejskich miast amerykańskich jest warunkowany przez czynniki społeczne, w tym na przykład większy odsetek mieszkańców, stanowiących mniejszości etniczne.

Współzależność statusu mniejszości etnicznej i problemu podupadłych śródmiejskich dzielnic znajduje odzwierciedlenie w istnieniu dzielnic marginesu społecznego. Na przykład w upośledzonych śródmiejskich dzielnicach Detroit, zamieszkałych przez ludność czarną, wskaźniki śmiertelności są równie wysokie jak w niektórych krajach Trzeciego Świata. W efekcie olbrzymie obszary śródmieścia Detroit przypominają wypalone getto z powybija-nymi szybami i opuszczonymi budynkami (Pacione 2005). Problem ten nie ogranicza się jedynie do kilku miast, ale dotyczy całego kraju. Ponad 47% ubogiej ludności miast zamieszkuje podupadłe dzielnice śródmiejskie.

Po tym, jak w latach 50. i 60. Federalny Program Rewaloryzacji spowodował zniszcze-nie śródmiejskich dzielnic w wielu miastach Ameryki, nowe podejście do rewitalizacji w latach 70. i 80. zapoczątkowało falę przedsięwzięć, mających na celu ożywienie podupadających zabytkowych terenów, rewitalizację zdegradowanych obszarów centralnych, przebudowę zniszczonych terenów nadbrzeżnych i obszarów przemysłowych.

56

Opracowywanie planów generalnych stało się od lat 60. częścią procesu miejskiej transformacji. Inne narzędzia planistyczne obejmują zachęty planistyczne, dające się przenieść prawa do zabudowy oraz wymogi w zakresie zabudowy nakładane przez lokalne miejskie komisje planistyczne. W ciągu ostatnich dwudziestu lat wiele amerykańskich miast eksperymentowało z różnymi formami polityki w zakresie projektowania oraz wprowadzało wytyczne dotyczące projektowania urbanistycznego jako instrument kierowania zabudową i uzyskiwania pozytywnych wyników w kształtowaniu środowiska miejskiego (Punter 1999). Zasady „nowej urbanistyki”, promującej przebudowę obszarów poprzemysłowych, mieszane formy wykorzystywania przestrzeni publicznej, otwarte na ulicę frontony budynków oraz środowiska przyjazne dla pieszych wywarły wpływ na proces miejskiej transformacji fizycznej (Congress of New Urbanism 1999).

Odmiennie niż w Australii, w USA istnieje silne zaangażowanie rządu federalnego w rewitalizację i transformację środowiska miejskiego. Wiele wspólnych przedsięwzięć uwzględnia komponent w postaci partnerstwa władz federalnych i lokalnych, odpowiedzialny za planowanie, koordynację lub wprowadzanie zachęt podatkowych. Zaznacza się również silna obecność sektora prywatnego. Liczne inwestycje w całej Ameryce zostały podjęte, zaplanowane i zrealizowane przez prywatne korporacje przy wsparciu agencji lokalnych, stanowych i federalnych.

Jeżeli chodzi o systemy polityczne, to niektóre stany takie, jak Oregon czy Kalifornia przeszły do etapu demokracji przedstawicielskiej, w której społeczeństwo jest aktywnie angażowane w planowanie i rewitalizację środowiska miejskiego. W Vancouver i Seattle np. szereg planów lokalnych opracowano we współpracy i z udziałem społeczności lokalnej (City of Vancouver 2002). Warsztaty projektowe stanowią część procesu społecznego tworzenia wizji przyszłego wyglądu miasta, który został zapoczątkowany w stanie Oregon na początku lat 90. Proces tworzenia wizji uznano za główny katalizator, który doprowadził do odrodzenia miast (Caves 2005). Członkowie społeczności, biorący udział w warsztatach planistycznych Charrette mogą pomagać zawodowym urbanistom i projektantom w wizualizacji opcji przyszłej zabudowy (Watson, Floyd 2003).

Istnieją jednakże liczne negatywne skutki uboczne rewitalizacji miast. Plany generalne, których efektem jest przebudowa konkretnych terenów poprzemysłowych powodują pozytywne oddziaływanie na tereny bezpośrednio otaczające miejsca nowych inwestycji, ale nie mają praktycznie żadnego wpływu na pozostałe części miasta.

Na przykład słynny Inner Harbour w Baltimore doprowadził do dalszej przebudowy centralnej części miasta w postaci nowych biurowców i atrakcyjnych domów mieszkalnych dla bogatych. Szybko rozwijający się rdzeń jest otoczony pierścieniem dzielnic, zamieszka-łych w znacznej mierze przez Afroamerykanów, które od chwili otwarcia prestiżowego i reprezentacyjnego Inner Harbour zrobiły jedynie dalszy krok ku upadkowi (Pacione 2005). Tego rodzaju przykłady społecznej polaryzacji można znaleźć w wielu miastach w całych Stanach Zjednoczonych. Na przykład w Nowym Jorku kontrast między obszarami, które świeżo doświadczyły gentryfikacji, a upośledzonymi strefami społecznego wykluczenia jest wyraźnie zauważalny. W tym wypadku gentryfikację rozumie się jako nobilitację miejsca, dającą mu nowy umowny status, mający odzwierciedlenie w jego walorach ekonomicznych.

57

Pojawiają się także zastrzeżenia co do produktów „nowej urbanistyki” w Ameryce Północnej. Według Kriegera (1998), „nowa urbanistyka” stworzyła raczej nowe, dalsze podziały mieszkaniowe niż miasta. Gęstość zaludnienia w społecznościach „nowej urbanistyki” jest zbyt mała, aby wspierać mieszane formy wykorzystania przestrzeni i komunikację publiczną. Nowe osiedla, powodujące kolejny etap podziału mieszkańców, są głównie jednorodnymi pod względem demograficznym enklawami, opierającymi się na prywatnym zarządzaniu, a ich strategie rynkowe odpowiadają raczej celom pośredników

Ryc. 4. Boca Raton, Floryda – odnowa w duchu nowej urbanistyki (New Urbanism) Źródło: www.googleimages

Ryc. 5. Dwa oblicza Nowego Jorku: Battery Park City i Harlem Źródła: Powell 2000, www.newyorkphotodiary.com handlu nieruchomościami niż władz publicznych. W dalszym ciągu Krieger (1999) dowodzi, że „nowa urbanistyka” rozpowszechniła mit o swojej możliwości tworzenia układów urbanistycznych o charakterze niewielkich miasteczek pośród sielskiej scenerii. Zamiast ożywiania amerykańskich miast skupiała się na tworzeniu nowych, dalszych podziałów. Beatley (2000) jest przekonany, że pojęcie nowa urbanistyka nie jest synonimem

58

społeczności żyjących w warunkach stabilnych, zrównoważonych i przyjaznych środowisku, ponieważ realizowane przez nią projekty nie odzwierciedlają troski o oddziaływania ekologiczne. Analizując krytykę nowej urbanistyki, Ellis (2002) twierdzi, że jest ona krytykowana za swoje zorientowanie na wyższe warstwy klas średnich i negowanie różnic kulturowych. Typowy przykład nowej urbanistyki pokazany jest na ryc. 4.

Wskazali na to Krieger (1998), Beatley (2000) i Ellis (2002), a także ponury obraz amerykańskich dzielnic mieszkaniowych w miastach, przedstawiony w filmach fabularnych „8. mila”, „Zakładnik” czy „Miasto gniewu”. Potwierdza on jedynie, że nowa urbanistyka nie jest receptą na odrodzenie amerykańskich miast. Przykład dwóch obliczy Nowego Jorku ilustruje ryc. 5.

Wnioski

Przedstawione w artykule studium wybranych miast Azji, Australii oraz Ameryki Północnej ujawniło podobieństwa i pewne różnice w podejściu do rewitalizacji środowiska miejskiego. We wszystkich regionach rewitalizacja skupia się głównie na znajdujących się w stanie upadku ubogich obszarach śródmiejskich, opuszczonych terenach nadbrzeżnych i byłych obszarach przemysłowych. Transformacja w drodze zakrojonej na szeroką skalę przebudowy jest wspólna dla wszystkich kultur. W Chinach czy Malezji przebudowa jest preferowaną opcją, ponieważ umacnia wizerunek miasta na arenie międzynarodowej, co Tabela 1. Rewitalizacja w wybranych krajach Azji Australii i Ameryce Północnej

– analiza porównawcza

Region Typy rewitalizacji Rola planowania i urban design

Ramy organizacyjne Udział społeczny

Implikacje dla najbliższego

środowiska

Azja

Wsc

hodn

ia

Głównie przed-sięwzięcia w za-kresie rozbudowy na wielką skalę oraz konserwacji obszarów histo-rycznych w Japonii i częściach Chin.

Plany generalne, opracowywane jako część inwestycji w zakresie przebudowy na wielką skalę, rosnące znaczenie projektowania urbanistycznego.

Silne zaangażowanie władz centralnych, regionalnych i lokalnych. Opcja "trzeciego sektora" w Japonii (korporacje deweloperskie dzia-łające pomiędzy sektorem prywatnym i państwowym). Duże prywatne spółki de-weloperskie wspierane przez rząd w Chinach.

Praktycznie ze-rowy udział społe-czeństwa w Chi-nach (system auto-rytarny). Pewna forma udziału społecznego w Japonii.

Znaczne oddzia-ływanie w Chinach, gdzie prowadzone na szeroką skalę inwestycje prze-kształcają środo-wisko fizyczne, kulturowe, spo-łeczne i ekono-miczne. Utrata tradycyjnych wartości kulturo-wych.

Azja

Poł

udni

owo-

Wsc

hodn

ia

Głównie inwestycje wielkoskalowe, pojawiające się zainteresowanie zachowaniem tradycyjnej zabu-dowy mieszkalnej. Kompleksowa rewitalizacja wszystkich typów ulic w Singapurze.

Plany generalne opracowywane jako część inwestycji w zakresie przebudowy na wielką skalę, rosnące znaczenie urban design. Rygorystyczne środki kontroli zabudowy oraz duża rola projek-towania urbani-stycznego w Sin-gapurze.

Silne zaangażowanie władz centralnych, regionalnych i lokalnych. Prywatni deweloperzy muszą stosować się do dyrektyw, wyda-wanych przez władze państwowe i lokalne.

System polityczny opierający się na modelu demokracji przedstawicielskiej, stąd udział społe-czeństwa ograni-cza się do wyraża-nia opinii na temat alternatywnych opcji planistycz-nych.

Rewitalizacja miast wywiera wpływ na lokalne wartości kulturowe, co skutkuje wprowadzaniem silnych „wpływów zachodnich” do tradycyjnej tkanki miejskiej.

59

Aust

ralia

Różnorodność, obejmująca wiel-koskalowe inwestycje w za-kresie przebudowy, rewitalizacji podupadłych dzielnic wielko-miejskich, podno-szenie standardu obszarów ekono-micznie zdegra-dowanych, pro-mowanie nowych inwestycji jako projektów o cha-rakterze kataliza-torów rozwoju oraz modernizacja krajobrazu ulic.

Środki kontroli zabudowy, opra-cowywanie planów generalnych jako część procesu rewitalizacji, pojawienie się projektowania urbanistycznego.

Powoływanie quasi-państwowych korporacji deweloperskich, silny udział władz stanowych i sa-morządowych. Brak zaangażowania ze strony władz federal-nych.

Tradycyjny udział społeczeństwa w wyrażaniu poglądów i opinii dot. projektów alternatyw planistycznych. Niedawne ekspe-rymenty z aktyw-nym udziałem społeczności lo-kalnej w Perth, Brisbane i Sydney

Stopniowa transformacja uboższych dzielnic śródmiejskich i centrów miast, gwałtowna transformacja obszarów nad-brzeżnych. Gen-tryfikacja zasobów mieszkaniowych w podupadłych dzielnicach dużych miast. Znaczący wzrost cen nieruchomości.

Amer

yka

Półn

ocna

Różnorodność, obejmująca wiel-koskalowe inwestycje w za-kresie przebudowy, rewitalizacji podupadłych dzielnic wielko-miejskich, podno-szenie standardu obszarów ekono-micznie zdegra-dowanych, budowę centrów handlowo-komunikacyjnych, wprowadzanie stref ruchu pieszego w centralnych rejonach miast, konserwację obszarów historycznych, zmiana konfiguracji przedmieść, promowanie no-wych inwestycji jako projektów o charakterze kata-lizatorów rozwoju oraz modernizację krajobrazu ulic.

Środki kontroli zabudowy, opra-cowywanie planów generalnych jako część procesu rewitalizacji, na Zachodnim Wybrzeżu i w Kanadzie silny komponent urban design w planach generalnych – opracowywanie wytycznych i przepisów dot. projektowania urbanistycznego.

Duża rola prywat-nych i quasi-pry-watnych korporacji deweloperskich. Bezpośredni udział władz lokalnych i burmistrzów miast. Zaangażowanie władz federalnych w planowanie i organizowanie finansowania. Powołanie Komisji ds. Zago-spodarowania Przestrzennego i Rozwoju Miast.

Silny udział spo-łeczności lokalnych w stanach Zachodniego Wybrzeża i w Kanadzie, gdzie członkowie społeczności są aktywnymi agentami zmian.

Stopniowa transformacja obszarów zubo-żałych dzielnic wielkich miast, podnoszenie standardu eko-nomicznie zde-gradowanych dzielnic podmiej-skich. Gentryfikacja zasobów mieszkaniowych w podupadłych dzielnicach śródmiejskich. Silna polaryzacja społeczna.

Źródło: oprac. własne pomaga wejść do globalnej ligi współzawodnictwa i konkurencyjności miast. Rewitalizację tradycyjnej tkanki miejskiej stosuje się w USA od ostatnich 30 lat, a niedawno zainicjowały ją władze lokalne w całej Australii, Japonii i Singapurze. W Ameryce Północnej pewne programy rewitalizacji objęły obszary całych miast (Vancouver i Seattle oraz Portland).

W Azji i Ameryce Północnej istnieje duże zaangażowanie władz centralnych i federal-nych w rewitalizację i przebudowę miast. W Japonii, Malezji i Singapurze władze centralne odgrywają aktywną rolę w przebudowie i stają się partnerami wspólnych przedsięwzięć we współdziałaniu z władzami lokalnymi i sektorem prywatnym.

60

W USA i w Australii zaznacza się silna obecność projektowania urbanistycznego jako głównego narzędzia transformacji. Planowanie zawsze wykorzystywane było jako narzędzie projektowania rewitalizacji i przebudowy.

Udział społeczeństwa jest różny w zależności od regionu. W Chinach praktycznie nie istnieje, podczas gdy w niektórych stanach USA pojedynczy obywatele biorą czynny udział w planowaniu i rewitalizacji rejonów swojego zamieszkania. Udział społeczny znajduje się na etapie wzrostu we wszystkich większych miastach Australii

Studium ujawniło szereg negatywnych skutków ubocznych, wynikających z fizycznej transformacji miast. W Azji i Azji Południowo-Wschodniej zniszczono znaczną część tradycyjnej tkanki miejskiej i zabytkowych dzielnic. W Australii i Ameryce Północnej rewitalizacja wiąże się zawsze z gentryfikacją, wzrostem cen nieruchomości i rosnącą polaryzacją społeczną. Główne wnioski i stwierdzenia wiążące się z rewitalizacją w Azji, Australii i Ameryce Północnej przedstawia tabela 1.

W tym artykule przedstawiono szeroki kontekst rewitalizacji i opisano wszystkie jej typy, łącznie z inwestycjami w zakresie przebudowy na wielką skalę. Dalej zaprezentowane będą studia przypadku dotyczące różnych miast (jedno dla każdego regionu) oraz trzy wybrane projekty skupiające się na rewitalizacji zdegradowanych obszarów wielkomiejskich gett mieszkaniowych, obejmujące planowanie i projektowanie, po którym następuje stopniowa modernizacja i ulepszanie środowiska fizycznego, ekonomicznego i społecznego. Zagadnienie wielkoskalowych inwestycji miejskich nie będzie już dalej rozwijane.

Przykłady Centralne Melbourne

Rewitalizacja centralnych dzielnic Melbourne jest procesem stopniowym, który rozpoczął się w latach 80. i trwa do chwili obecnej. Chcąc zmierzyć osiągnięcia Melbourne w dziedzinie rewitalizacji między 1994 a 2004 r., przeprowadzono w 2004 r. audyt. Badanie, które wykonała firma Gehl Architects, ujawniło co następuje. Wzrost ruchu pieszego (38% w porze dziennej i 98% w godzinach wieczornych). Zasadniczy wzrost intensywności biernego wypoczynku o prawie 275% (ludzie

przesiadujący na publicznych skwerach, w parkach, na mniejszych placach lub wzdłuż ulic). Zawdzięczać to należy w znacznej mierze zapewnieniu ławek i miejsc do siedzenia oraz otwarciu kawiarni na świeżym powietrzu.

Gwałtowny wzrost liczby otwartych na ulicę frontonów budynków. Poprawa sfery publicznej poprzez odpowiedni projekt krajobrazu ulicznego i zapewnienie

elementów sztuki miejskiej. Gwałtowny wzrost aktywności wieczornej mieszkańców. Zapewnienie nowych miejsc publicznych i placów miejskich. Zapewnienie nowych budynków o charakterze ikon, które służą jako katalizator

rewitalizacji. Poprawa komunikacji publicznej. Zasadzenie 3000 nowych drzew (Melbourne City Council 2004).

61

Mimo że nie było żadnego odrębnego podmiotu zajmującego się całością procesu rewitalizacyjnego, transformację centralnych dzielnic Melbourne uznano za sukces. Dobra współpraca między Radą Miejską Melbourne i różnymi departamentami rządu stanowego oraz wprowadzenie szczegółowego planowania i projektów urbanistycznych to główne czynniki wspomnianego sukcesu.

Istnieją jednakże pewne ujemne strony procesu rewitalizacji. Większość starych, zniszczonych obszarów miejskich podległa gentryfikacji, co poskutkowało gwałtownym wzrostem cen nieruchomości. Według Mackena i Harleya (2008), proces transformacji i bliskość usprawnionej komunikacji publicznej stanowią nową siłę napędową wzrostu cen nieruchomości. W minionym roku np. ceny nieruchomości na obszarach śródmiejskich Melbourne wzrosły o 22,3% a na przedmieściach o 9,7%. Przykłady rewitalizacji ulic i alejek w centrum Melbourne pokazuje ryc. 6.

Ryc. 6. Rewitalizacja ulic i alejek w centrum Melbourne Źródło: Autorzy Szanghaj: Xintiandi

Doświadczenie płynące z rewitalizacji Szanghaju wskazuje, że nacisk kładzie się na wzrost gospodarczy. Rewitalizacja miast często traktowana jest jako inwestycja w nierucho-mość, a sukces takiego przedsięwzięcia często mierzony jest poziomem zainwestowania i wielkością zysku. W Xintiandi rewitalizacji nadają kształt siły rynkowe i użytkownicy końcowi.

Zamiast budować w Xintiandi nowy Szanghaj, orędownicy przedsięwzięcia i dewelope-rzy zabrali się do adaptacji i ponownego wykorzystania starych budynków w historycznym stylu shikumen, będących kulturowym artefaktem symbolizującym zbieżność Wschodu

62

i Zachodu. Efektem projektu stała się zrewitalizowana eklektyczna dzielnica, niegdyś w opłakanym stanie, teraz pełna różnorakich, tętniących życiem zakładów i sklepów, wypełnionych ludźmi szukającymi rozrywki, wypoczynku czy robiącymi zakupy.

Wartości nieruchomości w obszarze otaczającym Xintiandi rosły w postępie geometrycznym. Sukces Xintiandi zaprezentowano delegatom na szczyt APEC w 2001 r. Organizacja Urban Land Institute w USA nagrodziła North Block nagrodą Excellence za rok 2003 za uwieńczoną sukcesem rewitalizację obszaru podupadłej śródmiejskiej części miasta i połączenie jej z komercyjnymi realiami współczesnego życia w mieście.

Sukces Xintiandi był wynikiem ścisłej współpracy władz lokalnych i sektora prywatnego przy wsparciu lokalnego przemysłu. Po pierwsze, wszyscy interesariusze mieli wyraźną wizję, która stanowiła odpowiedź na zapotrzebowanie rynku. Przedsięwzięcie przyciągnęło inwestorów nie tylko z Chin, ale również z zagranicy. To zapewniło wykonalność i rentow-ność zrewitalizowanego obszaru. Po wtóre, duże zaangażowanie władz lokalnych (przesiedlanie mieszkańców, które może zdarzyć się tylko w Chinach z uwagi na system władzy w tym kraju) zostało skutecznie wykorzystane do stworzenia nowej przestrzeni dla nowych użytkowników. Ciekawe jest także to, że władze lokalne wykazały elastyczne podejście i potrafiły się dostosować do sytuacji w trakcie postępowania związanego z przesiedlaniem mieszkańców. Po trzecie, Xintiandi uruchomiło przestrzenną inżynierię wyobraźni, integrując działalność gospodarczą i kulturalną w formie strategii rewitalizacyjnej miasta. Rozplanowywanie przestrzeni publicznej z intencją przyciągnięcia inwestorów zintensyfikowało się wokół produkcji i konsumpcji kultury i sztuki, przybierając formę budowy sektora przemysłów związanych z kulturą oraz kreowania wizerunku miasta i działań związanych z budowaniem świadomości marki. Odgrywało to rolę w reklamie i działaniach marketingowych miasta, służąc wzmocnieniu reputacji przedsięwzięcia w opinii publicznej. Po czwarte, rewitalizacja Xintiandi uwzględnia wzrost gospodarczy oraz postęp społeczny

Ryc. 7. Xintiandi po rewitalizacji Źródła: Xu 2008, Gluckmann 2003

63

i modernizację środowiska. Martwi jednak brak udziału lokalnych społeczności, ponieważ angażowanie ich w kwestie rewitalizacji jest nadal ograniczone i słabo rozwinięte (Shui on Construction 2004). Ryc. 7 przedstawia części Xintiandi po rewitalizacji. San Francisco

Tylko w latach 1996-2003 agencja San Francisco Redevelopment Agency (SFRA) pomogła w budowie lub rehabilitacji 9000 mieszkań, z których 76% kosztuje poniżej cen rynkowych, klasyfikując je jako mieszkania o przystępnej cenie. Agencja przyczyniła się też znacznie do rozwoju inwestycji komercyjnych i infrastrukturalnych, które poszerzają podstawę opodatkowania i tworzą tysiące nowych miejsc pracy. Sfinansowała budowę parków miejskich oraz obszarów sportu i rekreacji. Brała udział w wielu przedsięwzięciach rewitalizacyjnych, od zakrojonych na szeroką skalę przebudów obszarów poprzemysłowych i portowych do programów poprawy wyglądu ulic i podnoszenia standardu stref zdegradowanych.

Jeżeli chodzi o szeroko pojętą rewitalizację, to istnieją dwa wyjątkowe aspekty charakterystyczne dla tych trzech stanów Zachodniego Wybrzeża USA.

Jednym z nich jest silna obecność projektowania urbanistycznego na etapie planowania i projektowania inwestycji. Drugim jest udział społeczności. Wszystkie trzy stany Zachodniego Wybrzeża USA przyjęły w drodze głosowania system miejskiego planowania i projektowania, w którym mieszkańcy są aktywnymi uczestnikami procesu i posługują się bezpośrednimi działaniami politycznymi do wyrażenia swoich opinii na temat jakichkolwiek proponowanych zmian fizycznych w środowisku miasta. Przykład San Francisco pokazał, że umiejscowienie planowania i projektowania urbanistycznego w kontekście społecznym daje nadzwyczaj dobre rezultaty (San Francisco Redevelopment Agency 2008).

Ryc. 8. Yerba Buena po rewitalizacji Źródło: San Francisco Redevelopment Agency

Najsłynniejszym projektem koordynowanym przez San Francisco Redevelopment Authority jest kompleks i osiedle Yerba Buena. Zrewitalizowano zdegradowaną tkankę miasta pod społeczną mieszkaniówkę, kompleks parków, centrum konferencyjne, centrum

64

rozrywkowe i muzeum sztuki współczesnej. Większość byłych mieszkańców pozostała w odnowionym osiedlu (Yerba Buena Gardens 2008). Na ryc. 8 pokazana jest Yerba Buena po kompleksowej rewitalizacji.

Główne wnioski i implikacje dla miast polskich Główne wnioski

W ostatniej dekadzie główne miasta na całym świecie przeżyły znaczny wzrost i doświadczyły transformacji odbywającej się w ogromnym tempie.

Tę transformację stworzyła przede wszystkim ekspansja globalnej gospodarki, zmiany klimatyczne i kryzysy naftowe. Transformacja obejmuje zakrojone na szeroką skalę inwesty-cje w zakresie przebudowy oraz rewitalizację zdegradowanych obszarów miejskich i dzielnic historycznych. Wskutek tego, fizyczne produkty rewitalizacji często ulepszają środowisko miejskie, ale także w pewnych wypadkach narażają na szwank jakość i zasadnicze wartości, doceniane przez społeczności lokalne.

Studia dotyczące tła zagadnienia, przeprowadzone w związku z niniejszym projektem badawczym, doprowadziły do ważnych rezultatów, które znacznie przyczyniły się do końco-wej odpowiedzi na pierwsze pytanie badania. Rewitalizacja miast jest pojęciem szerokim i może odnosić się zarówno do zakrojonych na wielką skalę inwestycji w zakresie przebudowy, odmłodzenia obszarów zabytkowych, ulepszeń krajobrazu ulicy, rehabilitacji starych zasobów mieszkaniowych, jak i poprawy standardu obszarów upośledzonych pod względem ekonomicznym i społecznym.

Niektóre produkty rewitalizacji mogą często prowadzić do gentryfikacji i z efektownych, poddanych tej nobilitacji dzielnic korzyści odnoszą raczej grupy dobrze sytuowane i ich globalna klientela niż większość bezpośrednich i głównie lokalnych użytkowników końco-wych. Przykłady Melbourne, San Francisco i Singapuru potwierdzają, że udana rewitalizacja opiera się na trzech zasadniczych warunkujących ją elementach, którymi są: kompleksowy proces planowania i projektowania, ustanowienie ram organizacyjnych, wskazujących podmioty odpowiedzialne za koordyna-

cję i monitorowanie całego przedsięwzięcia, jak również wyznaczanie ról podległych, plany działania dla wdrożenia zadań oraz określenie zakresu odpowiedzialności

i harmonogramów. Jak przedstawiono na przykładach Azji, Australii i Ameryki Północnej do procesu

rewitalizacji wprowadzono w ostatnich czasach współczesne projektowanie urbanistyczne, które zaczęło promować estetyczne krajobrazy miejskie, jakość przestrzeni publicznej, środowiska przyjazne pieszym, mniejszą zależność od samochodu, sprawniejszą komunikację publiczną, bardziej zrównoważone pod względem społecznym społeczności, oszczędność energii, mieszane formy wykorzystania przestrzeni publicznej, tożsamość i sens danego miejsca. Te nowe zasady projektowe wywodzą się głównie z aktualnej szkoły myślenia, dzisiejszych ograniczeń środowiskowych i bieżących wyzwań w zakresie gospodarki globalnej. Brak adaptacji podstawowych zasad projektowania urbanistycznego prowadzi do wyników negatywnych i wywiera szkodliwe działanie na samą inwestycję, jak również na tereny przyległe do jej obszaru. Przykładem może być tu Renaissance Centre

65

w Detroit, które pomimo wysokiej jakości architektury i połączenia komunikacyjnego z dzielnicą biznesu CBD nie zadziałało jako katalizator rewitalizacji otaczających je obszarów podupadłych dzielnic po prostu dlatego, że było od nich odcięte fizyczną barierą w postaci autostrady.

Przykłady oraz studia przypadku opisane w tym badaniu potwierdzają ważną rolę, pełnioną przez planowanie i projekt w rewitalizacji zdegradowanych dzielnic miasta.

Byłoby rzeczą praktycznie niemożliwą, aby stworzyć uniwersalny plan czy strategię udanej rewitalizacji miasta, ponieważ wszystko zależy od kultury politycznej, różnych kwestii społecznych, rodzajów systemów planistycznych i lokalnej gospodarki. Jednakże, opierając się na wybranych przykładach z Azji, Australii i Ameryki Północnej, można sporządzić wykaz zaleceń, jakie należałoby uwzględnić dla uzyskania pożądanych rezultatów. Wspomniane zalecenia zostały spisane pod następującymi tytułami: planowanie i projekt, ramy organizacyjne, wdrożenie.

Planowanie i projekt Planowanie i projekt to decydująca, wstępna faza procesu rewitalizacji. Powinna

obejmować proces tworzenia wizji, szczegółowego planowania i projekt. Dobre planowanie i projekt to warunek konieczny uwieńczonego sukcesem wdrożenia. Etap planowania i projektu powinien uwzględniać następujące zalecenia.

– Podejście odgórne. Obszary podlegające rewitalizacji należy ustalać w strategiach na poziomie metropolii i w planach regionalnych. Takie podejście stwarza świadomość wśród społeczeństwa i prywatnych deweloperów i zyskuje długofalowe wsparcie opinii publicznej dla rewitalizacji. Rozwija także spójną metodę przekładania strategii regionalnych na lokalne.

– Proces tworzenia wizji. Przed jakimkolwiek planowaniem i projektowaniem należy stworzyć wizję obszaru, który ma zostać poddany rewitalizacji. Wizja powinna określać szersze cele i zasady oraz ustalać ramy szczegółowego planowania i projektowania. Wizję należy opracowywać we współdziałaniu ze wszystkimi interesariuszami, jak agencje i departamenty rządu centralnego, władze lokalne, prywatni deweloperzy, agencje i organiza-cje pozarządowe, przedstawiciele lokalnego biznesu, reprezentanci społeczności lokalnej, więksi właściciele gruntów, dominujące firmy w regionie, prywatni deweloperzy i konsultanci projektu.

– Opracowanie planów generalnych lub planów zagospodarowania przestrzennego dla obszarów poddawanych rewitalizacji. Tego rodzaju plan powinien zawierać strategię fizycz-nej rewitalizacji lub rozwoju danego obszaru. Obejmuje ona mnóstwo czynników, które odnoszą się nie tylko do fizycznych aspektów takich, jak kwestie ekonomiczne i społeczne. Plany generalne lub plany zagospodarowania przestrzennego są wymagane tylko wtedy, kiedy skala zmian jest znaczna, a na obszarze poddawanym takiej zmianie jest więcej niż kilka budynków. Współczesne plany generalne lub plany zagospodarowania przestrzennego wpływają na kształtowanie trójwymiarowej formy, która wychodzi naprzeciw lokalnej dynamice ekonomicznej i społecznej, zachęca społeczności lokalne do uczestniczenia w planowaniu i projektowaniu swoich dzielnic i promuje przyszły wygląd danego obszaru.

66

Udany plan generalny określa zatem, w jaki sposób stworzyć stabilne i przyjazne środowisku i ludziom miejsca, w których będziemy mieszkali, pracowali i odpoczywali.

– Włączenie wytycznych i zadań projektowania urbanistycznego do planów generalnych. Wytyczne te koncentrują się na szczegółowym projekcie i ulepszeniach środowiskowych. Można je opracować dla części lub całego obszaru objętego planem generalnym projektu urbanistycznego, planem ramowym, miejscowym planem zagospodarowania przestrzen-nego, planem strategicznym lub planem regionalnym. Ponadto wytyczne projektowania urbanistycznego pomagają w integrowaniu projektu poszczególnych budynków z ulicami i otwartą przestrzenią, ułatwiają uzyskanie zrównoważenia ekologicznego i ekonomicznego oraz przyczyniają się do zapewnienia wyższej jakości krajobrazu miasta przez poprawę wizualnego oddziaływania środowiska zbudowanego (Kozłowski 2002). Wytyczne projektowania urbanistycznego powinny dostarczyć kompleksowych rekomendacji co do konstrukcji i utrzymania budynku, sposobu zagospodarowania terenu, proponowanego potraktowania wszystkich głównych lub drugorzędnych dróg, utrzymania i zarządzania zieloną przestrzenią otwartą. Wytyczne wykonania robót albo koncepcje programowe są specyficzne dla danego miejsca, wskazują preferowany typ formy urbanistycznej i architektonicznej oraz ustalają elementy kontroli zabudowy. Taki dokument opracowuje się dla miejsc, które mają szansę na rozbudowę w przyszłości. Urbanistyczna koncepcja programowa daje wskazówki, w jaki sposób należy zagospodarowywać i rozwijać dane miejsce zgodnie ze stosownymi strategiami w zakresie planowania i projektowania.

– Umiejscowienie planowania i projektu w kontekście społecznym. Kontekst społeczny planowania i projektowania urbanistycznego rodzi problemy, dotyczące skutków decyzji projektowych dla jednostek i grup społecznych. Głównymi problemami jest to, w jaki sposób ludzie wykorzystują przestrzeń i jak funkcjonuje sfera publiczna. Sfera publiczna obejmuje wszystkie przestrzenie wykorzystywane przez ludzi, w tym zewnętrzną przestrzeń publiczną i wewnętrzną przestrzeń publiczną. Funkcjonowanie sfery publicznej zależy od społecznej interakcji i wzajemnego porozumienia między różnymi grupami użytkowników. Zróżnicowane formy aktywności i mieszane sposoby wykorzystania przestrzeni mają pozytywny skutek dla sfery publicznej i uważa się je za ważne czynniki społecznego zrównoważenia. Inne ważne zagadnienia to uzyskanie zróżnicowania społecznego i rozwój prawidłowo skomponowanych społeczności. Silny nacisk kładzie się na zapewnienie bezpieczeństwa i tworzenie godziwych środowisk (Kozłowski 2007). Przykład Yerba Buena potwierdza, że umiejscowienie projektowania urbanistycznego w kontekście społecznym jest korzystne dla wszystkich grup interesu.

– Udział społeczności lokalnej w procesie planowania i projektowania. Udział społeczno-ści lokalnej w projektowaniu urbanistycznym był mocno popierany w ostatnim dziesięcioleciu jako jeden ze środków zmniejszania stopnia niezadowolenia społecznego z wyników projektu. W niniejszym studium pokazano, że tylko niektóre stany USA opowiedziały się za pełnym uczestnictwem społeczności w fazach planowania i projektowania przedsięwzięć w zakresie rewitalizacji.

– Oparte na popularności i sukcesie środowiskowych warsztatów planistycznych w Vancouver, Brisbane i Portland wprowadzanie subiektywnych poglądów użytkowników

67

końcowych na pewno zaowocuje poparciem społecznym. Wprowadzanie udziału społeczeń-stwa i promowanie planowania oraz projektowania urbanistycznego opartego na subiektyw-nych poglądach członków danej społeczności może znacznie zredukować poziom niezadowolenia społecznego i stworzyć lepsze zrozumienie kierunków, w jakich podąża projekt. Może także znacznie poprawić relacje między interesariuszami konsumpcyjnymi, takimi jak mieszkańcy, goście i miejscowi przedsiębiorcy, oraz interesariuszami produkcyj-nymi, takimi jak deweloperzy, politycy i projektanci.

Ramy organizacyjne Nie istnieje żadna recepta na najbardziej odpowiednie ramy organizacyjne. Powołanie

podmiotów takich jak agencja San Francisco Redevelopment Agency, która zajmuje się głównymi przedsięwzięciami w zakresie rewitalizacji w mieście, czy VicUrban w Melbourne, która koordynuje przebudowę konkretnego obszaru (Melbourne Docklands), daje bez wątpienia korzyści, jednak nie eliminuje innych opcji. Rewitalizacji Melbourne, pokazowego studium przypadku udanej rewitalizacji, nie koordynował żaden odrębny podmiot, ale była ona rezultatem bardzo dobrego porozumienia i więzi między różnymi departamentami rządu stanowego, Radą Miejską Melbourne, prywatnymi deweloperami oraz społecznością biznesu.

Przy określaniu ram organizacyjnych należy jednak wziąć pod uwagę szereg zaleceń. Obejmują one:

– Zainicjowanie przedsięwzięcia: krótki opis zakresu i celu przedsięwzięcia wraz z ustaleniem potencjalnych interesariuszy.

– Opracowanie planu zarządzania przedsięwzięciem. Po zainicjowaniu przedsięwzięcia przez konkretnego interesariusza lub grupę interesariuszy należy opracować plan zarządzania tym przedsięwzięciem. Plan ten powinien uchwycić wszystkie etapy rewitalizacji, określać grupy robocze inwestycji i jej ciało nadzorujące lub środowiskowe grupy oceny. Powinien opisywać cel i zakres inwestycji oraz ustalać jej obszar podstawowy i kontekstowy. Obszar podstawowy to obszar poddawany rewitalizacji, a obszar kontekstowy należy zbadać pod względem jego konkretnych relacji z obszarem podstawowym. Plan powinien także ustalać wszystkich interesariuszy i przygotować plan działania w zakresie komunikacji między nimi. Powinien także podawać listę wszystkich zagrożeń i znajdować sposoby ich łagodzenia. Plan określa budżet całego przedsięwzięcia i przydziela wszystkie źródła jego finansowania.

– Zaangażowanie sektora publicznego. W każdym projekcie rewitalizacyjnym musi być jakaś forma zaangażowania sektora publicznego. Ma to zasadnicze znaczenie dla zagwarantowania, że społeczeństwo odniesie korzyść z projektu. Projekt rewitalizacji opartej wyłącznie na prywatnym zarządzaniu i finansowaniu mógłby mieć negatywny wpływ na społeczność lokalną.

– Ustalenie wszystkich możliwych źródeł finansowania. Źródła finansowania przedsięwzięcia powinny obejmować całe możliwe finansowanie publiczne, prywatne, jak również zachęty podatkowe dla właścicieli nieruchomości zaangażowanych w przedsięwzię-cie. Stworzenie dodatkowego finansowania za pomocą lokalnych podwyżek podatków (zwiększenia lokalnych podatków dla wszystkich miejscowych beneficjentów rewitalizacji

68

w określonym przedziale czasowym) w sposób praktykowany w Kalifornii jest jednym ze sposobów zapewnienia dodatkowych środków finansowych.

Wdrażanie Dla zapewnienia sobie żądanych wyników należy – jako część fazy wdrażania –

uwzględnić następujące elementy i zasady. – Opracowanie planów działania. Plany działania należy opracowywać dla różnych

przedsięwzięć modernizacyjnych (będących częścią ogólnego programu rewitalizacji), określonych w planie generalnym lub planie zagospodarowania przestrzennego. Plany działania powinny określać zadania, wskazywać odpowiedzialnych interesariuszy oraz wyznaczać odpowiednie ramy czasowe. Powinny nawiązywać do planu zarządzania przedsięwzięciem.

– Rozpoczęcie kampanii promocyjnej. Kampania promująca przedsięwzięcie wśród społeczności lokalnej, potencjalnych gości i lokalnych przedsiębiorców. Powodzenie projektów rewitalizacyjnych zależy w dużej mierze od wsparcia i aprobaty głównych klientów, będących użytkownikami końcowymi ich produktów (np. mieszkańców, gości, osób prowadzących interesy). Ten pogląd podzielają Hall i Pain (2006), podkreślając, że „Majątek miasta w postaci architektury i krajobrazu ulicy, galerii sztuki, teatrów i restauracji, barów i sklepów jest ważny, ale to ludzie obecni w konkretnych miejscach miasta stanowią jego twórcze środowisko” (Hall, Pain 2006, 116). Implikacje dla miast w Polsce

Polska jest jednym z najbardziej uprzemysłowionych krajów w Europie Wschodniej. Od początku lat 90. zmaga się z upadkiem przemysłu, który w przeszłości zajmował dominującą pozycję w gospodarce kraju i który w dobie restrukturyzacji stał się ciężarem i ogromnym problemem dla władz państwowych i lokalnych. Miasta zawdzięczające swój rozwój przemysłowi teraz stają w obliczu kryzysu gospodarczo-społecznego i muszą znaleźć jakąś drogę wyjścia z niego, jeżeli chcą kontynuować swój rozwój. Z tego powodu muszą opracowywać kompleksowe plany rewitalizacji. Jednakże w tym zakresie występuje niedobór rozwiązań prawnych na poziomie krajowym i władze, zobowiązane do przygotowywania i wdrażania takich planów, muszą szukać rozwiązań gdzie indziej. Wejście do Unii Europejskiej i uzyskanie dostępu do jej funduszy otworzyło obiecującą drogę wspierania programów rewitalizacji.

Jednym z pierwszych kroków dla tchnięcia nowego życia w rozmaite „getta”, stosowanym w innych częściach świata jest organizowanie przestrzeni publicznej i jej integrowanie z pozostałą częścią miasta. Taką strategię zastosowano przy rewitalizacji centralnej części Kielc, gdzie nowo stworzona przestrzeń publiczna jest teraz pełna ludzi do późnych godzin wieczornych, zmieniając wizerunek centrum miasta. Szczególną uwagę poświęca się obecnie głównej roli partnerstwa publiczno-prywatnego. W Rybniku na przykład, kiedy okazało się, że władze i główne grupy interesu chciałyby, aby miasto stało się nowym, lokalnym ośrodkiem akademickim, a pomysł popiera ogół społeczeństwa, zmontowano całą dużą operację. Do współpracy nad wprowadzaniem projektu w życie zaproszono Uniwersytet Śląski i Politechnikę Śląską wraz z Akademią Ekonomiczną. Projekt

69

zrealizowano poprzez adaptację budynków byłego szpitala miejskiego w latach 1999-2002 i już w 2004 r. miejsce to formalnie uznane zostało za „najlepszą przestrzeń publiczną” na Śląsku. W Gliwicach władze lokalne zapowiedziały imponujące przedsięwzięcia rozwojowe, które znacznie zmienią wizerunek tego miasta. Oczekuje się, że wkrótce istniejące linie tramwajowe zostaną zlikwidowane i zastąpione nowymi, które połączą wszystkie nowo powstałe miejsca generujące ruch drogowy w mieście.

Władze Gliwic zastanawiają się także nad przekształceniem głównej ulicy miasta w promenadę dla pieszych. Inne dobre przykłady rewitalizacji można znaleźć w Krakowie, gdzie miejscowe władze skoordynowały udane przedsięwzięcia rewitalizacji obszarów poprzemysłowych w dzielnicach Borek Fałęcki i Grzegórzki (byłe Zakłady Chemiczne Solvay i Zakłady Mięsne). W obu przypadkach tereny te przebudowano, zamieniając je w duże kompleksy handlowe (Domański 2007).

Poza kilkoma uwieńczonymi sukcesem rewitalizacjami terenów poprzemysłowych, nie ma jednak dobrych przykładów programów kompleksowej rewitalizacji, koordynowanych przez władze lokalne lub państwowe, czy przykładów partnerstwa publiczno-prywatnego. Nieliczne przykłady zrewitalizowanych dzielnic historycznych są rezultatem działań władz komunistycznych podjętych przed rokiem 1989 i inicjatyw aktywnego sektora prywatnego po roku 1989. Według Ptaszyckiej-Jackowskiej (2007), próby wprowadzenia w Polsce aktywnych programów planowania urbanistycznego i rewitalizacji natykają się na brak odpowiednich narzędzi i środków prawnych. Dobrym przykładem na potwierdzenie tej tezy jest niepowodzenie Wydziału Strategii i Rozwoju Miasta Urzędu Miasta Krakowa przy ukończeniu strategii rewitalizacji wpisanej na listę UNESCO historycznej dzielnicy Kazimierz.

Opierając się na przeglądzie wybranych miast w Azji, Australii i Ameryce Północnej, można podać przykłady strategii i sposobów podejścia do rewitalizacji, które dałoby się eksperymentalnie wypróbować przy obecnym systemie w Polsce. Zostaną one wymienione pod następującymi tytułami: planowanie i projekt, ramy organizacyjne, oraz wdrożenie.

Planowanie i projekt Obecnie przygotowywanym w Polsce planom zagospodarowania przestrzennego

brakuje konkretnych, ilustracyjnych wytycznych projektowych, poświęconych środowisku zbudowanemu, sferze publicznej i zachowaniu ciągłości z obszarami przyległymi. Dlatego też jest rzeczą konieczną, aby wprowadzać bardziej aktywne plany zagospodarowania i projektowe, przypominające plany generalne czy plany dzielnic śródmiejskich na terenach miejskich w Australii i Ameryce Północnej. Tego rodzaju plany powinny nie tylko uwzględniać środowisko zbudowane i infrastrukturę miasta, ale także ujmować całą gamę kwestii społecznych i ekonomicznych. Jako część planów generalnych należy opracowywać strategie społeczno-gospodarcze. Zintegrowane podejście do planowania i projektowania ma istotne znaczenie dla zabezpieczenia i ochrony istniejącej tkanki miejskiej, jak również dla zapewnienia równowagi gospodarki lokalnej, kontekstu społecznego i wartości kulturowych. Studia przypadku, takie jak Yerba Buena w San Francisco oraz śródmieście Vancouver, pokazały, że osadzenie planowania i projektowania urbanistycznego w kontekście społecznym daje pożądane wyniki i przynosi uznanie społeczeństwa dla projektu rewitalizacyjnego. W przeciwieństwie do nich istnieją inne przykłady z Azji, gdzie

70

do przedsięwzięć rewitalizacyjnych przystąpiono dla promowania wizerunku miasta i wprowadzenia go na rynek światowy, ale opierały się one na planach urbanistycznych, które nie podejmowały kontekstu społecznego i wartości kulturowych danego miejsca.

Plany generalne powinien poprzedzać proces tworzenia wizji zrewitalizowanego terenu, który winien być prowadzony wspólnie przez wszystkie grupy interesu, w tym przedstawicieli społeczeństwa, agencje rządowe, lokalnych przedsiębiorców, prywatnych deweloperów, organizacje pozarządowe i władze lokalne.

Proces opracowywania takich wizji stopniowo staje się stałym komponentem planów generalnych i planów zagospodarowania przestrzennego w Australii, USA i Kanadzie.

Kolejną ułomnością obecnego systemu planistycznego w Polsce jest brak aktywnego udziału społeczeństwa. Przedstawicieli społeczeństwa zaprasza się do wypowiedzenia swoich opinii o już ustalonych alternatywach. Pośród czołowych naukowców w świecie zajmujących się planowaniem i projektowaniem urbanistycznym istnieje zgoda co do tego, że aktywny udział społeczeństwa w procesie planowania i projektowania jest wysoce pożądany. Wprowadzenie takiego udziału stworzyłoby lepsze zrozumienie projektu rewitalizacji i pozwoliłoby zmniejszyć przepaść pomiędzy interesariuszami realizacji przedsięwzięcia (władze lokalne, agencje rządowe, prywatni deweloperzy) a poszczególnymi członkami społeczności. Aktywny udział społeczności w planowaniu i projektowaniu urbanistycznym może zapewnić lepsze środki budowania społecznego wsparcia dla całego programu rewitalizacji. Zalecane narzędzia efektywnego udziału społeczeństwa obejmują organizację dzielnicowych targów, warsztatów projektowych i badań ankietowych. Dobre przykłady właściwie ustanowionej aktywnej współpracy społeczeństwa, zaczerpnięte z San Francisco, Vancouver, Seattle, Portland, a sięgając do tych niedawnych także i z Brisbane, Perth i Sydney, mogą posłużyć jako modelowe studia przypadku. Duże przedsięwzięcia rewitalizacyjne, które znacznie zmieniają profil miasta, generalnie wymagają globalnego udziału społeczeństwa. Istnieją jednak wyjątki od tej reguły.

Na przykład Singapur nie starał się wejść na drogę aktywnego udziału społeczeństwa, ale sprawność działania instytucji rządowych, innowacyjne projekty i narzędzia planistyczne oraz mocna gospodarka lokalna okazały się głównymi siłami napędowymi, które pozwoliły na uzyskanie znakomitych wyników w zakresie środowiska zbudowanego.

Obserwacja głównych miast w Polsce pokazała, że podejmowane w nich działania rewitalizacyjne koncentrują się głównie w centrum i dzielnicach o charakterze zabytkowym. Aby rozpocząć takie działania w dzielnicach mieszkaniowych, zwłaszcza tych, które powstały pod II wojnie światowej, należy uważnie przestudiować koncepcje miejskich wiosek. Opierając się na przykładach dobrych praktyk z Seattle i ostatnio z Sydney, można powiedzieć, że pomysł przekształcenia istniejących dzielnic mieszkaniowych w miejskie wioski jest jedną z najlepszych recept na zwalczenie degradacji miast. Koncepcja miejskich wiosek opiera się na tworzeniu grup (klasterów) obiektów handlowych i rekreacyjnych wokół stacji tranzytowych. Podstawowym zamysłem jest przyciągnięcie do tych nowych centrów okolicznych mieszkańców, przez co automatycznie podnosi się jakość wizerunku dzielnicy. Alokację potencjalnych wiosek miejskich należy prowadzić w skali całej metropolii.

71

Ramy organizacyjne Polska nie ma silnej tradycji skutecznej współpracy rządu centralnego i władz

lokalnych. Ponadto nie ma zakorzenionego systemu, ułatwiającego zakładanie korporacji prywatno-państwowych, posiadających uprawnienia wykonawcze. Do wprowadzenia w życie programu rewitalizacji w systemie polskim konieczne jest powołanie silnych podmiotów, takich jak quasi-publiczna korporacja deweloperska, wyposażonych w uprawnienia wykonawcze. Takie korporacje czy agencje powinny koordynować cały proces rewitalizacji i mieć możliwość uchylania wszelkich decyzji władz lokalnych czy strategii podejmowanych w odniesieniu do obszaru objętego rewitalizacją. Powinny móc opracowywać plany, powoływać profesjonalnych konsultantów, wybierać deweloperów, wyznaczać wykonawców i podwykonawców oraz prowadzić negocjacje z instytucjami finansowymi. Jako regułę należy przyjąć to, że przedstawiciele władz lokalnych, władz wojewódzkich i państwowych powinni być członkami tego rodzaju prywatno-publicznych ciał. Należy także rozważyć powołanie miejskich biur ds. rewitalizacji, jak w przypadku Osaki. Takie biura powinny ustalać tereny, które mają być poddane rewitalizacji, i angażować się w proces planowania i projektowania, jak również czynne uczestniczyć w realizacji.

Ważną przeszkodą do pokonania w Polsce jest wyeliminowanie konfliktu pomiędzy władzami lokalnymi a właścicielami nieruchomości. Do chwili obecnej indywidualnych właścicieli nieruchomości pomija się w planowaniu, projektowaniu i rewitalizacji ich miejsc zamieszkiwania. Włączenie tych ludzi do całego procesu jest kluczem do sukcesu rewitalizacji. Program modernizacji centrum wprowadzony w mieście Gold Coast w Australii może służyć jako przykład tego, w jaki sposób inicjować współpracę między właścicielami nieruchomości a władzami lokalnymi, mającą na celu poprawę środowiska ulicznego i w efekcie stymulującą lokalną gospodarkę. Podobne programy mogłyby okazać się rozwiązaniem dla wielu upośledzonych dzielnic mieszkaniowych o dużej gęstości zaludnienia (określanych też mianem blokowisk), które wybudowano w Polsce po wojnie.

Jeżeli chodzi o finansowanie, to jest rzeczą zasadniczą, aby zreformować polski system podatkowy, który obecnie ma ustalone ramy zachęt podatkowych, nakierowanych na małe i średnie przedsięwzięcia rewitalizacyjne. Należałoby starannie zapoznać się i przeanalizować instrumenty i ramy finansowe stosowane w Ameryce Północnej dla celów rewitalizacji. Istotne są także inne kroki prawne, takie jak np. zniesienie regulacji czynszów, która okaleczyła proces rewitalizacji starszych dzielnic mieszkaniowych w Polsce.

Wdrażanie Najskuteczniejszym sposobem zapewnienia skutecznej realizacji i uzyskania

pożądanych wyników środowiskowych, społecznych i ekonomicznych jest opracowywanie planów działania z listą zadań, zakresów odpowiedzialności i harmonogramem. Jednakże sukces realizacji w dużym stopniu zależy od fazy planowania i projektowania oraz od typu istniejących ram organizacyjnych.

72

Literatura Australian Housing and Urban Research Institute (AHURI), 2004, Social Exclusion and

Housing, www.ahuri.edu.au accessed on 12.02.06. Beatley T., 2000, Green Urbanism – Learning from European Cities, Washington DC: Island

Press. Breen A., Rigby D., 1996, The New Waterfront A Worldwide Urban Success Story, London,

Thames and Hudson. Caves R., 2005, Encyclopedia of the City, London and New York, Routledge. City of Vancouver Planning Department, 1999, South False Creek – Policy Statement,

Vancouver. Cullingworth B., 1997, Planning in the USA, London and New York, Routledge. Congress for New Urbanism, 1999, Charter for New Urbanism, New York, McGraw Hill. Department of Infrastructure, State of Victoria, 2002, Melbourne 2030 – Plan for Sustainable

Growth, Melbourne. Department of Planning and Infrastructure, Western Australia, 2003, Creating Communities,

Perth. Domański B., 2007, Restrukturyzacja terenów poprzemysłowych w miastach, (w):

Rewitalizacja, rehabilitacja, restrukturyzacja: odnowa miast, Kraków, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej.

Ellis C., 2002, New Urbanism: Critiques and Rebuttals, Journal of Urban Design, Vol. 7, No. 3, pp. 261-293.

Forster C., 2004, Australian Cities: Continuity and Change, Oxford University Press. Frieden B.J., Sagalyn L.B., 1989, Downtown Incorporated – How America Rebuilds its Cities,

Cambridge, Massachusetts MIT Press. Frug G., 1997, City Making, Princeton N.J: Princeton University Press. Hall P.G., 1981, The Inner City World Wide, (w): Hall P. (ed.), The Inner City Context: The

Final Report of Social Science Research Council Inner Cities Working Party, pp. 45-58, Heinemann, London.

Hall P.G., 1996, Cities of Tomorrow: An Intellectual History of Urban Planning and Design in the 21st Century, Oxford, Blackwell Publishers.

Hall P.G., Pain K., 2006, The Polycentric Metropolis: Learning from Mega-City Regions in Europe, London, Earthscan.

Kreiger A., 1998, Whose Urbanism? Architecture Magazine, November 1998, pp. 74-75. Kozłowski M., 2002, Urban Design Guidelines-Key to Improved Townscape and City

Attractiveness, paper delivered at International Planning History Conference, London, July 2002.

Kozłowski M., 2007, Urban Design: Shaping Attractiveness of the Urban Environment with the End-Users. PhD at the University of Queensland.

Macken D., Harley R., 2008, How Cars Drive Property Prices, Financial Review May 25-26. Marshal, 2003, Emerging Urbanity: Global Urban Projects in the Asia Pacific Rim, London

and New York, Spon Press. Melbourne City Council, 2004 Places for People, Melbourne, Melbourne City Council and

Gehl Architects. Pacione M., 2005, Urban Geography: A Global Perspective, London and New York,

Routledge. Punter J., 1999, Design Guidelines in American Cities, Liverpool, Liverpool University Press. Ptaszycka-Jackowska D., 2007, Odnowa miast – zarys problemu, (w): Rewitalizacja,

rehabilitacja, restrukturyzacja: odnowa miast, Kraków, Instytut Gospodarki Przestrzennej i Komunalnej.

Rafferty L., Holst L., 2004, An Introduction to Urban Waterfront Development, (w): Remaking the Urban Waterfront, pp. 2-22, Washington, Urban Land Institute.

Shiu on Construction and Material Limited, 2004, Investment in Shiu on Land Limited. Standards for Urban Design. pp. 4.10 – 4.11, New York, McGraw-Hill. Vines E., 2005, Streetwise Asia, UNESCO 2005.

73

Watson D., Floyd C., 2003, Community Design Charrettes, (w): Watson D., Platus A., Shibley R., (eds.) Time Saver.

Williams M., 2004, Sustainable Place Making in Waterfront Revitalisation, Australian Planner, Vol. 41, No. 2, p 30.

Publikacje internetowe Brisbane City Council, 2008, Urban Renewal Task Force, www.brisbane.qld.gov.au Brisbane City Council, 2008, Neighbourhood Planning, www.brisbane.qld.gov.au City of Boca Raton, 2007, The Minzer Park Project, www.ci.boca-raton.fl.us City of Osaka, 2008, The Office of Urban Revitalization, www.osaka-saisei.jp City of Seattle, 2002, City Centre Urban Design and Implementation Strategy,

www.ci.seattle.wa.us/dclu/citydesign/designleadership/conn- City of Vancouver, 2002, City Planning,

www.city.vancouver.ca/commsvcs/planning/index.htm Gold Coast City Council, 2008, Centre Improvement Program, www.goldcoast.qld.gov.au Land Transport Authority, 2008, Public Transport in Singapore, www.ita.gov.sg NSW Department of Planning, 2005, Sydney Metropolitan Strategy,

www.strategy.nsw.gov.au San Francisco Redevelopment Agency, 2008, Yerba Buena Centre, www.sfgov.org/site/sfra San Francisco Redevelopment Agency, 2008, Agency Background, www.sfgov.org/site/sfra Sydney City Council, 2008, Action Plans, www.cityofsydney.nsw.gov.au Yerba Buena Gardens, 2008, Yerba Buena Gardens: The Features,

www.yerbabuenagardens.com

REVITALISATION IN SELECTED ASIAN, USA AND AUSTRALIAN CITIES – POSSIBILITIES OF INCORPORATING THE EXPERIENCES FOR POLISH TOWNS

Abstract: One of the key challenges facing cities of the Asian region, Australia and North America is rapid urbanisation and transformation reinforced by contemporary issues such as globalisation, climate change and peak oil crises. In all the regions, revitalization focuses mainly on decayed inner city areas, abandoned waterfronts and former industrial sites. North America approaches revitalization through gradual economic and physical renewal of the urban fabric while the Asian countries such as China and Malaysia opt for revitalization through large scale redevelopments.

Revitalisation of cities in Asia is tied to strong involvement of the central/federal government. A trend seems to be developing towards increasing partnership of the public and private sector in Australia and North America in initiating, monitoring and coordinating redevelopment. North America also features central government participation.

Successful revitalization of the economic, social and the physical environments can be seen in the revitalization of streets and alleys in Central Melbourne, the revitalization of Xintiandii in Shanghai and recycling of the old dilapidated housing stock in San Francisco. These revitalization projects and processes can be selectively applied with some degree of modification for Polish cities.

Key Words: Revitalization, redevelopment, inner city areas, urban design, community involvement in the revitalization process Dr arch. Marek Kozłowski Rada Miasta Gold Coast, Australia Dr Yusnani Mohd Yusof Uniwersytet Queensland, Australia