REP!TRIACJ! CZY

DEPORT!CJ!

Ewakuacja jest dobrowolna i dlatego przymus nie może być stosowany ...

Art. I Układu o przesiedleniu z dn. 9 września I 944 r.

REPATRIACJA CZY

DEPORTACJA , ,

PRZESIEDLENIE UKRAINCOW Z POLSKI DO USRR 1944-1946

Tom l Dokumenty 1944-1945 Pod redakcją Eugeniusza Misiły

Oficyna Wydawnicza "Archiwum Ukraińskie" Warszawa 1996

WSTĘP

Książka ta jest dokumentalnym zapisem przesiedlenia 482 tys. Ukraińców z Polski do Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzie­ckiej przeprowadzonego w latach 1944-1946. Ponad 300 dokumentów polskich i ukraińskich, w większości publikowanych po raz pierwszy, przedstawia kulisy przygotowań, przebieg i rezultaty akcji, którą

ówczesna komunistyczna propaganda nazywała repatriacją, ewakuacją lub dobrowolnym przesiedleniem.

Mit dobrowolności gwarantowanej układem z 9 września 1944 r., zawartym między Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego (PKWN) i rządem USRR, obowiązywał przez wiele lat w oficjalnej polskiej i radzieckiej historiografii. Przesiedlenie Ukraińców z Polski do USRR przedstawiano jako upragniony powrót-repatriację do Ojczyzny - radzieckiej Ukrainy. Dzisiaj, w miarę poznawania kolejnych doku­mentów, publikowania wspomnień przesiedleńców, repatriacja zaczyna się jawić jako zalegalizowana forma przymusowych wysiedleń, przybie­rających często postać brutalnej deportacji.

Książka Repatriacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukraińców z Pafski do USRR 1944-1946, z uwagi na dużą ilość zgromadzonych materiałów i ich znaczną objętość, ukazuje się w dwóch odrębnych tomach.

Tom I - dokumenty opisujące wydarzenia, które miały miejsce w okresie od 27 lipca 1944 r., tj. podpisania tajnego porozumienia o polsko-radzieckiej granicy, będącego punktem wyjścia przy ustalaniu terytorialnego zakresu akcji przesiedleńczej, do zakończenia jej pierw­szego etapu w grudniu 1945 r. i podpisania protokołu dodatkowego do układu, na mocy którego podjęto decyzję o kontynuowaniu przesiedleń również w roku następnym.

Tom II- dokumenty dla okresu od stycznia do ostatnich miesięcy 1946 r. poprzedzających przygotowania do deportacji Ukraińców przeprowadzonej w 1947 r. w ramach tzw. Akcji "Wisła", statystyka przesiedleń, obszerne i szczegółowe kalendarium wydarzeń.

6 PRZESI EDLENIE UKRAIŃCÓW Z POLSKI DO USRR (1944-1 946)

Przyjmując tak określone ramy chronologiczne, nie przestrzegano jednak ograniczeń wyznaczonych datą podpisania układu o przesied­leniu (9 IX 1944 r.), ani teżjego oficjalnego zakończenia (15 VI 1946 r.). Zarówno przygotowania do akcji przesiedleńczej, jak i jej rzeczywisty finał daleko wykraczają poza te daty.

W książce publikuje się dokumenty ukazujące przesiedlenie Ukraiń­ców W 1 świetle działań podejmowanych przez stronę polską (rząd,

komisje przesiedleńcze, wojsko, administrację terenową) i władze USRR, jak też przeciwdziałań (zbrojnych i propagandowych) będących udziałem Ukraińskiej Powstańczej Armii i Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. Poczynając od tekstu układu o przesiedleniu, załączonych do niego

instrukcji wykonawczych i protokołów dodatkowych, opublikowano w książce podstawowe dokumenty urzędu Głównego Przedstawiciela Rządu RP do Spraw Ewakuacji Ludności Ukraińskiej z Polski do USRR z siedzibą w Lublinie i jego kilkunastu przedstawicielstw rejonowych odpowiedzialnych za prowadzenie akcji przesiedleńczej, sprawozdania urzędów wojewódzkich i komitetów Polskiej Partii Robotniczej w Lublinie, Rzeszowie i Krakowie w części dotyczącej kwestii ukraińskiej oraz meldunkijednostek Wojska Polskiego użytych do wysiedlania Ukraińców i zwalczania Ukraińskiej Powstańczej Armii.

Odnaleziono również i opublikowano najistotniejsze dla tego tematu dokumenty legalnych i nielegalnych organizacji ukraińskich działają­

cych na terenie Polski. Na szczególną uwagę zasługują instrukcje oraz odezwy OUN i UPA wydane w latach 1944-1946 w związku z przesied­leniem Ukraińców. Pokazują one ogromną determinację, z jaką OUN i UP A walczyły o powstrzymanie wysiedlenia ludności ukraińskiej z Połski do USRR. Z drugiej jednak strony dowodzą, jak dalece realizm polityczny przywódców podziemia ukraińskiego rozmijał się z rzeczywi­stością polityczną zaistniałą w powojennej Polsce i Europie.

Do książki włączono też wybór fragmentów kronik oraz meldunków bojowych oddziałów UPA i sprawozdań siatki cywilnej OUN z lat 1945-1946, dotyczących m.in. akcji przesiedleńczej. Z uwagi na dużą objętość i wielowątkowość ich treści, dokumenty te w całości będą opublikowane w oddzielnym tomie. Jest to źródło, które z pewnością winno doczekać się pełnej publikacji i wnikliwej oceny.

Jednym z najcenniejszych materiałów zamieszczonych w książce są meldunki pododdziałów UP A z akcji palenia wsi polskich i ukraińskich

WST P 7

oraz raporty WP z pacyfikacji wsi ukraińskich. Są to dokumenty wstrzą­sające, chyba najlepiej ukazujące tragizm wydarzeń towarzyszących przesiedleniu Ukraińców, w szczególności dramat ukraińskiej i polskiej ludności cywilnej, brutalność działań obu walczących stron: UPA i WP.

Pod względem terytorialnym ograniczono się do opublikowania dokumentów ukazujących przebieg akcji przesiedleńczej wyłącznie na obszarze Polski. Tragiczne nierzadko losy ludności ukraińskiej osiedla­nej na terenie USRR, prowadzona wobec nich po zakończeniu akcji przesiedleńczej sowiecka polityka represji, stanowią zagadnienie, które­mu poświęcony będzie, miejmy nadzieję, odrębny wybór dokumentów pochodzących z byłych archiwów radzieckich. Niemniej jednak pub­likuje się kilka dokumentów, które zaledwie w niewielkim stopniu przybliżają obraz sytuacji , w jakiej znaleźli się w USRR Ukraińcy przesiedleni z Polski .

Materiały zawarte w I i II tomie pochodzą ze zbiorów Archiwum Akt Nowych w Warszawie (zespół Przedstawiciela Głównego Rządu RP do Spraw Ewakuacji Ludności Ukraińskiej z Polski do USRR, Minister­stwa Administracji Publicznej i Komitetu Centralnego PPR), Central­nego Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (zespół OUN - UPA), Archiwum Urzędu Ochrony Państwa (dokumenty dowódcy UPA Mirosława Onyszkiewicza "Oresta"), Centralnego Archiwum Wojskowego (Sztab Generalny WP, Grupa Operacyjna "Rzeszów"), Archiwum Warszawskiego Okręgu Wojskowego oraz Archiwów Pań­stwowych w Krakowie, Lublinie, Rzeszowie i Warszawie .

Przeszkodą w całościowym ukazaniu problemu jest brak możliwości wykorzystania w publikowanej pracy akt urzędu Pełnomocnika Głów­

nego Rządu USRR do Spraw Ewakuacji Ludności Ukraińskiej z Polski, przechowywanych w Centralnym Archiwum Państwowym Rewolucji Październikowej w Kijowie (Centralny) Derżawnyj Archiw Żowtnewoji Rewoluciji), obecna nazwa: Centralne Archiwum Państwowe Naczel­nych Organów Ukrainy (Centralny) Derżawnyj Archiw Holownych Orhaniw Ukrajiny). Próby dotarcia do tych materiałów, podejmowane od 1989 r. do chwili obecnej, kończyły się każdorazowo odmową dyrekcji archiwum. Dla historyków polskich są one nadal utajnione i niedostępne. Kilkanaście dokumentów komisji przesiedleńczych USRR, które włączono do książki, pochodzi z archiwów polskich lub zostało odnalezionych we wspomnianym archiwum kijowskim z pomo­cą historyków ukraińskich, którym serdecznie za to dziękuję. Wiedza

8 PRZESIEDLENIE UKRAIŃCÓW Z POLSKI DO USRR ( 1944- 1946)

o przesiedleniu Ukraińców z Polski do USRR, podobnie jak Polaków z USRR do Polski, bez znajomości tych materiałów będzie z pewnością niepełna . Miejmy jednak nadzieję, iż w niedalekiej przyszłości zostaną one udostępnione i doczekają się publikacji.

Dokumenty publikuje się w książce z zachowaniem oryginalnego układu i stylu ich treści. Ingerencje redakcyjne ograniczono do ujed­nolicenia interpunkcji i poprawienia błędów ortograficznych. Wszystkie dostrzeżone omyłki, opuszczone lub nieczytelne fragmenty tekstu, zaznaczono w tekście dokumentu i przypisach. Wyrazy, które występują w dokumentach w formie skróconej, zostały dla lepszej czytelności w wielu wypadkach uzupełnione do pełnego brzmienia, przy czym uzupełnienia ujęto w nawiasy kwadratowe. Skróty nazw organizacji i instytucji oraz przyjęte ogólnie skróty, głównie z zakresu terminologii wojskowej, zostały wyjaśnione w wykazie skrótów. Całość uzupełnia indeks osobowy, geograficzny oraz tytułów dokumentów. Część doku­mentów opatrzono przypisami rzeczowymi, które mogą być pomocne Czytelnikowi w zrozumieniu tekstu.

Dokumenty w języku ukraińskim publikuje się wraz z ich tłumacze­niem na język polski. Od zasady tej odstąpiono w przypadku dokumen­tów w języku rosyjskim.

Dziękuję serdecznie pracownikom Centralnego Archiwum Wojsko­wego, Archiwum Akt Nowych, Centralnego Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Archiwum Urzędu Ochrony Państwa za pomoc w poszukiwaniu materiałów do książki.

Fundacji im. Stefana Batorego w Warszawie i Ukraińskiemu Związ­kowi Ludowemu w Jersey City dziękuję za wsparcie finansowe w wyda­niu tej książki .

* * * 9 września 1944 r. w Lublinie przewodniczący Polskiego Komitetu

Wyzwolenia Narodowego Edward Osóbka-Morawski i przewodniczą­cy Rady Komisarzy Ludowych Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej Nikita S. Chruszczow podpisali układ o tzw. ewakuacji Ukraińców z Polski do USRR i obywateli polskich z USRR do Polski. Szczegółową interpretację układu zawierała tajna instrukcja wykonaw­cza przekazana stronie polskiej 22 września 1944 r. za pośrednictwem przedstawiciela rządu ZSRR przy PKWN gen. Nikołaja Bułganina .

WSTĘP 9

Po przetłumaczeniu na język polski okazała się ona niewystarczająca,

w związku z czym w końcu grudnia 1944 r. strona polska opracowała dodatkową własną instrukcję.

Do 15 października 1944 r. trwała organizacja urzędów przedstawi­ciela głównego PKWN i pełnomocnika głównego rządu USRR do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski do USRR w Lublinie oraz 15 przedstawicielstw rejonowych, obejmujących swoim zasięgiem 22 powiaty zamieszkałe przez ludność ukraińską (także niektóre ośrodki miejskie spoza tego terenu, jak np. Kraków, Tarnów). Organizowanie przedstawicielstw rejonowych na terenach znajdujących się jeszcze wówczas pod okupacją hitlerowską, m.in. na Łemkowszczyźnie, roz­poczęto w styczniu 1945 r. po zajęciu ich przez Armię Czerwoną.

Prawo do przesiedlenia się z Polski do USRR mieli Ukraińcy

legitymujący się obywatelstwem polskim do 17 września 1939 r. , którzy obecnie, po podpisaniu układu , zamieszkiwali w województwie krakow­skim, rzeszowskim i lubelskim (dotyczyło to także żyjących na tym terenie Białorusinów i Rosjan). Liczbę Ukraińców , spełniających to kryterium, komisje przesiedleńcze szacowały, na podstawie niedokład­nych danych, na 480-546 tys. osób, podczas gdy w rzeczywistości wynosiła ona co najmniej 700 tys. osób.

Do układu wprowadzono również pojęcie obywateli polskich naro­dowości rusińskiej , zaczerpnięte z przedwojennych spisów ludności. Chodziło tu o osoby zamieszkałe na terenie Łemkowszczyzny i Bojkow­szczymy wyznania greckokatolickiego lub prawosławnego, nie identyfi­kujące się z narodowością ukraińską. Ponadto kwestię przesiedlenia Ukraińców mieszkających w województwie białostockim podporząd­kowano kompetencji przedstawiciela rządu RP ds ewakuacji ludności białoruskiej z Polski do BSRR w Białymstoku . Natomiast przesiedlenie z Polski osób narodowości ukraińskiej, białoruskiej i rosyjskiej, przeby­wających na stałe poza terenem działalności komisji przesiedleńczych,

które podlegały przedstawicielowi głównemu rządu RP ds ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski do USRR w Lublinie, regulowała umowa zawarta z rządem ZSRR 6 lipca 1945 r. Układ zastrzegał, że "ewakuacja jest dobrowolna i dlatego przymus

nie może być stosowany ani bezpośrednio, ani pośrednio" . Podstawą do przesiedlenia były listy, na które wpisywano osoby deklarujące chęć wyjazdu z Polski i otrzymania obywatelstwa USRR. Deklaracje mogły być składane ustnie lub na piśmie . Sporządzone na ich podstawie listy

10 PRZESIEDLENIE UKRA IŃCÓW Z P OLSKI DO USRR ( 1944- 1946)

imienne wg miejscowości , za twierdzone następnie przez przedstawicieli i pełnomocników rejonowych, były, w myśl art. 14 układu , dokumentem " dostatecznym dla przeprowadzenia ewakuacji osób oznaczonych w spisach" . Taki zapis, zwalniający z wymogu składania deklaracji w sprawie przesiedlenia wyłącznie w formie pisemnej stwarzał praktycz­nie nieograniczone możliwości nadużyć, a przede wszystkim stosowania przymusu poprzez niekontrolowane wpisywanie na listy przesiedleńcze dowolnych osób bez ich wiedzy i woli.

Ustalony w układzie czas trwania akcji przesiedleńczej był wielokrot­nie zmieniany. Przesiedlenie miało się rozpocząć 15 października 1944 r. Do tego czasu komisje opracowywały spisy ludności podlegającej

przesiedleniu oraz zbierały zgłoszenia chętnych na wyjazd . Zakończenie akcji wyznaczono na l lutego 1945 r. Wprawdzie pierwsze transporty z Ukraińcami wyruszyły zgodnie z planem, jednak już wkrótce, z uwagi na niewielką liczbę dobrowolnych zgłoszeń a potem ostrą zimę , wyjazdy ustały. W tej sytuacji termin zakończenia akcji przesiedleńczej sys­tematycznie przedłużano: początkowo do l maja, potem - l listopada 1945 r. W podpisanym 20 września 1945 r. w Kijowie polsko-ukraińskim protokole uzupełniającym do układu , ustalono kolejny nowy termin zakończenia rejestracji (31 XII 1945), nie podając przy tym dokładnej daty zakończenia samych przesiedleń . Zaznaczono tylko, że Polacy zamieszka li we Lwowie, którzy zarejestrują się na wyjazd w ustalonym terminie, w przypadku ostrej zimy będą mieli prawo wyjechać do Polski również wiosną 1946 r. Ukraińcom taki przywilej nie przysługiwał .

14 grudnia 1945 r. podpisano w Warszawie kolejny protokół dodat­kowy do wspomnianego układu, w którym termin rejestracji ludności przedłużono do 15 stycznia 1946 r. , natomiast datę ostatecznego zakończenia akcji przesiedleńczej ustalono na 15 czerwca 1946 r.

Podpisanie protokołu końcowego do układu z 9 września 1944 r. nastąpiło 6 maja 1947 r. w Warszawie. Było to w dziewiątym dniu deportacji Ukraińców prowadzonej w ramach Akcji "Wisła". Kiedy 9 maja 1947 r. członkowie delegacji rządu USRR na czele z wice­premierem Wasylem Starczenką zwiedzali zabytki Krakowa i kopalnię soli w Wieliczce, do obozu koncentracyjnego w pobliskim Jaworznie (woj. krakowskie) przybył właśnie pierwszy transport ukraińskiej

ludności cywilnej. W akcji przesiedleńczej Ukraińców z Polski do USRR można

wyodrębnić kilka wyraźnych etapów.

WSTĘP 11

Etap I. Od 15 października do końca grudnia 1944 r. W okresie tym przesiedlono z Polski 19 899 Ukraińców (5035 rodzin), najwięcej z po­wiatu chełmskiego (4025 osób), hrubieszowskiego (3902), tomaszaw­skiego (3380) i zamojskiego (1862). Byli to głównie mieszkańcy kilku­dziesięciu wsi ukraińskich spalonych wiosną i latem 1944 r. przez od­działy Armii Krajowej i Batalionów Chłopskich. Dla porównania warto wspomnieć, że w analogicznym okresie ostatnich trzech miesięcy 1944 r. z USRR do Polski przesiedlono 117 212 Polaków ocalałych z miejsco­wości spalonych i spacyfikowanych przez UPA w 1943 i 1944 r.

Etap II. Od stycznia do końca sierpnia 1945 r. Zimą akcja przesiedleń­cza ustała. Wiosną 1945 r. po wyzwoleniu Łemkowszczyzny spod okupacji hitlerowskiej wyjechali Ukraińcy z terenów zniszczonych podczas ciężkich walk prowadzonych w rejonie Przełęczy Łupkowskiej i Dukielskiej. Była to praktycznie ostatnia grupa osób, które przesiedliły się do USRR z własnej woli , bez zastosowania wobec nich przymusu.

W miarę trwania akcji przesiedleńczej władze polskie zaczęły wywie­rać presję celem zwiększenia liczby zgłaszających się na wyjazd. M.in. na posiedzeniu Rady Ministrów Rządu Tymczasowego RP 13 lutego 1945 roku podjęto decyzję o radykalnym egzekwowaniu od ludności ukraiń­skiej, zarejestrowanej na wyjazd do USRR a odmawiającej przesiedlenia się , obowiązkowych świadczeń rzeczowych (zgłoszenie chęci wyjazdu zwalniało automatycznie z płacenia podatków i oddawania tzw. kon­tyngentu). Polecono też powołać do wojska i wcielić do karnych batalionów wszystkich mężczyzn w wieku poborowym, którzy nie zgłosili się na wyjazd oraz przystąpić do zdecydowanego zwalczania podziemia ukraińskiego dezorganizującego akcję przesiedleńczą.

W lutym, marcu i kwietniu 1945 r. pojawił się nowy czynnik, jakim były antyukraińskie akcje zbrojne podziemia polskiego i oddziałów Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego. W odpowiedzi podziemie ukraińskie przystąpiło do ataków odwetowych na polską ludność cywilną i wojsko. Mordy na ludności ukraińskiej , dokonane w kilku­dziesięciu miejscowościach powiatu brzozowskiego, chełmskiego, hru­bieszowskiego, lubaczowskiego, przemyskiego, sanockiego i tomaszow­skiego, w decydującym stopniu wpłynęły na wzrost liczby zgłaszających się na wyjazd z Polski. Wg niepełnych danych od stycznia do 25 kwiet­nia 1945 r. przesiedlono z Polski 113 633 osoby (30 145 rodzin) , z tego niemalże połowa pochodziła z powiatu chełmskiego - 21 652 osoby, hrubieszowskiego- 20 936 i tomaszowskiego- 10 973 .

16 PRZESIEDLENIE UKRAIŃCÓW Z POLSKI DO USRR (1944-1946)

deportacją, stanowiącą nieodłączny element stalinowskiej polityki narodowościowej -nie ·będzie tak oczywista, jak chociażby w przypad­ku Akcji "Wisła". Myślę, że również i po lekturze kilkuset dokumentów publikowanych w tej książce ocena opisywanych wydarzeń będzie różna, przede wszystkim z uwagi na odmienny stosunek Polaków i Ukraińców do tak zasadniczych kwestii, jak ocena suwerenności decyzji władz ówczesnej Polski, podejmowanych w związku z przesied­leniem ludności ukraińskiej, czy budząca wciąż wiele emocji ocena roli, jaką w akcji przesiedleńczej odegrały Wojsko Polskie i Ukraińska Pow­stańcza Armia.

Pytanie o suwerenność podejmowanych wówczas decyzji i działań wynika w prostej linii z pytania o suwerenność ówczesnego państwa polskiego. Zarówno władze komunistyczne Polski jak i USRR (podob­nie jak legalny Rząd RP na uchodźstwie) nie miały wpływu na decyzje o przesiedleniach podejmowane już w listopadzie 1943 r. w Teheranie przez aliantów czy w 1944 r. w Moskwie przez Stalina. Nie ulega zarazem wątpliwości, co potwierdzają publikowane dokumenty, że rząd polski miał pełną suwerenność działań w trakcie akcji przesiedleńczej.

W przypadku Wojska Polskiego jest to pytanie o to, gdzie się

kończyło zadanie walki z UP A i ochrony ludności polskiej przed jej atakami, a zaczynało orężne zmuszanie Ukraińców do opuszczenia ojczystych stron, brutalna pacyfikacja ukraińskich wsi?

W przypadku Ukraińskiej Powstańczej Armii - do jakiego stopnia obrona ukraińskiej ludności cywilnej przed przymusem wysiedlenia usprawiedliwiała agresywne działania wobec polskiej ludności cywilnej, administracji i wojska? Czy kierownictwo OUN w Polsce i dowództwo UPA kwestionując (w dokumentach i działaniach) przynależność do państwa polskiego terenów zamieszkałych przez ludność ukraińską prowokowały określone działania represyjne rządu polskiego, m.in. zastosowanie przymusu wysiedlenia? Czy obrona ludności ukraińskiej przez UP A przed wysiedleniem do USRR nie przeradzała się stopniowo w fizyczne przymuszanie jej do pozostania w Polsce?

Rzetelna odpowiedź na te i szereg innych pytań ma podstawowe znaczenie dla dalszych badań nad historią społeczności ukraińskiej w Polsce i powojennej polityki narodowościowej państwa polskiego. Będzie też wpływać na obecny i przyszły kształt stosunków polsko­-ukraińskich.

Eugeniusz Misiło

DOKUMENTY 1944

l

1944 lipiec 27, Moskwa. - Porozumienie między Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a Rządem Związku Socjalistycznych Republik

Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej 1

Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego 2 i Rząd Związku Socjalis­tycznych Republik Radzieckich, pragnąc uregulować kwestię granicy państwowej między Rzeczpospolitą Polską a Związkiem Socjalistycz­nych Republik Radzieckich w duchu przyjaźni i zgody, zawarły niniejsze porozumienie w następującej sprawie:

Artykuł l Przy ustalaniu granicy państwowej między Rzeczpospolitą Polską

a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich przyjąć za pod­stawę tak zwaną linię Curzona 3 .

Przy tym rząd ZSRR zgodził się na następujące poprawki do wy­mienionej linii na korzyść Polski, ustępując Rzeczpospolitej Polskiej:

a) obszar położony na wschód od linii Curzona do rzeki Zachodni Bug i rzeki Sołokija, na południe od miasta Kryłow;

b) część obszaru Puszczy Białowieskiej na odcinku Niemirów-Jałów­ka, położonego na wschód od linii Curzona, pozostawiając Niemirów, Hajnówkę, Białowieżę i Jałówkę po stronie Polski .

Artykuł 2 Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego i Rząd ZSRR umówiły się ,

iż północna część terytorium Prus Wschodnich wraz z miastem i portem Koenigsberga odchodzi do Związku Radzieckiego, cała zaś pozostała część Prus Wschodnich oraz obwód gdański z miastem i portem Gdańsk ·odchodzi do Polski.

Artykuł 3 Granicę państwową między Rzeczpospolitą Polską z jednej strony

a Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich z drugiej strony

INDEKS DOKUMENTÓW

1944

l. 1944 lipiec 27, Moskwa. -Porozumienie między Polskim Komitetem Wyzwolenia Narodowego a Rządem Związku Socjalistycznych Repub-lik Radzieckich o polsko-radzieckiej granicy państwowej . . . . . . . . . . . . . . . 17

2. 1944 sierpień 24, Lublin. - Okólnik nr 3 Kuratorium Okręgu Szkolnego Lubelskiego ustalający zasady funkcjonowania szkolnictwa ukraińskiego 19

3. 1944 sierpień 27, Hrubieszów. - Petycja Ukraińców z powiatu hrubie­szowskiego do kierownika Resortu Oświaty PKWN w sprawie otwarcia szkół ukraińskich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

4. 1944 wrzesień 2, Kijów.- Depesza przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych USRR N . Chruszczowa do przewodniczącego Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego E. Osóbki-Morawskiego w związ-ku z zakończeniem prac przygotowawczych do zawarcia umowy o wy­mianie ludności między Polską i USRR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

5. 1944 wrzesień 5, Lublin.- Komunikat "Polpressu" z pobytu w Polsce prze­wodniczącego Rady Komisarzy Ludowych BSRR P. Ponomarienki i prze­wodniczącego Rady Komisarzy Ludowych USRR N. Chruszczowa 24

6. 1944 wrzesień 5, Lublin.- Zarządzenie Resortu Oświaty PKWN w spra­wie szkolnictwa ukraińskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25

7. 1944 wrzesień 7, Przemyśl.- Odezwa Ukraińskiego Komitetu Obywa­telskiego w Przemyślu w sprawie normalizacji stosunków polsko-ukra­ińskich w wyzwolonej Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

8. 1944 wrzesień 9, Lublin. - Układ między PKWN a rządem USRR w sprawie przesiedlenia ludności ukraińskiej z terytorium Polski do USRR i obywateli polskich z terytorium USRR do Polski . . . . . . . . . . . . 30

9. 1944 wrzesień 11 , Warszawa. - Expose przewodniczącego PK WN E. Osóbki-Morawskiego na posiedzeniu KRN .. .. . . . . .. .. .. ...... .... . .. 39

10. 1944 wrzesień 11, Przemyśl. - Sprawozdanie Komitetu Powiatowego Polskiej Partii Robotniczej w Przemyślu. Ocena sytuacji w pierwszym okresie po wyzwoleniu miasta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41

308 PRZESIEDLENIE UKRAIŃCÓW Z POLSKI DO USRR (1944-1946)

11. 1944 wrzesień 18, Kijów.- Pismo komisarza ludowego spraw wewnę­trznych USRR gen. Riasnogo dla sekretarza KC KP(b)U D. Korot­czenki informujące o skierowaniu pracowników NKWD na stanowiska zastępców pełnomocników i przedstawicieli rejonowych rządu USRR do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski do USRR i obywateli polskich z USRR do Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

12. 1944 wrzesień 18, Kijów. - Pismo przewodniczącego Rady Komisa­rzy Ludowych USRR N. Chruszczowa do przewodniczącego PK WN E. Osóbki-Morawskiego informujące o przyjeździe do Lublina głów­nego pełnomocnika rządu USRR do spraw ewakuacji ludności ukraiń-skiej z Polski N. Pidhornoho ............................ . .... . . ............. 44

13. 1944 wrzesień [nie później niż 21]. -Instrukcja wykonawcza do układu z 9 września 1944 r. zawartego między PKWN a Rządem USRR w spra­wie przesiedlenia ludności ukraińskiej z Polski do USRR i obywateli polskich z USRR do Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

14. 1944 październik 5, Lublin. - Raport zastępcy głównego pełnomocnika rzą­du USRR do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski T. Kalnenki dla sekretarza KC KP(b)U D . Korotczenki w sprawie sytuacji politycznej na terenie powiatu chełmskiego, krasnystawskiego i włodawskiego . . . . . . 60

15. 1944 październik 5, Lublin.- Okólnik Resortu Administracji Publicznej PK WN zobowiązujący przewodniczących powiatowych rad narodo­wych, starostów, wójtów i sołtysów na terenie województwa lubelskiego i rzeszowskiego do udzielenia pomocy przy przesiedleniu ludności ukraińskiej z Polski do USRR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

16. 1944 październik 19, m. p. - Odezwa Prowodu Okręgowego Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów w Polsce w związku z podpisaniem układu między PKWN i rządem USRR o przesiedleniu ludności ukraińskiej z Polski do USRR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

17. 1944 listopad 2, Lublin. - Pismo wojewody lubelskiego K . Sidora do Prezydium KRN i PKWN przedstawiające ocenę sytuacji wśród lud­ności ukraińskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

18. 1944 listopad 4, Lublin. - Pismo przedstawiciela głównego PKWN do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski K. Rogalskiego do kierownika Resortu Administracji Publicznej St. Kotka-Agroszew­skiego informujące o nieudzielaniu przez władze administracyjne powia-tu leskiego, lubaczowskiego i przemyskiego pomocy w przesiedlaniu lud­ności ukraińskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

19. 1944 listopad 27, Lu blin. - Okólnik Resortu Sprawiedliwości PK WN w sprawie zakazu sporządzania przez notariuszy umów sprzedaży nie­ruchomości stanowiących własność osób narodowości ukraińskiej , bia­łoruskiej, litewskiej , rosyjskiej i rusińskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

INDEKS DOKUMENTÓW 309

1945

20. 1945 styczeń 2, Lublin.- Instrukcja uzupełniająca do układu z 9 września 1944 r. w sprawie przesiedlenia ludności ukraińskiej z Polski i obywateli polskich z USRR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

21 . 1945luty 13 , Warszawa. - Protokół posiedzenia Rady Ministrów Rządu Tymczasowego RP. Dyskusja nad wnioskiem Państwowego Urzędu Re­patriacyjnego w sprawie przyspieszenia przesiedlenia ludności ukraiń­skiej i białoruskiej z Polski do USRR i BSRR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78

22. 1945 luty 20, m.p. - Meldunek "Ihora" , prowidnyka Rejonu V Nadre­jonu OUN "Chołodnyj Jar" , z akcji Milicji Obywatelskiej na wieś Paszowa w powiecie leskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81

23. 1945 luty 22, Rzeszów. -Zarządzenie okólne wojewody rzeszowskiego dla starostów powiatowych w sprawie obciążenia Ukraińców świadcze-niami wojennymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83

24. 1945luty 24, Przemyśl. - Pismo starosty przemyskiego M . Haśki do ko­mendanta powiatowego Milicji Obywatelskiej w Przemyślu . . . . . . . . . . . . 84

25 . 1945 marzec 6, Przemyśl.- Pismo przedstawiciela rejonowego rządu RP do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski w Przemyślu J. Wój­cika do przedstawiciela wojewódzkiego do spraw ewakuacji w Jaro-sławiu J. Bednarza w sprawie napadów na ludność ukraińską . . .. .... . 84

26. 1945 marzec 7, Przemyśl.- Pismo przedstawiciela rejonowego rządu RP do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski w Przemyślu J. Wój­cika do przedstawiciela wojewódzkiego do spraw ewakuacji w Jaro­sławiu J. Bednarza w sprawie akcji przesiedleńczej na terenie powiatu brzozowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86

27. 1945 marzec 9, Jarosław . - Pismo przedstawiciela wojewódzkiego rządu RP do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski w Jarosławiu J. Bednarza do głównego przedstawiciela do spraw ewakuacji K . Ro­galskiego z propozycją objęcia akcją przesiedleńczą Ukraińców zamiesz­kałych na terenie Krakowa, Zakopanego i innych miejscowości woje­wództwa krakowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

28. 1945 marzec 10, Przemyśl.- Rozkaz komendanta Milicji Obywatelskiej w Przemyślu dla komendantów posterunków MO w powiecie prze­myskim w sprawie aresztowania Ukraińców odmawiających wyjazdu do USRR . . . . . . .. ... ... .. .. . .. . ........ . . . .... . .. . . .. . . . ... ... ... .. ..... . .. . . . .. 90

29 . 1945 marzec 11, Szlachtowa. - Petycja mieszkańców wsi Biała Woda, Jaworki i Szlachtowa w powiecie Nowy Targ do Rady Najwyższej USRR i przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych USRR N . Chruszczowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

310 PRZESIEDLENIE UKRAIŃCÓW Z POLSKI DO USRR (1944-1946)

30. 1945 marzec 24, Lubaczów. -Raport operacyjny nr l dowódcy 2 Sa­modzielnego Batalionu Operacyjnego KBW ppłk. Szopińskiego w sprawie pacyfikacji wsi Lubliniec Stary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

31 . 1945 marzec 25, Biłgoraj . - Sprawozdanie Komitetu Powiatowego PPR w Biłgoraju dla Komitetu Wojewódzkiego PPR w Lublinie. Ocena sytuacji politycznej i gospodarczej w powiecie biłgorajskim . . . . . . . . . . . 95

32. 1945 marzec 27, Gorlice.- Odezwa Włościańsko-Robotniczego Komi­tetu Łemkowszczyzny wzywająca do ochotniczego wstępowania wsze-regi Armii Czerwonej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

33. 1945 marzec, Rzeszów. - Sprawozdanie Komitetu Wojewódzkiego PPR w Rzeszowie dla Komitetu Centralnego PPR za marzec 1945 r. 101

34. 1945 marzec, m.p. - "Do mieszkańców Łemkowszczyzny!" -ulotka Ukraińskiej Powstańczej Armii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . l 02

35. 1945 kwiecień 6, Kraków. - Pismo Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie skierowane do starostów powia­towych w Nowym Targu, Nowym Sączu , Gorlicach i Jaśle zawierające wytyczne do opracowania sprawozdania o sytuacji na Łemkowszczy-źnie ... . ... .. .. .. ...... . ............................... . ...... .. .. .. . . . .. .. .... . .. 102

36. 1945 kwiecień 6, Lubaczów. - Raport operacyjny nr 6 dowódcy 2 Samo­dzielnego Batalionu Operacyjnego KBW ppłk . Szopińskiego z pacyfi-kacji wsi Gorajec w powiecie lubaczowskim .. ... . ........ .... .. .... ..... 104

3 7. 1945 kwiecień 8, m. p . - Z kroniki sotni UPA " Mesnyky" II . . . . . . . . . l 05

38. 1945 kwiecień 14, m. p . - Z kroniki sotni UPA " Mesnyky" II ...... .. 106

39. 1945 kwiecień 17, Krynica. - Pismo dyrektora Zakładów Zdrojowych w Krynicy Tarczy- Michaleckiego do Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych w sprawie zalesienia gospodarstw poukraińskich .......... . . 107

40 . 1945 kwiecień 19, Jarosław . - Raport taksatora Przedstawicielstwa Rejonowego Rządu Tymczasowego RP do Spraw Ewakuacji Ludności Ukraińskiej z Polski w Jarosławiu K . Fludzińskiego dla Przedstawiciel­stwa Głównego w związku z napadem oddziału Narodowej Organizacji Wojskowej na wieś Piskorowice ....... ... ................. . .......... ...... 108

41. 1945 kwiecień 20, m.p. - Instrukcja nr 2/45 Referatu Propagandy Nadrejonu "Chołodnyj Jar" Okręgu I OUN dla rejonowych refe­rentów propagandy w sprawie wzmocnienia pracy propagandowej w związku z przesiedleniem ludności ukraińskiej z Polski do USRR 110

42. 1945 kwiecień 23, m.p. - Z kroniki sotni UPA "Mesnyky" II .. ... . .. 118

43. 1945 kwiecień 26, m.p . - Sprawozdanie "Ihora", prowidnyka Rejonu V Nadrejonu OUN "Chołodnyj Jar", za okres od 25 marca do 25 kwietnia 1945 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

iNDEKS DOKUMENTÓW 311

44. 1945 kwiecień 28, m.p. - "Do Wojska Polskiego" - pismo niezna-nego dowódcy Ukraińskiej Samoobrony Ludowej .. .... ...... .......... 121

45. 1945 kwiecień 30, Nowy Targ.- Sprawozdanie starosty pow.iatowego nowotarskiego dla Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Woje-wódzkiego w Krakowie o sytuacji na Łemkowszczyźnie ......... . . .... 122

46. 1945 maj 2, m. p. - " Polacy wsi Grochowce, Kniażyce i Kruhel" - ulotka Ukraińskiej Samoobrony Ludowej .................. . . .. ...... .... ........ 124

47. 1945 maj 3, m .p. - "Ukraińcy!"- odezwa Armii Krajowej ........... 126

48 . 1945 maj 5, Jasło . -Sprawozdanie starosty powiatowego jasielskiego dla Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Kra­kowie o sytuacji na Łemkowszczyźnie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128

49. 1945 maj 9, m.p . - Z kroniki sotni Ukraińskiej Powstańczej Armii "Mesnyky" II ... ... ..... ............. ... . . . . . ... . ............................. 130

50. 1945 maj 16, m.p. - "Odpłata" - ulotka Ukraińskiej Samoobrony Lu-dowej .............. .... ...... .............. . . . ... ...... . .. .. ... . . .......... . .. .. 130

51. 1945 maj 22, Przemyśl. - Meldunek sytuacyjny nr 0142 sztabu 9 Dywizji Piechoty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

52. 1945 maj 27, m. p. - "Odpłata"- ulotka Ukraińskiej Samoobrony Lu-dowej .... . . .. ..... ..... .... ........ . ..... .. . .. .. . ... . ... . ................ . ...... 132

53. 1945 czerwiec 10, Lublin. - Telefonogram I sekretarza KW PPR w Lub-linie W. Konopki do KC PPR w sprawie mordu w Wierzchowinach 132

54. 1945 czerwiec 15, Warszawa. -Protokół komisji powołanej dla zba­dania zbrodni popełnionej przez Narodowe Siły Zbrojne na Ukraiń­cach we wsi Wierzchowiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

55. 1945 czerwiec 27, Krosno. - Pismo przedstawiciela rejonowego rzą­du RP do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski w Krośnie M. Zająca do głównego przedstawiciela do spraw ewakuacji J. Bed-narza w sprawie niszczenia gospodarstw poukraińskich .... . . . .. . . . . .. 140

56. 1945 lipiec 6, Moskwa. - Umowa między Tymczasowym Rządem Jedności Narodowej RP i Rządem ZSRR o prawie zmiany obywatel­stwa radzieckiego i przesiedlenia do Polski osób narodowości polskiej i żydowskiej zamieszkałych w ZSRR oraz prawie zmiany obywatelstwa pol~kiego i przesiedlenia do ZSRR osób narodowości białoruskiej, litewskiej , rosyjskiej, rusińskiej i ukraińskiej , zamieszkałych na tery-torium Polski ..... ..... ... ...... ... . .......... . . . .... ...... .. ...... ...... .. .... 140

57. 1945 lipiec 20, Warszawa. - Pismo naczelnika Wydziału Narodowo­ściowego Ministerstwa Administracji Publicznej R. Wojciechowskiego

312 PRZESIEDLENIE UKRAIŃCÓW Z POLSKI DO USRR (1944-1946)

do dyrektora Biura Prezydialnego Rady Ministrów Zuniaka w związku z przygotowaniami do konferencji z udziałem delegatów ludności ukraińskiej w Polsce . . . ...... ........ . .... . ................................... 143

58. 1945lipiec 20, Rzeszów.- Postulaty ludności ukraińskiej województwa rzeszowskiego zgłoszone przez delegatów na konferencję w Minister-stwie Administracji Publicznej . ............ ...... . . ........... . ........... .. 144

59 1945 lipiec 21, m.p.- Z kroniki sotni UPA " Mesnyky" II ... . .. ... .. . 146

60 . 1945 lipiec 24, Warszawa. - Protokół konferencji w Ministerstwie Ad­ministracji Publicznej z udziałem delegatów ludności ukraińskiej .. .. 147

61. 1945 lipiec 24, Warszawa. -Sprawozdanie delegacji ludności ukraiń­skiej województwa krakowskiego z konferencji w Ministerstwie Admi-nistracji Publicznej ............................................................ 155

62. 19451ipiec 27, Rzeszów.- Pismo I sekretarza KW PPR w Rzeszowie St. Chanyża do KC PPR w sprawie odezwy wojewody rzeszowskiego E. Kluka do ludności ukraińskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

63 . 1945 lipiec 28, Lublin. - Memoriał delegacji ludności ukraińskiej

województwa lubelskiego opracowany po konferencji w Ministerstwie Administracji Publicznej ... . ...... . . . ............ .... . .... . . . . .. . .. . . .. .. . .. . 162

64. 1945 lipiec 31, m.p. -Sprawozdanie "Ihora", prowidnyka Rejonu V Nadrejonu OUN "Chołodnyj Jar" , za lipiec 1945 r. ..... ... ... ........ 165

65. 1945 lipiec, Kraków. - Sprawozdanie Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie za lipiec 1945 r. . ......... . .... . . . ........................... . . 167

66. 1945 lipiec, Rzeszów. -Sprawozdanie I sekretarza KW PPR w Rze­szowie St. Chanyża dla KC PPR za okres od 15 czerwca do 15 lipca 1945 r. .............................................. . . . ................... . . .... 169

67 . 1945 sierpień l, Lesko.- Sprawozdanie delegata ludności ukraińskiej powiatu leskiego J. Czolija z konferencji w Ministerstwie Administracji Publicznej . . .. . ... ..... .. .......................................... .. ... .... .... 169

68. 1945 sierpień 3, Gorlice. - Protokół zebrania odbytego w Starostwie Powiatowym w Gorlicach w sprawie wysiedlenia Łemków do USRR 172

69. 1945 sierpień 5, Tomaszów Lubelski . - Protokół spotkania członka delegacji ukraińskiej na konferencję w Ministerstwie Administracji Publicznej M. Koralki z przedstawicielami ludności ukraińskiej powia-tu tomaszowskiego ............. .. ......... . .... .... . .... . . ................... 174

70. 1945 si(frpień 6, Lubaczów. - Sprawozdanie przedstawiciela rejonowe­go rządu RP do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski w Lubaczowie dla głównego przedstawiciela J. Bednarza ze spotkania z delegatem ludności ukraińskiej powiatu lubaczowskiego na konferen-cję w Ministerstwie Administracji Publicznej A. Nazarewiczem . . . . . . 176

INDEKS DOKUMENTÓW 313

71. 1945 sierpień 16, Moskwa. - Umowa między Rzeczpospolitą Po1ską i Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich o polsko-radzie­ckiej granicy państwowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178

72. 1945 sierpień 17, Rzeszów. - Sprawozdanie I sekretarza KW PPR w Rzeszowie St. Chanyża dla KC PPR za okres od 151ipca do 15 sierp-nia 1945 r .. . . .. .. ..... .......... . .. ..... ... . .. . ..... . . . ......... . ..... . . .. . . . .. 180

73. 1945 sierpień 20, Moskwa.- Depesza premiera Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej E. Osóbki-Morawskiego do przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych USRR N . Chruszczowa w związku z przedłużeniem układu z 9 września 1944 r. . ... ........................ 182

74. 1945 sierpień 20, Nowy Sącz. - Pismo starosty powiatowego nowosą­deckiego J . Łabuza do Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wo­jewódzkiego w Krakowie w odpowiedzi na zarzuty pełnomocnika rejonowego rządu USRR do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski w Nowym Sączu mjr. I. Kukoby .. .... ...... .. . . .. .... . ... ... . .. 182

75. 1945 sierpień 27, Lublin. - Odezwa wojewody lubelskiego W. Rózgi do ludności ukraińskiej w sprawie akcji przesiedleńczej do USRR ...... 185

76. 1945 sierpień 31, Sanok. - Sprawozdanie przedstawiciela rejonowego Rządu Tymczasowego Jedności Narodowej RP do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski w Sanoku T. Wiśniowskiego dla głównego przedstawiciela J . Bednarza za okres od 15 do 31 sierpnia 1945 r. .. 187

77. 1945 sierpień . - "Do Ukraińców poza linią Curzona w sprawie przesied-lenia"- odezwa Prowodu OUN w Polsce ......... . ....... . ... ... . . .. ... . . 188

78. 1945 wrzesień 3, Rzeszów. - Sprawozdanie II sekretarza KW PPR w Rzeszowie J . Kaplińskiego dla KC PPR. Informacja o rozpoczęciu przez Wojsko Polskie wysiedlania Ukraińców . .. .. .. ... . . ..... . ... . . . . .. 191

79. 1945 wrzesień 6, m.p. -Instrukcja prowidnyka Rejonu II Nadrejonu "Chołodnyj Jar" W. Hadaja "Tisa" dla dowódców SKW w związku z rozpoczęciem przez WP przymusowego wysiedlania ludności ukraiń-skiej z Polski do USRR ...... .. ... .. . . ..... ..... ........ ... ...... ..... . . ... . 191

80. 1945 wrzesień 7, Przemyśl.- Petycja Komisji Międzypartyjnej powiatu przemyskiego do ministra spraw zagranicznych RP w sprawie korekty granicy polsko-radzieckiej w rejonie Przemyśla .... . .... ..... . ... . . . ... . 194

81 . 1945 wrzesień 7, Mochnaczka Niżna. -Pismo ks. E. Wenhrynowiczado głównego przedstawiciela rządu RP do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski J. Bednarza w sprawie zwolnienia go z przymu-sowego wysiedlenia do USRR ... .. . .... ....... .... ........................ . 195

82. 1945 wrzesień 7, m.p. -Instrukcja prowidnyka OUN w Polsce J. Sta­rucha "Stiaha" wydana w związku z rozpoczęciem przez WP przymu-sowego wysiedlania Ukraińców z Polski do USRR ........ . . . . ........ 196

314 PRZESIEDLENIE UKRAIŃCÓW Z POLSKI DO USRR (1944-1946)

83. 1945 wrzesień 7, m.p.- "Do ludności polskiej! Ostrzeżenie!" - pismo UP A do sołtysa wsi Poraż w powiecie sanockim wraz z ulotką . . ..... 197

84. 1945 wrzesień 9, m.p.- Rozkaz dowódcy 6 Okręgu Wojennego UPA M. Onyszkiewicza "Oresta" w związku z rozpoczęciem przez WP przy­musowego wysiedlania Ukraińców z Polski do USRR . . . . . . . . . . . . . . . . . 200

85. 1945 wrzesień Ił , m.p. -Instrukcja prowodu Nadrejonu OUN "Cho­łodnyj Jar" dla prowidnyków rejonowych w związku z rozpoczęciem przez WP przymusowego wysiedlania Ukraińców z Polski do USRR 202

86. 1945 wrzesień 13, m. p. - Rozkaz prowidnyka Okręgu II OUN w Polsce "Stała" w sprawie zbrojnego przeciwstawienia się przymusowemu wysiedleniu Ukraińców z Polski do USRR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206

87. 1945 wrzesień 15, m.p. - Meldunek operacyjny dowództwa 27 Od­cinka Taktycznego UPA " Bastion" za okres od l maja do 15listopada 1945 r. Akcja sotni "Tuczy" na stację kolejową w Oleszycach ... .... 208

88. 1945 wrzesień 15, m.p. - Sprawozdanie Komendy WiN Okręgu Rze-szowskiego za okres od 15 sierpnia do 15 września 1945 r. . . ..... ... . 210

89. 1945 wrzesień 17, Lwów. - Telegram naczelnika lwowskiego węzła kolejowego Szachraja do przewodniczącego Rady Komisarzy Ludo­wych USRR N . Chruszczowa w związku z próbą przymusowego wy­siedlenia z Polski do USRR Ukraińców zatrudnionych na kolei ... .. 213

90. 1945 wrzesień 18, m.p. -Instrukcja Referatu Propagandy Nadrejonu "Chołodnyj Jar" Okręgu I OUN dla prowadów rejonowych i rejono­wych referentów propagandy w sprawie przeciwdziałania przesiedleniu ludności ukraińskiej z Polski do USRR ............................. .... . 214

91. 1945 wrzesień 19, Lubaczów.- Ulotka WP skierowana do Ukraińców zamieszkałych na terenie powiatu lubaczowskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223

92. 1945 wrzesień 20, Kijów.- Protokół uzupełniający do układu z 9 wrześ­nia 1944 r. w sprawie przesiedlenia ludności ukraińskiej z Polski i obywateli polskich z USRR . .......... ... ..... ....... ..... ... ............. 224

93. 1945 wrzesień 20, Warszawa.- Pismo dyrektora Departamentu Po­litycznego Ministerstwa Administracji Publicznej A. Grabowskiego do ministra oświaty Cz. Wycecha w sprawie otwarcia Gimnazjum Kupieckiego i Liceum Handlowego z ukraińskim językiem nauczania w Przemyślu ... ....... . ........ . .. ....... ........................... . ......... 227

94. 1945 wrzesień 21, m.p.- Meldunek dowódcy 7 Kołobrzeskiego Puł-ku Piechoty WP ppłk. Russijana w sprawie spalenia wsi Brusno Stare w powiecie lubaczowskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228

INDEKS DOKUMENTÓW

95 . 1945 wrzesień 21 , Nowy Sącz . - Pismo sta rosty powiatowego nowosą­deckiego do Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódz­kiego w Krakowie w sprawie interpretacji przepisów o zmianie wyz-

315

nania ................. . ...... . . .. ............ .. . . . . .... . ...... ... . .. .... ....... 230

96. 1945 wrzesień 25, Nowy Sącz. -Zarządzenie starosty powiatowego nowosądeckiegoJ. La buza o obowiązku opuszczenia obszaru granicz­nego przez ludność ukraińską . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231

97. 1945 wrzesień, Rzeszów. -Sprawozdanie I sekretarza KW PPR w Rzeszowie St. Chanyża za okres od 15 sierpnia do 15 września 1945 r. 232

98 . 1945 wrzesień-październik, m.p. - "Do Wojska Polskiego! Polacy! Żołnierze!" - odezwa Prowodu OUN w Polsce . .. . . . .. ............ . .. . 234

99. 1945 październik 2, m.p. - Sprawozdanie organizacyjne dowódcy kuszcza " Makiwka" za okres od 6 do 31 września 1945 r. .......... 236

100. 1945 październik 4, m.p. - " Sprawozdanie Polityczne" Nadre­jonu "Lewada" Okręgu III OUN za okres od 10 sierpnia do lO wrześ-nia 1945 r. ...... .......... .. ........ .... .... .. .. .. .............. .. ............ 241

101. 1945 październik 4, m.p. - "Wiadomości Terenowe" Nadrejonu "Lewada" Okręgu III OUN za okres od l O sierpnia do l O września 1945 r. .......... ................ .. .. .... .. .... .. .. ............................. 247

102. 1945 październik 10, Warszawa. - Pismo naczelnika Wydziału Naro­dowościowego Ministerstwa Administracji Publicznej R. Nowaka do Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie w sprawie zmiany wyznania przez Lemków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

l 03. 1945 październik 11 , Kijów. - Pismo zastępcy przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych USRR I. Senina do naczelnika lwowskiego węzła kolejowego Szachraja z prośbą o podstawienie dodatkowych wagonów kolejowych do przewozu ludności ukraińskiej przesiedlanej z Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

104. 1945 październik 12, m.p. - Meldunek dowódcy sotni UPA "Mes­nyky" II st. wistuna "Bałaja" dla dowódcy kurenia por. "Zaliz-niaka" . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250

105. 1945 październik 14, m.p. - "Wiadomości Terenowe" Rejonu V Nadrejonu OUN "Chołodnyj Jar" za okres od 11 września do 14 paź­dziernika 1945 r. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 251

106. 1945 październik 18, Nowy Sącz . - Pismo starosty powiatowego no­wosądeckiego J. Labuza do Wydziału Społeczno-Politycznego Urzę-du Wojewódzkiego w Krakowie potwierdzające stosowanie zasady segregacji wśród Lemków w trakcie akcji przesiedleńczej do USRR 255

107. 1945 październik 20, Lublin. - Pismo głównego przedstawiciela rządu RP do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski J. Bednarza

316 PRZESIEDLENIE UKRAIŃCÓW Z POLSKI DO USRR ( 1944-1946)

skierowane do wojewody krakowskiego, rzeszowskiego i lubelskiego z propozycją wydania zarządzenia w sprawie opuszczenia pasa przy-granicznego przez Ukraińców ............ : . .... .. . ........................ 255

108. 1945 październik 20, m. p.- Meldunek dowódcy sotni UPA " Mesny-ky" II, st. wistuna "Bała ja", dla dowódcy kurenia por. " Zalizniaka" 256

109. 1945 październik 29, Przemyśl. - Zarządzenie Rzymskokatolickiej Kurii Biskupiej w Przemyślu w sprawie przejęcia budynków cerkiew­nych stanowiących własność Greckokatolickiej Diecezji Przemyskiej 257

Ił O. 1945 październik 31 , N o wy Sącz. - Pismo starosty powia towego no­wosądeckiego J. Łabuza do Wydziału Społeczno-Politycznego Urzę-du Wojewódzkiego w Krakowie w sprawie powrotów Ukraińców przesiedlonych do USRR i zdemobilizowanych z Armii Czerwonej 258

111 . 1945 październik , Kraków. - Sprawozdanie sytuacyjne Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie za październik 1945 r. . ...... . .. .. ...... 259

112. 1945 październik, m. p.- " Do całego kulturalnego świata! List otwarty Ukraińców zamieszkałych za linią Curzona" - odezwa Prowadu OUN w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260

113. 1945 październik , Rzeszów. - Sprawozdanie I sekretarza KW PPR w Rzeszowie St. Chanyża za okres od 15 września do 15 października 1945 r. . . ............................................ .. . . .......... ..... . .. . . ... 267

114. 1945 październik, m. p. - "Polacy" - odezwa Prowadu OUN w Polsce 268

115. 1945 październik , m. p. - "Polacy"- ulotka Prowadu OUN w Polsce 270

116. 1945 październik-listopad , m. p. - " Polacy" - odezwa Prowadu OUN w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 1

117. 1945 listopad 7, Nowy Sącz . - Informacja starosty powia towego no­wosądeckiego J. Łabuza do głównego przedstawiciela rządu RP do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski J . Bednarza o przebiegu akcji przesiedleńczej na terenie gminy Grybów, Muszyna i Ty licz .. 273

118. 1945 listopad 8, Lubaczów. - Pismo szefa Oddziału Operacyjnego 3 Pomorskiej Dywizji Piechoty WP ppłk. Kuźniczenki do starosty powiatowego lubaczowskiego A. Bednarza w sprawie kryteriów zwalniania Ukraińców z przesiedlenia do USRR . ...... . . ..... .. ...... 275

119. 1945listopad 9, Nowy Sącz.- Sprawozdanie zastępcy przedstawiciela rejonowego rządu RP do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski w Nowym Sączu J. Fedoceca z konferencji zorganizowanej w starostwie powiatowym nowosądeckim w sprawie przymusowego wysiedlenia Łemków z Polski do USRR ... . .. . ... . ..... ............. . .. 276

120. 1945 listopad 14, Lesko.- Sprawozdanie przedstawiciela rejonowego rządu RP do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski w Lesku dla głównego przedstawiciela do spraw ewakuacji J. Bednarza . . . . . 277

iNDEKS DOK UMENTÓW

121. 1945 listopad 14, Dachnów. - Meldunek bojowy nr 0314 dowództwa 8 pułku piechoty w sprawie wysiedlenia Ukraińców ze wsi Lubliniec

317

Nowy i Stary ... ... .. . ... . . .......... . . .. . . · . . . . .... . . . . .. . . . . .. . ... . .. ... ..... 278

122. 1945 listopad 15, Kraków. - Pismo wojewody krakowskiego do Mi­nisterstwa Administracji Publicznej w sprawie powrotów do Polski Łemków przesiedlonych do USRR i zdemobilizowanych z Armii Czerwonej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279

123. 1945 listopad 15, Kraków.- Pismo wojewody krakowskiego do sta­rosty powiatowego nowosądeckiego w związku z powrotami do Polski Łemków przesiedlonych do USRR i zdemobilizowanych z Armii Czerwonej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

124. 1945 listopad 15, Lublin. - Odpowiedź wojewody lubelskiego na pismo głównego przedstawiciela rządu RP do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski J. Bednarza w sprawie przymusowego wysiedlenia Ukraińców z pasa przygranicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282

125. 1945 listopad 23, Lesko. - Zarządzenie starosty powiatowego i szefa Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Lesku o obowiąz-ku opuszczenia miasta przez Ukraińców do dnia 30 listopada 1945 r. 282

126. 1945listopad 23, m .p. - Meldunek dowódcy sotni UPA " Mesnyky" II, st. wistu na "Bała ja" , dla dowódcy kurenia por. " Zalizniaka" . . . . . . 283

127. 19451istopad 26, m. p.- Meldunek operacyjny dowództwa 26 Odcinka Taktycznego UPA " Lemko" od początku działalności do paździer-nika 1945 r. .... . .. . .... ... . . . . . .. ... . .... . . .. .... ... . . .... . .. . . . . .... . . . . . ... 283

128. 1945 listopad 28, Sanok.- Sprawozdanie przedstawiciela rejonowego rządu RP do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski w Sanoku T. Wiśniowskiego dla głównego przedstawiciela do spraw ewakuacji J. Bednarza z przebiegu akcji przesiedleńczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285

129. 1945 listopad 30, m.p. -Meldunek dowódcy kurenia przemyskiego UPA por. "Konyka" za okres od 14 października do 30 listo-pada 1945 r. ......... . ....... .... ............... . .... . .. . . . .. . ... . .. . .... ..... 287

130. 1945 listopad, Rzeszów. - Sprawozdanie I sekretarza KW PPR w Rzeszowie S. Chanyża za okres od 15 października do 15 listopada 1945 r. ... . .............. . .... . ......... .. ....... . ... . . .... ... .. . ... .. .. ... .. . .. 288

131. 1945 listopad, Kraków. - Sprawozdanie sytuacyjne Urzędu Woje­wódzkiego w Krakowie za listopad 1945 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 289

132. 1945 grudzień 6, Warszawa. - Pismo sekretarza generalnego Polskiej Agencji Prasowej W. Borowego do wiceministra administracji pub­licznej W. Wolskiego w sprawie przesiedlenia Łemków z Polski do USRR ... . ..... . ...... . . . ... . ... . . .. . . . . .... . .. . . ... ..... . . .. . . . . ... .. ...... ... 290

318 PRZESIEDLENIE UKRAIŃCÓW Z POLSKI DO USRR (1944-1946)

133. 1945 grudzień 8, Warszawa. - Wystąpienie I sekretarza KW PPR w Rzeszowie S. Chanyża na I Zjeździe PPR ..... .... .. . .... . . . .... . . .. 291

134. 1945 grudzień 9, Warszawa. - Wystąpienie wiceministra admini-stracji publicznej Wł. Wolskiego na I Zjeździe PPR . . . . . . .. . . . . . ..... 292

135. 1945 grudzień 9, Chyrów. - Telegram przedstawicieli władz politycz­nych i administracyjnych Chyrowa do przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych USRR N . Chruszczowa z prośbą o podsta­wienie krytych wagonów kolejowych do przewozu ludności ukraiń­skiej przesiedlanej z Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293

136. 1945 grudzień 10, Lublin. - Pismo głównego przedstawiciela Rządu RP do spraw ewakuacji ludności ukraińskiej z Polski J . Bednarza do wiceministra administracji publicznej Wł. Wolskiego informujące o stanowisku wojewody lubelskiego wobec propozycji wydania zarzą­

dzenia opuszczenia pasa przygranicznego przez Ukraińców . . . . . . . . . 294

137. 1945 grudzień 11, Warszawa.- Telegram M . Bażana do przewodni­czącego Rady Komisarzy Ludowych USRR N. Chruszczowa infor­mujący o zmianach w tekście protokołu dodatkowego do układu z 9 września 1944 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294

138. 1945 grudzień 11 , m.p. - Meldunek " Buj-Tura", dowódcy Żandar­merii Polowej sotni UPA "Mesnyky" III, dla dowódcy kurenia por. "Zalizniaka" . . ...... . ..... . . .......... . . . ... .... ...... .. .... ........ ... . .... . 295

139. 1945 grudzień 14, Warszawa. - Protokół dodatkowy do układu z 9 września 1944 r. w sprawie przesiedlenia ludności ukraińskiej z terytorium Polski i obywateli polskich z terytorium USRR .... . . . 296

140. 1945 grudzień 17, Nowy Sącz. -Pismo starosty powiatowego nowosą­deckiego J . Łabuza do Wydziału Społeczno-Politycznego Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie w sprawie zwolnienia z pracy lekarza weterynarii J. Hawryluka .. . .. .. .. ..... .... . .. ........ ...... ... .. . . . .. ..... 298

141. 1945 grudzień 29. - Sprawozdanie ze spotkania delegacji ludności ukraińskiej gmin Uhnów i Tamoszyn ze starostą powiatowym toma­szowskim i wicewojewodą lubelskim w dniach 27 i 29 grudnia 1945 r. 298

142. 1945 grudzień 31, m.p. - Sprawozdanie "Szamraja", zastępcy prowidnyka Rejonu V Okręgu II OUN, za grudzień 1945 r. ... . . . . . 302

143. 1945 grudzień 31, m.p. - Meldunek operacyjny dowództwa 26 Odcinka Taktycznego UPA "Lemko" za grudzień 1945 r. ..... . ... . 304

144. 1945 grudzień 31, Warszawa. - Pismo dyrektora Departamentu Po­litycznego MAP do wojewody krakowskiego z wytycznymi w sprawie Ukraińców nielegalnie wracających do Polski z USRR i zdemobilizo­wanych z Armii Czerwonej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 305

SPIS TREŚCI

Wstęp ...................................................................... 6 Dokumenty 1944 . .. . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . . . . . . .. . . 17 Dokumenty 1945 . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Indeks dokumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 Wykaz skrótów ........ .. .... ... ... ... .... ...... .. ...... ... .............. 319 Indeks osobowy .......................................................... 321 Indeks nazw geograficznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 326