Instytut Pracy i Spraw Socjalnych

Warszawa

Raport na temat sytuacji osb starszych w Polsce

Opracowa zesp w skadzie:

prof. IPiSS dr hab. Piotr Bdowski kierownik

prof. UW dr hab. Barbara Szatur-Jaworska

dr Zofia Szweda-Lewandowska IPiSS

dr Pawe Kubicki, SGH

Warszawa, grudzie 2012 r.

2

3

SPIS TRECI

Streszczenie ........................................................................................................................................... 5

1. Wprowadzenie .................................................................................................................... 13

2. Starzenie si i staro oglna charakterystyka ........................................................... 15

2.1. Staro i starzenie si definicje .................................................................................. 15

2.2. Starzenie si ludnoci Polski na tle innych krajw ..................................................... 18

2.3. Spoeczne konsekwencje starzenia si ........................................................................ 28

2.4. Podstawowe cechy zbiorowoci osb starszych ........................................................ 30

2.5. Podsumowanie ................................................................................................................ 31

3. Konsekwencje procesu demograficznego starzenia si ludnoci jako zadanie dla

administracji publicznej ..................................................................................................................... 33

3.1. Oczekiwane zmiany w strukturze demograficznej Polski do roku 2035 ................ 35

3.2. Konsekwencje demograficznego starzenia si dla warunkw bytu ludnoci i

polityki spoecznej .......................................................................................................................... 40

3.3. Badania nad starzeniem si i staroci w Polsce ........................................................ 46

3.4. Podsumowanie i rekomendacje ................................................................................... 47

4. Sytuacja rodzinna i potrzeby opiekucze ludzi starych w Polsce ................................ 49

4.1. Stan cywilny ludzi starych .............................................................................................. 49

4.2. Skad rodzin mieszkajcych z seniorami ...................................................................... 53

4.3. Potrzeby opiekucze ludzi starych w Polsce ............................................................... 56

4.4. Podsumowanie i rekomendacje ................................................................................... 63

5. Sytuacja materialna seniorw .......................................................................................... 67

5.1. Dochody i ocena warunkw gospodarowania nimi ................................................... 67

5.2. sytuacja mieszkaniowa i Wyposaenie gospodarstw domowych osb starszych . 79

5.3. Wnioski i rekomendacje ................................................................................................. 82

6. Wyzwania dla systemu pomocy spoecznej ze wzgldu na demograficzne starzenie

si ludnoci .......................................................................................................................................... 85

6.1. Reforma systemu opieki dugoterminowej ................................................................. 86

6.2. Standardy pracy i rola pracownikw socjalnych ........................................................ 90

4

6.3. Standardy w pomocy ...................................................................................................... 94

6.4. Osoby starsze jako partnerzy i inicjatorzy dziaa pomocowych wybrane dobre

praktyki ........................................................................................................................................... 95

7. Mikrodeterminanty samodzielnoci perspektywa teoretyczna i praktyczna ......... 99

7.1. Mikrodeterminanty samodzielnoci perspektywa teoretyczna ............................ 99

7.2. Zasoby kulturowe.......................................................................................................... 104

7.3. Stan zdrowia osb starszych ....................................................................................... 107

7.4. Status rodzinny jako determinanta korzystania z opieki ......................................... 114

7.5. Pozarodzinne nieinstytucjonalne sieci wsparcia ...................................................... 120

7.6. Czynniki ekonomiczne .................................................................................................. 124

7.7. Podsumowanie .............................................................................................................. 128

8. Uczestnictwo ludzi starych w yciu rodowiska lokalnego ......................................... 130

8.1. Aktywne starzenie si dyskusja nad nowym paradygmatem .............................. 131

8.2. Global age-friendly cities dyskusja .......................................................................... 135

8.3. Gminy przyjazne seniorom strategie i przykady .................................................. 146

8.4. Rady seniorw i formy aktywnoci lokalnej .............................................................. 148

8.5. Wybrane przykady dziaa ......................................................................................... 157

8.6. Uwarunkowania aktywnoci perspektywa osb starszych .................................. 159

8.7. Miejsca i miasta przyjazne osobom starszym wyniki bada z 2009 r. .............. 163

8.8. Od problemw i kosztw do partnerw i korzyci rekomendacje ..................... 166

9. Polityka wobec osb starych cele i zasady ................................................................ 173

9.1. Polityka wobec starzenia si i osb starych definicja i cele ................................. 174

9.2. Zadania polityki wobec starzenia si i wobec osb starszych ................................ 181

9.3. Podsumowanie i rekomendacje ................................................................................. 188

Bibliografia ......................................................................................................................................... 191

Aneks ............................................................................................................................................ 198

5

STRESZCZENIE

Wzrost odsetka osb starych w spoeczestwie Polski nabiera coraz wikszego tempa. Do

roku 2035 udzia osb w wieku 65 i wicej lat (65 lat powszechnie przyjmuje si jako

umown granic staroci) zbliy si do . Proces demograficznego starzenia si ludnoci

przebiega bdzie nierwnomiernie, w wikszym stopniu ksztatujc struktur

demograficzn mieszkacw miast. Zgodnie z prognoz GUS, w miastach bdzie znacznie

wyszy odsetek osb w wieku 80 i wicej lat. Wskazuje to na potencjalnie wiksze

zapotrzebowanie na rne pomocy i wsparcia dla najstarszych mieszkacw miast.

Tabela 1. Odsetek ludnoci w wieku 65+ w Polsce w 2035 r. wedug miejsca zamieszkania

i pci

grupa wieku

ogem Miasto wie

Ogem Mczyni Kobiety Ogem Mczyni Kobiety Ogem Mczyni Kobiety

65+ 23,2 19,7 26,5 24,3 20,1 27,9 21,7 19,1 24,3

75+ 12,5 9,5 15,3 13,8 10,2 16,9 10,7 8,5 12,8

80+ 7,2 5,0 9,2 8,1 5,6 10,4 5,8 4,1 7,4

85+ 3,1 1,9 4,2 3,5 2,2 4,7 2,4 1,5 3,3

rdo: GUS (2008): Prognoza ludnoci na lata 2008-2035; http://www.stat.gov.pl/gus/ 5840_8708_PLK_HTML.htm

Do najwaniejszych przyczyn wzrostu odsetka osb starych w spoeczestwie nale przede

wszystkim wyduanie czasu trwania ludzkiego ycia oraz spadek liczby urodze. Ten

pierwszy czynnik wpywa ponadto bezwzgldny wzrost liczby ludzi starych. Proces

demograficznego starzenia si spoeczestwa, jaki wyraa si wzrostem odsetka ludzi

starych, charakteryzuje si wanymi z punktu widzenia polityki spoecznej cechami. Nale

do nich midzy innymi:

Feminizacja staroci, wyraajca si powikszajc si wraz z przechodzeniem do

kolejnych grup wieku przewag liczby kobiet. Udzia mczyzn w oglnej liczbie osb

w wieku 65 i wicej lat bdzie si stopniowo zwiksza, ale nie naley oczekiwa

spektakularnych zmian. W 2015 r. ma on wynie 38,7%, na zakoczenie kolejnych

picioletnich okresw osign 39,7%, 40,4%, 40,7%, a w 2045 r. 40,9% (GUS 2011b).

W grupie osb w wieku 80 i wicej lat udzia mczyzn bdzie znacznie mniejszy

6

z poziomu 30,7% w 2015 r. podniesie si do 33,5% w 2035 r. Nastpstwa procesu

feminizacji dla polityki spoecznej s istotne np. w przypadku polityki dochodowej

(emerytury kobiet s przecitnie nisze ni mczyzn) i polityki zdrowotn (samoocena

stanu zdrowia kobiet jest na og gorsza ni mczyzn w tym samym wieku);

Singularyzacja w staroci, ktrej wyrazem jest wysoki odsetek osb starszych

pozostajcych w jednoosobowych gospodarstwach domowych. Wedug prognoz GUS,

w 2030 r. ogem a 53,3% gospodarstw jednoosobowych bdzie prowadzonych przez

osoby w wieku co najmniej 65 lat, w tym 17,3% przez osoby w wieku 80 i wicej lat (GUS

2010). Oznacza to, e samotnie w swoich gospodarstwach domowych pozostawa

bdzie odpowiednio 2740 tys. osb w wieku 65 i wicej lat, w tym 887 tys. osb w wieku

80 lat i wicej. Znacznie czciej w gospodarstwach jednoosobowych pozostaj kobiety.

Podwjne starzenie si, polegajce na szybszym ni ogem tempie wzrostu odsetka

ludnoci w wieku 80 i wicej lat. Jak pokazuj prognozy (GUS 2009), odsetek ludnoci

w wieku 65 i wicej lat bdzie systematycznie wzrasta. W 2035 r. ma on wynie 23,2,

przy czym w miastach bdzie si ksztatowa na nieco wyszym poziomie (24,3) ni na

wsi (21,7). Odsetek starszej ludnoci mieszkajcej w miastach bdzie utrzymywa si na

wyszym poziomie. Znacznie bardziej spektakularnie przebiega bd zmiany odsetka

ludnoci w wieku 80 lat i wicej, ktry w latach 20102035 zwikszy si ponad

dwukrotnie z 3,0 do 7,2. W 2010 r. wynis on 3,4 w miastach oraz 3,6 na wsi. Oczekuje

si, e do 2035 r. udzia osb w tej kategorii wieku w miastach wzronie wicej ni dwa

razy do 8,1%, podczas gdy na wsi, gdzie proces demograficznego starzenia si ludnoci

zosta zapocztkowany wczeniej, osignie warto 5,8%.

coraz wiksze wewntrzne zrnicowanie staroci wyraa si w m.in. przestrzennym

zrnicowaniu procesu demograficznego starzenia si ludnoci. W 2035 r. najwyszy

odsetek osb w wieku 65+ bdzie notowany w makroregionach wschodnim (24,3%)

i poudniowo-zachodnim (24,2%), natomiast najwikszy udzia osb w wieku 80 lat

i wicej bdzie przypadnie na makroregiony poudniowo-zachodni (7,6%) i centralny

(7,4%). Inne kryteria zrnicowania populacji ludzi starych, ktre maj wpyw na

ksztatowanie zada polityki spoecznej, to np. stan zdrowia, poziom wyksztacenia,

miejsce zamieszkania i sytuacja rodzinna.

7

O ile zadaniem pastwa jest przede wszystkim stworzenie odpowiednich ram prawnych,

instytucjonalnych dla realizacji polityki spoecznej wobec ludzi starych i realnych oraz

efektywnych zasad jej finansowania na szczeblu samorzdowym, o tyle najwaciwszym

poziomem do realizacji tej polityki jest poziom lokalny. Przez szczebel lokalny w polityce

wobec ludzi starych, starzenia si i staroci naley rozumie gminy i powiaty. Ich organy

samorzdu we wsppracy z organizacjami pozarzdowymi powinny stworzy lokalne

programy aktywizacji i wsparcia dla osb starszych, uwzgldniajce lokaln specyfik,

struktur potrzeb i moliwoci ich zaspokojenia zgodnie z zasad subsydiarnoci.

Do czynnikw, ktre bd determinoway skal i struktur zada polityki adresowanej do

starszego pokolenia i osb starszych nale m.in.

dostp do wiadcze zdrowotnych,

poziom wyksztacenia,

skala aktywnoci spoecznej, w rodzinie oraz najbliszym otoczeniu i aktywnoci

zawodowej,

zakres konsumpcji dbr i usug, tak finansowanych z budetu gospodarstwa

domowego, jak i ze rodkw publicznych.

Jak dowodzi analiza wynikw badania PolSenior, naley oczekiwa, e kolejne roczniki

przekraczajce prg staroci bd odznaczay si generalnie coraz lepszym stanem zdrowia

i coraz lepszym wyksztaceniem. Te dwa czynniki, poczone dodatkowo z podniesieniem

wskanika aktywnoci zawodowej, co powinno nalee do priorytetw polityki wobec osb

starszych, tworz warunki do dalszego zwikszania udziau osb starszych w rnych

formach aktywnoci spoecznej oraz zwikszania skali konsumpcji. Wymienione czynniki

powinny by jednoczenie traktowane jako istotne warunki do zapewnienia starszej

generacji nalenej jej pozycji w spoeczestwie i uzyskania spoecznej akceptacji dla

finansowania ze rodkw publicznych niezbdnych wiadcze oraz rozbudowy infrastruktury

spoecznej.

Na zadania polityki spoecznej wobec ludzi starych wpywa bdzie ich sytuacja rodzinna.

Jest ona silnie skorelowana z pci: o ile w przypadku mczyzn w wieku 6569 lat a 83,9%,

a w grupie wieku 90 lat i wicej 42,4% pozostawao w zwizku maeskim, o tyle

8

w przypadku kobiet odsetki te wynosiy odpowiednio 55,9% i 0,7%. Wdowiestwo kobiet

czy si nie tylko z czstszym samotnym zamieszkiwaniem, ale take ze znacznie niszymi

dochodami, co utrudnia samodzielne zaspokajanie potrzeb.

Niemal poowa (49,3%) wszystkich osb starszych pozostaje w jednopokoleniowych

gospodarstwach domowych. Na takie gospodarstwa skadaj si albo gospodarstwa

jednoosobowe, albo dwuosobowe, prowadzone najczciej przez maestwa nalece do

tej samej generacji. Wskazuje to na potrzeb przeanalizowania moliwoci takich

gospodarstw samodzielnego zaspokajania potrzeb i szans na uzyskanie pomocy ze strony

rodziny i grup nieformalnych. Jest to szczeglnie wane w najwikszych miastach, gdzie

udzia gospodarstw jednopokoleniowych ju obecnie zblia si do 2/3, podczas gdy na wsi

jest o poow mniejszy.

Jednym z najwaniejszych problemw towarzyszcych gospodarstwom jednopokoleniowym

jest zapotrzebowanie na pomoc ze strony innych osb. Jak wykazuj badania, przytaczajca

liczba osb potrzebujcych wsparcia ze wzgldu na ograniczenia sprawnoci korzysta

z pomocy udzielanej przez czonkw rodziny. Naley jednak dy do szybkiego stworzenia

kompleksowego systemu wiadcze opiekuczych i pielgnacyjnych, udzielanych w miejscu

zamieszkania osoby niesamodzielnej. Przemawiaj za tym nastpujce przesanki:

osabienie funkcji opiekuczych rodziny ze wzgldu na jej kurczenie si, pogarszajc

si relacj midzy liczb osb starszych i modszych w rodzinie i zwikszon

skonno do migracji zarobkowych;

wyduenie okresu ycia w warunkach utraconej lub powanie ograniczonej

samodzielnoci (co oznacza wyduenie okresu sprawowania opieki) i czstsza ni

dawniej obecno wicej ni jednej osoby niesamodzielnej w rodzinie lub nawet

gospodarstwie domowym;

wykorzystanie w opiece coraz bardziej specjalistycznych urzdze, co wymaga

odpowiedniego przygotowania opiekuna nieformalnego, a zarazem ogranicza liczb

osb zdolnych do zapewnienia naleytej opieki w rodowisku;

coraz wysze bezporednie koszty sprawowania opieki, ponoszone przez rodzin oraz

wysokie koszty alternatywne.

9

Kompleksowy system wsparcia dla osb niesamodzielnych powinien mie charakter

mieszany, tzn. zalenie od sytuacji osoby niesamodzielnej zapewnia wsparcie dla jej

opiekunw rodzinnych, oferowa opiek w placwkach zakadowych i umoliwi korzystanie

ze wiadcze opiekuczo-pielgnacyjnych, udzielanych przez profesjonalnych opiekunw

w miejscu zamieszkania. Nie przesdzajc o zakresie i formie dofinansowania opieki oraz

pielgnacji osb niesamodzielnych ze rodkw publicznych, naley podkreli, e

zapewnienie osobom niesamodzielnym, wrd ktrych przewaaj ludzi starzy, naleytej,

kompleksowej opieki i pielgnacji powinno sta si priorytetem polityki wobec osb

starych. W centrum uwagi placwek udzielajcych wiadcze opiekuczych powinny znale

si nie tylko same osoby niesamodzielne, ale i ich rodziny, take czsto wymagajce

wsparcia, by nadal sprawowa opiek nad osob niesamodzieln w domu.

Szczeglnej uwagi wymagaj przy tym gospodarstwa jedno- i dwuosobowe, w ktrych

zapotrzebowanie pomoc jest czsto bardzo due, a moliwoci jej opacenia znikome.

Wie si to z omwionymi w raporcie aspektami polityki dochodowej. Jakkolwiek wedug

danych statystycznych sytuacja dochodowa gospodarstw emeryckich jest lepsza ni

wikszoci innych gospodarstw domowych, trzeba pamita, e w jednoosobowych

(zwaszcza prowadzonych przez kobiety) i jednopokoleniowych gospodarstwach osb

starszych wydatki stae determinuj faktyczn sytuacj finansow.

Biorc pod uwag realizowana polityk pastwa, charakteryzujc si ma skonnoci do

podnoszenia ustawowej granicy ubstwa, uprawniajcej do korzystania z pieninych

wiadcze pomocy spoecznej, naley oczekiwa, e osoby starsze, korzystajce z pomocy

materialnej, a zwaszcza finansowej, bd nadal stanowiy mniejszo wrd

wiadczeniobiorcw. Z pewnoci wzronie jednak zainteresowanie wiadczeniami w formie

usug, a zwaszcza wiadczeniami opiekuczymi. Ich dostpno jest obecnie nie tylko bardzo

maa, ale i bardzo nierwnomierna na terenie kraju. Konieczne jest wprowadzenie takiego

systemu, ktry bdzie oferowa przynajmniej minimalny wystandaryzowany zakres

wiadcze opiekuczych w kadym regionie, niezalenie od miejsca zamieszkania. W tym

celu niezbdne s takie dziaania, jak:

poprawa stanu diagnozy potrzeb spoecznych, zwizana midzy innymi

z udronieniem przepywu informacji o potrzebach socjalnych pacjentw

opuszczajcych placwki lecznicze,

10

lepsza identyfikacja potrzeb starszych osb niesamodzielnych i moliwoci ich

zaspokojenia dziki pomocy opiekunw nieformalnych,

rozszerzenie aktywnoci OPS jako organizatorw wiadcze opiekuczych,

dysponujcych uprawnieniami umoliwiajcymi kontrol i egzekwowanie waciwej

jakoci wiadcze,

podniesienie wynagrodzenia za wykonywanie usug opiekuczych, co powinno

stanowi tam dla obserwowanej czsto negatywnej selekcji do pracy w tym sektorze

usug.

rozszerzenie wsppracy z organizacjami pozarzdowymi w celu zwikszenia udziau

opiekunw nieformalnych rekrutujcych si spord wolontariuszy.

Wsppraca z organizacjami pozarzdowymi powinna mie na celu nie tylko rozszerzenie

bazy dla wiadcze opiekuczych, ale przede wszystkim aktywizacj osb starszych w ich

rodowisku miejsca zamieszkania, ktra powinna sta si samoistnym celem polityki

wobec osb starszych. Do najwaniejszych zada w tym zakresie nalee powinny:

wsparcie dla inicjatyw uniwersytetw trzeciego wieku, zwaszcza w zakresie dziaa

integracyjnych. Wsparcie to powinno by udzielane nie tylko przez administracj

pastwow, ale przede wszystkim samorzdy lokalne, dla ktrych UTW powinny

by naturalnym sprzymierzecem realizacji polityki senioralnej,

propagowanie dziaa, zmierzajcych do pro seniorskich dziaa podejmowanych

przez samorzdy terytorialne. Oglne haso miasto przyjazne seniorom powinno

by wypenione treciami dostosowanymi do specyfiki poszczeglnych orodkw,

popularyzowanie idei przedstawicielstwa seniorw przy organach samorzdu

terytorialnego poprzez powoywanie rad seniorw. Rady te powinny reprezentowa

interesy i potrzeby starszych mieszkacw i bra udzia w konsultacjach dotyczcych

nie tylko strategicznych, ale i biecych planw rozwoju miejscowoci,

Realizowana przez administracj pastwow i samorzdow powinna do realizacji

dugookresowych, strategicznych celw. Nale do nich:

umoliwienie starszym osobom samodzielnego na miar moliwoci ycia,

zapewnienie im wanej i stabilnej pozycji w strukturze lokalnej spoecznoci,

11

zapewnienie seniorom podmiotowoci i samodzielnoci stosownie do ich poziomu

sprawnoci yciowej,

integracja spoeczna (midzy- i wewntrzgeneracyjna) i partycypacja ludzi starych

w yciu spoecznym,

podniesienie standardu ycia ludzi starych przez system wiadcze materialnych oraz

odpatnych, czciowo odpatnych i nieodpatnych wiadcze w formie usug,

indywidualizacja i dostosowanie udzielanych wiadcze do rzeczywistych potrzeb,

wszechstronna realizacji programw na rzecz aktywnego na miar moliwoci

jednostki aktywnego starzenia si.

Zasugerowane w raporcie cele dziaania pastwa i samorzdu terytorialnego na rzecz

seniorw powinny sprzyja realizacji przyjtej przez Polsk w 2002 r. Midzynarodowej

Strategii Dziaania w Kwestii Starzenia si Spoeczestw (tzw. Plan Madrycki). W planie tym

sformuowane zostay najwaniejsze obszary dziaania w stosunku do ludzi starszych. Nale

do nich:

budowa spoeczestwa przyjaznego ludziom w kadym wieku,

zapewnienie cigoci rozwoju w starzejcym si wiecie dziki ograniczaniu

rozmiarw ubstwa wrd ludzi starych; sprzyjaniu produktywnemu starzeniu si;

uwzgldnianiu problemw zwizanych z zatrudnieniem coraz starszych pracownikw;

edukacji osb starszych; wyrwnywaniu dysproporcji w rozwoju poszczeglnych

regionw; umacnianiu wizi midzypokoleniowych i przestrzeganiu praw czowieka

w odniesieniu do osb starszych i niesamodzielnych;

dbao o dobry stan zdrowia i dobre samopoczucie osb starszych,

tworzenie korzystnych i sprzyjajcych warunkw ycia dla osb w kadym wieku

w nastpstwie zagwarantowania ochrony socjalnej i wsparcia materialnego, popra-

wie warunkw mieszkaniowych i wyposaenia mieszka, zapewnienia opieki dla osb

niesamodzielnych, ochrony przed naruszaniem praw osb starszych i przemoc

w stosunku do nich, promocji solidarnoci midzypokoleniowej i pozytywnego

wizerunku ludzi starych.

W wyniku podejmowanych dziaa w ramach polityki spoecznej wobec starszych osb

poprawie powinna ulec sytuacja osb starszych, oceniana nie tylko z perspektywy

12

zaspokojenia potrzeb materialnych, ale take i spoecznych, a take zwizanych ze statusem

spoecznym i pozycj seniorw w rodowisku. Jakkolwiek wikszo ze wskazanych dziaa

wymaga duszego okresu realizacji (std mowa o latach 20302035 jako docelowym

terminie ich wdroenia), konieczne jest ju obecnie opracowanie i uzyskanie spoecznej

akceptacji dla strategii dziaa na rzecz starzejcego si spoeczestwa i zapewnienie

rodkw finansowych i kadr niezbdnych do jej realizacji. Dotyczy to zwaszcza zapewnienia

dostpu do infrastruktury zwizanej ze wiadczeniami opiekuczymi oraz dziaaniami

integracyjnymi. Zwizane z tym inwestycje powinny zosta rozpoczte w najbliszym czasie.

W krtkim okresie, nie wykraczajcym poza najblisze pi lat, poza popularyzowaniem

krajowych i zagranicznych dobrych praktyk, naley opracowa szczegowy program

wynikajcych ze strategii dziaa, a w szczeglnoci sformuowa i wprowadzi w ycie

standardy wiadcze opiekuczych, rozbudowa ich system, ograniczy znacznie nierwnoci

w dostpie do nich, zwikszy skal zatrudnienia i szkolenia opiekunw osb

niesamodzielnych, nasili dziaania zmierzajce do lepszego przygotowania do staroci oraz

edukacji w zakresie spoeczestwa dla wszystkich grup wieku.

Opracowa: Piotr Bdowski

13

1. WPROWADZENIE

Nasilajcy si proces demograficznego starzenia si ludnoci stawia przed administracj

pastwow i samorzdow nowe zadania, zwizane ze sformuowaniem celw takiej

polityki, ktra bdzie sprzyjaa zaspokojeniu specyficznych potrzeb ludzi starszych, a jedno-

czenie nie dopuci do nieuprzywilejowania pozostaych kategorii ludnoci.

Polityka spoeczna wobec osb starszych, ktr mona zdefiniowa jako system dziaa,

skierowanych do osb w wieku poprodukcyjnym oraz ich rodzin, a majcych na celu

wszechstronn kompensacj malejcych z wiekiem moliwoci samodzielnego

zaspokojenia potrzeb oraz integracj z lokaln spoecznoci (Bdowski 2002). powinna

zatem zapewni zaspokojenie potrzeb seniorw nie tylko poprzez bezporednie wsparcie

udzielane osobom starszym, ale rwnie ich rodzinom1. Naley podkreli, e taka polityka

nie ma na celu zastpienia rodziny w sprawowaniu jej funkcji opiekuczych i ekonomicznych,

ale przede pomoc dla rodzin, udzielana z myl o tym, by rodziny byy nadal gotowe i byy

w stanie zapewni waciwe miejsce swoim najstarszym czonkom, godne warunki ycia oraz

moliwo partycypacji w yciu lokalnej spoecznoci.

Polityka wobec osb starych, czy te, jak si ostatnio to okrela, polityka senioralna stanowi

wic powinna system dodatkowego wsparcia dla jej adresatw. Biorc jednak pod uwag

postpujce kurczenie si rodziny, jej atomizacj i nasilajce si procesy migracyjne trzeba

okreli, jakie zadania wobec samotnych starszych osb powinny by jednak realizowane

z udziaem administracji publicznej. Naleaoby rwnie ustali, jak rol powinny odgrywa

podmioty samorzdowe, a jak organizacje pozarzdowe, wolontariat (zwaszcza samych

osb starszych) oraz rynek jako dostawca dbr i usug.

Przygotowany raport ma odpowiedzie na pytanie o ocen sytuacji osb starszych w Polsce.

Podstaw sformuowanych opinii s przede wszystkim wyniki zakoczonego w 2011 r.

badania pn. Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia si

ludzi w Polsce (PolSenior).

1 W opracowaniu okrelenia ludzie starzy, osoby starsze i seniorzy s uywane zamiennie.

14

Uzyskane w trakcie badania wyniki zostay uzupenione o dodatkowe informacje,

pochodzce z innych bada i analizy materiaw zastanych. Koczce kad cz raportu

wnioski mog zosta potraktowane jako zbir najwaniejszych zagadnie wymagajcych

uwzgldnienia w ksztatujcej si polityce wobec osb starszych, ale take w polityce wobec

staroci jako fazy ycia oraz wobec samego procesu demograficznego starzenia si

spoeczestwa. Rekomendacje dotycz zagadnie wanych z punktu widzenia polityki

senioralnej, nie przesdzaj jednak o kolejnoci ich realizacji to jest zadaniem dla

politykw. Mona jednak uzna, e te z zalece, ktre maj na celu zmniejszenie ryzyka

postpujcego rozwarstwienia populacji seniorw tak pod wzgldem warunkw bytu (w tym

sytuacji dochodowej i warunkw mieszkaniowych), jak i pod wzgldem moliwoci ich

udziau w yciu spoecznym (chodzi tu zwaszcza o wsparcie dla osb niesamodzielnych) maj

szczeglne znaczenie nie tylko spoeczne, ale i polityczne.

Naley podkreli, e poza zakresem analizy pozostawiono jedn z waniejszych kwestii

dotyczcych osb na progu staroci, a mianowicie ich aktywno zawodow. Wynika to

z dwch przesanek po pierwsze, zagadnienie to jest przedmiotem licznych analiz,

publikacji i programw realizowanych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej oraz

Regionalne Orodki Polityki Spoecznej i Wojewdzkie Urzdy Pracy, a po drugie odnosi si

praktycznie tylko do pierwszych lat okresu staroci, tracc potem a znaczeniu, podczas gdy

zwiksza si waga innych kwestii, jak na przykad aktywno spoeczna czy korzystanie ze

wiadcze opiekuczych i tym problemom wiadomie powicono wicej uwagi w raporcie.

Raport w istocie dotyczy osb w wieku 65 lat i wicej, tote kwestia aktywnoci zawodowej

nie jest pierwszoplanowa.

Autorzy raportu wyraaj nadziej, e przedstawiony raport przyczyni si do weryfikacji

i doprecyzowania zaoe i celw polityki senioralnej w Polsce i stanie si asumptem do

publicznej debaty na temat miejsca polityki wobec ludzi starych w caym systemie polityki

spoecznej pastwa.

Piotr Bdowski

15

Zofia Szweda-Lewandowska

2. STARZENIE SI I STARO OGLNA CHARAKTERYSTYKA

2.1. STARO I STARZENIE SI DEFINICJE

Pojcia staro i starzenie si mona rozwaa na dwa sposoby w aspekcie jednostkowym

oraz jako zjawiska dotyczce zbiorowoci tych jednostek, tj. spoeczestwa danego regionu,

kraju, czci wiata. W aspekcie jednostkowym staro jest zjawiskiem biologicznym

skadajcym si na cykl ycia ludzkiego (Zych 2004). Wedug Kirkwooda, starzenie si jest

procesem postpujcego upoledzenia funkcji yciowych organizmu oraz utrat zdolnoci

adaptacyjnych do zmian rodowiskowych wraz ze zwikszajcym si prawdopodobiestwem

zgonu (Kirkwood 1996). Na og nieuniknionym etapem procesu starzenia si jest stan

okrelany jako staro. Starzenie si, zgodnie z przyjtym w literaturze

psychogerontologicznej okreleniem, oznacza pewien proces i ma charakter dynamiczny,

podczas gdy staro jako stan ma charakter statyczny (Porzych 2004).

Zgodnie z teori cyklu ycia D.J. Levinsona (1986), staro jest jedn z faz, ktra jednak nie

jest homogeniczna i moe by dzielona na kolejne okresy. Teoria cyklu ycia opisuje zmiany

psychiki, oraz zachowa zachodzce na kolejnych postpujcych wraz z wiekiem etapach

ycia jednostki. Pierwsza faza ycia to faza uczenia si, zdobywania dowiadcze (obejmuje

dziecistwo i okres modoci). Kolejna faza obejmuje doroso to okres implementacji

posiadanej wiedzy. Ostatnia faza staroci to faza regresu. Poszczeglne fazy mog

wystpi u rnych jednostek w rnym czasie i nie mona poda sztywnych granic wieku

koczcego lub zaczynajcego poszczeglne fazy cyklu ycia.

Psychologiczna koncepcja cyklu ycia stworzona przez E. Eriksona (2002) dzieli ycie

jednostki na osiem etapw. Ostatnim etapem jest pna doroso i zaczyna si w wieku 60

65 lat.

16

Naley zaznaczy, e podzia ostatniego etapu ycia czowieka ulega zmianie wraz z wydu-

aniem si ycia oraz popraw jego jakoci w zbiorowoci osb starszych. Obecnie w litera-

turze anglosaskiej stosuje si podzia staroci na trzy fazy:

modzi starzy (young old) osoby w wieku 60/6574 lata,

starzy starzy (old old) osoby w wieku 7584 lata,

najstarsi starzy (the oldest old) osoby w wieku 85 lat i wicej.

Modzi starzy to osoby najczciej jeszcze w peni sprawne, zarwno fizycznie, jak i psy-

chicznie. Osoby zaliczane do kategorii starzy starzy to osoby wymagajce pomocy w wyko-

nywaniu niektrych czynnoci dnia codziennego, takich jak zakupy, sprztanie, pranie

bielizny. Najstarsi starzy potrzebuj staej pomocy przy wykonywaniu wikszoci czynnoci,

osoby w tym wieku s potencjalnymi klientami instytucjonalnych form pomocy. W Polsce ze

wzgldu na krtsze rednie trwanie ycia ni w krajach zachodnioeuropejskich oraz gorszy

stan zdrowia osb starszych, wiek, od ktrego osoba wymaga pomocy opiekuna osoby

starszej lub pomocy oferowanej przez wyspecjalizowane instytucje (dps, ZOL itp.) w codzien-

nej egzystencji, przyjmowany jest na poziomie 7580 lat.

Simone de Beauvoir (1996) nie postrzegaa staroci jako jednolitego okresu i wyrnia dwa

etapy ostatniej fazy ycia, przyjmujc za jedno z kryteriw wiek funkcjonalny, czyli

moliwoci psychofizyczne osoby starszej:

w pierwszej fazie osoby starsze s samodzielne funkcjonalnie i niesamodzielne

ekonomicznie (tzw. trzeci wiek),

w drugiej fazie osoby starsze s niesamodzielne, zarwno funkcjonalnie, jak i ekono-

micznie (tzw. czwarty wiek).

W niniejszym raporcie jako granice IV wieku przyjto 80 lat.

Starzenie si jako zjawisko dotyczce spoeczestwa danego kraju polega na wzrocie udziau

w tej populacji osb starszych. Dla odrnienia od indywidualnego, nazywane jest

starzeniem demograficznym (Rosset 1967). Wzrost udziau seniorw obserwowany w ostat-

nim stuleciu jest konsekwencj kilku procesw, z ktrych najwaniejszymi s wyduanie si

trwania ycia ludzkiego oraz obnianie si dzietnoci, coraz czciej znacznie poniej poziomu

zapewniajcego zastpowalno pokole (Zaspa 2002).

Poziom zaawansowania staroci populacji najczciej jest oceniany na podstawie udziau

osb w starszym wieku. Wyraa si on w odsetkach i nazywa wspczynnikiem staroci; przy

17

czym, jak ju zaznaczono, za ludzi starszych uznaje si osoby, ktre przekroczyy prg 60 lub

65 lat. Udzia osb w IV wieku w strukturze demograficznej oblicza si w stosunku do oglnej

liczby ludnoci oraz w stosunku do liczby osb w wieku 60 lat. W dziedzinie nauk spoecznych

oblicza si take udzia osb w wieku emerytalnym w oglnej strukturze ludnoci (tj. udzia

osb w wieku poprodukcyjnym).

Do oceny procesu starzenia demograficznego wykorzystuje si take inne miary, takie jak np.

wskanik staroci (aging index), ktry jest definiowany jako liczba osb w wieku 65 lat

i wicej przypadajca na 100 modych poniej 15 lat (Kinsella 2002). W zalenoci od

przyjtej klasyfikacji ludnoci wedug wieku sposb obliczenia wskanika odpowiednio

zmienia si, np. indeks staroci mierzy si stosunkiem liczby seniorw (65 lat i wicej) do

cznej liczby modziey (019 lat). Inn modyfikacj indeksu staroci jest relacja odwrotna,

tzn. stosunek liczby dzieci do liczby seniorw. Poprzednie miary okrelay, ilu dziadkw

przypada na 100 wnukw, natomiast ta mwi, ile przypada wnukw na 100 dziadkw.

Koncepcja wskanika staroci jest interesujca z tego powodu, e te dwie grupy wieku

zmieniaj swoj liczebno w czasie i przestrzeni, podczas gdy frakcja ludnoci dorosej jest

raczej stabilna.

Zalecane jest take uywanie wskanika natenia okrelajcego stosunek liczby seniorw do

ludnoci dorosej. Taki wspczynnik jest raczej miar obcienia spoeczestwa ludmi

starymi (Radzikowska 1992). Z punktu widzenia zapotrzebowania na instytucjonaln pomoc

istotne znaczenie maj dwa wspczynniki okrelajce potencja opiekuczy, czyli

potencjalne moliwoci udzielenia wsparcia osobie starszej przez rodzin. Pierwszy to

wspczynnik wsparcia (support ratio), ktry jest obliczany w dwch wariantach jako:

wspczynnik potencjalnego wsparcia (potential support ratio), okrela stosunek osb

w wieku 1564 do liczby osb w wieku 65 lat i wicej,

wspczynnik wsparcia rodzicw (parent support ratio) liczba osb w wieku 85 lat

i wicej przypadajca na 100 osb w wieku 5064 lata.

Drugi to wspczynnik potencjau pielgnacyjnego. Jest to stosunek liczby kobiet w wieku

4564 lat (a wic osb potencjalnie najczciej udzielajcych pomocy i opiekujcych si

osobami starszych) do liczby osb w wieku 80 lat i wicej.

18

W zalenoci od udziau w strukturze ludnoci osb w wieku 60 lat i wicej, E. Rosset (1959)

skonstruowa skal zoon z czterech kategorii, okrelajc poziom zaawansowania

spoeczestwa w procesie starzenia si:

brak oznak staroci demograficznej, gdy udzia ludzi powyej 60 lat w oglnej liczbie

ludnoci wynosi poniej 8%,

wczesna faza przejciowa pomidzy stanem modoci i staroci demograficznej, gdy

udzia ludzi powyej 60 lat wynosi 810%,

pna faza przejciowa pomidzy stanem modoci i staroci demograficznej, gdy

udzia ludzi powyej 60 lat wynosi 1012%,

stan staroci demograficznej, gdy udzia ludzi powyej 60 lat stanowi 12% i wicej

(Rosset 1959).

Trzeba te umownie przyj grn granic wieku starczego, co byoby rwnoznaczne z usta-

leniem granicy ludzkiej dugowiecznoci. Zgodnie z pogldami istniejcymi we wspczesnej

medycynie organizm ludzki mgby sprawnie funkcjonowa do 123 lat (Winiewska-

Roszkowska 1967). Pomimo staego postpu w zakresie przeduania czasu trwania ycia,

redni czas ycia na wiecie zawiera si w granicach 4088 lat w zalenoci od miejsca

zamieszkania, higieny, odywiania i trybu ycia. Istniej jednak przypadki osigania, a nawet

przekraczania progu 120 lat ycia (Trafiaek 1998), jednak w zakresie badania

dugowiecznoci demografowie zachowuj daleko idc ostrono.

2.2. STARZENIE SI LUDNOCI POLSKI NA TLE INNYCH KRAJW

Zmiany zachodzce w strukturze wieku ludnoci wiata od roku 1900 wraz z prognoz do

2050 ilustruje wykres 2.1. Proces starzenia si ludnoci jest zjawiskiem stosunkowo nowym.

Wystpi on po tzw. eksplozji demograficznej obserwowanej w wikszoci krajw w poowie

XX wieku. Genez tej eksplozji demograficznej demografowie wi gwnie z dwoma

czynnikami. Pierwszy to nagy wzrost liczby urodze po II wojnie wiatowej (Rosset 1978).

Pomimo tego, e do ustalenia si nowej struktury wieku potrzeba okoo 100 lat, wczesne

wysokie wspczynniki urodze, w krtkim okresie, spowodoway rozszerzenie podstawy

piramidy wieku, spowalniajc tym samym starzenie si ludnoci (Cielak 1992). Dorastanie

osb urodzonych po wojnie spowodowao szybkie podwyszenie si redniego wieku

19

ludnoci. W krajach wysoko rozwinitych gospodarczo stabilizacja struktury wieku potrwa

okoo 150 lat i w roku 2050 struktura wieku ludnoci wikszoci pastw powinna przyj

ksztat zbliony do prostokta.

Wykres 2.1. Struktura wieku ludnoci wiata w latach 19002050

85+

WIEK

8084

7579

7074

6569

6064

5559

5054

4549

4044

3539

3034

2529

2024

1519

1014

59

04

0 0 100 200 300 400100200300400

MCZYNI (MILIONY) KOBIETY (MILIONY)

1900

1990

2050

rdo: S. J. Olshansky., B. A. Carnes., Ch. K. Cassel, wiat Nauki, nr 6 (22) 1993, s. 20.

Drugim czynnikiem wpywajcym na proces starzenia si ludnoci by spadek umieralnoci w

starszych grupach wieku, ktry mona byo po raz pierwszy zaobserwowa na szerok skal

pod koniec lat szedziesitych (Olshansky 1993). Bezporednio po eksplozji demograficznej

nastpi szybki spadek wspczynnika urodze. Tak wic wyduanie si redniego dalszego

trwania ycia, ktre naley uzna za jedno z najwikszych osigni dwudziestowiecznej

medycyny, poczone z gwatownym spadkiem liczby urodze w wikszoci krajw

rozwinitych, spowodowao znaczce zmiany w globalnej demografii. Ju obecnie maj one

duy wpyw na polityk. W cigu najbliszych dziesicioleci stan si one przyczyn wielu

problemw spoecznych, ekonomicznych i w zakresie polityki zdrowotnej2. Ich rozwizanie,

wedug wszelkich oznak, przekracza moliwoci krajw rozwijajcych si (Fukuyama 2004).

2 Coraz czciej problemy te traktuje si jak wyzwania, czyli spoeczestwa przygotowuj si na zmiany i

poszukuj rozwiza przyszych problemw.

20

Starzenie si populacji jest zjawiskiem powszechnie wystpujcym we wszystkich regionach

wiata. Jak wskazuj dane zamieszczone w tabeli 2.1, zjawisko to szczeglnie intensywne

wystpuje w krajach Europy i Ameryki Pnocnej.

Tabela 2.1. Udzia ludnoci w wieku 65 lat i wicej wedug prognozy rozwoju ludnoci w

latach 20002030 w rnych regionach wiata (w %)

Region Rok 65 lat i wicej 75 lat i wicej 80 lat i wicej

Europa

2000 15,5 6,6 3,3

2015 18,7 8,8 5,2

2030 24,3 11,8 7,1

Ameryka Pnocna

2000 12,6 6,0 3,3

2015 14,9 6,4 3,9

2030 20,3 9,4 5,4

Oceania

2000 10,2 4,4 2,3

2015 12,4 5,2 3,1

2030 16,3 7,5 4,4

Azja

2000 6,0 1,9 0,8

2015 7,8 2,8 1,4

2030 12,0 4,6 2,2

Ameryka aciska

2000 5,5 1,9 0,9

2015 7,5 2,8 1,5

2030 11,6 4,6 2,4

Bliski Wschd i Afryka

Pnocna

2000 4,3 1,4 0,6

2015 5,3 1,9 0,9

2030 8,1 2,8 1,3

Afryka Subsaharyjska

2000 2,9 0,8 0,3

2015 3,2 1,0 0,4

2030 3,7 1,3 0,6

rdo: K. Kinsella, V.A. Velkoff, The Demographics of Aging, Aging Clin. Exp. Res. 2001, 14 s. 160.

21

Na wiecie najwikszy odsetek ludzi w wieku 65 lat i wicej ma Europa. Europa jest rwnie

regionem, ktry ma najwyszy odsetek subpopulacji w najbardziej zaawansowanej kategorii

wieku 80 lat i wicej (Szukalski 2004). W 2000 roku udzia subpopulacji w wieku 80 lat

i wicej by jednakowy w Europie i Ameryce Pnocnej. Przypuszczalnie przyczyn tej sytuacji

bya maa kohorta urodze w Europie podczas I wojny wiatowej (Kinsella 2002). Wedug

prognoz, w 2015 roku odsetek osb w wieku 80 lat i wicej znowu bdzie wyszy w Europie,

ze wzgldu na dusze trwanie ycia. W 2030 r. okoo 12% wszystkich Europejczykw

osignie wiek 75 lat i wicej, a 7% przekroczy wiek 80 lat. W roku 2000 wrd 25 krajw

wiata posiadajcych najwikszy odsetek ludzi w wieku 65 lat i wicej 24 kraje to kraje

europejskie (25 kraj to Japonia). Jednym z najstarszych demograficznie krajw staj si

Wochy. W 2000 roku przeszo 18% Wochw osigno wiek 65 lat i wicej. Poziom ten by

wyszy ni w Grecji (17,3%), Szwecji (17,3%), Japonii (17,0%), Hiszpanii (16,9%), Belgii

(16,8%), Niemczech (16,2%), Francji (16,0%).

Mediana wieku wzrasta we wszystkich krajach. W 2000 r. mediana wieku w krajach

rozwinitych wynosia 32 lata, natomiast wikszo krajw rozwijajcych si miaa median

poniej 25 lat. Jak wskazuj prognozy, podczas nastpnych dekad mediana bdzie rosa we

wszystkich krajach, chocia z rn szybkoci. Przewiduje si, e w 2030 r. najwysz

median wieku bd miay Wochy, z poow populacji w wieku 52 lata i wicej, a w roku

2060 najwysz median ponad 54 lata odnotuj Sowacja i Polska (Giannakouris 2008).

Po II wojnie wiatowej rozpocz si tzw. baby boom widoczny w grupach wieku od 0 do 4

lat. Nastpne modsze kohorty staj si sukcesywnie mniej liczne. Jeli wspczynnik

dzietnoci pozostanie na poziomie prognozowanym przez ONZ do 2030 roku, to piramida

zacznie si odwraca z przewag subpopulacji osb w starszych grupach wieku (starzenie si

populacji od wierzchoka piramidy wieku). Charakterystyczn cech procesu starzenia si

ludnoci jest postpujce starzenie si samej starszej populacji (Butler 2009). W wielu

krajach sdziwi seniorzy (ludzie w wieku 80 lat i wicej), s obecnie najszybciej rosnc

liczbowo grup w caej populacji. Badania prowadzone w Europie wskazuj, e od 1950 roku

w krajach uprzemysowionych obserwuje si z kadym dziesicioleciem podwajanie si liczby

osb wieku 100 i wicej.

Populacja Polski, podobnie jak wikszoci krajw Europy, charakteryzuje si postpujcym

procesem starzenia. Wykres 2.2 przedstawia ewolucj struktury ludnoci Polski wedug

22

wieku w latach 19502011. Lata 19501960 charakteryzoway si rosncym udziaem dzieci

(014 lat). By to wynik wysokiego poziomu urodze po wojnie, ktry utrzymywa si do roku

1955 i by przyczyn anomalii rozwoju demograficznego kraju w postaci nastpujcych po

sobie falowa czstoci urodze nazywanych wyami i niami demograficznymi

przejawiajcymi si w postaci tzw. echa wyu demograficznego trwajcego do trzeciego

pokolenia (Wierzchosawski 1999). Zwikszanie si odsetka osb po 60 roku ycia w najbli-

szych latach bdzie midzy innymi nastpstwem zwikszonej liczby osb urodzonych w

poowie lat pidziesitych XX wieku.

Wykres 2.2. Struktura ludnoci Polski w latach 19502011

rdo: opracowanie wasne na podstawie: Rocznik Demograficzny, Gwny Urzd Statystyczny, Warszawa 2008, tab. 16, oraz baza danych demograficznych, GUS dostp 1.12.2012 r.

Ludno Polski podlegaa systematycznemu procesowi starzenia si, bowiem udzia osb

w wieku 60 lat i wicej stale wzrasta; od 8,4% w roku 1950 do 9,4% w roku 19603. Lata

19501960 byy wic okresem, w ktrym rozwj ludnoci Polski zachodzi w dwch

przeciwnych kierunkach. Z jednej strony w cigu 10 lat mia miejsce wzrost odsetka dzieci (0-

14 lat) o okoo 13,8%. Z drugiej obserwowano wzrost udziau ludzi w wieku 60 lat i wicej z

8,2% w 1950 roku do 9,3% w 1960 roku. Oglnie biorc dokonywa si proces odmadzania

spoeczestwa u podstawy piramidy wieku oraz proces starzenia si na wierzchoku

3 Wikszo danych demograficznych z poowy XX w. nie uwzgldniaa jeszcze grupy wieku 65 i wicej lat.

23

piramidy. Proces odmadzania si ludnoci by efektem wystpienia po wojnie fazy

kompensacji i stanowi zjawisko przemijajce. Powojenny wy demograficzny osabi proces

starzenia si populacji, ale go nie zatrzyma. Od poowy XX wieku wzrost odsetka osb

w wieku 60 lat i wicej mia charakter trway. Proces ten nie przebiega jednak w sposb

cigy i by efektem zmian w liczbie urodze i zgonw, ktre miay odzwierciedlenie w struk-

turze ludnoci (wykres 2.3). Od roku 1955 rozpocz si spadek wspczynnikw urodze,

ktry ulega wahaniom pod wpywem czynnika kohortowego.

Spadek wspczynnikw urodze to jedna z gwnych determinant postpujcego procesu

starzenia si populacji Polski. Do roku 1969 mona mwi o silnym spadku wspczynnika

urodze. Pniej nastpia zmiana trendu w kierunku umiarkowanego wzrostu, ktry z pew-

nymi wahaniami trwa do 1985 r. Lata 1981 i 1982 charakteryzoway si wzrostem

wspczynnika urodze wyszym o okoo 6% w stosunku do oczekiwanego (Oklski 2004).

Tak wic w latach 80. ubiegego wieku nastpi niewielki wzrost odsetka dzieci. Od roku 1985

wspczynnik urodze w Polsce stale maleje, a od 1995 r. wystpi silny i systematyczny

spadek urodze trwajcy do 2005 r. Obecne podwyszanie si wspczynnika urodze jest

wynikiem zwikszonej liczby kobiet w dwch grupach wieku charakteryzujcych si

najwyszym nateniem urodze tj. 2024 oraz 2529. Rwnoczenie wspczynnik zgonw

w Polsce spada w latach 90. XX wieku i pocztku XXI wieku. W 2007 r. zanotowano wzrost

wspczynnika zgonw. Naley zaznaczy, e wraz z postpujcym procesem starzenia si

ludnoci Polski wspczynnik zgonw bdzie wzrasta.

Rwnoczenie ze spadkiem urodze wystpowa spadek odsetka dzieci, ktry w roku 2011

osign poziom 15,1%, podczas gdy udzia osb starszych (60 lat i wicej) w oglnej

strukturze ludnoci wynosi 19,8%. Wystpujcy spadek urodze spowodowa, e tempo

przyrostu ludnoci w latach 20002004 byo ujemne i wynosio od -0,02 do -0,04.

W kocu 2011 roku szacunkowa liczba ludnoci w Polsce wynosia 38 538 tys. osb i zgodnie

z prognozami sporzdzonymi przez GUS tendencja spadkowa w najbliszym wierwieczu

utrzyma si (GUS 2008).

24

Wykres 2.3. Wspczynniki zgonw i urodze w Polsce w latach 19502011

rdo: http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludnosc/ludnosc/index.htm, tab. 2, z dn. 1.12.2012 r.

Jedn z miar obrazujcych zmiany wzorca rozrodczoci jest wspczynnik dzietnoci (TFR4).

W 2003 r. wspczynnik dzietnoci wynosi 1,22 i by najniszy od ponad 50 lat (wykres 2.4).

W roku 1950 wspczynnik dzietnoci wynosi 3,75. Populacja Polski znajdowaa si wtedy

w fazie kompensacji powojennych. Od koca lat 80. wspczynnik dzietnoci utrzymuje si

na poziomie niszym ni prosta zastpowalno pokole (2,07) i demografowie nie

przewiduj w najbliszych 30 latach zmiany tej tendencji. Oznacza to systematyczny spadek

liczby ludnoci (dodatkowym czynnikiem pogbiajcym ten proces jest ujemne saldo

migracji). Wzrost TRF do poziomu 1,38 w 2010 r. by wynikiem liczniejszych kohort echa

wyu demograficznego, ktre osigny wiek prokreacyjny. W 2011 roku wspczynnik

dzietnoci wynis ju tylko 1,31.

4 TFR total fertility rate.

25

Wykres 2.4. Wspczynnik dzietnoci w Polsce w latach 19502011

rdo: http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludnosc/ludnosc/index.htm tabl. 7 z dn. 1.12.2012 r.

Czynnikiem wpywajcym na zwikszenie udziau osb starszych w populacji danego kraju

jest nie tylko zmniejszenie wspczynnika dzietnoci, lecz rwnie wyduanie si redniego

trwania ycia (e0). rednie dalsze trwanie ycia mczyzny w wieku 60 lat wzroso w drugiej

poowie XX wieku i w pocztkach XXI wieku o 3,1 roku, a kobiety o 5,9 lat (wykres 2.5).

Wykres 2.5. rednie dalsze trwanie ycia osoby w wieku 60 lat w Polsce w latach 1950-2010

rdo: http://www.stat.gov.pl/dane_spol-gosp/ludnosc/trwanie_zycia/index.htm z dn. 1.12.2012 r.

26

Przedstawione dane dotyczce urodze, zgonw, trwania ycia oraz struktury ludnoci

pokazuj ewolucj procesu starzenia si populacji Polski. Najczciej, jak ju wspomniano,

uywanym miernikiem do opisu zaawansowania procesu starzenia si ludnoci jest odsetek

osb w wieku 60 lub 65 lat i wicej. W Polsce w 2011 r. udzia osb w tych grupach wieku

wynosi odpowiednio 19,8% oraz 13,6%. Przedstawione przez GUS projekcje demograficzne,

bez wzgldu na wariant, pokazuj, jak proces ten bdzie przebiega do 2035 roku.

Prognoza sporzdzona przez GUS w 2008 r. na podstawie wynikw spisu ludnoci z 2002 r.

zakada zwikszenie odsetka osb powyej 65 lat do 18,4% w roku 2020 i 23,8% w 2035 r.

(wykres 2.6). Pomidzy rokiem 2015 a 2020 udzia osb powyej 65 r.. bdzie rwny

udziaowi osb w wieku 017 lat. Udzia osb w wieku produkcyjnym w caej populacji

naszego kraju wyranie zacznie si zmniejsza po 2015 r., kiedy to wiek 65 lat osignie

populacja powojennego wyu demograficznego. Odsetek osb w wieku 60 lat i wicej

w ostatnim roku prognozy wyniesie 30%. Wraz z postpujcym procesem starzenia si

populacji Polski przewidywane jest nasilenie si procesu podwjnego starzenia si, czyli

wzrostu odsetka osb w najstarszej grupie wieku 75/80 lat i wicej. Odsetek ten zacznie

wzrasta dynamicznie okoo 2025 r., kiedy to wiek 75 lat i wicej bd osigay osoby

nalece do pokolenia powojennego wyu demograficznego.

Wykres 2.6. Prognozowany procentowy udzia grup wieku w populacji Polski

w latach 20072035

0

10

20

30

40

50

60

70

2007 2010 2015 2020 2025 2030 2035

rok

%ud

zia

gru

pw

ieku

wp

op

ua

cji

Pols

ki

017

1859/64

60+

65+

75+

rdo: Rocznik demograficzny, Gwny Urzd Statystyczny, Warszawa 2008, tab. 55.

27

Zmiany w parametrach okrelajcych struktur ludnoci wedug wieku wskazuj na wejcie

Polski w stadium trwaej staroci demograficznej. W latach 19502011 udzia osb w wieku

75 lat i wicej wzrs z 1,6% do 6,5%, natomiast w 2035 roku, odsetek ten osignie warto

12,3%. Proces starzenia si populacji Polski, zgodnie z wynikami prognozy GUS, ulegnie

znacznemu przyspieszeniu w pierwszej poowie XXI wieku (tab. 2.2).

W 2005 r. najwikszy udzia osb w wieku 75 lat i wicej w subpopulacji zanotowano w

wojewdztwach dzkim, podlaskim, witokrzyskim. W 2020 roku ponad 7% udzia osb

najstarszych spodziewany jest w wojewdztwie: lubelskim, dzkim, mazowieckim, opolskim,

podlaskim, lskim oraz witokrzyskim. W ostatnim roku prognozy sporzdzonej przez GUS

ju w 10 wojewdztwach udzia osb w czwartym wieku przekroczy 11%.

Tabela 2.2. Liczba osb (w tys.) w wieku 75 lat i wicej w Polsce w roku 2005, 2020

i 2030 w poszczeglnych wojewdztwach i ich udzia (jako % ludnoci ogem)

Region 2005 2020 2030

Liczba Udzia Liczba Udzia Liczba Udzia

Polska 1730,5 5,6 2568,6 6,9 4046,0 11,6

dolnolskie 166,8 5,8 190,1 6,9 326,7 12,5

kujawsko-pomorskie 106,2 5,1 130,1 6,4 216,0 11,1

lubelskie 139,0 6,4 151,1 7,2 221,9 11,1

lubuskie 49,3 4,9 58,9 6,0 106,6 11,2

dzkie 171,4 6,6 182,0 7,5 286,8 12,6

maopolskie 180,7 5,5 229,5 6,9 336,0 10,3

mazowieckie 332,0 6,4 382,2 7,4 590,9 11,7

opolskie 53,0 5,1 70,3 7,4 100,2 11,6

podkarpackie 112,4 5,3 135,9 6,5 203,4 9,9

podlaskie 77,7 6,5 88,6 7,6 124,4 10,9

pomorskie 105,6 4,8 140,3 6,3 234,9 10,9

lskie 236,4 5,0 331,1 7,7 489,9 12,4

witokrzyskie 83,9 6,5 90,1 7,4 137,3 11,8

warmisko-mazurskie 67,1 4,7 82,7 5,8 138,2 10,3

wielkopolskie 169,2 5,0 200,0 5,9 350,7 10,5

zachodniopomorskie 83,7 4,9 103,1 6,2 183,8 11,6 rdo: Obliczenia wasne na podstawie Prognozy ludnoci Polski do 2035 roku, GUS http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_prognoza_ludnosci_ogolem.xls dane dostpne w dniu 18.02.2009 r. oraz Prognozy ludnoci wedug wojewdztw http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/PUBL_prognoza_ludnosci_wojew.xls dane dostpne w dniu 18.02.2009 r.

28

2.3. SPOECZNE KONSEKWENCJE STARZENIA SI

Postpujcy proces starzenia populacji krajw rozwinitych stwarza nowe problemy

spoeczno-ekonomiczne. Naley podkreli wieloaspektowo i wielokierunkowo tych

zmian. Dzieje si tak na wszystkich paszczyznach analizy, zarwno mikro, mezo, jak i makro.

To powoduje zainteresowania badaniami nad rozwojem populacji osb dorosych i starze-

niem si. Do poowy XX w. praktycznie nie prowadzono systematycznych bada nad wiekiem

rednim i podeszym, badania te nabray znaczenia w latach 70. i 80. XX w. Obecnie badania

nad starzeniem znajduj si w zakresie wszystkich dyscyplin nauk medycznych i spoecznych.

Powstaa stosunkowo moda dyscyplina naukowa gerontologia zajmujca si badaniem

procesu starzenia. Jest ona nauk interdyscyplinarn, czc demografi, socjologi,

psychologi, pedagogik, biologi, medycyn, itp., a jednym z jej gwnych przedmiotw

badania jest midzy innymi analiza nastpstw procesu starzenia si.

Wzrost udziau osb starszych ma wpyw praktycznie na wszystkie dziedziny ycia spoeczno-

ekonomicznego, dlatego tak wane jest badanie tego zjawiska i szukanie nowych rozwiza

problemw osb w starszym wieku. W niniejszym punkcie omwione zostay konsekwencje

w skali makrospoecznej i makroekonomicznej.

Do gwnych problemw mona zaliczy:

1) zmniejszanie si potencjau opiekuczego rodziny;

2) zwikszanie si obcienia systemu emerytalnego ze wzgldu na konieczno

wypaty wikszej liczby wiadcze przez duszy okres;

3) zwikszanie si kosztw ochrony zdrowia;

4) zwikszanie si kosztw pomocy rodowiskowej;

5) zwikszanie si kosztw opieki instytucjonalnej, szczeglnie nakadw finansowych

na instytucjonalne formy pomocy osobom starszym.

Jednym z podstawowych problemw ekonomicznych, wynikajcym z niskiego wspczynnika

dzietnoci, jest zmniejszanie si zasobw siy roboczej, a w konsekwencji zmniejszenie

wpyww do budetu pastwa z tytuu podatkw. Zwikszenie si wspczynnika obcienia

demograficznego spowoduje w przyszoci wiksze obcienia fiskalne osb w wieku

produkcyjnym, poniewa wadze bd musiay zapewni odpowiedni poziom emerytur i rent

oraz opieki medycznej i spoecznej. Zmniejszanie si zasobw siy roboczej bdzie

29

skutkowao niedoborem pracownikw w niektrych branach. Z punktu widzenia opieki nad

osobami starszymi istotny jest niedobr wykwalifikowanych opiekunw osb starszych

i niepenosprawnych oraz lekarzy geriatrw.

W zakresie ochrony zdrowia niezbdne bdzie zwikszanie wraz z postpujcym procesem

starzenia populacji nakadw, zarwno na doran pomoc lekarsk, jak i na opiek

dugoterminow (long-term care). Poza zakresem opieki dugoterminowej niezbdne jest

rozwinicie sieci oddziaw opieki geriatrycznej i paliatywnej oraz sieci hospicjw. Wzronie

rwnie zapotrzebowanie na miejsca w placwkach opiekuczych tj. w zakadach

opiekuczo-leczniczych oraz pielgnacyjno-opiekuczych. Wedug szacunkw badaczy, aby

usugi medyczne pozostay na dotychczasowym poziomie, niezbdne jest ich relatywne

zwikszenie w cigu najbliszych dwch dekad o 13% (Szukalski 2006). Powinny wzrosn

rwnie wydatki na rehabilitacj oraz dziaania prewencyjne, majce na celu zmniejszenie

prawdopodobiestwa wystpienia niektrych schorze i niepenosprawnoci.

W obszarze pomocy spoecznej niezbdne jest stworzenie sieci pomocy rodowiskowej,

ktra bdzie odpowiedzi na lokalne zapotrzebowanie na pomoc udzielan w miejscu

zamieszkania osoby starszej. Niezbdne bdzie zwikszenie nakadw na tego typu pomoc.

Wzronie rwnie rola pracownikw socjalnych jako osb pozostajcych w bezporedniej

interakcji z seniorem i znajcych jego potrzeby.

W dziedzinie instytucjonalnej pomocy spoecznej potrzebna bdzie rozbudowa sieci domw

pomocy spoecznej. Zarwno domy dla osb w podeszym wieku, jak i domy dla osb

somatycznie chorych bd musiay przygotowa si na przyjcie wikszej liczby

mieszkacw. Ju obecnie w dps obserwuje si zwikszanie liczby mieszkacw w wieku 75

lat i wicej, a stan zdrowia osb w tej grupie wieku jest gorszy ni osb w wieku 6074 lata.

Przemiany spoeczne spowoduj konieczno poszerzenia oferty w zakresie domw pomocy

dla osb starszych. Wzrost zamonoci spoeczestwa bdzie skutkowa zwikszeniem

wymaga wobec standardu zamieszkiwania w dps.

Istotnym nastpstwem zwikszania si udziau osb starszych w nowoczesnych

spoeczestwach bdzie zmiana relacji midzypokoleniowych. Z jednej strony liczebny

wzrost subpopulacji osb starszych powoduje, e wzrasta znaczenia tej grupy jako wyborcw

oraz konsumentw (por. Bdowski 2006a). Rwnoczenie coraz czciej widoczna jest

30

dyskryminacja osb starszych na rnych paszczyznach ycia spoecznego, np. w zakresie

wykonywania pracy zawodowej czy usug medycznych.

2.4. PODSTAWOWE CECHY ZBIOROWOCI OSB STARSZYCH

Osoby starsze, zarwno jako grupa spoeczna, jak i demograficzna, nie stanowi jednolitej,

homogenicznej zbiorowoci. W niniejszym punkcie przedstawione zostan podstawowe

cechy rnicujce zbiorowo osb starszych.

Subpopulacj osb starszych wyrniaj na tle innych grup spoecznych cztery podstawowe

cechy (Bdowski 2002):

1) feminizacja,

2) singularyzacja,

3) spadek dochodw,

4) pogorszenie stanu zdrowia.

Subpopulacja osb starszych charakteryzuje si rosncym wraz z wiekiem udziaem kobiet

(tabela 2.3). O ile wspczynnik feminizacji w grupie 6064 i 6569 lat wynosi w 2011 r.

odpowiednio 116 i 129, to po 80. roku ycia subpopulacja kobiet jest 2,3 razy liczniejsza ni

mczyzn (GUS 2007, 2012). Rny jest rwnie udzia kobiet w populacji wiejskiej i miej-

skiej. Chocia w obu zbiorowociach we wszystkich grupach wieku starszego wystpuje

liczebna przewaga kobiet, to na wsi wspczynniki feminizacji s nieznacznie nisze ni

w miecie. Wynika to ze struktury osb migrujcych w drugiej poowie XX wieku (czciej ze

wsi do miasta migroway kobiety).

Rnice w wieku metrykalnym wpywaj na prawdopodobiestwo wystpienia

niepenosprawnoci czy niedonoci. Zrnicowanie stanu zdrowia wpywa na stopie

samodzielnoci osb starszych w zakresie wykonywania czynnoci niezbdnych w codziennej

egzystencji. W konsekwencji stan zdrowia determinuje rodzaj i form pomocy udzielanej

osobie starszej. Osoby w modszych grupach wieku starszego modzi starzy to osoby

stosunkowo zdrowe i niepotrzebujce asysty przy wykonywaniu prac domowych. Wraz

z postpujcym procesem starzenia si wzrasta zaleno seniorw od pomocy innych osb.

Seniorzy w wieku powyej 75 lat wymagaj praktycznie codziennie pomocy przy

wykonywaniu czynnoci zawizanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego. Zgodnie

31

z wynikami Narodowego Spisu Powszechnego przeprowadzonego w 2002 roku5, w subpo-

pulacji osb w modszych grupach wieku starszego, 6064, 6569 lat odsetek osb

odczuwajcych niepenosprawno wynosi odpowiednio 34,7% oraz 35,8%. W kolejnych

grupach wieku 7074 i 7579 wzrs do 42% i 46,6%. Wrd osb powyej 80. lat odsetek

niepenosprawnych wynosi ponad 50%.

Tabela 2.3. Kobiety w subpopulacji osb w wieku 60 lat i wicej w 2011 r.

Wiek % ogu ludnoci

Na 100 mczyzn

Miasta Wie

% ogu ludnoci

na 100 mczyzn

% ogu ludnoci

na 100 mczyzn

Ogem 51,6 107 52,5 111 50,1 101

6064 53,8 116 55,1 123 51,1 105

6569 56,3 129 57,0 133 54,9 122

7074 59,6 148 60,3 152 58,4 140

7579 63,0 170 63,1 171 62,8 169

8084 67,5 208 67,2 205 67,9 211

85-89 73,1 272 73,2 273 73,0 270

90-94 75,7 311 76,2 321 74,7 295

95-99 79,6 389 81,0 426 78,2 340

100+ 80,6 357 81,0 425 80,0 400 rdo: Obliczenia wasne na podstawie: GUS, Narodowy Spis Powszechny Ludnoci i Mieszka 2011. Raport z wynikw, Warszawa 2012, http://www.stat.gov.pl/gus/5840_13164_PLK_HTML.htm dane dostpne w dniu 11.12.2012 r.

Przedstawione charakterystyki nie tylko rnicuj subpopulacj osb starszych, lecz rwnie

determinuj aktywno osb starszych oraz konieczno korzystania z pomocy spoecznej

oraz rodzaj tej pomocy.

2.5. PODSUMOWANIE

Przedstawione w powyszym rozdziale dane obrazuj skal zjawiska, jakim jest proces

demograficznego starzenia si populacji Polski na tle wiata i innych krajw Europy. Chocia

populacja Polski nie naley do najstarszych wrd krajw rozwinitych, to jednak proces ten

jest na tyle zaawansowany, e pojawiaj si nowe wyzwania nie tylko np. w zakresie rynku

5 Dane dotyczce osb niepenosprawnych wedug grup wieku z Narodowego Spisu Powszechnego

przeprowadzonego w 2011 roku nie zostay jeszcze opracowane, dlatego te w opracowaniu wykorzystano dane ze NSP z 2002 roku.

32

pracy, ubezpiecze spoecznych, lecz rwnie w zakresie organizacji opieki nad osobami

starszymi. Dodatkowym czynnikiem, ktry wpywa na ksztat systemu pomocy seniorom jest

niejednorodno populacji seniorw. Heterogeniczno wynika ze zrnicowanej sytuacji

zdrowotnej jednostek, rnego poziomu zamonoci, statusu rodzinnego, a wszystkie te

czynniki maj wpyw na konieczno korzystania z pomocy publicznej i wpywaj na rodzaj

wsparcia, ktre powinno by udzielone.

33

Piotr Bdowski

3. KONSEKWENCJE PROCESU DEMOGRAFICZNEGO STARZENIA SI

LUDNOCI JAKO ZADANIE DLA ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ

Podstaw niniejszego raportu w znacznej mierze s wyniki interdyscyplinarnego badania pod

nazw Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia si ludzi

w Polsce, znanego ju pod nazw PolSenior. Badanie to jest nie tylko najnowszym rdem

informacji, ale ponadto zawiera wyniki reprezentatywne dla caej populacji ludnoci w wieku

65 i wicej lat ogem i wedug pci, poszczeglnych picioletnich grup wieku a do grupy 90

lat i wicej wcznie i dla makroregionw Polski6.

Problem demograficznego starzenia si spoeczestw, polegajcy na wzrocie odsetka ludzi

starych, jest przedmiotem uwagi nie tylko demografw, ale take politykw spoecznych

i politykw gospodarczych, a od pewnego czasu nabiera take znaczenia w kategoriach

czysto politycznych. Nie chodzi przy tym jedynie o konsekwencje tzw. siwienia elektoratu,

czyli wzrostu liczby osb starych wrd wyborcw, ale przede wszystkim o polityczne

nastpstwa decyzji dotyczcych alokacji rodkw i redystrybucji dochodw ze wzgldu na

konieczno zaspokojenia specyficznych dla wieku potrzeb seniorw.

Na potrzeby niniejszego opracowania jako ludzie starzy traktowane s wszystkie osoby, ktre

osigny 65. rok ycia. Przyjcie takiej granicy uzasadnione jest naukowo (Synak, 2002),

cho jeszcze niedawno wiekiem granicznym byo 60 lat. Obecnie wobec postpu medycyny

i dalszego wyduenia czasu trwania ycia ludzkiego, a take z uwagi na podnoszenie w coraz

wikszej liczbie pastw wieku emerytalnego powyej 65 lat naleaoby podj dyskusj nad

now definicj umownej granicy staroci. Przyjmowany najczciej w badaniach prg

staroci na poziomie 65 lat, mimo e coraz bardziej dyskusyjny ze wzgldu na obserwowan

6 Ta cz raportu powstaa na podstawie danych i sugestii zawartych w opracowaniu P. Bdowskiego

Starzenie si jako problem spoeczny. Perspektywy starzenia si ludnoci Polski do roku 2035:, [w:] Aspekty medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne starzenia si ludzi w Polsce, red. M. Mossakowska, A. Wicek, P. Bdowski, Termedia, Pozna 2012, s. 11 i nast. Sformuowane w rozdziale wnioski oparte zostay dodatkowo na analizie dowiadcze dotyczcych procesw demograficznych w innych krajach Europy.

34

tendencj do podnoszenia granicy wieku emerytalnego ponad ten poziom, ma wszelako

jedn zalet: z uwagi na powszechno jego stosowania moliwe jest dokonywanie

porwna wynikw bada realizowanych w rnych krajach.

Staro jako zjawisko ma charakter nie tylko historyczny, gdy zmienia si w czasie, ale take

wielowymiarowy. Mwimy zatem o wieku kalendarzowym, biologicznym czy ekonomicznym

jako pomocnych w celu ustalenia granicy staroci, przy czym jej granice okrelane na

podstawie poszczeglnych kryteriw ksztatuj si na rnym poziomie. Podobnie proces

starzenia si definiowany jest odmiennie z punktu widzenia biologii, medycyny czy nauk

spoecznych. Z punktu widzenia potrzeb mniejszego raportu, za centralny przyjmuje si wiek

kalendarzowy jako wiek, bdcy podstawa nabycia rozmaitych uprawnie, zwizanych ze

wiadczeniami spoecznymi.

Demograficzne starzenie si ludnoci, wyraajce si we wzrocie odsetka ludzi starych

w spoeczestwie, jest jednym z procesw spoecznych koncentrujcych na sobie uwag

badaczy z wielu dziedzin, midzy innymi ekonomistw, specjalistw medycyny i zdrowia

publicznego, politykw spoecznych oraz socjologw. Demograficzne starzenie si ludnoci

Polski, przebiegajce podobnie jak w wikszoci spoeczestw europejskich, nie jest

procesem nieoczekiwanym. Tego rodzaju zmiany demografowie przewidywali ju przed

kilkoma dziesitkami lat, ale ich rozmiary okazay si wiksze, ni uprzednio zakadano.

Skada si na to kilka przyczyn, z ktrych w Polsce bodaj najwaniejsz jest skala procesw

migracyjnych. W nastpstwie poszukiwania przez modych ludzi zatrudnienia poza granicami

kraju dochodzi nie tylko do przyspieszenia tempa wzrostu odsetka ludzi starych w spoecze-

stwie, ale i do zwikszenia dysproporcji midzy poszczeglnymi regionami kraju. Szczeglnie

w sabiej rozwinitych gospodarczo regionach Polski tempo wzrostu odsetka ludzi starych

jest wysze ni ogem w kraju.

Przyczyny wzrostu odsetka osb starych w spoeczestwie s powszechnie znane

specjalistom. Nale do nich przede wszystkim wyduanie czasu trwania ludzkiego ycia oraz

spadek liczby urodze. Fakt, e yjemy coraz duej, pociga za sob wiele wanych

konsekwencji. O niektrych bdzie mowa w dalszej czci rozdziau, w tym miejscu warto

zwrci uwag na jedn, a mianowicie coraz wiksze wewntrzne zrnicowanie staroci.

35

Z okresem staroci w yciu czowieka wie si wiele negatywnych stereotypw, dotyczcych

gwnie zwizanej w wiekiem utraty samodzielnoci. Niektre aspekty ycia w tym okresie

(zwaszcza wymiar psychologiczny i biologiczny) nie s jeszcze dostatecznie poznane, co

wynika nie tylko ze stosunkowo pnego zainteresowania si przez badaczy tym etapem

ycia czowieka, ale take z faktu, e staro zwaszcza w wymiarze spoecznym naley do

tych faz cyklu ludzkiego ycia, ktre ulegaj najszybszym zmianom. Dopiero od niedawna

wyrnia si dwa etapy staroci jej pierwsz faz (III wiek, modych starych) przypadajca

na wiek 65 79 lat oraz rozpoczynajc si w 80. roku ycia pn staro (IV wiek, starych

starych), a ju w literaturze wskazuje si na potrzeb wyodrbnienia dugowiecznoci jako

kolejnego, trzeciego etapu staroci.

Sam fakt, e staro stanowi coraz duszy etap w yciu czowieka, sprawia, e zachodzce

w okresie jej trwania procesy staj si coraz bardziej interesujce dla badaczy. Jednoczenie

spoeczne i ekonomiczne skutki starzenia si spoeczestw w coraz wikszym stopniu

determinuj biec polityk kraju.

3.1. OCZEKIWANE ZMIANY W STRUKTURZE DEMOGRAFICZNEJ POLSKI

DO ROKU 2035

Zmiany zachodzce w strukturze demograficznej polskiego spoeczestwa coraz czciej s

przedmiotem publicznej dyskusji, nadal jednak istnieje potrzeba pogbionej refleksji nad

oczekiwanym przebiegiem procesw demograficznych w przyszoci. Proces

demograficznego starzenia si ludnoci Polski bdzie bowiem przebiega ze znacznie wiksz

intensywnoci ni dotychczas. Przede wszystkim trzeba zwrci uwag na oczekiwany

wzrost odsetka osb w wieku 65 lat i wicej w Polsce oraz na proces tzw. podwjnego

starzenia si ludnoci, wyraajcy si szybszym ni w przypadku caej populacji osb w wieku

65 i wicej lat wzrostem odsetka osb w wieku 80 i wicej lat.

36

Jak pokazuj prognozy (GUS 2009), odsetek ludnoci w wieku 65 i wicej lat bdzie

systematycznie wzrasta7. W 2035 r. ma on wynie 23,2, przy czym w miastach bdzie si

ksztatowa na nieco wyszym poziomie (24,3) ni na wsi (21,7). Przez cay okres odsetek

starszej ludnoci mieszkajcej w miastach bdzie wyszy ni na wsi. Jeszcze bardziej

spektakularnie przebiega bd zmiany odsetka ludnoci w wieku 80 lat i wicej, ktry

w latach 20102035 zwikszy si ponad dwukrotnie z 3,0 do 7,2. W 2010 r. wynis on 3,4

w miastach i 3,6 na wsi. Oczekuje si, e do 2035 r. udzia osb w tej kategorii wieku w

miastach wzronie wicej ni dwa razy do 8,1%, a na wsi, gdzie proces demograficznego

starzenia si ludnoci zosta zapocztkowany wczeniej, osignie warto 5,8%.

Wykres 3.1. Odsetek ludnoci w wieku 65 i wicej lat w Polsce w latach 20102035

rdo: GUS 2009.

Jak mona dostrzec na wykresie 3.1, nastpowa bd znaczne zmiany odsetka ludnoci

Polski w wieku co najmniej 65 lat. Do 2035 r. naley oczekiwa dalszego zwikszenia si

rnicy midzy udziaem kobiet w tej grupie wieku (wzronie z 16,3% do 26,5%) i mczyzn

(wzrost z 12,5% do 19,7%). Po 2035 r. rnica ta ulegnie jednak pewnemu zmniejszeniu, co

czy si z systematycznym wyduaniem oczekiwanej dugoci ycia ludnoci Polski. Zakada

si bowiem, e proces ten bdzie przebiega szybciej w przypadku mczyzn (wykres 3.2).

7 Ocena rzeczywistych danych dotyczcych procesw demograficznych pokazuje, e w 2010 r. bd prognozy w

stosunku do danych faktycznych wynis 0,28% (GUS 2011a). Uzasadnia to posugiwanie si przygotowan przez GUS w 2007 r. prognoz demograficzn.

37

Dziki temu nastpi zmniejszenie rnicy midzy wartociami przecitnego czasu trwania

ycia mczyzn w Polsce i w krajach zachodnioeuropejskich.

Wykres 3.2. Przecitne trwanie ycia w Polsce do 2035 r.

rdo: GUS 2009.

Jedn z konsekwencji wyduania si oczekiwanego czasu trwania ycia jest wzrost liczby

i odsetka osb w wieku 80 i wicej lat (wykres 3.3). Tempo wzrostu udziau tej kategorii

ludnoci utrzymywa si bdzie w analizowanym okresie, a szczeglnie w latach 20252035,

na relatywnie bardzo wysokim poziomie. Nieco wiksza bdzie dynamika wzrostu odsetka

mczyzn w tym wieku (w latach 20102035 zwikszy si z 2,2 do 5,0) ni kobiet

(odpowiednio 4,7 i 9,2), jednak odsetek kobiet w wieku 80 i wicej lat bdzie prawie

dwukrotnie wyszy ni mczyzn. W miastach odsetek ludnoci zaliczanej do tzw. IV wieku

osignie warto 8,1, podczas gdy na wsi zwikszy si tylko o poow, to jest do poziomu

5,8%. To przestrzenne zrnicowanie wynika z nasilonych w latach 50. i 60. procesw

migracyjnych ze wsi do miast (Rosset 1967). Migrujcy wwczas w wikszoci modzi ludzie

obecnie zwikszaj odsetek osb starych w miastach, podczas gdy na wsi odsetek starych

i najstarszych mieszkacw utrzymuje si na niszym poziomie.

38

Wykres 3.3. Odsetek ludnoci w wieku 80 i wicej lat w Polsce w latach 20102035

rdo: GUS 2009.

Jakkolwiek w poszczeglnych regionach Polski proces demograficznego starzenia si ludnoci

przebiega bdzie podobnie, mona wskaza pewne rnice dotyczce zwaszcza jego skali.

Zasadniczo s one konsekwencj zrnicowania wystpujcego ju dzisiaj. Nastpi zatem

jego pogbienie, i tak te regiony, ktre dzi charakteryzuj si relatywnie niszym odsetkiem

osb w wieku 65 i wicej lat, nadal bd si wyrniay mniejszym ni w pozostaych

regionach udziaem ludzi starszych. W regionie pnocno-zachodnim, w ktrym w 2010 r.

udzia osb w wieku 65 i wicej lat wynis 11,9%, a osb w wieku 80 i wicej lat osign

3,0%, wskaniki te wzrosn odpowiednio do 22,3% oraz 6,8%. Z kolei region wschodni, gdzie

proces demograficznego starzenia si ludnoci jest najbardziej zaawansowany, pozostanie

nadal demograficznie najstarszy. Odpowiednie odsetki wzrosn z 14,2 i 3,8 w 2010 r. do 24,3

oraz 7,3 w 2035 r. Tylko region poudniowo-zachodni bdzie si odznacza wyszym udziaem

osb w wieku 80 i wicej lat (7,6%). Wszdzie te naley si spodziewa szczeglnie

szybkiego tempa wzrostu odsetka najstarszej grupy ludnoci po 2025 r. (Bdowski 2012a).

Jak pokazuj wykresy, rok 2025 przyniesie pocztek procesu bardzo szybkiego wzrostu

udziau osb najstarszych w polskim spoeczestwie. Proces ten bdzie trwa przez wiele

kolejnych lat, a w rezultacie wzronie mediana wieku.

39

Oznacza to, e nadchodzi czas podejmowania strategicznych decyzji dotyczcych zakresu

podmiotowego i przedmiotowego polityki wobec ludzi starych8, sposobu jej finansowania

oraz ustalenia jej priorytetw.

Jednym z przejaww postpujcego starzenia si spoeczestwa jest podnoszenie si

wartoci mediany wieku. Jest to warto powyej i poniej ktrej znajduje si dokadnie

poowa spoeczestwa. W 2007 r. mediana wieku wynosia 37,3 roku, tymczasem w roku

2035 osignie ju poziom 47,9 roku (tab. 3.1). Jeli mediana wieku przekracza 35 lat,

demografowie zaliczaj spoeczestwo do bardzo starych demograficznie (GUS 2009).

Wedug prognozy demograficznej Eurostat, proces demograficznego starzenia si ludnoci

Europy bdzie przebiega po 2035 r. jeszcze szybciej. Jednym z jego nastpstw bdzie dalsze

podniesienie mediany wieku w Polsce. W 2060 r. ma ona przekroczy poziom 54 lat i bdzie,

poza Sowacj, najwysza w caej Unii Europejskiej (Giannakouris 2008).

Tabela 3.1. Mediana wieku ludnoci Polski w latach 20072035

Rok Ogem Mczyni Kobiety

Ogem

2007 37,3 35,3 39,4

2020 41,4 39,8 43,2

2035 47,9 46,0 49,7

Miasta

2007 38,5 36,0 41,1

2020 42,4 40,5 44,4

2035 48,6 46,4 50,5

Wie

2007 35,5 34,2 36,8

2020 39,9 38,7 41,1

2035 46,9 45,5 46,3

rdo: GUS 2009.

8 W opracowaniu uywany bdzie znacznie czciej termin polityka (spoeczna) wobec ludzi starych, ni polityka

senioralna ze wzgldu na fakt, i w naukach spoecznych okrelenia staro czy ludzie starzy nie maj pejoratywnego czy te wartociujcego wydwiku.

40

W Polsce naley wic oczekiwa dalszego demograficznego starzenia si ludnoci, a tempo

tego procesu bdzie nalee do najszybszych w Unii Europejskiej (Eurostat 2011). Wymaga

to ju dzi okrelenia najwaniejszych moliwych nastpstw tego procesu dla caego

spoeczestwa. Niewtpliwie, konieczne jest w tym celu uwzgldnienie najwaniejszych cech

spoecznych staroci.

3.2. KONSEKWENCJE DEMOGRAFICZNEGO STARZENIA S I DLA WARUNKW

BYTU LUDNOCI I POLITYKI SPOECZNEJ

Wrd elementw warunkw bytu, na ktre starzenie si ludnoci i indywidualny proces

starzenia si wywieraj najwikszy wpyw, znajduj si oczywicie sytuacja dochodowa,

rodzinna i zdrowotna, jak rwnie sytuacja mieszkaniowa, poziom zaspokojenia potrzeb

owiatowych i dostpno wiadcze zdrowotnych (zwaszcza opiekuczych, jak te

pielgnacyjnych). Jakkolwiek lista nie jest kompletna, pozostae elementy warunkw bytu s

mniej istotne z punktu widzenia zada krajowej polityki spoecznej, odgrywaj natomiast

wiksz role w strukturze zada lokalnej polityki spoecznej. Wymienione elementy zostan

bardziej szczegowo omwione w dalszych czciach opracowania, w tym miejscu naley

jednak zwrci uwag na podstawowe tendencje zwizane ze zmianami tych elementw

w miar wzrostu odsetka ludzi starych w spoeczestwie.

W przypadku dochodw daje si zaobserwowa tendencja do pogarszania si sytuacji

zalenie od przechodzenia do coraz wyszych grup wieku. Wpywa na ni nie tylko sama

wysoko dochodu, ale take moliwo gospodarowania nim, czsto ograniczana w nastp-

stwie zwikszonych potrzeb zwizanych z korzystaniem z opieki i pielgnacji i wikszych

wydatkw na zakup lekarstw i rodkw opatrunkowych oraz higienicznych.

Sytuacja rodzinna ulega powanej jakociowej zmianie na skutek istotnego ograniczenia

zakresu kontaktw rodzinnych, sprowadzajcych si coraz czciej do kontaktw z dziemi

i wnukami. Coraz wyszy wiek nie pociga jednak za sob zmiany oceny kontaktw

rodzinnych. Mona jednak zauway, e kontakty te w kolejnych badaniach oceniane s

coraz lepiej (Synak 2002, Szatur-Jaworska 2012). Moe to jednak to pewnego stopnia

41

wynika z faktu, i seniorzy w miar starzenia si, coraz czciej korzystaj z pomocy

czonkw rodziny.

Trudno jest o jednoznaczn ocen sytuacji zdrowotnej osb starszych. Mona wprawdzie

sformuowa pogld, i jest ona na og zalena od wieku im wyszy wiek, tym czciej

pojawia si zjawisko wielochorobowoci, niszy jest poziom sprawnoci samoobsugowej

i gospodarskiej oraz zwiksza si uzalenienie od pomocy innych osb, ale samoocena stanu

zdrowia wykazuje korelacj take z innymi zmiennymi, jak pe czy wyksztacenie. Wiek jako

taki jest wyranie skorelowany z zapotrzebowaniem na pomoc ze strony innych osb i wiad-

czenia opiekucze.

Pozostae elementy warunkw bytu s wprawdzie silnie skorelowane z wiekiem, ale

dodatkowo mona zaobserwowa korelacj na przykad z miejscem zamieszkania. Jest to

szczeglnie istotne zwaszcza w przypadku oceny warunkw mieszkaniowych. Ludzie starzy

nie dysponuj na og rodkami finansowymi umoliwiajcymi im adaptacje mieszkania do

potrzeb wynikajcych z ograniczonej sprawnoci. W skrajnych przypadkach moe si to sta

przyczyn zamieszkania przez nich w placwce zakadowej, jak jest na przykad dom

pomocy spoecznej.

Ta sama uwaga dotyczy dostpu do wiadcze zdrowotnych, a w szczeglnoci do wiadcze

opiekuczych. Gdyby mona byo zapewni systematyczn i efektywn opiek nad osobami

niesamodzielnymi w ich miejscu zamieszkania, udaoby si zmniejszy zapotrzebowanie na

wiadczenia udzielane przez domy pomocy spoecznej.

Na lokalnych podmiotach polityki spoecznej spoczywa obowizek zapewnienia seniorom

dostpu do wiadcze edukacyjnych i owiatowych. Doskonaym przykadem

zapotrzebowania na tego rodzaju dziaania jest zainteresowanie uniwersytetami trzeciego

wieku (RPO 2012). Na marginesie warto podkreli, e ich dziaalno ma bardzo due

znaczenie dla zwalczania i zapobiegania wykluczeniu spoecznemu.

Obok wpywu demograficznego starzenia si spoeczestw na sytuacj bytow coraz

liczniejszej grupy osb starszych zachodzce zmiany determinuj rozmaite obszary polityki

spoecznej. Jednoczenie na skutek zaawansowania procesu demograficznego starzenia si

ludnoci na znaczeniu zyskuj pewne dotychczas nie traktowane pierwszoplanowo obszary

polityki spoecznej. I tak wzrost odsetka i liczby osb starych w spoeczestwie sprawia, e

42

z wiksz ostroci ujawniaj si niektre cechy spoeczne staroci, jak przykadowo

feminizacja, singularyzacja i bdca jedna z przyczyn tzw. podwjnego starzenia si

dugowieczno9.

Inn konsekwencj demograficznego starzenia si spoeczestwa, cile powizan z femini-

zacj staroci, jest coraz czstsze samotne zamieszkiwanie osb starszych. Singularyzacja,

czyli pozostawanie w jednoosobowym gospodarstwie domowym, czsto traktowana jest

jako dobrowolny wybr, zwaszcza dokonywany przez osoby w wieku 2040 lat. W istocie

jednak coraz czciej staje si sytuacj przymusow, do ktrej dochodzi w nastpstwie

mierci wspmaonka. Wedug danych i prognoz GUS, znacznie czciej w jednoosobowych

gospodarstwach domowych pozostaj i pozostan kobiety (GUS 2009a). Te informacje

wskazuj na potrzeb zwrcenia szczeglnej uwagi na sytuacj zdrowotn i dochodow osb

mieszkajcych samotnie, zwaszcza kobiet.

Obie zasygnalizowane cechy staroci uzupenia kolejna, a mianowicie dugowieczno.

Demografowie i politycy spoeczni zwracaj przy tej okazji uwag na wspomniane wczeniej

podwjne starzenie si. Wzrastajcy odsetek osb w wieku 80 i wicej lat oraz coraz wiksza

liczba bezwzgldna osb nalecych do tej grupy wi si z koniecznoci zapewnienia

wsparcia najstarszym osobom i ich otoczeniu rodzinnemu, czciej ni w przypadku

pozostajcych w rodzinie tzw. modych starych, zaangaowanych w sprawowanie funkcji

opiekuczych wobec seniorw. Ponadto pojawiaj si nowe potrzeby zdrowotne, zwizane

nie tylko z postpujcym czsto ograniczeniem samodzielnoci, ale i z wielochorobowoci.

Konieczne staje si zapewnienie tej grupie osb dostpu do usug, ktrych opiekunowie

rodzinni lub nieformalni nie s w stanie udzieli, jak na przykad specjalistyczne usugi

opiekucze.

Jeli mowa o konsekwencjach starzenia si ludnoci, to konieczne jest uwzgldnienie co

najmniej trzech perspektyw tego procesu: makro oglnospoecznej i bdcej wyzwaniem

dla administracji pastwowej, mezo lokalnej, bdcej domen przede wszystkim samo-

rzdu terytorialnego, a take organizacji pozarzdowych oraz mikro indywidualnej,

w ramach ktrej rozwizywanie problemw obliguje przede wszystkim samych seniorw

i ich rodziny.

9 Por. str. 29 i nast.

43

Dyskusji nad problemami spoecznymi i zdrowotnymi zwizanymi ze starzeniem si i staro-

ci towarzyszy zazwyczaj dua liczba danych procentowych, obrazujcych skal zjawiska i

tempo procesu. Wydaje si jednak, e do wyobrani bardziej przemawiaj liczby

bezwzgldne. Jeli zatem przyj, e zgodnie z prognoz GUS w 2035 r. liczba osb w wieku

65 i wicej lat wyniesie 8358 tys., a w wieku co najmniej 80 lat 2574 tys., to wwczas lepiej

mona dostrzec, jak wielka jest skala wyzwa dla polityki spoecznej i polityki zdrowotnej

w Polsce. W celu uzyskania penego obrazu naleaoby uwzgldni przewidywan przez GUS

w 2030 r. liczb 2740 tys. jednoosobowych gospodarstw domowych prowadzonych przez

osoby w wieku 65 i wicej lat, a w tym 887 tys. gospodarstw, w ktrych pozostawa bd

samotnie osoby w wieku 80 i wicej lat.

Wzrost liczby osb starych to ogromne wyzwanie dla pastwa i spoeczestwa. Wie si

ono nie tylko z potencjalnymi zagroeniami, na co zwraca si uwag gwnie w kontekcie

finansw publicznych, ale i wieloma szansami, ktre trzeba naleycie wykorzysta. Kady

kolejny rocznik osigajcy granic staroci jest coraz lepiej wyksztacony. Z kadym rokiem

wydua si rwnie okres, jaki dzisiejsi seniorzy przeyli w nowych warunkach, opartych na

bardziej zdemokratyzowanych stosunkach spoecznych i zasadach gospodarki rynkowej.

Pastwo powinno stworzy ramy prawne i finansowe do zapewnienia godnych warunkw

egzystencji ludzi starych, naleytej opieki zdrowotnej nad nimi oraz do zapewnienia im

udziau w yciu spoecznym na miar potrzeb i moliwoci.

W lad za oglnymi zasadami prawnymi i finansowymi powinna i ich praktyczna realizacja.

Dowiadczenia wikszoci krajw pokazuj, e najskuteczniejsza okazuje si dziaalno na

rzecz seniorw realizowana na poziomie lokalnym. Na poziomie mezo skoncentrowane s

relatywnie najlepsze moliwoci wykorzystania kapitau spoecznego z myl o ludziach

starych oraz kapitau ludzkiego i spoecznego samych seniorw. Du rol odgrywa przy tym

stan infrastruktury komunalnej i spoecznej w miejscu zamieszkania osoby starszej.

Poziom mikro indywidualny jest w znacznej mierze zaleny od sytuacji rodzinnej i spo-

ecznej seniora, jego stanu zdrowia, aktywnoci yciowej oraz stopnia akceptacji oraz

zrozumienia rodowiska lokalnego dla staroci i procesw z ni zwizanych. Decydujc rol

w ksztatowaniu postawy wobec staroci samych zainteresowanych i ich najbliszego

rodowiska odgrywaj takie czynniki, jak stan zdrowia i przebyte choroby, poziom

sprawnoci oraz sytuacja rodzinna, ekonomiczna i mieszkaniowa.

44

Ilociowe aspekty starzenia si spoeczestw s od dawna przedmiotem licznych analiz

i opracowa, one te spowodoway zainteresowanie tym coraz bardziej powszechnym we

wspczesnym spoeczestwie fenomenem. Stosunkowo rzadziej natomiast starzenie si

traktuje si jako proces wpywajcy na powstawanie rnego rodzaju innowacji w polityce

zdrowotnej, zatrudnienia, edukacyjnej, rodzinnej, kulturalnej czy organizacji czasu wolnego.

Staro niesie ze sob wiele nowych, dotychczas niedocenianych wartoci dla caego

spoeczestwa. Jako przykady mona wskaza przynajmniej cztery obszary, w ktrych

znaczenie starszego pokolenia wzrasta, a jednoczenie dezaktualizuj si dawne, niechtne

staroci stereotypy dotyczce nieodcznie towarzyszcej staroci zalenoci od innych osb.

Zmiany we wskazanych obszarach nastpuj ju od duszego czasu, ale nadal nie s

dostatecznie uwzgldniane w strukturze zada polityki spoecznej, a zwaszcza polityki

spoecznej wobec ludzi starych. Do obszarw, w ktrych rola i pozycja starszego pokolenia

ulegaj poprawie, mona zaliczy midzy innymi:

dostp do wiadcze zdrowotnych,

poziom wyksztacenia,

skal aktywnoci,

zakres konsumpcji.

Niezalenie od formuowanej przez opini publiczn oceny dostpnoci wiadcze

zdrowotnych, obiektywnie trzeba podkreli, i ulega ona poprawie. Dotyczy to nie tylko

wiadcze udzielanych przez lekarzy pierwszego kontaktu, ale take przez lekarzy

specjalistw oraz w placwkach szpitalnych czy sanatoryjnych. Wyszy poziom poczucia

bezpieczestwa starszych ludzi pod wzgldem zdrowotnym przekada si na jako ich

funkcjonowania w lokalnych spoecznociach, a take na ocen jakoci ich ycia (Tobiasz-

Adamczyk i in. 2012).

Poziom wyksztacenia kolejnych rocznikw osb starych od dawna ulega systematycznej

poprawie (GUS 2011). Jest to naturaln konsekwencj podnoszenia poziomu wyksztacenia

w kraju w cigu ostatnich kilkudziesiciu lat, ale take nastpstwem realizacji celw polityki

owiatowej, sprzyjajcej doskonaleniu kwalifikacji zawodowych w okresie aktywnoci

zawodowej, a w ostatnich latach realizacji polityki ksztacenia przez cae ycie. W rezultacie

kolejne roczniki przekraczajce granic staroci charakteryzuj si coraz wyszym

przecitnym poziomem wyksztacenia. Cecha ta w wikszym stopniu dotyczy kobiet, bardziej

45

skonnych do podnoszenia kwalifikacji, podczas gdy w latach wczeniejszych pozycja

zawodowa mczyzn nie wymagaa na og dugiego okresu ksztacenia i poprawy lub zmiany

kwalifikacji zawodowych w trakcie pracy zawodowej. Ten wzrastajcy poziom wyksztacenia

znajduje odzwierciedlenie m.in. w zmieniajcym si stylu ycia starszego pokolenia, coraz

czciej nieograniczajcego zakresu swoich zainteresowa do spraw najbliszej rodziny.

Starsza generacja staje si coraz bardziej wiadoma swoich zada w zakresie dbaoci o zdro-

wie i zachowanie sprawnoci. Ponadto dzisiejsi seniorzy dziki wyszym dochodom w przesz-

oci oraz nieco wyszej realnej wartoci wiadcze spoecznych dysponuj dochodami

o wikszej sile nabywczej ni ich rwienicy przed laty.

Jednym z najwaniejszych nastpstw coraz wyszego poziomu wyksztacenia kolejnych

kohort ludzi starych jest wzrastajcy poziom ich aktywnoci. Mam na myli nie tyle

aktywno spoeczn dziaanie na rzecz lokalnej spoecznoci, o ktre w rodowisku ludzi

starych nadal stosunkowo trudno, ale przede wszystkim wiksz aktywno fizyczn, bardziej

aktywne uczestniczenie w yciu rodz