Wykład VIII/IX

Reprezentacje trwałe:Reprezentacje trwałe:pojęcia ipojęcia i

systemy organizacji pojęćsystemy organizacji pojęć

Reprezentacje trwałe

● Pojęcia – poznawcza reprezentacja świata, schematyczne reprezentacje zbioru obiektów, np. kategorii naturalnych, sztucznych lub hipotetycznych, stanowiące dla nich nadrzędną kategorię umysłową.

● Schemat poznawczy – to złożona forma reprezentacji umysłowej, obejmująca zarówno sens typowej sytuacji, jak i znaczenie typowych form zachowania, jakie powinny być wygenerowane w reakcji na tę typową sytuację

Pojęcia - charakterystyka

Schematyczna struktura reprezentacji wyraża się poprzez relację koniunkcyjną lub dysjunkcyjną istotnych właściwości obiektów.

● Pojęcia definiuje się jako zbiory cech powiązanych znaczeniowo lub funkcjonalnie.

● Pojęcia to głębokie, trwałe odzwierciedlenia obiektów● to amodalne sądy o relacjach pomiędzy właściwościami

obiektów reprezentowanych● zapewniają ekonomię funkcjonowania● traktują „bodźce nieidentyczne jako równoważne”

Ogólne własności pojęć

● pojęcia charakteryzuje różny stopień ogólności (redukcji różnorodności)

● redukowanie różnorodności – proces kategoryzacji● Kategoryzacja – łączenie obiektów w grupy

charakteryzujące się zestawem wspólnych właściwości● reprezentacje pojęciowe rozwijają się i zmieniają w

trakcie życia● zależne od kontekstu nabywania i stosowania● mogą funkcjonować w oderwaniu od doświadczenia;

doświadczenie niezbędne w procesie nabywania reprezentacji

Rodzaje pojęć

Pojęcia matrycowe – (jasno określone), stanowią reprezentację skończonej liczby cech wspólnych wszystkim desygnatom, które w jednakowym stopniu przysługują wszystkim desygnatom pojęcia

Pojęcia naturalne – mniej precyzyjnie określone, stanowią poznawczą reprezentację skończonej liczb cech, cechy te w różnym stopniu przysługują desygnatom pojęcia

● względność powyższego rozróżnienia

Koncepcje reprezentacji pojęciowych

...różnią się w zakresie:

● struktury reprezentacji pojęciowych● sposobu nabywania reprezentacji● zbiór reguł procesu kategoryzacji● zakres stosowalności poszczególnych koncepcji

Klasyczne teorie pojęć

Pojęcie to syntetyczny opis pewnej klasy desygnatów, reprezentacja zbioru obiektów uwzględniająca wszystkie istotne (tj. powtarzające się) właściwości tego zbioru

● cechy istotne – cechy definicyjne● pojęcia podrzędne – wszystkie cechy pojęcia nadrzędnego +

cechy specyficzne dla poziomuPrzyswajanie pojęć: abstrahowanie właściwościAbstrahowanie – wyróżnianie w grupie obiektów pewnych

cech przy pominięciu pozostałych;● abstrakcja pozytywna● abstrakcja negatywna (A. Lewicki, 1960)w konsekwencji:

Klasyczne teorie pojęć

dwa rodzaje błędów:● błąd abstrakcji pozytywnej (pomij. cech istotnych)● błąd abstrakcji negatywnej (doł. cech nieistotnych)Krytyka:● zastosowanie w naukach ścisłych (poj. matrycowe)● problem pojęć dysjunktywnych● równoważność cech istotnych pojęcia● wszystkie repr. pojęciowe definiowane za pomocą zestawu

cech istotnych są równie ważne i w równym stopniu dostosowane do opisu świata zewnętrznego

● nieuwzględnianie elastyczności reprezentacji (akomodacja)

Teorie probabilistyczne

Reprezentacja pojęciowa jest sumarycznym opisem wszystkich cech egzemplarzy będących desygnatami pojęcia

● cechy te różnią się powszechnością● każdy egzemplarz posiada właściwości z pewnym

prawdopodobieństwem(Rips, Shoben, Smith): pojęcie definiowane przez 2 rodzaje cech:● cechy definicyjne (rdzeń pojęcia)● cechy charakterystyczne, wskazujące na typowość obiektu

względem nadrzędnego im pojęcia

Teorie probabilistyczne

proces kategoryzacji:● porównanie całościowe (wszystkie cechy obiektu i cechy

pojęcia)● porównanie szczegółowe dotyczące cech definicyjnych

nadrzędnej kategorii pojęciowej (proporcja)Krytyka:● założenie o ściśle określonym rdzeniu pojęciowym● zestaw najbardziej prawdopodobnych cech nie musi tworzyć

spójnej nadrzędnej kategorii pojęciowej● nieklarowne rozróżnienia w zakresie struktury reprezentacji i

sposobu kategoryzacji

Teorie prototypów

dwa wymiary reprezentacji pojęciowej (Rosch, 78):● pionowy – dotyczy stopnia ogólności pojęcia; 3 poziomy:

– nadrzędny: niewielka liczba cech, szeroka inkluzywność– podstawowy: więcej cech; pojęcia tego poziomu

wymieniane są spontanicznie, egzemplarze szybciej identyfikowane; najlepsza równowaga między ekonomicznością a specyficznością

– podrzędny: pojęcia b. szczegółowe i dużej liczbie charakteryzujących je cech; mniejsza łatwość identyfikowania desygnatów

Teorie prototypów

● wymiar poziomy – dotyczy desygnatów pojęcia na poziomie wyższym: typowość desygnatówPrototyp - „najczystszy” (najbardziej typowy) desygnat

danej kategorii, reprezentujący w umyśle kategorię nadrzędną

● problem z klasyfikacją na skali typowości● na kształtowanie się prototypu ma wpływ doświadczenie

indywidualne i dziedzictwo kulturowe, jednak● typowość niezależna od częstości doświadczeń (w obrębie

danej populacji)● Typowy egzemplarz stanowi odniesienie dla mniej typowego

(niesymetryczność)

Teorie prototypów

Prototyp – to ten egzemplarz, który jest najbardziej podobny do wszystkich innych desygnatów i najmniej podobny do desygnatów innych kategorii (Rosch, 75); kategoria podobieństwa rodzinnego

Krytyka:● nic nie mówi o istocie pojęcia i jego strukturze● badania w aspekcie funkcjonalnym● zjawiska kategoryzacji daje się wyjaśnić i w innych teoriach● abstrakcyjne kategorie nie maja prototypów – zastosowanie

tam, gdzie można podać listę desygnatów, lub tam, gdzie jej istnienie podejrzewamy (pojęcia konkretne)

Teorie egzemplarzy

Reprezentacja pojęciowa składa się z odrębnych opisów egzemplarzy danego pojęcia: odzwierciedlenia pojedynczych przedstawicieli kategorii (np. prototyp), podzbiory wchodzące w zakres pojęcia

Proces kategoryzacji polega na porównywaniu egzemplarzy; egzemplarz przyjęty do kategorii staje się punktem odniesienia

● w procesie kategoryzacji porównujemy podobieństwo nowego egzemplarza z pierwszym napotkanym.

Krytyka:● problem stopnia podobieństwa● trudne do zastosowania w naukach ścisłych● problem tworzenia się podzbiorów● przechowywanie wszystkich doświadcz. egzemplarzy?

Porównanie

za: Nęcka, Orzechowski, Szymura, Psychologia poznawcza, Warszawa: WN PWN, 2006.

Teorie sieci semantycznej

network model of semantic memory, Collins, Quillian 1969● struktura: punkty węzłowe i łączące je relacje

Czy kanarek jest żółty?Czy kanarek ma skórę?

● relacja semantyczna dwóch reprezentacji pojęciowych wyraża się sumą wszystkich połączeń pomiędzy ich desygnatami i właściwościami

● połączenia między pojęciami – ścieżki sieci● relacje semantyczne zbudowane na połączeniach

pozytywnych: kura jest to ptak● oraz na podstawie ścieżek zaprzeczających: kot nie jest

to pies

Teorie sieci semantycznej

Prosta sieć semantyczna

Teoria schematów

Rumelhart, Ortony, 1977● schemat to dobrze zintegrowany fragment sieci

semantycznej, kodujący:– sens sytuacji– znaczenie typowej formy zachowania generowanej

w odpowiedzi na daną sytuację● zróżnicowany poziom ogólności schematów● hierarchiczna struktura schematów● struktury o szerokim zakresie zastosowania:

– część rdzenna (core)– część elastyczna (tracks) [Schank, Abelson, 1977]

Teoria schematów: trzy analogie

Rumelhart:● schemat jest jak gra:

– sekwencje wydarzeń (scenariusz)– wykonawcy czynności (aktorzy)

● schemat jest jak teoria● schemat przypomina działający program komputerowy

(subprocedury, procedury sprawdzania poprawności działania)

nabywanie i modyfikacja schematów:● rozwój istniejących schematów● dostrajanie schematów● restrukturalizacja schematów

Teoria ramMarvin Minsky (1975)● dwa poziomy ram:

– wyższy: stałe elementy struktury sieciowej– niższy: ma liczne „okienka” zapełniane częściami

elastycznymi (zmiennymi)dla każdej ramy ważne są:● informacja o sposobie stosowania ramy● scenariusz (sekwencja zdarzeń i kolejność

podejmowanych akcji) ● co robić gdy oczekiwania co do rozwoju sytuacji nie

potwierdzają sięKoncepcja ram podkreśla znaczenie struktur pojęciowych

dla regulacji celowych działań człowieka

Teoria ram

Teoria ram

Teoria planów, scen i tematówSchank (1982, 1986), Schank, Abelson (1977)● plany: schematy zawierające wiedzę nt. abstrakcyjnych

lub celowych działań człowieka● MOP-y (Memory Organisation Packets): zbiory podobnych

fragmentów różnych schematów – odnoszą się do pojedynczych rodzajów podobnych de siebie scen.

● TOP-y (Thematic Organisation Points): zbiory ogólnych tematów (motywów) których złożone scenariusze mogą dotyczyć

plany – rozumienie działania innychsceny, tematy – generowanie elastycznych form zachowania

się

Struktury sieciowe: porównanie● funkcje struktur (wiedza deklaratywna i proceduralna)● różnice w elastyczności● domeny zastosowań

Bibliografia1. Chlewiński Zdzisław, Umysł. Dynamiczna organizacja pojęć,

Warszawa: WN PWN, 1999.2. Harnish Robert M., Minds, Brains, Computers, Oxford, UK: Blackwell

Publishers, 2002 (zwł. rzdz. 7)3. Johnson-Laird P.N., Mental Models, Cambridge, Mass.: Cambridge

Univerisity Press, 1983.4. Lindsay P.H., Norman D.A., Procesy przetwarzania informacji u

człowieka. Wprowadzenie do psychologii, Warszawa: pWN, 1984.5. Maruszewski Tomasz, Psychologia poznawcza, Warszawa: Polskie

Towarzystwo Semiotyczne, 1996.6. The MIT Encyclopedia of the Cognitive Sciences, R.A. Wilson, F.C. Keil

(red.), A bradford Book, Cambridge, Mass.: The MIT Press, 2001.7. Modele umysłu, Z. Chlewiński (red.), Warszawa: WN PWN, 1999.8. Nęcka E., Orzechowski J., Szymura B., Psychologia poznawcza,

Warszawa: Academica, WN PWN, 2006.