NR 11 (20) BIBLIOTEKA 2007

MAŁGORZATA RYCHLIK EMILIA KARWASIŃSKA

Repozytorium instytucjonalne jako czynnik wspomagający rozwoacutej nauki w środowisku akademickim

I Komunikacja w nauce wolny dostęp i repozytoriaInformacja jest obecnie jednym z najważniejszych czynnikoacutew intensywnego rozshy

woju naukowego jak i w ogoacutele cywilizacyjnego Nowoczesne technologie przyczyniły się do zasadniczego zwiększenia ilości i tempa obiegu piśmiennictwa naukowego Obecshynie proces komunikacji w nauce odbywa się przy pomocy nośnikoacutew cyfrowych Nashyukowcy bdquoprzekraczają granicerdquo swoich katedr instytutoacutew wydziałoacutew uniwersytetoacutew pragnąc dzielić się wynikami swoich badań Następuje globalna dyfuzja myśli Z drushygiej strony ze względu na coraz wyższe ceny czasopism naukowych nie wszystkie instytucje mogą stworzyć pracownikom odpowiednie możliwości rozwoju poprzez zashygwarantowanie im wystarczającego dostępu do publikacji W literaturze przedmiotu dużo pisano o kryzysie procesu komunikacji w nauce1 Paradoksalnie kryzys ten zapoczątkoshywał zupełnie nowy sposoacuteb myślenia dążący do uwolnienia wynikoacutew badań naukowych od obciążenia ich de facto podwoacutejnymi kosztami Wszak społeczeństwo płaci jednoczeshyśnie za badania naukowe jak i za dostęp do nich Alternatywną odpowiedzią na tę kryshyzysową sytuację są zasoby Open Access (OA) przechowywane w bibliotekach cyfroshywych archiwach i repozytoriach Te ostatnie są głoacutewnym tematem niniejszego artykułu Warto zatem rozstrzygnąć najpierw kwestie terminologiczne bowiem określenia bdquoreposhyzytoriumrdquo bdquoarchiwumrdquo i bdquobiblioteka cyfrowardquo są często stosowane naprzemienne co wywołuje pewien chaos informacyjny

Repozytorium2 (łac repositorium) to miejsce uporządkowanego przechowywania dokumentoacutew z ktoacuterych wszystkie są przeznaczone do udostępniania Jest to roacutewnież

1 Zob D Shulenburger Komunikacja naukowa jest odpadem toksycznym otrzymane lekcje J Grześkowiak (Tl) bdquoBiuletyn EBIBrdquo nr 6 2004 lt httpebibosswrocpl200457shulenburgerphpgt [dostęp 05042007]

lsquo Wikipedia lthttpplwikipediaorgwikiRepozytoriumgt [dostęp 21052007]

154 MAŁGORZATA RYCHLIK EMILIA KARWASIŃSKA

magazyn głoacutewny centralny zaprojektowany jednak w taki sposoacuteb aby dostęp do wszystshykich jego zasoboacutew był roacutewnie łatwy Niegdyś szafa na księgi i akta urzędowe Dziś terminem tym określa się elektroniczne serwery dystrybuujące publikacje naukowe ktoacutere dostarczane są do repozytorioacutew przez samych autoroacutew a użytkownicy wyszukują je poprzez interfejs Web3 Archiwum4 (łac archivum archium) to uporządkowany zbioacuter dokumentoacutew lub akt nie mających już bieżącej wartości użytkowej ale mających warshytość historyczną Głoacutewnym celem archiwum jest długoterminowe lub stałe przechowyshywanie (np archiwa czasopism elektronicznych) Repozytorium roacutewnież zapewnia dłu- goterminowość przechowywania ale jest także sposobem na szybkie publikowanie Oznacza to że autorzy zamiast czekać na wydanie artykułu w komercyjnym czasopishyśmie często umieszczają preprinty (autorska wersja przed recenzją) w repozytorium przyspieszając w ten sposoacuteb proces komunikacji w nauce W repozytoriach obok pre- printoacutew umieszczane są roacutewnież postprinty (wersja po recenzji) a nawet ostateczne wersje wydawcy w formie plikoacutew formatu pdf

W literaturze przedmiotu można znaleźć wiele definicji biblioteki cyfrowej Jedna z nich moacutewi iż jest to organizacja ktoacutera dostarcza zasoby cyfrowo-kodowane zapewshynia wyspecjalizowaną obsługę umożliwia wyboacuter zasoboacutew w taki sposoacuteb że są one w każdej chwili dostępne dla danej społeczności Ponadto zapewnia interpretację dystryshybucję i spoacutejność dokumentoacutew ponadczasowość przechwytywanych informacji i niweshyluje bariery odległości5 Repozytoria czy archiwa funkcjonujące w trybie OA nie poshywinny zdaniem Marka Nahotko być mylone z biblioteką cyfrową Zasoby te stanowią przejaw elektronicznego publikowania ale mogą także wspoacutełtworzyć zbiory biblioteki cyfrowej6 Warto roacutewnież dodać że zasoby bibliotek cyfrowych w większości stanowią materiały ktoacuterych prawa autorskie już wygasły

Wracając do idei OA trzeba nadmienić iż zrodziła się ona w USA w latach dzieshywięćdziesiątych ubiegłego wieku Chociaż niektoacuterzy twierdzą iż jej zalążki pojawiły się już w latach 60 kiedy powstały centra informacji edukacyjnej ERIC i MEDLINE7 W deklaracji Budapest Open Access Initiative z 2002 roku ustalono głoacutewne założenia tej idei pozwalającej każdemu użytkownikowi na czytanie kopiowanie drukowanie prze-

3 Zob M Nahotko Rola czasopism naukowych w komunikacji naukowej[w] Elektroniczny transfer wiedzy repozytoriawiedzy problemy technologiczne organizacyjne i prawne X I edycja konferencji w cyklu bdquoArchiwizacja i Digitalizacja 29 czerwca 2006 W arszawa 2006 s 47

4 Uniwersalny słownik języka polskiego S Dubisz (Red) Warszawa 2003 s 1175 Zob E Kaczmarek P Karwasiński Biblioteki cyfrowe - przyszłość wspoacutełczesnego bibliotekarstwa bdquoLogistykardquo

2006 nr 6 s 61Zob M Nahotko Od cyfrowych bibliotek do cyfrowych bibliotekarzy [w] Elektroniczny transfer wiedzy repozytoria wiedzy problemy technologiczne organizacyjne i prawne XI edycja konferencji w cyklu bdquoArchiwizacja i Digitalizacjardquo 29 czerwca 2006 W arszawa 2006 s 70

Zob B Bednarek-Michalska Wolny dostęp do informacji i wiedzy czy wykluczenie edukacyjne Trendy światowe a Polska lthttpeprintsrclis0rgarchiveOOOO4953O lm ichalska_OA pdfgt [dostęp 31052007]

Repozytorium instytucjonalne jako czynnik wspomagający rozwoacutej nauki 155

szukiwanie pełnych tekstoacutew artykułoacutew bez finansowych prawnych lub technicznych ograniczeń z wyjątkiem prawa autora do zachowania integralności jego pracy uznania autorstwa i właściwego użytkowania8 Pociągnęło to za sobą budowanie pierwszych na świecie otwartych archiwoacutew (ang Open Archives) ktoacuterych celem było przyspieszenie przepływu informacji między naukowcami całego świata

Inicjatywa elektronicznego darmowego błyskawicznego dostępu do wiedzy barshydzo szybko została przyjęta głoacutewnie w Stanach Zjednoczonych i krajach Europy Zashychodniej Pracownicy naukowi dostrzegli możliwość szybkiego opublikowania swoich prac badawczych w wolnym i darmowym dostępie - w intemecie rezygnując często z publikowania w komercyjnym czasopiśmie elektronicznym Ta nowa mentalność może do końca przez wszystkich niezrozumiana ma swoje głębokie uzasadnienie Naukowshycom ktoacuterzy publikują w otwartym dostępie zależy bowiem na zapewnieniu jednostce prawa do edukacji i informacji Internet - szybki i prężny przepływ wiedzy - traktują jako szansę na dynamiczny rozwoacutej świata przy zachowaniu rzetelnej informacji i jakoshyści wiedzy

Nie bez powodu moacutewi się że wspoacutełczesny świat ze wszystkich stron zalewa inforshymacja zmienia się nastawienie w dotarciu do wiedzy i jej upowszechnianie Projekty badawcze ktoacutere do niedawna były pilnie strzeżonymi tajemnicami dziś coraz częściej publikowane są w otwartym dostępie Każda wypowiedź naukowa umieszczona w wirshytualnej przestrzeni musi podlegać systematycznej weryfikacji moacutewiąc inaczej musi rygorystycznie spełniać standardy naukowego komunikatu Zajmuje się tym wiele koshymoacuterek ktoacutere jednocześnie usuwają wypowiedzi niespełniające owych standardoacutew Jest to forma walki z tzw bdquoczarnym intemetemrdquo a więc roacuteżnego rodzaju tekstami pseudoshynaukowymi ktoacutere mogą przyczynić się do wzrostu chaosu w świecie informacji naukoshywej

Otwarty dostęp do wiedzy ma wielu zwolennikoacutew Propagatorzy tej idei tworzą platformy cyfrowe na ktoacuterych pracownicy naukowi sami lub za pośrednictwem specjalshynych komoacuterek (np na wydziałach uniwersyteckich czy też w bibliotekach akademicshykich) mogą publikować swoje prace Jeszcze raz warto uświadomić sobie że w świecie informacji naukowej istnieje nie tylko potrzeba ale konieczność systematyki wiedzy Zatem kolejnym etapem wykorzystującym zamysł OA było tworzenie repozytorioacutew - czyli uporządkowania wiedzy tak by nie była ona li tylko bdquoworkiemrdquo do ktoacuterego wrzushyca się wszystko co dostępne w sieci a z ktoacuterego tak naprawdę nie wiadomo co można wyciągnąć

8 Zob J A Nikisch Wpływ globalizacji na dostęp do informacji naukowej i wydawnictwa naukowe w Biblioteki naukowe w kulturze i cywilizacji działania i codzienność 15-17 czerwca 2005 Poznań lthttpwwwmlputpoznanpl 2005pdf2_3pdf gt [dostęp 15052007]

156 MAŁGORZATA RYCHLIK EMILIA KARWASIŃSKA

Mechanizm tworzenia repozytorioacutew przez lata ewoluował Pierwotnie zakładano że będzie to depozyt autorski gdzie autor sam decyduje czy wersja elektroniczna jego pracy miała być przechowywana we wskazanym archiwum Łatwy interfejs pozwalał na szybkie przeglądanie publikacji a moduły przeszukujące jeszcze bardziej ułatwiły segregację materiałoacutew i dotarcie do poszukiwanych informacji

Obecnie funkcjonują repozytoria roacuteżnego typu Z punktu widzenia rozwoju idei wolnego dostępu na uczelniach najbardziej interesującym jest repozytorium instytucjoshynalne ktoacutere zostało zdefiniowane jako kolekcje cyfrowe gromadzące i przechowujące dorobek intelektualny społeczności naukowej jednego lub wielu uniwersytetoacutew Zasoacuteb repozytorioacutew jest określony przez instytucję treść ma charakter naukowy kumulacyjny i permanentny dostępna jest w trybie OA oraz cechuje ją uniwersalność wyszukiwawshycza9 Dorobek ten stanowią zaroacutewno artykuły naukowe kadry akademickiej skrypty książki materiały konferencyjne jak i raporty prezentacje prace doktorskie czy magishysterskie oraz szara literatura10 Dobrym przykładem efektywnie działającego repozytoshyrium tego typu jest eScholarship Powstało ono z inicjatywy i ze wsparciem California Digital Library (httprepositoriescdliborgescholarship) W Polsce tworzenie repozyshytorioacutew instytucjonalnych jest jeszcze we wstępnej fazie chociaż pojedyncze już istnieją Mamy natomiast 13 bibliotek cyfrowych ktoacuterych charakter jest jednak trochę inny niż repozytorioacutew instytucjonalnych Na uwagę zasługuje Akademicka Biblioteka Cyfrowa AGH Głoacutewnym celem tego repozytorium jest wspomaganie procesoacutew dydaktycznych i naukowo-badawczych (httpabcaghedupl) Niewątpliwie cennym jest roacutewnież repo- zytroium dysertacji Uniwersytetu Jagiellońskiego gdzie można znaleźć pełne teksty doktoratoacutew o ile autor wyraził zgodę na umieszczenie ich w sieci (httpthesisrese- archujedupldokt)

Innym typem jest repozytorium dziedzinowe ktoacuterego najlepszym przykładem jest ArXiv (httparxivorg) - repozytorium preprintoacutew min z fizyki informatyki i mateshymatyki Zostało ono założone przez Paula Ginsparga w 1991 w Los Alamos obecnie funkcjonuje przy Cornell University Stało się ono wręcz modelowym repozytorium nad ktoacuterym prowadzone są prace badawcze11

Znane są jeszcze inne rodzaje repozytorioacutew np repozytoria wydziałowe osobowe czy materiałoacutew konkretnego typu Godne uwagi jest istnienie repozytorioacutew danych ktoacutere gromadzą min dane geograficzne (np dane GIS - Geogrphic Information Sys-

9 R Crow The case fo r institutional repositories a SPARC position paper Washington DC 2002 lthttpwwwarlorg sparcIRirhtmlgt [dostęp 26042007]

111 Pojęcie to obejmuje wszelkiego rodzaju druki funkcjonujące wewnątrz danego środowiska sprawozdania zalecenia komunikaty prace magisterskie itp Nie mają one swego adresu wydawniczego ale w określonym środowisku spełniają niekiedy ważną rolę

11 Zob TD Brody Evaluating research impact through Open Access to scholarly communication University of Sauthampton 2006 lthttpeprintsecssotonacuk13313gt [dostęp 17042007]

Repozytorium instytucjonalne jako czynnik wspomagający rozwoacutej nauki 157

tern) dane o stanie środowiska naturalnego np dane pochodzące z monitoringu zanieshyczyszczenia powietrza) czy wreszcie dane meteorologiczne Uzyskiwanie tego typu danych jest najczęściej płatne chociaż - np Deetsches Klimarechenzentrum - udostępshynia swe dane bezpłatnie uprzednio jednak ocenia ich przydatność w projekcie w ktoacuteshyrym mają być wykorzystane

Warte wyroacuteżnienia są repozytoria narodowe ktoacutere skupiają publikacje pracownishykoacutew naukowych danego kraju Mogą one pełnić uzupełniającą rolę w stosunku do reposhyzytorioacutew instytucjonalnych Dobrym przykładem jest projekt Digital Academic Reposi- tories (DARE ) stworzony w Holandii Jest to centralne repozytorium koordynujące pracę repozytorioacutew instytucjonalnych centroacutew badawczych i uczelni holenderskich Wszystkie uczestniczące w nim instytucje stosują te same standardy przy czym przyjshymują na siebie odpowiedzialność w ustanowieniu i utrzymaniu repozytorioacutew

W Polsce możemy obecnie śledzić rozwoacutej projektu DIR - Domena Internetowych Repozytorioacutew Wiedzy12 Prace nad tym projektem rozpoczęły się w 2006 Jest on kontyshynuacją Biblioteki Wirtualnej Nauki tworzonej przy Interdyscyplinarne Centrum Modeshylowania Matematycznego Uniwersytetu Warszawskiego (ICM) Jak podają autorzy proshyjektu najważniejszym celem stworzenia Domeny Internetowych Repozytorioacutew Wiedzy (DIR) je s t ułatwienie i upowszechnienie dostępu do tekstoacutew naukowych oraz wykorzyshystywanych naukowo W DIR znajdą się zaroacutewno najnowsze wydawnictwa ukazujące się w czasopismach oraz w form ie książkowej jak i wciąż wykorzystywane i użyteczne teksty publikowane w poprzednich latach Szczegoacutelną grupą tekstoacutew stanowić będą dokumenty archiwalne starodruki i trudno dostępne druki unikatowe w tym także zabytki uznawashyne za skarby kultury narodowej W tym wypadku korzyść z umieszczenia ich w zasobie DIR polegała będzie nie tylko na udostępnieniu ich szerokiej rzeszy Czytelnikoacutew lecz także na ochronie nielicznych bardzo cennych egzemplarzy przed zaczytaniem Ważną grupą tekstoacutew stworzą roacutewnież obcojęzyczne publikacje naukowe

DIR łączy w sobie cechy biblioteki cyfrowej i repozytorium Na razie znalazły się tam wyjątkowo cenne wydawnictwa z XIX i przełomu XIX i XX wieku np Słownik geograficzny Kroacutelestwa Polskiego Jak zapewniają jednak twoacutercy DIR powinny znashyleźć się tam niebawem roacutewnież najnowsze publikacje naukowe polskich uczonych

II Mieć czy nie mieć - co daje nam repozytoriumWielu autoroacutew podkreśla iż repozytoria reformują komunikację w nauce czego

symptomami są powszechność i szybkość dostępu do wynikoacutew badań naukowych Z drugiej strony rosnące ceny czasopism oraz długotrwały proces publikowania skutshykują brakiem dostępu do efektoacutew prac badawczych a to z kolei rodzi frustrację w sposhy

l Domena Internetowych Repozytorioacutew Wiedzy lthttpdiricmedupldirwgt [dostęp 22052007]

158 MAŁGORZATA RYCHLIK EMILIA KARWASIŃSKA

łecznościach pracownikoacutew naukowych Repozytoria łagodzą te trudności i proponują konkretne rozwiązania

To co konstytuuje repozytorium to wspoacutełdziałanie naukowcoacutew bibliotekarzy informatykoacutew i pracownikoacutew administracji uczelni Głoacutewnym założeniem repozytorium jest autoarchiwizacja prac Przynosi ona wiele korzyści z ktoacuterych najważniejsza to szybki dostęp do najnowszych prac naukowych obejmujących wybraną dziedzinę Praca ktoacuteshyra ukazuje się bezzwłocznie bez oczekiwania na często długotrwały proces publikashycyjny jest częściej czytana i cytowana a więc - co bardzo istotne - zaczyna swe aktywshyne życie w określonym środowisku Badania potwierdzają tezę że dostępność pracy w trybie OA zwiększa jej wskaźnik cytowań (impact factor) w zależności od dziedziny od 36 do 17213 a nawet do 250 dla artykułoacutew z zakresu fizyki14 Sam proces autoar- chiwizacji dzięki procedurom stosowanym w repozytorium jest nieskomplikowany i nie zajmuje zbyt wiele czasu Badaczowi ktoacutery pisze 4 prace rocznie zabiegi związane z autoarchiwizacją zajmą nie więcej niż 40 minut15 Jest to cena ktoacuterą warto zapłacić za zaprezentowanie swojego dorobku naukowego w środowisku ogoacutelnouczelnianym Proshyces autoarchiwizacji wykazuje tendencję wzrostową i tak w 2004 r tylko 23 ameryshykańskich naukowcoacutew autoarchiwizowało swoje prace natomiast w 2005 r było to już 4916 Może pojawić się obawa czy poziom prezentowanych prac jest merytorycznie odpowiedni gdyż często są one nierecenzowane Naukowcy jednak dbają o swoje dobre imię są profesjonalistami i raczej nie należy się spodziewać zalewu małowartościo- wych prac Co więcej niektoacutere repozytoria wprowadziły już własne kryteria doboru archiwizowanych prac (np ArXiv) Pracownik naukowy ktoacutery chce umieścić efekty swoich badań w repozytorium albo musi być polecony przez naukowca ktoacutery już ma swoje prace w archiwum albo musi spełnić odpowiednie kryteria wyznaczone przez menedżeroacutew repozytorium Należy zatem być względnie spokojnym o jakość prezentoshywanych prac Co więcej repozytoria skupiające dorobek uczelni stają się bardzo wartoshyściowym i wymiernym źroacutedłem oceny placoacutewki naukowej Mogą świadczyć ojej preshystiżu przez co pośrednio weryfikują poziom finansowania instytucji

Innym problemem podnoszonym przez badaczy dziedzin humanistycznych jest obawa przed plagiatem Obecnie dostępne są na rynku programy ktoacutere wykrywają plashy

13 Ch Hajjem Ten- Year Cross-Disciplinary Comparison o f the Growth o f Open Access and How it Increases Research Citation Impact IEEE Data Engineering Bulletin 28 (4) 39-47 2005 lthttpeprintsecssotonacuk12906gt [doslfp 30042007]

14 TD Brody op cit15 L Carr S Hamad Keystroke economy a study o f the time and effort involved in self-archiving Technical Report

ECS University of Southampton 2005 lthttpeprintsecssotonacuk1068801KeystrokeCosting-publicdraftlpdfgt [dostp 7052007]

16 A Sw an Open A ccess and the Progress o f Science bdquoAmerican Scien tis t n r 95 (3 ) 2007 lt h ttp wwwamericanscientistorgtemplateAssetDetailassetid55131gt [dostfp 15052007]

Repozytorium instytucjonalne jako czynnik wspomagający rozwoacutej nauki 159

giat (w Polsce program Plagiat) co sprawia że kradzież własności intelektualnej jest wysoce ryzykownym przedsięwzięciem

Istotne jest to że repozytorium bierze na siebie instytucjonalne zobowiązanie do długoterminowego udostępniania i przechowywania prac Korzyści z długofalowego udostępniania ma cała społeczność uczelniana Wart podkreślenia jest fakt że takie tekshysty jak skrypty uczelniane materiały pokonferencyjne prace doktorskie raporty z bashydań będą dostępne dla studentoacutew co powinno wydatnie podnieść jakość kształcenia

Inną ważną i wymierną korzyścią z działającego dobrze repozytorium jest przeshyciwdziałanie monopolistycznym zabiegom wielkich wydawcoacutew Opisany w literaturze proces wzrostu cen czasopism (w latach 2000-2006 w naukach biomedycznych wahał się między 42 a 104 a w naukach humanistycznych między 47 a 12017) wydłushyżenie cyklu wydawniczego i agregacja tytułoacutew czasopism nie sprzyjają środowisku nashyukowemu a szerzej komunikacji w nauce18 Coraz trudniej jest wydać pracę w bardzo dobrym czasopiśmie (a za to wszak są punkty ktoacutere służą ocenie pracownika) Proces publikacyjny trwa niejednokrotnie bardzo długo nawet ponad 2 lata A dla badań z takich dziedzin jak medycyna fizyka czy biologia paromiesięczne opoacuteźnienie może być używając terminologii biologicznej letalne Konkurencja wszak nie śpi i może się okazać że naukowiec z Korei Japonii czy Stanoacutew Zjednoczonych opublikował wyniki bliźniaczych badań korzystając z repozytorium Dotykamy tutaj kluczowej kwestii Reshypozytoria reformują proces publikowania w nauce rozwiązują - w sposoacuteb dość radykalshyny - problemy systemowe dotyczące publikowania czasopism Umożliwiają ich wydashywanie w wolnym dostępie dostarczając darmowe oprogramowanie i systemy zarządzashyjące procesem wydawniczym Periodyk wydawany na uczelni może ukazywać się w formie hybrydowej tj papierowo-elektronicznej Jednak zasadnicza redukcja kosztoacutew następuje woacutewczas gdy podejmuje się decyzję wydawania czasopisma tylko w formie elektronicznej Wszak koszty papieru druku i dystrybucji pożerają gros funduszy przeshyznaczonych na wydawnictwo Warto zatem zdecydować się na nową formę eksploracji przestrzeni wydawniczej

III Repozytoria - aspekty prawneZasadniczym celem stworzenia repozytorium jest umożliwienie łatwego a co najshy

ważniejsze bezpłatnego dostępu do materiałoacutew naukowych Zgodnie z zapisem art 36 Ustawy o Prawie Autorskim i Prawach Pokrewnych zawartość repozytorium mogą stashynowić utwory ktoacuterych prawa autorskie już wygasły Jednak digitalizacją takich mateshyriałoacutew (zabytki dziedzictwa kulturowego manuskrypty) zajmują się zasadniczo biblioshy

1 S W hite C C reaser Trends in scholarly journal prices 2000-2006 Loughborough LISU 2007 lt h ttp wwwlboroacukdepartmentsdislisudownloadsop37pdfgt [dostęp 10052007]

18 M Nahotko op cit s 67-76

160 MAŁGORZATA RYCHLIK EMILIA KARWASIŃSKA

teki cyfrowe Głoacutewnym zadaniem repozytorium instytucjonalnego jest bowiem gromashydzenie przechowywanie i udostępnianie najnowszych publikacji pracownikoacutew danej instytucji Do jego zasoboacutew mogą być roacutewnież włączone bez stosownej zgody prace do ktoacuterych prawa są oczywiste i należą do naukowcoacutew lub ich rodzimych instytutoacutew (np sprawozdania raporty analizy wyniki badań rozprawy doktorskie) Jeżeli natoshymiast wysłany do repozytorium materiał był wcześniej publikowany u komercyjnego wydawcy (np artykuły w czasopismach naukowych książki czy rozdziały książek) autor musi się upewnić jakiego rodzaju umowę podpisał19 Często zdarza się bowiem tak że wydawca przejmujący prawa autorskie nie zgadza się na jednoczesne a nawet poacuteźniejsze umieszczenie tekstu w repozytorium20

Prawo międzynarodowe i akty prawne wydane na jego podstawie w poszczegoacutelshynych krajach gwarantują autorowi niezbywalne prawo do autorstwa utworu zwane aushytorskim prawem osobistym Natomiast prawo do rozporządzania utworem i otrzymywashynia wynagrodzenia za jego korzystanie zwane majątkowym prawem autorskim to prashywo zbywalne i można je przenieść - zgodnie z wolą autora - na inne podmioty Autor pozbywa się praw majątkowych do dzieła po podpisaniu umowy w ktoacuterej przenosi prashywa na inny podmiot co pozbawia go możliwości rozporządzania dziełem oraz licencji ktoacutera może być wyłączna (ogranicza prawa autora do wykorzystywania dzieła) lub nieshywyłączna (zezwala twoacutercy na upoważnienie innych podmiotoacutew do korzystania z tego samego dzieła na takich samych polach eksploatacji)21

Z umowy mogą wynikać roacutewnież pewne ograniczenia dotyczące rozpowszechniashynia preprintoacutew i postprintoacutew Jeżeli autor przenioacutesł prawa autorskie w zakresie udostępshyniania online na wydawcę to musi uzyskać jego zgodę na rozpowszechnianie utworu w sieci22 Pomocą może tutaj służyć portal SHERPA (dawniej Romeo) dostępny pod adshyresem httpwwwsherpaacukromeophp gdzie można sprawdzić warunki umieszshyczania w repozytoriach materiałoacutew opublikowanych wcześniej u wydawcy komercyjshynego Obecnie (stan z dnia 24052007 r) portal rejestruje 294 wydawcoacutew podzielonych na 4 grupy każda grupa oznaczona jest odpowiednim kolorem gdzie kolor zielony (105 wydawcoacutew 35) oznacza pełną zgodę na publikację preprintoacutew i postprintoacutew niebieshyski (74 - 26 ) na publikację tylko postprintoacutew żoacutełty (32 -11) tylko preprintoacutew biały (83 - 28) oznacza brak zgody na archiwizację Należy pamiętać o tym że autor może proacutebować zmienić umowę na taką ktoacutera pozwoli mu dostarczyć tekst do archiwum

rsquo B Szczepańska Analiza stosowania Copyrightu w procesie digitalizacji i tworzenia bibliotek cyfrowych w Europie bdquoBiuletyn EBIBrdquo nr 9 2005 lthttpebiDosswrocpl200570szczepanskaphpgt [dostęp 10052007]

20 Zob M Nahotko op cit s 4821 B Szczepańska Prawo autorskie - ochrona dziel elektronicznych w Biblioteki Cyfrowe Projekty realizacje

technologi J Woźniak-Kasperek J Franke (Red) W arszawa 2007 s 5422 S Stanisławska-Kloc Prawa autorskie a biblioteka cyfrowa opinia prawna sporządzona w ramach projektu KPBC

finansowanego z Funduszy Strukturalnych UE bdquoB iuletyn EBIBrdquo 2005 nr 9 lthttpebibossw rocpl200570 stanislawska-klocphpgt [dostęp 22042007]

Repozytorium instytucjonalne jako czynnik wspomagający rozwoacutej nauki 161

otwartego W ramach projektu SHERPA opracowano roacutewnież wytyczne dotyczące zashypisoacutew w umowach na przechowywanie i udostępnianie materiałoacutew w repozytoriach

Warto roacutewnież podkreślić że prawa autorskie do utworoacutew przesyłanych do reposhyzytorioacutew pozostają przy autorach ktoacuterzy udzielają licencji niewyłącznej na korzystanie ze swoich dzieł Oznacza to że utwoacuter może być przekazany w tej samej postaci innemu podmiotowi bez pytania o zgodę właścicieli repozytorium23 Udzielenie licencji ma częshysto miejsce w procesie autoarchiwizacji lub poprzez podpisanie i odesłanie umowy lishycencyjnej Każda osoba przesyłająca swoje dzieło do repozytorium zaświadcza jednoshycześnie że jest odpowiedzialna za prawa autorskie dotyczące archiwizowanego dzieła Niektoacuterzy twoacutercy repozytorioacutew mają jedynie zapis na stronach projektu że prawa autorshyskie pozostają przy autorach

W odpowiedzi na kłopoty z prawem autorskim w 2001 roku powstała z inicjatyshywy amerykańskich prawnikoacutew i działaczy instytucja non profit - Creative Commons (CC) Głoacutewnym jej zadaniem stało się łagodzenie bardzo restrykcyjnych praw autorshyskich budujących coraz większe bariery w otwartym dostępie do informacji24 W myśl Creative Commons autor powinien mieć możliwość swobodniejszego i bardziej elashystycznego wyboru w zakresie ochrony i wolności w korzystaniu ze swojego dzieła Proshyponuje się więc większe zroacuteżnicowanie tradycyjnych wyrażanych formułą bdquowszelkie prawa zastrzeżonerdquo praw autorskich Od bardzo restrykcyjnych poprzez takie gdzie wydawcy zastrzegają sobie tylko część praw po liberalne w myśl ktoacuterych publikacje mogą natychmiast trafić do domeny publicznej25 Jednym z projektoacutew Creative Comshymons jest iCommons (Creative Commons International) - projekt lokalizacji i dostososhywania treści licencji (tworzonych zgodnie z prawem amerykańskim) do specyfiki prawa poszczegoacutelnych krajoacutew26 Licencje CC są wykorzystywane przez coraz większą liczbę instytucji w celu tworzenia otwartych archiwoacutew W czerwcu 2006 r liczba stron WWW stosująca licencje CC wynosiła ok 40 milionoacutew27

W Polsce licencja CC dopiero zaczyna być stosowana28 Pomocne okazało się podpisanie w styczniu 2007 r umowy o wspoacutełpracy między Creative Commons a Interdyscyplinarnym Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Unishy

23 Zob B Szczepańska Analiza stosowania Copyrightu w procesie digitalizacji i tworzenia bibliotek cyfrowych w Europie op cit

24 J Hofmokl A Tarkowski Creative Commons innowacje w systemie prawa autorskiego i rozwoacutej wolnej kultury bdquoBiuletyn EBIBrdquo nr 3 2005 ltfileDrepozytoriumhofmokl_tarkowskiphphtmdol4gt [dostęp 21052007]

25 Zob eIFL-IP Rzecznictwo w sprawie dostępu do wiedzy podręcznik prawa autorskiego dla bibliotekarzy B Szczepańska (T łum ) M M arcinek (T łum ) W arszaw a-K rakoacutew 2007lt h ttp w w w w bcpoznan p ld lib ra docm etadataid=61553amp from=amp dirids=lgt [dostęp 28052007]

26 Polska jest członkiem międzynarodowego projektu iCommons od kwietnia 2005 r Oficjalny serwis znajduje się na stronie www lthttpcreativecommonsplgt

27 eIFL-IP op cit28 Polskie Biblioteki Cyfrowe udostępniają niektoacutere obiekty na zasadach licencji CC np DIR (Domena Internetowych

Repozytorioacutew Wiedzy) stosuje licencję CC uznanie autorstwa 25 Polska

162 MAŁGORZATA RYCHLIK EMILIA KARWASIŃSKA

wersytetu Warszawskiego wydarzenie w skali kraju godne odnotowania Zgodnie z jej warunkami to właśnie ICM UW oraz Kancelaria Prawna bdquoGrynhoff Woźny i wspoacutelnishycyrdquo są oddziałem i jednocześnie jedynym przedstawicielem organizacji Creative Comshymons w Polsce Creative Commons Polska w myśl swojej misji ma być alternatywą dla istniejących formuł prawa autorskiego w Polsce ktoacutere podobnie jak w krajach Eushyropy zachodniej za bardzo ogranicza możliwość tworzenia a także korzystania z wieshydzy doacutebr kultury i nauki Dodatkowo CC wspierać będzie edukację prawniczą szczeshygoacutelnie te jej elementy ktoacutere akcentują wpływ własności intelektualnej na kulturę naukę i społeczeństwo

Zabieganie o jak najszerszy wolny dostęp do wiedzy powinno być dla pracownishykoacutew naukowych doktorantoacutew studentoacutew zadaniem priorytetowym Wydawcy świashydomi wzrostu uposażenia ludzi z krajoacutew wysoko rozwiniętych mogą bowiem windoshywać ceny do takiego poziomu że w kroacutetkim czasie korzystanie ze źroacutedeł elektroniczshynych może być dla pozostałej większości nieosiągalne Zatem jedyna droga - to znaleshyzienie takiego rozwiązania ktoacutere pogodziłoby komercyjną politykę wydawcoacutew z otwarshytym transferem wiedzy

IV Repozytoria instytucjonalne - zroacutewnoważony rozwoacutejTempo rozwoju repozytorioacutew na świecie jest coraz większe Według Directory of

Open Access Repositories29 aż 29 repozytorioacutew powstało w USA 13 w Niemczech 11 w Wielkiej Brytanii 6 w Australii Polska ma 8 zarejestrowanych repozytorioacutew co daje 088 Jaką więc należy przyjąć strategię żeby repozytoria w Polsce powstashywały proporcjonalnie do liczby uczelni Jak zapewnić ich zroacutewnoważony rozwoacutej żeby działały efektywnie i nie okazały się fiaskiem Niewątpliwie czynnikiem ktoacutery warunshykuje powodzenie takiego przedsięwzięcia jest synergia działań stron zainteresowanych ustanowieniem repozytorium Należy ustalić osoby odpowiedzialne za prowadzenie reshypozytorium (najczęściej bibliotekarze) określić perspektywę jego rozwoju wskazać źroacuteshydła finansowania zagwarantować jakość oferowanych usług określić zawartość kolekshycji oraz kryteria doboru prac zapewnić odpowiednią technologię oraz wykwalifikowashyny personel uporządkować sprawy dotyczące praw autorskich Najważniejszą jednak kwestią jest przekonanie pracownikoacutew naukowych do idei repozytorium Nie należy przy tym skupiać całej uwagi na idei Open Access Fundamentalne znaczenie dla nashyukowca powinien mieć fakt iż jego dorobek naukowy będzie udostępniany i przechoshywywany długoterminowo Dorobek ten ma roacutewnież służyć ewaluacji pracownika Ważshyne aby repozytorium było sukcesywnie wypełniane pełnymi tekstami Z pewnością ważkim czynnikiem przekonującym naukowcoacutew do udziału w repozytorium jest uświashy

29 Directory o f Open Access Repositories lthttpwwwopendoarorggt [dostęp 24052007]

Repozytorium instytucjonalne jako czynnik wspomagający rozwoacutej nauki 163

domienie sobie faktu jak powszechnie dostępne będą efekty badań naukowych Dane zapisywane w Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting (OAI-PMH) przeszukiwane są przez Google Scholar oraz inne wyszukiwarki Są to narzędzia ktoacutere mają ogromne bdquowyszukiwawcze pole rażeniardquo Aby zachęcić naukowcoacutew do wspoacutełshypracy repozytorium powinno mieć przyjazny interfejs łatwe oprogramowanie służące archiwizacji prac dostępność do statystyk możliwość tworzenia repozytorioacutew osoboshywych

Podstawą funkcjonowania repozytorium jak już pisano jest autoarchiwizacja prac naukowych Uczelnie powinny rozważyć czy procedura autoarchiwizacji ma wynikać tylko z dobrej woli pracownika nauki czy powinna być raczej czynnością obligatoryjną Badania przeprowadzone w repozytoriach uczelni australijskich pokazują że dobrowolshyne autoarchiwizowanie stanowi jedynie ok 15 dorobku natomiast obligatoryjne 80 i wykazuje tendencję zwyżkową30 Podobnie School of Electronics amp Computer Science University of Southampton wprowadziła obowiązek autoarchiwizowania prac i posiada w swoim repozytorium ponad 90 opublikowanych artykułoacutew31 Repozytorium zatem będzie intensywnie się rozwijać gdy aktywność naukowa i archiwizacyjna pracownishykoacutew naukowych będzie wysoka Oczywiste jest roacutewnież że naukowcy muszą publikoshywać swoje prace w wysokoimpaktowanych czasopismach wydawanych głoacutewnie przez komercyjnych wydawcoacutew Taka działalność jest miarą ich rozwoju i poziomu prowashydzonych badań Dlatego trzeba zgodnie z rozwiązaniami prawnymi umożliwiać nashyukowcom archiwizowanie postprintoacutew w repozytoriach Wersje ostateczne tych post- printoacutew mogłyby być opublikowane w komercyjnych czasopismach

Należy zaznaczyć że istnieją już 2654 czasopisma Open Access32 z ktoacuterych część jest indeksowana przez ISI a niektoacutere jak np PLOS Biology mają bardzo wysoki wskaźshynik cytowań (147) Warto zatem zwracać uwagę naukowcoacutew na nowe możliwości pushyblikowania w czasopismach OA Rodzi się pytanie na ile uda się nam bibliotekarzom przekonać pracownikoacutew nauki w Polsce do udziału w takich przedsięwzięciach Temashytyka ta jest stosunkowo nowa i dlatego spotyka się z oporem bądź sceptycyzmem na radach wydziałoacutew Roacutewnocześnie pojawia się problem podkreślany przez B Bedna- rek-Michalską33 źroacutedeł finansowania tego rodzaju przedsięwzięć Nie ukrywamy że inicjatywa taka - jak każda nowość - może rodzić pewne problemy ale godne najwyżshyszej uwagi są korzyści jakie z sobą niesie Dlatego - już na zakończenie - postaramy

30 A S ale Comparison o f IR content policies in A ustralia bdquoF irst M onday ldquo n r 11(4) 2006 lth t tp eprintscomputaseduau81 archive00000264gt [dostęp 21052007]

31 A Swan The culture o f Open Access researchersrsquo views and responses w Open Access key strategic technical and economic aspects N Jacobs (Red) lthttpeprintsecssotonacukgt [dostęp 14052007]

32 Ulrichrsquos Periodicals Directory lthttpwwwulrichswebcomulrichswebgt [dostęp 30052007]33 B Bednarek-Michalska Fundusze na budowanie zasoboacutew elektronicznych w Polsce lthttpwwwebibinfopublikacje

matkonfiwb3artykulphpbgt bdquoBiuletyn EBIBrdquo nr 4 2006 [dostęp 7052007]

164 MAŁGORZATA RYCHLIK EMILIA KARWASIŃSKA

się je przypomnieć Repozytorium instytucjonalne pozwala na kontrolowanie zasobu wykorzystanie go do oceny parametrycznej jednostki (program CiteBase) i sprawozshydawczości Jest efektywnym elementem promocji uczelni i badań prowadzonych przez jej pracownikoacutew Wspiera edukację bdquowłasnych studentoacutewrdquo poprzez ułatwianie im doshystępu do prac naukowych Jeśli więc spokojnie i bez uprzedzeń to wszystko rozważyshymy to całkiem zasadne staje się promowanie tej idei we własnym środowisku i korzyshystanie z możliwości jakie przed nami otwiera

Bibliografiacutea

1 Bednarek-Michalska B Fundusze na budowanie zasoboacutew elektronicznych w Polsce lthttpwwwebibinfopublikacjematkonfiwb3artykulphp7bgt bdquoBiushyletyn EBIBrdquo nr 4 2006 [dostęp 7052007]

2 Bednarek-Michalska B Wolny dostęp do informacji i wiedzy czy wykluczenie edukacyjne Trendy światowe a Polska lthttpeprintsrclisorgarchive00004953 01michalska_OApdfgt [dostęp 31052007]

3 Brody TD Evaluating research impact through Open Access to scholarly comshymunication University of Sauthampton 2006 lthttpeprintsecssotonacuk 13313gt [dostęp 17042007]

4 Carr L Hamad S Keystroke economy a study o f the time and effort involved in self-archiving Technical Report ECS University of Southampton 2005 lthttp eprintsecssotonacuk1068801KeystrokeCosting-publicdraftlpdfgt [dostęp7052007]

5 Carr L i in Repositories fo r Institutional Open Access Mandated Deposit Poshylicies lthttpeprintsecssotonacuk13099gt [dostęp 22052007]

6 Crow R The case fo r institutional repositories a SPARC position paper Washyshington DC 2002 lthttpwwwarlorgsparcIRirhtmlgt [dostęp 26042007]

7 Hajjem Ch Ten-Year Cross-Disciplinary Comparison o f the Growth o f Open Access and How it Increases Research Citation Impact bdquoIEEE Data Engineshyering Bulletinrdquo nr 28(4) 39-47 2005 lthttpeprintsecssotonacuk12906gt [dostęp 30042007]

8 Hamad S i in The AccessImpact Problem and the Green and Gold Roads to Open Access bdquoSerials Reviewrdquo nr 30(4) 2004 lthttpdxdoiOrg101016jser- rev200409013gt [dostęp 26042007]

Repozytorium instytucjonalne jako czynnik wspomagający rozwoacutej nauki 165

9 Henty M Ten M ajor Issues in Providing a Repository Service in Australian Universities D-Lib Magazinerdquo vol 13(56) 2007 lthttpwwwdliborgdlib may07henty05hentyhtmlgt [dostęp 18052007]

10 Hofmokl J Tarkowski A Creative Commons innowacje w systemie prawa autorskiego i rozwoacutej wolnej kultury bdquoBiuletyn EBIBrdquo nr 3 2005 ltfileD repozytoriumhofmokl_tarkowskiphphtmdol4gt [dostęp 21052007]

11 Kaczmarek E Karwasiński P Biblioteki cyfrowe - przyszłość wspoacutełczesnego bibliotekarstwa bdquoLogistykardquo nr 6 2006

12 Lynch CA Institutional Repositories Essential Infrastructure fo r Scholarshyship in the D igita l Age bdquoARL Bimonthly Reportrdquo nr 226 2003 chttp wwwarlorgresourcespubsbrbr226br226irshtmlgt [dostęp 10042007]

13 Lynch CA Lippincott JK Institutional Repository Deployment in the Unishyted States as o f Early 2005 D-Lib Magazinerdquo vol 11(9) 2005 chttp wwwdliborgdlibseptember05lynch091ynchhtmlgt [dostęp 16042007]

14 Mackie M Filling Institutional Repositories Practical strategies from the DAEDALUS Project bdquoAriadnerdquo nr 392004 lthttpwwwariadneacukissue39 mackiegt [dostęp 19042007]

15 Nahotko M Rola czasopism naukowych w komunikacji naukowej w Elektroshyniczny transfer wiedzy repozytoria wiedzy problem y technologiczne organizashycyjne i prawne XI edycja konferencji w cyklu bdquoArchiwizacja i D igitalizacjardquo 29 czerwca 2006 Warszawa 2006

16 Nahotko M Od cyfrowych bibliotek do cyfrowych bibliotekarzy w Elektroshyniczny transfer wiedzy repozytoria wiedzy problemy technologiczne organizashycyjne i prawne XI edycja konferencji w cyklu bdquoArchiwizacja i D igitalizacjardquo 29 czerwca 2006 Warszawa 2006

17 Nikisch J A Wpływ globalizacji na dostęp do informacji naukowej i wydawshynictwa naukowe w Biblioteki naukowe w kulturze i cywilizacji działania i coshydzienność 15-17 czerwca 2005 Poznań lthttpwwwmlputpoznanpl2005 pdf2_3pdfgt [dostęp 15052007]

18 Sale A Comparison o f IR content policies in Australia bdquoFirst Mondayrdquo nr 11(4) 2006 lthttpeprintscomputaseduau81archive00000264gt [dostęp21052007]

166 MAŁGORZATA RYCHLIK EMILIA KARWASIŃSKA

19 Shulenburger D Komunikacja naukowa je s t odpadem toksycznym otrzymane lekcje J Grześkowiak (TL) bdquoBiuletyn EBIBrdquo nr 62004 lthttpebibosswrocpl 200457shulenburgerphpgt [dostęp 05042007]

20 Stanisławska-Kloc S Prawa autorskie a biblioteka cyfrowa opinia prawna sporządzona w ramach projektu KPBC finansowanego z Funduszy Strukturalshynych UE bdquoBiuletyn EBIBrdquo 2005 nr 9 lthttpebibosswrocpl200570stani- slawska-klocphpgt [dostęp 22042007]

21 Swan A The culture o f Open Access researchersrsquo views and responses w Open Access key strategic technical and economic aspects N Jacobs (Red) lthttpeprintsecssotonacukgt [dostęp 14052007]

22 Swan A Open Access What is it and why should we have it Technical Reshyport 2006 lthttpeprintsecssotonacuk1302801AS-OA-finalpdfgt [dostęp14052007]

23 Swan A What is new in Open Access bdquoLIBER Quarterlyrdquo vol 16(34) 2006 lthttpeprintsecssotonacuk1363801LIBER_article_-_finaldocgt [dostęp22052007]

24 Szczepańska B Analiza stosowania Copyrightu w procesie digitalizacji i twoshyrzenia bibliotek cyfrowych w Europie bdquoBiuletyn EBIBrdquo nr 9 2005 lthttp ebibosswrocpl200570szczepanskaphpgt [dostęp 10052007]

25 Szczepańska B Prawo autorskie - ochrona dzieł elektronicznych w Biblioteshyki Cyfrowe Projekty realizacje technologii J Woźniak-Kasperek J Franke (Red) Warszawa 2007

26 Walters TO Strategies and Frameworks fo r Institutional Repositories and the New Support Infrastructure fo r Scholarly Communications D-Lib Magazinerdquo vol 12(10) 2006 lthttpwwwdliborgdliboctober06walters10waltershtmlgt [dostęp 14052007]

27 Ware M Pathfinder Research on Web-based Repositories PALS (Publisher and LibraryLearning Solutions) Bristol 2004 lthttpwwwpalsgrouporgukgt [dostęp 18042007]

28 White S Creaser C Trends in scholarly journal prices 2000-2006 Loughboshyrough LISU 2007 lthttpwwwlboroacukdepartmentsdislisudownloads op37pdfgt [dostęp 10052007]

Repozytorium instytucjonalne jako czynnik wspomagający rozwoacutej nauki 167

29 Whitehead D What is the Target An Arrow Perspective bdquoNew Review of Information Networkingrdquo vol 11(1) 2005 lthttp150254100169hanNew- Re v ie w of In f o r m a t i o n N e t w o r k i n g O w e b e b s c o h o s t c o m e h o s t pdfvid=3amphid= 19ampsid=cf7cf 181 -d 1 ef-4dd0-be 14-a 1 b7f5df904d40ses- sionmgr8gt [dostęp 17042007]

Załącznikhttproareprintsorgindexphp - Registry of Open Access Repositories httpwwwopendoarorgindexhtml - Directory of Open Access Repositories httpwwwoaisterorg - Union Catalog of Digital Resources httpwwwopenarchivesorg - Open Archives Initiative httpwwwdoajorg - Directory of Open Access Journalshttpwwwbiomedcentralcom - wydawca czasopism z zakresu medycyny i biologii udostępniający artykuły w trybie onlinehttpwwwplosorg - Public Library of Sciences - pełnotekstowy dostęp do artykułoacutew z takich dziedzin jak biologia i medycynahttpwwwpubmedcentralnihgov - PubMed Central - otwarte archiwum z zakresu nauk biomedycznychhttphighwirestanfordedu - otwarte archiwum z zakresu nauk medycznych httpeprintsecssotonacuk - otwarte archiwum z zakresu elektroniki i informatyki httpwwwarxivorg - arXiv - otwarte archiwum z zakresu takich nauk jak fizyka matematyka statystyka i informatykahttpcogprintsorg - CogPrints - otwarte archiwum z zakresu takich nauk jak psychoshylogia biologia lingwistyka filozofia i informatykahttpeprintsrclisorg - E-LIS - otwarte archiwum z zakresu bibliotekoznawstwa i inshyformacji naukowejhttprepecorg - RePEc - otwarte archiwum z zakresu nauk ekonomicznych httpadswwwharvardedu - NASA Astrophysics Data System - otwarte archiwum z zakresu takich nauk jak astronomia astrofizyka i fizyka httpwwweralibedacukindexjsp - ERA Edinburgh Research Archive httpwwwegmsdeen - German Medical Sciencehttpwwwedochu-berlindeindex_enphp - Document and Publication Server of Humshyboldt University Berlinhttpwwwigituruunlendefaulthtm - IGITURhttplibrarywurnlway - Digital Academic Repository of Wageningen University and Research Centre