Raport z monitoringu funduszu korkowego w Oławie

Łukasz Wołodzko, Wiktor Pietrzak

Fundacja „Grejpfrut”

Oława, dnia 15.01. 2012 r.

Monitoring został zorganizowany przez Stowarzyszenie Liderów Lokalnych Grup Obywatelskich w ramach projektu „Mocna Straż” dzięki wsparciu Fundacji im. Stefana Batorego

Spis treści

Wstęp (3)

Analiza prawa do monitoringu (7)

Dlaczego przystąpiliśmy do monitoringu? (12)

Czym jest fundusz „korkowy”/”kapslowy” (13)

Gminny Program (14)

Miejska Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (17)

Punkt Konsultacyjny (23)

Gminny Program a organizacje pozarządowe (25)

Świetlice środowiskowe (26)

Szkolne i środowiskowe programy profilaktyczne (26)

Jakim podmiotom są zlecane zadania? (27)

Podsumowanie (28)

Rekomendacje zmian (29)

Wstęp

Monitoring spójności i trafności Gminnych Programów Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Przeciwdziałania Narkomanii (monitoring funduszu korkowego) jest działaniem z zakresu kontroli społecznej. Po co obywatele ją sprawują? Motywacje mogą być różne. Dla jednych istotne będzie skuteczne zapobieganie alkoholizmowi i narkomanii, dla kogoś innego lepsze zarządzanie środkami publicznymi, dla jeszcze innych najważniejsza jest rzetelność i uczciwość administracji.

Ważne jednak, że niezależnie od motywacji obywatele dysponują wieloma prawami, które nie tylko dają im oręż do sprawowania takiej kontroli - np. poprzez zadawanie pytań administracji zgodnie z ustawą o dostępie do informacji publicznej - ale też możliwość poprawiania działań administracji - np. składania skarg na działania urzędów i wniosków o wprowadzenie zmian. Obywatele mają prawo interesować się działaniami samorządu czy władz dlatego, że to właśnie o jakości ich życia decydują wybrane władze i aparat administracyjny. Głos obywateli może wpływać na sposób sprawowania rządów i rządzący powinni być na niego otwarci, gdyż dzięki temu realizowana polityka może być lepsza, bardziej trafna i efektywna.

Bez głosów obywateli pewne problemy nigdy nie zostałyby zauważone. Jak powiedział niegdyś Prezes Urzędu Zamówień Publicznych: Żadna forma kontroli państwowej, nawet najlepiej zorganizowanej i realizowanej, nie zastąpi kontroli obywatelskiej, społecznej, realizowanej na co dzień. Kontrola instytucjonalna nie ma szans na dotarcie zawsze i wszędzie tam, gdzie następuje przekroczenie przepisów. Natomiast w każdym takim przypadku mogą i powinni natychmiast reagować ci, którzy to widzą, których interes to narusza, między innymi członkowie społeczności lokalnej1.

Kontrola społeczna, wynikająca z praw obywateli, może przerodzić się w działanie strażnicze - czyli zadanie z wyraźnie postawionymi celami, w ramach którego przeprowadzone zostanie systematyczne badanie jakiegoś wybranego problemu. W przypadku monitoringu funduszu korkowego - trafności i efektywności gminnego systemu zapobiegania alkoholizmowi i narkomanii, ze szczególnym uwzględnieniem środków pochodzących z opłat za zezwolenia na sprzedaż alkoholu. Zaletą takiej zorganizowanej formy działania jest wyrównanie poziomu wiedzy pomiędzy obywatelem i władzami oraz możliwość partnerskiej relacji, w której pokazywane będą sposoby widzenia sprawy przez obie strony. Wszelkie uwagi powinny być zatem traktowane jako bezcenne źródło

1 2003, wywiad z Tomaszem Czajkowskim, Prezesem Urzędu Zamówień Publicznych, www.publicus.pl/index.php?pID=3352 (sprawdzane 10.06.2011)

informacji dla władz i wyraz obywatelskiej troski o dobre rządy lokalne. Pod warunkiem, że monitorujące osoby czy organizacje zachowają zasady zapisane w Karcie Zasad – obiektywizm, jawność, rzetelność i działanie na rzecz dobra wspólnego.

Warto, aby kontrolujący rozumieli system, w którym działają i szukali przyczyn występowania problemów. Jeżeli za pieniądze na zapobieganie alkoholizmowi organizowane są imprezy, na których podawany jest alkohol, rekomendacje winny dotyczyć lepszej kontroli ze strony gminy czy wprowadzenia wyraźnych regulacji, które zapobiegać będą tej sytuacji w przyszłości. To powoduje, że pojawia się punkt wspólny do dyskutowania nad przyszłością gminy. Oczywiście wymaga to też otwartości ze strony administracji i chęci wdrożenia rekomendacji lub co najmniej ich przemyślenia. Ważne jednak, że pokazano administracji działanie możliwe przez nią do wykonania.

Założenia monitoringu funduszu korkowego brały pod uwagę wszystkie te aspekty. Dlatego cele określono jako:

• doprowadzenie do tego, aby Gminny Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Przeciwdziałania Narkomanii w gminie wpisywał się w szersze myślenie o zapobieganiu tym problemom. By był spójny z innymi dokumentami strategicznymi i trafny, czyli aby podejmowane na jego podstawie działania miały większą skuteczność,

• doprowadzenie do efektywnego, rzetelnego i celowego zarządzania środkami na radzenie sobie z problemami alkoholizmu i narkomanii.

Realizatorzy uznali bowiem, że zacząć należy od badania systemu. Jeżeli wszystkie właściwe działania są podejmowane, to system powinien być efektywny. Jeżeli nie, to oznacza to, że być może powinien zostać poprawiony. Takie podejście zapewnia działanie na rzecz dobra wspólnego (badane są sprawy dotyczące w jakimś stopniu wszystkich mieszkańców) i daje możliwość wydawania obiektywnych sądów.

Każda monitorująca organizacja, grupa czy osoba podjęła działania z inną intencją. Sam monitoring dążył jednak do obiektywności, badał procedury, zgodność z prawem, sposoby tworzenia planów. To, jakie rozwiązania są skuteczne, zależy od skomplikowanych uwarunkowań lokalnych oraz – przede wszystkim – od indywidualnych i profesjonalnych doświadczeń osób wydających sądy. Bardzo trudno jest obiektywnie twierdzić, co jest najlepszym rozwiązaniem, jeśli w dyskusji nie zobaczy się całości występujących problemów. W tym sensie monitoring jest zaledwie podstawą do podejmowania samodzielnych działań przez uczestniczące zespoły. Organizatorzy dołożyli jednak starań, aby zapewnić dostęp do ekspertów i możliwość oceny programów z różnych punktów widzenia.

Organizatorem monitoringu było Stowarzyszenie Liderów Lokalnych Grup Obywatelskich – organizacja, która bada przejrzystość działań administracji i efektywność

wydatkowania przez nią środków. Uczestnikami byli organizacje, grupy i obywatele oraz obywatelki, którzy chcieli zobaczyć, jak system wygląda w ich gminie, podnieść poziom swojej wiedzy i stać się partnerem dla władz do rozmowy i dyskusji.

Monitoring prowadzony był przez mieszkanki i mieszkańców gmin (Lokalnych Koordynatorów) w 15 miejscowościach w całej Polsce. Wśród monitorowanych gmin były gminy miejskie, miejsko-wiejskie i wiejskie.

Były to:

• Katowice, Barbara Rogalska, Górnośląskie Stowarzyszenie Społeczne ODNOWA w Chorzowie

• Malbork, Waldemar Klawiński, Malborskie Centrum Kwadrat, Henryk Kapela, Malborskie Stowarzyszenie Abstynenckie "Tu i Teraz"

• Morąg, Agnieszka Bartosiak, Stowarzyszenie Razem dla Innych,

• Oława, Łukasz Wołodzko, Wiktor Pietrzak, Fundacja Inicjatyw Społecznych i Kulturowych "Grejpfrut",

• Opole, Paweł Gawron

• Orzysz, Krzysztof Marusiński, Mazurskie Stowarzyszenie Aktywności Lokalnej w Orzyszu,

• Pszczyna, Jerzy Pistelok, Stowarzyszenie Współpracy Obywatelskiej "QUO IURE",

• Rabka-Zdrój, Grzegorz Werner, Łukasz Papierz, Artystyczno-Społeczno-Kulturalne Stowarzyszenie Lokomotywa,

• Ruda-Śląska, Adam Podgórski, Rudzkie Stowaryszenie Pomocy Ofiarom Przestępstw,

• Rybnik, Anna Rozkosz, Janusz Piechoczek,

• Skarżysko-Kamienna, Ewa Podleśna, Kamil Sasal, Stowarzyszenie im. Stanisława Staszica w Skarżysku-Kamiennej,

• Stronie Śląskie, Grażyna Rojek, Wojciech Paszkowski, Strońskie Forum Obywatelskie,

• Strzegom, Elżbieta Woźniakowa, Federacja Polskie Lobby Kobiet,

• Szczecin, Szymon Osowski, SLLGO,

• Wrocław, Maria Niewiadoma, Jakub Walburg, Dolnośląska Federacja Organizacji Pozarządowych

Metodologia

Ogólnopolski monitoring spójności i trafności Gminnych Programów Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Przeciwdziałania Narkomanii realizowano na podstawie ujednoliconej metodologii i narzędzia internetowego2 służącego do zbierania i analizy danych. Odbywał się od kwietnia 2011 roku (początek rekrutacji osób do prowadzenia monitoringu) do stycznia 2012 roku (pisanie raportów). Zbieranie i analiza danych trwała od czerwca do grudnia 2011 roku. Lokalni Koordynatorzy wzięli udział w szkoleniach z metod zbierania informacji oraz wiedzy na temat funduszu korkowego. Uczestniczyli także w kursie internetowym „Na straży”. W trakcie monitoringu wsparcie prawne i merytoryczne zapewniało SLLGO. Uczestniczki i uczestnicy wzięli udział w panelu i dyskusji z ekspertami na temat metod zapobiegania alkoholizmowi oraz w spotkaniu podsumowującym monitoring.

Monitoring opierał się na badaniu istniejących regulacji i rozwiązań. Badano dokumenty za okres ostatnich 3 lat (od 2009 rok do 2011 roku). Taki zakres badania umożliwił porównanie dokumentów, określenie czy i w jaki sposób je zmieniano, sprawdzenie jakie działania są wspierane, a jakich zaniechano. W trakcie sprawdzano także jak pozyskiwane i wydatkowane są środki, oceniano pracę Gminnej Komisji oraz bieżące funkcjonowanie funduszu korkowego.

Obserwacja oraz wywiady prowadzone były w okresie od kwietnia do grudnia 2011 roku. Analiza i zbieranie dokumentów także przebiegały w tym okresie.

Zastosowano następujące metody zbierania informacji:

• wnioskowanie o informację publiczną i zbieranie dokumentów dostępnych w Biuletynie Informacji Publicznej,

• analizowanie zebranych dokumentów,• wywiady,• obserwacja.

2 Narzędzie dostępne jest na stronie watchdog.org.pl oraz korkowe.samiswoje.pl

Analiza prawa do monitoringu na temat prawidłowości wykorzystania przez gminy środków publicznych na zadania w zakresie przeciwdziałania alkoholizmowi i narkomanii (tak zwane korkowe)

I. Wstęp. Podstawowe akty prawne. PARPA

Na tak zwane korkowe składają się środki pochodzące z opłat pobieranych przez gminy za wydawanie zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych określone w art.18(2) ustawy z 26 października 1982 roku o wychowaniu w trzeźwości iprzeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. z 2007 r. nr 70, poz. 473 z późn. zm.). Przepis ten wyraźnie wskazuje, że uzyskiwane w ten sposób pieniądze mogą być wykorzystane przez gminy tylko na programy związane z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych oraz na realizację Gminnych Programów, o których mowa w art. 10 ust. 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii.

Przepisy zawarte w ustawie o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (dalej: uwtpa) mają służyć głównemu celowi ustawy wyrażonemu w art. 1, który stanowi, że organy administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego są obowiązane do podejmowania działań zmierzających do ograniczania spożycia napojów alkoholowych oraz zmiany struktury ich spożywania, inicjowania i wspierania przedsięwzięć mających na celu zmianę obyczajów w zakresie sposobu spożywania tych napojów, działania na rzecz trzeźwości w miejscu pracy, przeciwdziałania powstawaniu i usuwania następstw nadużywania alkoholu, a także wspierania działalności w tym zakresie organizacji społecznych i zakładów pracy.

Ponadto podmioty publiczne wymienione powyżej mają także obowiązek popierać tworzenie i rozwój organizacji społecznych, których celem jest krzewienie trzeźwości i abstynencji, oddziaływanie na osoby nadużywające alkoholu oraz udzielanie pomocy ich rodzinom. Podmioty te powinny również zapewnić warunki sprzyjające działaniom tych organizacji.

Ustawodawca przewidział w art. 2 uwtpa szereg działań, które służyć będą realizacji wymienionych wyżej celów. Są to:

1. tworzenie warunków sprzyjających realizacji potrzeb, których zaspokajanie motywuje powstrzymywanie się od spożywania alkoholu,

2. działalność wychowawcza i informacyjna,

3. ustalanie odpowiedniego poziomu i właściwej struktury produkcji napojów alkoholowych przeznaczanych do spożycia w kraju,

4. ograniczanie dostępności alkoholu,

5. leczenie, rehabilitacja i reintegracja osób uzależnionych od alkoholu,

6. zapobieganie negatywnym następstwom nadużywania alkoholu i ich usuwanie,

7. przeciwdziałanie przemocy w rodzinie,

8. wspieranie zatrudnienia socjalnego poprzez finansowanie centrów integracji społecznej.

W kontekście przeprowadzanego monitoringu warto już w tym miejscu zasygnalizować, że zgodnie z treścią kolejnych przepisów ustawy tylko na niektóre z tych działań można przeznaczać środki pochodzące ze sprzedaży zezwoleń na sprzedaż alkoholu. Zostanie to szerzej rozwinięte w dalszej części rozdziału.

Istotnym rozwiązaniem wprowadzonym przez uwtpa było powołanie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA), do której właściwości należy m.in.:

1. przygotowywanie projektu Narodowego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz projektu podziału środków na jego realizację,

2. opiniowanie i przygotowywanie projektów aktów prawnych oraz planów działań w zakresie polityki dotyczącej alkoholu i problemów alkoholowych,

3. prowadzenie działalności informacyjno-edukacyjnej, opracowywanie ekspertyz oraz opracowywanie i wdrażanie nowych metod profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych,

4. udzielanie merytorycznej pomocy samorządom, instytucjom, stowarzyszeniom i osobom fizycznym realizującym zadania związane z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych oraz zlecanie i finansowanie realizacji tych zadań,

5. koordynacja i inicjowanie działań zwiększających skuteczność i dostępność lecznictwa odwykowego,

6. zlecanie i finansowanie zadań związanych z rozwiązywaniem problemów alkoholowych.

PARPA odgrywa doniosłą rolę w problematyce wydatkowania pieniędzy z funduszu korkowego. Co roku wydawane są Rekomendacje do realizowania i finansowania Gminnych Programów Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Rekomendacje nie mają wiążącego charakteru, ale stanowią cenną – zarówno pod względem prawnym, jak i merytorycznym – wskazówkę, w jaki sposób powinien być realizowany fundusz korkowy.

Również co roku PARPA opracowuje, na podstawie ankiet przesyłanych przez gminy, raporty dotyczące gminnych działań związanych z wykonywaniem przepisów uwtpa. One także stanowią cenne źródło wiedzy na temat błędów popełnianych przez gminy oraz zawierają opinie na temat prawidłowej realizacji działań związanych z przeciwdziałaniem alkoholizmowi.

II. Gminne Programy Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych

Zgodnie z art. 4(1) uwtpa prowadzenie działań związanych z profilaktyką i rozwiązywaniem problemów alkoholowych oraz integracji społecznej osób uzależnionych od alkoholu należy do zadań własnych gmin. Oznacza to, że środki przeznaczane na działania podejmowane przez gminy w tej sferze pochodzą z ich środków własnych – dokładnie z dochodów z opłat za zezwolenia na sprzedaż alkoholu. Wykonywanie tych zadań obejmuje w szczególności:

1. zwiększanie dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu,

2. udzielanie rodzinom, w których występują problemy alkoholowe, pomocy psychospołecznej i prawnej, a w szczególności ochrony przed przemocą w rodzinie,

3. prowadzenie profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałania narkomanii, w szczególności dla dzieci i młodzieży, w tym prowadzenie pozalekcyjnych zajęć sportowych, a także działań na rzecz dożywiania dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach opiekuńczo-wychowawczych i socjoterapeutycznych,

4. wspomaganie działalności instytucji, stowarzyszeń i osób fizycznych, służącej rozwiązywaniu problemów alkoholowych,

5. podejmowanie interwencji w związku z naruszeniem przepisów określonych w art. 131 i art. 15 ustawy oraz występowanie przed sądem w charakterze oskarżyciela publicznego,

6. wspieranie zatrudnienia socjalnego poprzez organizowanie i finansowanie centrów integracji społecznej.

Realizacja tych działań musi być zaplanowana na każdy rok z góry i mieć swoje odzwierciedlenie w Gminnym Programie Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Stanowi on część Strategii Rozwiązywania Problemów Społecznych uchwalanej przez radę gminy. Program może być realizowany przez ośrodek pomocy społecznej lub inną jednostkę wskazaną w programie. W celu realizacji programu wójt (burmistrz, prezydent miasta) może również powołać swojego pełnomocnika.

III. Gminne Komisje Rozwiązywania Problemów Alkoholowych

Bardzo ważną rolę w procesie przygotowywania programu oraz jego realizacji posiadają członkowie Gminnych Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Komisje powoływane są przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Poza realizacją działań wyszczególnionych w programie członkowie Komisji mają również obowiązek podejmowania

czynności zmierzających do orzeczenia o zastosowaniu wobec osoby uzależnionej od alkoholu obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego.

Gminne Komisje Rozwiązywania Problemów Alkoholowych przygotowują także ekspertyzy dotyczące zgodności lokalizacji punktów sprzedaży napojów alkoholowych z odnośnymi uchwałami rady gminy oraz wydają opinie, w drodze postanowień, stanowiące warunek wydania zezwolenia przez wójta, burmistrza, prezydenta miasta na prowadzenie sprzedaży napojów alkoholowych.

W skład Gminnych Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych wchodzą osoby przeszkolone w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych. Dotąd nie określono dokładnych warunków, kto i w jakim zakresie powinien przeprowadzać te szkolenia. Ma to zostać sprecyzowane dopiero w nowelizacji uwtpa. Zasady wynagradzania członków Gminnych Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych określa rada gminy w Gminnych Programach Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Przeciwdziałania Narkomanii.

IV. Finansowanie realizacji Gminnych Programów Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych

W celu pozyskania dodatkowych środków na finansowanie zadań określonych w Programie gminy pobierają opłatę za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych. Szczegółowe wartości opłat, w zależności od rodzaju napojów alkoholowych, określone są w art. 11(1) uwtpa. Zgodnie z art. 12 ust. 1 i 2 ustawy rada gminy ustala w drodze uchwały, odpowiednią dla terenu gminy, liczbę punktów sprzedaży napojów zawierających powyżej 4,5% alkoholu (z wyjątkiem piwa), przeznaczonych do spożycia poza miejscem sprzedaży, jak i w miejscu sprzedaży, oraz zasady usytuowania na terenie gminy miejsc sprzedaży i podawania napojów alkoholowych. Co ważne, liczba punktów sprzedaży oraz usytuowanie miejsc sprzedaży, podawania i spożywania napojów alkoholowych powinny być dostosowane do potrzeb ograniczania dostępności alkoholu określonych w Gminnym Programie Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.

Zgodnie z art. 18 ustawy sprzedaż napojów alkoholowych przeznaczonych do spożycia w miejscu lub poza miejscem sprzedaży może być prowadzona tylko na podstawie zezwolenia wydanego przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) właściwego ze względu na lokalizację punktu sprzedaży. Przedsiębiorca przed otrzymaniem takiego zezwolenia musi złożyć stosowny wniosek. Ważną rolę odgrywa w tym procesie Gminna Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, której pozytywna opinia jest niezbędna do wydania zezwolenia. Członkowie Komisji, na podstawie upoważnienia wójta (burmistrza, prezydenta miasta), mają prawo do kontroli przestrzegania zasad i warunków korzystania z zezwolenia. Zadanie to obejmuje zarówno kwestie związane np. ze sprzedażą alkoholu nieletnim, jak i możliwość sprawdzenia czy przedsiębiorca sprzedaje alkohol pochodzący z legalnych źródeł.

Kluczowy dla analizy problemu jest art. 18 (2), który stanowi, że dochody z opłat za zezwolenia wykorzystywane będą na realizację Gminnych Programów Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Gminnych Programów, o których mowa w art. 10 ust. 2 ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii i nie mogą być przeznaczane na inne cele.

Tymczasem wiele gmin wydaje pozyskane w ten sposób środki na inne cele. W roku 2001 zjawisko to zostało zbadane przez Najwyższą Izbę Kontroli. W większości skontrolowanych gmin stwierdzono liczne przypadki działań nielegalnych, niegospodarnych i nierzetelnych. NIK ocenia jako nielegalne m.in. wydatkowanie środków pochodzących z opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych na zadania nieujęte w Gminnych Programach Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Działania takie w 1998 roku stwierdzono w 51% kontrolowanych gmin, a w 1999 roku - w 45.8% gmin i w I kwartale 2000 roku w 22.9% gmin. Kwoty nieprawidłowo wydatkowanych środków stanowiły w 1998 roku 19.1% poniesionych wydatków, w 1999 roku - 7.9%.

Kolejna kontrola NIK objęła lata 2006 -2007. Działania kontrolerów wykazały m.in., że 37% badanych urzędów marszałkowskich i 59% badanych gmin wydatkowało opłaty z wydania pozwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych na inne cele, niż wymagały tego przepisy powszechnie obowiązującego prawa.

Nadużycia w tym zakresie były również przedmiotem kontroli Regionalnych Izb Obrachunkowych. Kwestii tej dotyczy m.in. Uchwała Nr II/222/2010 z dnia 19 stycznia 2010 r. Kolegium Regionalnej Izby Obrachunkowej w Rzeszowie.

Również Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych zajęła niedawno stanowisko, że środki te nie mogą być przeznaczone na sfinansowanie innych działań gminy.

Kontrola Najwyższej Izby Kontroli oraz Regionalnych Izb Obrachunkowych jest ograniczona ze względu na małą liczbę podmiotów objętych działaniami kontrolnymi (tylko 8 urzędów marszałkowskich i 32 gminy w kontroli NIK w latach 2006-2007). Regionalne Izby Obrachunkowe najczęściej prowadzą kontrolę przy okazji badania sprawozdania z wykonania budżetu, natomiast niezwykle rzadko dotyczy ona szczegółowych wydatków w ramach Gminnego Programu. Kontrole nie obejmują również jakościowej analizy programów przeciwdziałania alkoholizmowi i narkomanii.

Dlaczego przystąpiliśmy do monitoringu?

Przystąpiliśmy do monitoringu, aby sprawdzić jak wydawane są środki w ramach tzw. Funduszu korkowego. Interesowała nas przede wszystkim celowość wydatkowanych sum. Gminne Programy rozwiązywania problemów alkoholowych są uchwalane od wielu lat – stwierdziliśmy więc, że ich ewaluacja na podstawie ostatnich trzech lat (2009, 2010 i 2011) może wskazać na pewne braki i niedociągnięcia w ich realizacji, co przyczyni się do wyeliminowania wskazanych przez nas błędów. Monitoring trwał od czerwca 2011 roku do stycznia 2012 roku. W celach badawczych przeprowadziliśmy wywiady z:

- przewodniczącym Miejskiej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych,

- naczelnikiem Wydziału Profilaktyki Uzależnień UM Oława.

Wysłaliśmy także prośbę do Burmistrza Oławy o udzielenie wywiadu, który nam go odmówił, argumentując to brakiem czasu. W związku z czym wysłaliśmy kwestionariusz do uzupełnienia, na który otrzymaliśmy odpowiedzi.

W ramach przeprowadzonego monitoringu wysłaliśmy jedenaście wniosków o udostępnienie informacji publicznej, w tym:

- do Urzędu Miasta w Oławie (GCI),

- Wydziału Profilaktyki Uzależnień,

- Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych,

- Regionalnej Izby Obrachunkowej we Wrocławiu,

- Naczelnej Izby Kontroli.

Na większość informacji otrzymaliśmy odpowiedzi. Burmistrz Oławy zasłaniając się tajemnicą przedsiębiorcy, odmówił nam udostępnienia faktur dotyczących prac jednej z firm, wykonywającej zadania dla Wydziału Profilaktyki Uzależnień.

Zdecydowaliśmy się na monitoring Oławy przede wszystkim ze względu na to, że jesteśmy jej mieszkańcami i zależy nam na jak największej przejrzystości działań podejmowanych przez lokalną władzą. Wyrażamy nadzieję, że ten raport będzie początkiem dyskusji dotyczącej nie tylko przygotowania i realizacji Gminnego Programu Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, ale także impulsem do rozmów nad jawnością wydatkowania środków publicznych i ich efektywnością.

Pozdrawiamy

Łukasz Wołodzko, Wiktor Pietrzak,

Fundacja „Grejpfrut” | fundacja.grejpfrut@gmail.com | www.fundacjagrejpfrut.orgs.pl

CZYM JEST FUNDUSZ „KORKOWY”/”KAPSLOWY”?

Fundusz „korkowy” lub zwany inaczej „kapslowym” jest sumą wpływów do budżetu gminy z tytułu wydawania zezwoleń na sprzedaż alkoholu dla przedsiębiorców działających na terenie danej gminy. Zgodnie z ustawą o wychowaniu w trzeźwości, wszystkie środki powinny być wydane na zadania związane z przeciwdziałaniem alkoholizmowi i narkomanii, a jeśli takie środki w budżecie gminy nie zostaną, należy je uchwałą o niewygasaniu środków przenieść na następny rok.

Monitoringu funduszu korkowego/kapslowego w Oławie do tej pory nie był prowadzony przez żadną organizację pozarządową. A w ciągu ostatnich trzech lat środki finansowe w ramach kapslowego nie były kontrolowane ani przez Naczelną Izbę Kontroli, ani Regionalną Izbę Obrachunkową z Wrocławia. Wynika to z odpowiedzi na przesłane przez nas wnioski o udostępnienie informacji publicznej do ww. instytucji.

Poniżej (tabela nr 1) zostało zaprezentowanie zestawienie: łącznej wysokości środków finansowych uzyskanych przez gminę z tytułu rocznych opłat za korzystanie z zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych, oraz zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych wydanych przedsiębiorcom, których działalność polega na organizacji przyjęć, czy jednorazowych zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych w 2009 r. i 2010 r.:

2009 r. 2010 r.Faktyczne wpływy: 635 099,69 zł

Zaplanowano: 766 370,00 złFaktyczne wpływy: 643 524,85 zł

Zaplanowano: 691 950,00 zł

Tabela nr 1

Wysokość środków finansowych wykorzystanych na realizację Gminnego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych prezentuje tabela nr 2 w sprawozdawczym roku:

2009 r. 2010 r.550 239,55 zł 598 435,85 zł

Tabela nr 2

Wysokość środków finansowych wykorzystanych na realizację Gminnego Programu Przeciwdziałania Narkomanii w sprawozdawczym roku prezentuje tabela nr 3:

2009 r. 2010 r.94 845,59 zł 19 638,66 zł

Tabela nr 3

Wysokość środków zaplanowanych na realizację Gminnych Programów przewyższa wysokość faktycznie uzyskanych. Należy także zwrócić uwagę na znaczne zmniejszenie

środków przekazanych na realizację Gminnego Programu Przeciwdziałania Narkomanii w 2010 roku.

Komentarz: Powyższe kwoty prezentowane w tabelach zostały podane w ankietach G1 złożonych do PARPA przez Naczelnika Wydziału Profilaktyki Uzależnień. Wynika z nich, że suma środków z tabel 2 i 3 powinna być równa sumie podanej w tabeli 1 za dany rok (równa faktycznym wpływom).

Kwota podana w tabeli 1 za 2010 rok nie jest równa sumie w tabelach 2 i 3. W tym przypadku zostaje niewydatkowana kwota 25 450,34 zł. Zgodnie z prawem wszystkie środki faktycznie pozyskane w danym roku należy wydatkować w całości. Jeśli po zrealizowaniu zadań Gminnego Programu w danym roku pieniądze zostaną, należy przenieść je uchwałą o środkach niewygasających na następny rok (czyli na 2011 r.). Nie przyjęcie takiej uchwały jest naruszeniem dyscypliny finansów publicznych.

Na wysłany wniosek do Urzędu Miejskiego w Oławie o udostępnienie informacji publicznej dotyczącej przyjęcia uchwały o środkach nie wygasających, nie dostaliśmy nie odpowiedzi.

GMINNY PROGRAM

Gminny Program Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz Przeciwdziałania Narkomanii na 2010 rok przyjęto uchwałą Rady Miejskiej Nr XL/298/09 z dnia 26 listopada 2009 r. (stanowi załącznik nr 1 do niej). Został on opracowany przez Naczelnika Wydziału Profilaktyki Uzależnień. Zawarto w nim główne obszary problemowe, to jest:

- używanie i nadużywanie przez młodzież środków zmieniających świadomość (głównie alkoholu),

- występowanie przemocy i agresji w rodzinach oraz w szkołach, niedostateczne wsparcie rehabilitacyjne rodzin z problemem alkoholowym.

Na podstawie opracowanych problemów Wydział Profilaktyki Uzależnień w Gminnym Programie przyjął trzy główne cele (działania), których zadaniem było zmienić sytuację w naszym mieście poprzez:

- kontynuowanie działań zwiększających świadomość szkodliwości używania środków uzależniających,

- przeciwdziałanie przemocy w rodzinach oraz działania zmniejszające agresję i przemoc w szkołach,

- zwiększenie dostępności terapii i rehabilitacji dla osób uzależnionych i ich rodzin.

Analizując Program z lat 2009, 2010 i 2011 można zauważyć ich schematyczność - ten sam lub zbliżony rodzaj działań i problemów. Forma zapisu programów jest bardzo podobna,

zmieniają się głównie liczby dotyczące uzależnień i rozmieszczenie nazw działań (kompozycja tekstu na stronie).

GPRPAiN 2009 r. GPRPAiN 2010 r. GPRPAiN 2011 r.

zwiększenie świadomości szkodliwości używania

środków uzależniających

Kontynuowanie działań zwiększających świadomość

szkodliwości używania środków uzależniających

Kontynuowanie działań zwiększających świadomość

szkodliwości używania środków uzależniających

budowanie przekonania o możliwości przeciwdziałania przemocy w rodzinach oraz

zmniejszenia agresji i przemocy w szkołach

Przeciwdziałanie przemocy w rodzinach oraz działania

zmniejszające agresję i przemocy w szkołach

Przeciwdziałanie przemocy w rodzinach – udzielanie

pomocy psychospołecznej i prawnej

Zwiększenie dostępności terapii i rehabilitacji dla osób

uzależnionych

Zwiększenie dostępności terapii i rehabilitacji dla osób uzależnionych i ich

rodzin

Zwiększenie dostępności terapii i rehabilitacji dla osób

uzależnionych i ich rodzin

Tabela nr 4: Porównanie celów głównych w ramach Gminnego Programu

Dla przykładu poniżej zaprezentowano opis realizowanych zadań w ramach celu głównego nr 1 (zaprezentowanego w tabeli nr 4).

GPRPAiN 2009 r. GPRPAiN 2010 r. GPRPAiN 2011 r.

Różnorodne formy spędzania czasu wolnego

Różnorodne formy spędzania czasu wolnego

Różnorodne formy spędzania czasu wolnego

Edukacja młodzieży i społeczności lokalnej o

skutkach używania środków zmieniających świadomość

Edukacja młodzieży i społeczności lokalnej o

skutkach używania środków zmieniających świadomość

Edukacja młodzieży i społeczności lokalnej o

skutkach używania środków zmieniających świadomość

Punkt Konsultacyjny dla osób z problemem narkotykowym

Punkt Konsultacyjny dla osób z problemem

narkotykowym

Punkt Konsultacyjny dla osób z problemem narkotykowym

Edukacja sprzedawców napojów alkoholowych

Edukacja sprzedawców napojów alkoholowych

Edukacja sprzedawców napojów alkoholowych

Kampania skierowana do mieszkańców miasta

Kampania skierowana do mieszkańców miasta

Kampania skierowana do mieszkańców miasta

Tabela nr 5: Porównanie zadań/projektów realizowanych w ramach celu głównego nr 1

*GPRPAiN – Gminny Program Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Narkomanii

Analizując przytoczone wyżej informacje można zauważyć, że jedyną modyfikacją celów głównych Gminnych Programów (GPRPAiN 2009 r. i 2010 r.) była zmiana wprowadzona w drugim punkcie GPRPAiN na 2011 r. Szczegółowe zadania także tylko w nieznaczny sposób różnią się od siebie.

Należy zwrócić uwagę na niezmienny zapisy w programach z lat 2009, 2010 i 2011, który każdorazowo dotyczy zakupu komputerów wraz z oprogramowaniem na dany rok.

Gminny Program Rozwiązywania Problemów Alkoholowych można pobrać z Biuletynu Informacji Publicznej Urzędu Miasta w Oławie.

Za realizację Gminnego Programu odpowiada Wydział Profilaktyki Uzależnień Urzędu Miejskiego w Oławie (dalej jako WPU), nad jego właściwą realizacją, oceną wykonania i skuteczność (ewaluację) odpowiada naczelnik Wydziału.

Środki finansowe nań przeznaczone pochodzą z funduszu korkowego, wielkość środków w 2010 roku: 643 524,85 zł.

Przeznaczone środki na realizację GPRPAiN w 2010 r. 643 524,85 zł

Wydane środki na realizację GPRPAiN w 2010 r. 618 074,51 zł

Pozostało 25 450,34 zł

Tabela nr 6: Rozliczenie środków z funduszu korkowego za 2010 rok

W związku z tym, że w 2010 r. środki nie zostały wydane w całości, do Urzędu Miejskiego w Oławie wystosowano pytanie: czy została przyjęta uchwała o środkach niewygasających i wielkość – kwota: 25 450,34 zł – została przeniesiona na 2011 rok? Jak wspominaliśmy wcześniej - nie otrzymaliśmy odpowiedzi.

Procent środków przeznaczonych na przeciwdziałanie narkomanii w porównaniu z ilością środków na działania z zakresu profilaktyki i rozwiązywanie problemów alkoholowych jest niski (3,18% całej sumy).

Należy zwrócić uwagę na fakt, że z przeprowadzonych badań w 2009 r., na które powołuje się sam sporządzający Gminny Program (naczelnik WPU), ok. 13% gimnazjalistów oraz 24% uczniów klas ponadgimnazjalnych próbowało środków odurzających, propozycję zażycia środka odurzającego otrzymało 30,2% respondentów gimnazjów i 53,3% uczniów szkół średnich, zaś styczność z problemami narkotycznymi w najbliższym otoczeniu wskazująca na stopień środowiskowego rozpowszechnienia problemu 41,7% uczniów gimnazjów i 60,3% uczniów szkół średnich.

Ponadto znajomość występujących na rynku środków narkotycznych potwierdza 47,2% uczniów gimnazjów, 57,6% uczniów szkół średnich, dystrybucję środków odurzających w okolicy szkół potwierdzało 17,4% uczniów gimnazjów i 21,8% respondentów ze szkół

średnich, miejsca kupna środków odurzających w mieście zna 27,2% respondentów z gimnazjów oraz 40,9% respondentów ze szkół średnich.

Profilaktyka i rozwiązywanie problemów alkoholowych 598 435,85 zł 96,82%

Przeciwdziałanie narkomanii 19 638,66 zł 3,18%

Ogółem 618 074,51 zł 100,00%

Tabela nr 7: Proporcje wykorzystania środków z funduszu korkowego w 2010 roku

W Gminnych Programach jest brak konkretnego nawiązania do Gminnej Strategii przyjętej w Oławie w 2004 roku. Przewodniczący Gminnej Komisji uważa, że Gminna Strategia stanowi zbiór ramowy różnych programów, a Gminny Program jest programem szczególnym. Nie potrafił jednak podać konkretów.

W opisie zamieszczonym przez naczelnika WPU w Gminnym Programie, znajduje się zapis: następuje zmiana modelu picia: wzrasta ilość używanego wina i wódki, w niewielkim stopniu zmniejsza się używanie piwa. Warto zaznaczyć, że zmiana modelu picia polega między innymi na spadku spożycia alkoholi wysokoprocentowych.

W Gminnym Programie na 2011 rok pojawia się informacja: używało alkoholu 64,3 % (w 2005 r. 57,9%) gimnazjalistów i 83,3% uczniów klas ponadgimnazjalnych.

Jednak Miasto zwiększa liczbę punktów sprzedaży napojów alkoholowych i jednocześnie zmienia zapisy dotyczące odległości lokali z alkoholem od miejsc publicznych, np. zmniejszając tę odległość od Wydziału Profilaktyki Uzależnień. Jak tłumaczy pracowniczka Gminnego Centrum Informacyjnego – Jest kryzys, przedsiębiorcy zatrudniają ludzi i wypracowują miastu dochód, mają różne problemy, ta krytykowana decyzja Rady Miejskiej jest wyjściem naprzeciw i ukłonem w ich stronę3.

MIEJSKA KOMISJA ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH

Skład MKRPA

Obecny skład Miejskiej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w Oławie (dalej MKRPA) powołano zarządzeniem nr 2/0151/09 Burmistrza Miasta Oława z 07.01.2009 roku. Komisja liczy 11 osób. Jak poinformował przewodniczący MKRPA, osoby wchodzące w jej skład zasiadają w niej w większości od 8 lat i więcej, a dwie od niedawna. Są przedstawicielami/przedstawicielkami następujących zawodów: MOPS, policji, ZOZ, pracownicy samorządowi, socjolog oraz trzeźwiejący alkoholik. Przewodniczącym Komisji

3 cytat za wywiadem dla Gazety Powiatowej, www.gazeta.olawa.pl, z dn. 2009.05.04

wykazał wolę współpracy podczas monitoringu. Odpowiadał na nasze pytania bez zbędnej zwłoki oraz udzielał dodatkowych informacji.

Czym MKRPA powinna się zajmować?

Do zadań Gminnej Komisji w szczególności należy (informacja z Urzędu Miejskiego w Oławie):

- prowadzenie kontroli przestrzegania warunków sprzedaży, podawania i spożywania napojów alkoholowych,

- podejmowanie czynności zmierzających do orzeczenia o zastosowaniu wobec osoby uzależnionej od alkoholu obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego,

- prowadzenie rozmów z osobami uzależnionymi od alkoholu oraz ich rodzinami – motywowanie do podjęcia leczenia,

- kierowanie na badania w celu uzyskania opinii w przedmiocie uzależnienia i wskazania rodzaju zakładu leczniczego osób, które w związku z nadużywaniem alkoholu powodują rozkład pożycia rodzinnego, demoralizację nieletnich, zakłócają spokój i porządek publiczny,

- kierowanie do Sądu Rejonowego wniosków o wszczęcie postępowania w sprawie obowiązku poddania się leczeniu odwykowemu,

- współpraca z Sądem Rejonowym, Komendą Powiatową Policji, Miejskim Ośrodkiem Pomocy Społecznej, Prokuraturą Rejonową, stowarzyszeniami, innymi instytucjami i organizacjami pozarządowymi w celu diagnozowania problemu alkoholowego i narkomani na terenie miasta i podejmowanie wspólnych działań,

- opiniowanie i wnioskowanie do realizacji programów profilaktycznych, współpracując w tym zakresie z naczelnikiem Wydziału Profilaktyki Uzależnień.

Czym MKRPA się zajmuje?

W działalności MKRPA pojawiło się wiele nieścisłości oraz różnych danych, na temat realizacji tych samych zadań. Poniżej zamieszczono (tabela nr 8) porównanie kilku zadań na podstawie informacji otrzymanych od: przewodniczącego MKRPA, Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz innych danych (dotyczy działań za 2010 rok).

Treść zadania Odpowiedź od Na podstawie Inne dane

przewodniczącego Miejskiej Komisji Rozwiązywania

Problemów Alkoholowych

sprawozdania złożonego przez naczelnika

Wydziału Profilaktyki Uzależnień do

Państwowej Agencji Rozwiązywania

Problemów Alkoholowych

Ilość kontroli przeprowadzonych w

punktach handlowych i gastronomicznych:

10

(przewodniczący wskazuje także, że przeprowadzono:

67 wizji w punktach handlowych i

gastronomicznych, w związku z czym twierdzimy,

iż nie były to kontrole)

77-

Obecność burmistrza w spotkaniach Komisji

Czasami w takich spotkaniach uczestniczy

Burmistrz Miasta lub Naczelnik Wydziału

Profilaktyki.

-

Odpowiedź burmistrza Oławy:

Nie

Ilość szkoleń dla właścicieli punktów oraz sprzedawców napojów

alkoholowych

Jedna konferencja, która odbyła się 16.11.2010 r. dla

około 50 osób.

2 konferencje dla 75 osób. Koszt ich zorganizowania i

przeprowadzenia jest podany łącznie ze

szkoleniem o nowelizacji ustawy o przeciwdziałaniu

przemocy w rodzinie i wynoszą one (łącznie z

konferencją nt. przeciwdziałania

przemocy) 4 500 zł

-

Koszt zorganizowania szkolenia dla MKRPA (więcej informacji o szkoleniu poniżej)

- 12 123,85 zł

Odpowiedź naczelnika Wydziału Profilaktyki

Uzależnień:

9 033,04 zł

Czy podjęcie uchwały o przyjęciu Gminnego

Programu Rozwiązywania Problemów Alkoholowych

było konsultowane z organizacjami

pozarządowymi?

Jak poinformował Przewodniczący Komisji:

Gminny Program tworzony jest przez Wydział

Profilaktyki i Uzależnień, po konsultacji z MKRPA,

radnymi, pedagogami szkół,

Nie -

organizacjami pozarządowymi,

stowarzyszeniami profilaktycznymi i na podstawie własnych

doświadczeń.

Koszt funkcjonowania Miejskiej Komisji Rozwiązywania

Problemów Alkoholowych

-

61 685,00 zł

(bez kosztów związanych ze szkoleniem

członków/członkiń komisji)

Odpowiedź Naczelnika Wydziału Profilaktyki

Uzależnień:

59 600 zł

Na działania Gminnej Komisji Rozwiązywania

Problemów Alkoholowych (posiedzenia, kontrole i wizje punktów sprzedaży napojów

alkoholowych, wywiady u osób zgłaszanych na komisję

przez instytucje oraz rodziny).

Łączna wysokość nakładów finansowych

przeznaczonych w ramach Gminnego Programu

Profilaktyki i Rozwiązywania

Problemów Alkoholowych w 2010 roku na działania z

zakresu edukacji publicznej (np. kampanie

edukacyjne, plakaty, ulotki itp.)

Plakaty i ulotki promujące punkty konsultacyjne są zamawiane w firmach za

darmo.

Koszt: 1 041,38 zł

Wymieniono, że były to następujące formy działań:

plakaty i ulotki, aktywny udział w ogólnopolskich-

regionalnych kampaniach społecznych oraz

organizowanie debat.

Burmistrz poinformował, że „w ciągu ostatnich dwóch lat

nie organizowano debat” (por. jakie formy aktywności

wymieniono)

Tabela nr 8: porównanie kilku zadań na podstawie informacji otrzymanych od przewodniczącego MKRPA, Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych oraz innych danych (Tekst cytowany zaznaczono kursywą).

Pozostałe zadania wymienione przez przewodniczącego MKRPA:

• przeprowadzono 98 dyżurów,• przeprowadzono 12 spotkań całego składu komisji,• wysłano 305 zaproszeń na rozmowy podczas dyżurów komisji,• przeprowadzono 190 rozmów profilaktycznych,• przeprowadzono 196 wywiadów w miejscu zamieszkania osób z problemem

alkoholowym,• skierowano 19 osób na badanie w przedmiocie uzależnienie od alkoholu,• skierowano 12 wniosków do sądu o objęcie przymusowym leczeniem,

• sporządzono 28 indywidualnych informacji o osobach uzależnionych, na wnioski i dla potrzeb prokuratury,

• wydano 66 postanowień opiniujących wnioski składane do burmistrza w sprawach uzyskania zgody na sprzedaż napojów alkoholowych,

• Konkursy:• plastyczny dla sześciolatków „Moje marzenia kredką malowane”, plastyczny i

teatralna dla dzieci i młodzieży,• 12 dyskotek pod czas ferii zimowych i wakacji,• wystawę prac plastycznych,

oraz jak dodał naczelnik Wydziału Profilaktyki Uzależnień:

• zaplanowano sfinansowanie nagród w konkursach: strzeleckim, gier świetlicowych oraz dyplomy w modelarstwie kartonowym.

W wymienionych zadaniach, którymi powinna zajmować się Miejska Komisja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych brak jest zapisu o prowadzeniu konkursów plastycznych, teatralnych, dyskotek zimowych itp.

Wynagrodzenia członków/członkiń komisji

W Gminnym Programie określono zasady wynagradzania członków/członkiń komisji, tj. jak zapisano w Programie.

Zasady wynagradzania komisji w formie miesięcznego ryczałtu - określony procent minimalnego miesięcznego wynagrodzenia za pracę (dane odpowiednio za 2010 i 2011 rok):

a. Przewodniczący Komisji – 45%, 48%

b. Sekretarz Komisji – 42%, 45%

c. Członkowie Komisji – 22%, 25%

Za każde dodatkowe czynności:

- przeprowadzony wywiad środowiskowy oraz kontrolę punktów sprzedaży napojów alkoholowych – 40 zł,

- za każdą nieusprawiedliwioną nieobecność na posiedzeniu komisji potrąca się 50 zł.

Koszt funkcjonowania GKRPA w 2010 roku wyniósł 59 600 zł (wg odpowiedzi na wniosek o udostępnienie informacji publicznej).

Zakładając, że minimalne miesięczne wynagrodzenie w 2010 roku wynosiło 1317 złotych brutto, możemy stwierdzić, że koszty osobowe wyniosły 50256,72 zł (bez uwzględnienia wymienionych wyżej czynności dodatkowych). W Gminnej Komisji zasiadało łącznie 11 osób.

Należy zwrócić uwagę na nieścisłości w przekazanych odpowiedziach, ponieważ wysokość środków przeznaczonych na funkcjonowanie Gminnej Komisji, wg danych w sprawozdaniu do PARPA to 61 685 zł (nie są tu wliczane koszty związane ze szkoleniem członków/członkiń Gminnych Komisji).

Szkolenia Miejskiej Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych

Przewodniczący Gminnej Komisji poinformował, że w przypadku szkoleń korzystają z pomocy różnych instytucji, najczęściej lokalnych z Wrocławia. Z przekazanych informacji wynika jednak, że w 2009 roku szkolenie organizowała firma Ośrodek Twórczej Interwencji z Krakowa, a w 2010 roku Centrum Psychoterapii i Psychoedukacji Polskiego Towarzystwa Psychoterapii Uzależnień z Czarnego Boru koło Kamiennej Góry.

Podkreślamy, iż nie podważamy jakości tych szkoleń (Centrum Psychoterapii i Psychoedukacji Polskiego Towarzystwa Psychoterapii Uzależnień znajduje się na liście akredytowanych ośrodków przez Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych), jednak zwracamy uwagę na pewne nieścisłości w informacjach otrzymanych od Przewodniczącego Komisji.

Szkolenie, które odbyło się w 2010 roku, było 4 dniowe (20.05-23.05), temat: Zadania i kompetencje GKRPA w zakresie przeciwdziałania alkoholizmowi, narkomanii oraz przemocy społecznej. Łącznie trwało 36 godzin i było podzielone na 3 bloki tematyczne, każdy po 12 godzin.

Członkowie Komisji także sami się dokształcają z otrzymanych materiałów z PARPA, a ponadto są też organizowane szkolenia przez Wydział Profilaktyki Uzależnień, gdzie prelegentami bywają specjaliści miejscowi np. Prezes Sądu Rejonowego, Policja, specjaliści od narkomanii itp. (są to szkolenia darmowe).

Wszyscy członkowie/członkinie MKRPA są przeszkoleni zgodnie z wymaganiami ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi.

Do momentu otrzymania odpowiedzi na wniosek o informację publiczną (15.07) nie odbyło się żadne szkolenie w 2011 roku, chociaż takowe jest zaplanowane.

Działania na rzecz dorosłych mieszkańców Oławy

Komisja organizowała 2 konferencje edukacyjne i informacyjne dla dorosłych o różnej tematyce: uzależnienia, przemoc i narkotyki, oraz konferencje szkoleniowo-edukacyjne dla właścicieli punktów sprzedaży napojów alkoholowych.

Należy zwrócić uwagę na niewielką ilość i niską różnorodność formy działań dla dorosłych mieszkańców – w porównaniu do działań prowadzonych dla dzieci i młodzieży. Zgodne z danymi przekazanymi do Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, dorośli mieszkańcy miasta stanowią 83% ogółu.

Przewodniczący MKRPA poinformował także, że Komisja uczestniczy w festynach, np. podczas tzw. Majówki, obchodach dni lokalnych (Dzień Koguta). Komisja ma tam swoje stanowisko, gdzie organizujemy i przeprowadzamy różnego rodzaju konkursy profilaktyczne w formie plastycznej i pytaniowej o tematyce uzależnienia i narkomani dla dzieci i młodzieży i dorosłych.

Inicjatywy „wyjścia” do mieszkańców są ważne, jednak należy zwrócić uwagę, że jednym ze sponsorów Dni Koguta w 2011 roku był Carlsberg (reklamujący podczas tych dni piwo „Piast”).

Konkursy organizowane przez MKRPA, mające na celu działania profilaktyczne w zakresie przeciwdziałania problemom alkoholowym wśród dzieci i młodzieży, naszym zdaniem, nie powinny odbywać się „pod patronatem” koncernu, ponieważ celem sponsoringu jest m. in. promocja własnej marki, zwiększenie sprzedaży.

PUNKT KONSULTACYJNY

W Oławie jest prowadzony 1 punkt konsultacyjny. Nie posiada on wydzielonej kwoty na swoje funkcjonowanie (należy zwrócić uwagę, że w sprawozdaniu do Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych Naczelnik Wydziału Profilaktyki Uzależnień wpisał kwotę 13 663,00 zł).

Plakaty i ulotki promujące punkt są zamawiane w firmach (bezpłatnie).

Koszt funkcjonowania punktu konsultacyjnego w roku:

2008 r. 2009 r. 2010 r.3 703,00 zł 3 681,00 zł 13 663,00 zł

Tabela nr 9 Koszt funkcjonowania punktu konsultacyjnego – zestawienie za okres 2008-2010.

W zakres oferty punktu konsultacyjnego (według wyżej wspomnianego sprawozdania) wchodzą:

- rozpoznanie problemu zgłaszanego przez klienta,

- motywowanie osób uzależnionych i współuzależnionych do podjęcia psychoterapii w placówkach lecznictwa odwykowego, kierowanie na specjalistyczne leczenie,

- motywowanie osób pijących ryzykownie i szkodliwie, ale nieuzależnionym do zmiany szkodliwego wzoru picia,

- udzielanie wsparcia osobom uzależnionym po zakończonym leczeniu odwykowym,

- prowadzenie konsultacji w zakresie wsparcia i pomocy dzieciom z rodzin z problemami alkoholowymi,

- gromadzenie i przekazywanie aktualnych informacji na temat dostępnych miejsc specjalistycznej pomocy.

Poniżej zamieszczono zestawienie ilości osób, świadczeń oraz udzielonych im porad w punkcie konsultacyjnym w latach: 2008, 2009, 2010:

20084 2009 2010

Osobom z problemem alkoholowym

Porady: 55 Osoby: 35

Porady: 54

Osoby: 61

Porady: 109Dorosłym członkom

rodziny z problemem alkoholowym (w tym

współuzależnionym i DDA)

Porady: 9 Osoby: 11

Porady:12

Osoby: 3

Porady: 3

Ofiarom przemocy w rodzinie

Porady: 6 Osoby: 4

Porady: 4

Osoby: 2

Porady: 2

Sprawcom przemocy w rodzinie

Porady: 0 Osoby: 0

Porady: 0

Osoby: 0

Porady: 0

sumaPorady: 70 Osoby: 50

Porady: 70

Osoby: 66

Porady: 114Tabela nr 10 Porównanie ilości osób/świadczeń oraz udzielonych im porad w punkcie konsultacyjnym w latach

2008 – 2010.

Należy zwrócić uwagę, że pomimo czterokrotnego zwiększenia środków (w porównaniu lat 2008 i 2010) liczba klientów/klientek punktu konsultacyjnego prawie się nie zmieniła. W 2010 roku udzielono tam 109 porad dla 61 osób z problemem alkoholowym, 3 porad dla 3 osób-dorosłym członkom rodziny z problemem alkoholowym, 2 porady dla ofiar przemocy w rodzinie, 0 porad dla sprawców przemocy w rodzinie.

KADRA 2008 2009 2010psycholog - - +

4w sprawozdaniu za ten rok nie wymagano podania ilości osób

Osoba z średnim wykształceniem w trakcie szkolenia do uzyskania certyfikatu instruktora terapii uzależnień

+ + -

Absolwent SPP (opcja wpisana przez osobę uzupełniającą sprawozdanie)

- - +

Tabela nr 11 Pracownicy/pracowniczki Punktu Konsultacyjnego: (+ oznacza obecność, - brak w danym roku)

Pozostałe opcje, jakie były do wyboru podczas uzupełniania sprawozdania z danego roku to: specjalista psychoterapii uzależnień (osoba posiadająca certyfikat specjalisty psychoterapii nadany przez PARPA), instruktor terapii uzależnień (osoba posiadająca certyfikat specjalisty psychoterapii nadany przez PARPA), Osoba z wyższym wykształceniem w trakcie szkoleń do uzyskania certyfikatu specjalisty psychoterapii uzależnień, pracownik socjalny, pedagog/nauczyciel, prawnik, policjant. Te opcje nie zostały zaznaczone, w związku z czym należy rozumieć, że przedstawiciele/przedstawicielki takich zawodów nie byli zatrudnieni w punkcie konsultacyjnym.

GMINNY PROGRAM A ORGANIZACJE POZARZĄDOWE

Poniżej zamieszczono zestawienie wielkości środków przekazanych organizacjom pozarządowym na realizację zadań w ramach Gminnego Programu Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Dane pochodzą z ankiety G1 złożonej w Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (pyt. Nr 93) przez naczelnika WUiP.

2008 r. 2009 r. 2010 r.41 000,00 zł 94 845,59 zł 0,00 zł

Tabela nr 12 Środki przekazane organizacjom pozarządowym na realizację zadań w ramach Gminnego Programu Rozwiązywania Problemów Alkoholowych

Wymienione środki za okres: 2008 i 2009 r. przeznaczone były na realizację zadań w ramach Gminnego Programu Rozwiązywania Problemów Narkomanii.

Należy przy tym zwrócić uwagę na informacje wskazane w ankiecie G1 za 2010 rok: „stowarzyszeniom abstynenckim lub abstynenckim” przekazano 10 340,00 zł. Trzeba podkreślić, że stowarzyszenie abstynenckie jest organizacją pozarządową (por. kwota wpisana w tabeli powyżej). Naczelnik Wydziału Profilaktyki Uzależnień wskazał także projekt „Mosus” realizowany przez Instytutu Edukacji Społecznej, jako zadanie finansowane w 2010 roku z Gminnego Programu. Instytut edukacji społecznej również jest organizacją pozarządową. Inną organizacją, z którą współpracował Wydział Profilaktyki Uzależnień w 2010 roku to Stowarzyszenie „Nowa Rodzina”. Stowarzyszenie „świeży oddech” otrzymuje na swoją działalność edukacyjną i informacyjną pomoc finansową wg potrzeb. Wydatkowano kwotę 10 340 zł na funkcjonowanie stowarzyszeń abstynenckich. Zarówno to stowarzyszenie, jak i pozostały kluby AA, Al-anon (zwolnione z opłat) są organizacjami pozarządowymi. Jednak w sprawozdaniu do PARPA wykazano, że w 2010 roku wysokość środków finansowych przekazanych organizacjom pozarządowym na realizację zadań

wynikających z programu profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych wyniosła: 0,00 złotych.

ŚWIETLICE ŚRODOWISKOWE

W Oławie funkcjonują 3 świetlice realizujące program opiekuńczo-wychowawczy z łączną ilością dzieci i młodzieży biorących udział w zajęciach 171 (w tym 55 z rodzin alkoholowych). Placówki prowadzi łącznie 7 wychowawców/wychowawczyń. Na działalność świetlic w 2010 roku przeznaczono 139 673,93 zł

Poniżej zestawiono ilość środków przekazanych na funkcjonowanie świetlic realizujących program opiekuńczo-wychowawczy w latach: 2008-2010 z podaniem ilości odbiorców/odbiorczyń świadczeń.

OKRES: 2008 r. 2009 r. 2010 r.Ilość środków przekazanych 105 185,00 zł 136 730,00 zł 139 673,93 złliczba dzieci korzystających z działań na rzecz dożywiania, uczestniczących w pozalekcyjnych programach opiekuńczo-wychowawczych i socjoteraputycznych

182 191 171

wysokość środków finansowych przeznaczonych w ramach Gminnego Programu Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych na dożywianie dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach opiekuńczo-wychowawczych i socjoteraputycznych

13 722,00 zł 14 315,25 zł 19 134,00 zł

Tabela nr 13 środki przekazane na funkcjonowanie świetlic realizujących program opiekuńczo-wychowawczy

Na podstawie powyższych danych można zauważyć, że od 2009 roku zmniejsza się ilość dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach proponowanych przez świetlice, a koszt ich utrzymania wzrasta, przy czym w 2010 roku w porównaniu do 2009 roku nie pracuje już wychowawca/wychowawczyni mający/a specjalistyczne przeszkolenie w zakresie socjoterapii.

SZKOLNE PROGRAMY PROFILAKTYCZNE

Na realizację szkolnych i środowiskowych programów profilaktycznych wydano w 2010 roku 137 838,19 zł (wymienione nazwy w sprawozdaniu to: program liderów młodzieżowych, centrum wolontariatu, koncerty, razem bezpieczniej, lato z przygodą, animacja działań młodzieży i instytucji na rzecz młodzieży).

Poniżej zestawiono wysokość środków przeznaczanych na realizację szkolnych i środowiskowych (pozaszkolnych) programów profilaktycznych w latach 2008-2010 z przypisaną liczbą osób uczestniczących w nich.

OKRES: 2008 r. 2009 r. 2010 r.Środki przeznaczone: 131 697,00 zł 100 248,00 zł 137 838,19 zł

Liczba uczestników/ uczestniczek:

Uczniowie/uczennice: 2010 (w dwóch

programach)

Nauczyciele/ nauczycielki: 83 (w

dwóch programach)

Rodzice: 209 (w jednym programie)

Uczniowie/uczennice: 3236 (w dwóch

programach)

Nauczyciele/ nauczycielki: 87 (w

dwóch programach)

Rodzice: 200 (w dwóch programach)

Uczniowie/uczennice: 5314 (w trzech programach)

Nauczyciele/ nauczycielki: 95 (w trzech programach)

Rodzice: 436 (w jednym programie)

Tabela nr 14 zestawienie wysokości środków przeznaczanych na realizację szkolnych i środowiskowych (pozaszkolnych) programów profilaktycznych w latach 2008-2010 z przypisaną liczbą osób uczestniczących

Na podstawie powyższych danych można stwierdzić, że w 2010 roku udział w szkolnych i środowiskowych programach profilaktycznych wzięła udział (łącznie: uczniowie, nauczyciele, rodzice) bardzo duża ilość mieszkańców Oławy: 5845 osób.

Jest to ponad dwukrotnie większa ilość osób w porównaniu do 2008 roku, kiedy przy podobnym stopniu finansowania działań udział w nich wzięło łącznie 2302 osób.

Z JAKIM PODMIOTOM SĄ ZLECANE ZADANIA ZAPLANOWANE W GMINNYM PROGRAMIE PROFILAKTYKI I ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW ALKOHOLOWYCH I PROBLEMÓW NARKOMANII?

Zadanie nie są zlecane osobom fizycznym, a następującym firmom:

Biuro Usług Turystycznych ”Guliwer”, Zakład Badawczo- Consultingowy „TUAN”, Studio Profilaktyki Społecznej, Usługi Psychologiczne „Psyche”, Centrum Rozwiązywania Problemów Społecznych, „ATUZ”, Poradnia Psychologiczna „ANIMUS”, Akademia Alternatyw,, Kancelaria Prawna Magdalena Horoszkiewicz, ”Zawodowiec”, Dębek Konsulting, „Maelsa” Centrum Edukacji Profilaktyki i Rehabilitacji, Scena ARS Marketing, AKME.

Sposób udzielania zleceń: zgodnie z ustawą o zamówieniach publicznych oraz regulaminem udzielania zamówień publicznych, których wartość nie przekracza wyrażonej w złotych równowartości kwoty 14 000 euro.

Wiele z wymienionych wyżej firm nie posiada stron internetowych, w związku z czym trudno było stwierdzić, czym one się zajmują, jakie mają doświadczenie i referencje.

W ramach monitoringu zawnioskowaliśmy o udostępnienie m. in. faktur, które wystawiła firma Dębek Konsulting. W odpowiedzi na wniosek z 09.11.2011 r. Burmistrz Oławy odmówił udostępnienia sprawozdań oraz wszystkich faktur i rachunków za usługi wykonane przez ww. firmę, powołując się przy tym na art. 5 ust. 2 ustawy o dostępie do informacji publicznej. Od tej decyzji odwołaliśmy się do Samorządowego Kolegium Odwoławczego we Wrocławiu, które w odpowiedzi z 27.12.2011 r., przekazało decyzję do ponownego rozpatrzenia przez Burmistrza Oławy. Do dnia 15.01.2012 r. odpowiedzi nie otrzymaliśmy.

Podsumowanie

Podczas monitoringu zauważyliśmy przede wszystkim brak osoby, która koordynowałaby realizacją zadań Gminnego Programu Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Narkomanii w Oławie. Zapisane w nim cele i analiza problemów w każdym roku są bardzo podobne – brakuje ewaluacji zrealizowanych działań, niezbędnej dla skutecznego zaplanowania zadań na następny rok.

O ile cele główne powinny być efektem długofalowego myślenia o potrzebie rozwiązania problemów alkoholizmu i narkomanii, o tyle częściej powinny się zmieniać zadania roczne/projekty krótkotrwałe w ramach tychże celów realizowane.

Zwrócono również uwagę na niewielką ilość środków wydanych na zadania związane z przeciwdziałaniem narkomanii, zwłaszcza, że doświadczenia z narkotykami, znajomość miejsc ich nabycia, czy świadomość ich obecności w najbliższym otoczeniu została dokładnie opisana w Gminnym Programie.

Występowały także różnice w przekazywanych nam informacjach (por. dane w tabeli nr 8). Niedopuszczalny jest fakt podawania wykluczających się danych.

Należy także podkreślić niewielką ilość działań dla dorosłych mieszkańców w porównaniu do działań prowadzonych wobec dzieci i młodzieży. Zgodne z danymi przekazanymi do Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych – dorośli mieszkańcy miasta stanowią 83% ogółu.

Obecne działania i zadania są, naszym zdaniem, prowadzone w chaotyczny sposób, bez nawiązania do Miejskiej Strategii, czy nawet Gminnego Programu Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.

Procedura wydawania zezwoleń na sprzedaż napojów alkoholowych jest przejrzysta i zrozumiała (wszystkie informacje są dostępne na stronie internetowej lub w Biuletynie Informacji Publicznej Urzędu Miejskiego w Oławie). Bez problemów znaleźliśmy także w BIP-ie wzór wniosku o udzielenie zezwolenia na sprzedaż napojów alkoholowych.

Większość osób, które poprosiliśmy o udzielenie wywiadu lub od których zażądaliśmy udostępnienia informacji publicznych, nie wykazało chęci uczestniczenia w monitoringu, ani zainteresowania jego wynikami.

Odmówiono nam dostępu do faktur, które także są informacją publiczną i jako takie są dostępne dla każdego. Takie działania nie świadczą o przejrzystej polityce organu wydającego informacje publiczne. Także część danych jest udzielana bez wyjaśnienia i komentarzy, co w trakcie monitoringu utrudniło ich zanalizowanie.

Rekomendacje zmian

Rekomendacje te mają, naszym zdaniem, pomóc w efektywniejszej realizacji zadań zapisanych w Gminnym Programie Rozwiązywania Problemów Alkoholowych i Narkomanii. Stosują się one przede wszystkim do jasności przy wydatkowaniu środków z Gminnego Programu Rozwiązywania Problemów Alkoholowych.

1) Działalność informacyjna MKRPA nie powinna kończyć się na artykułach w lokalnej prasie i biuletynie wydawanym przez Urząd Miejski. Należałoby poszerzyć działania informacyjne o otwarte spotkania informacyjne, debaty, panele dyskusyjne (dzięki czemu informacja będzie skuteczniej przekazywana społeczności lokalnej, a także zaangażuje ją do aktywnego udziału w zdobywaniu wiedzy).

2) Konkursy o charakterze profilaktycznym powinny dalej się odbywać, jednak w zdecydowanie mniejszym zakresie. Niedopuszczalnym jest także ich przeprowadzanie podczas imprez sponsorowanych przez koncerny piwowarskie. Wówczas takie działania są szkodliwe.

3) Należy w miejscu ogólnie dostępnym wyłożyć wszystkie wyniki prac MKRPA i WPU, aby usprawnić prowadzenie obywatelskiej kontroli tych instytucji w przyszłości. Obecnie uzyskanie części danych było niezwykle trudne, co jest niedopuszczalne w kontekście obowiązującego prawa (Ustawa o dostępie do informacji publicznej to narzędzie prawne umożliwiające prowadzenie kontroli obywatelskiej).

4) Gminny Program należy sporządzać i opracowywać w drodze szeroko rozumianych konsultacji społecznych, zarówno z organizacjami reprezentującymi środowiska osób z problemami alkoholowymi, jak i grupami obywatelskimi, reprezentującymi osoby zamieszkujące Oławę.

5) W Gminnym Programie należy przeznaczyć więcej środków na działania związane z problemem narkomanii. Jak sam autor Gminnego Programu zauważył, istnieje problem związany z tymi używkami. Jednak środki finansowe na działania zapobiegające narkomanii stanowią znikomą część budżetu Gminnego Programu.

6) Należy poprosić o konsultację Gminnego Programu Państwową Agencję Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, w celu uzyskania szerszego spojrzenia na przyjętą skalę i jakość działań.

7) Należy zwiększyć ilość działań dla dorosłych mieszkańców miasta. W programach z 2009,2010 i 2011 roku brak jest konkretnych pomysłów dla największej części mieszkańców Oławy.

8) Należy zrezygnować z przeprowadzania działań niezwiązanych z działalnością profilaktyczną (w naszej ocenie są to konkursy plastyczne itp., oraz Mosus – którego idei, jako projektu skierowanego na rzecz młodzieży nie negujemy, nasuwają się jednak wątpliwości związane z jego profilaktycznym charakterem).

9) W przyszłości należy wprowadzić zmiany w zakresie wydatkowania środków przeznaczonych na realizację Gminnego Programu Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Naszą propozycją jest budżet partycypacyjny, w ramach którego zostaną określone (długofalowe) cele główne, a zadania będą proponować (wraz z ich wyceną) osoby związane ze środowiskami działającymi na rzecz osób z problemami alkoholowymi/narkotycznymi lub grupy mieszkańców, mające pomysł i kompetencje na zrealizowanie pewnej inicjatywy. Wówczas należy rolę MKRPA lub WPU ograniczyć do funkcji kontrolnej/ewaluującej Gminne Programy oraz zadania realizowane w jego ramach.

Przykład:

Gminny Program Rozwiązywania Problemów Alkoholowych w XXXX roku wynosi 600 000,00 złotych. W ramach tych środków 500 000,00 zostaje przeznaczonych na realizację zadań związanych z celami głównymi programu oraz celami szczegółowymi.

- Stowarzyszenie X zgłasza w ustalonym wcześniej terminie projekt związany z jednym z celów, dotyczącym np. prowadzenie przez specjalistów punktu dla osób DDA. Swoją pracę wycenia na 30 tys. złotych.

- Grupa mieszkańców osiedla X postanawia prowadzić świetlicę środowiskową. Wśród nich jest osoba z ukończonymi specjalistycznymi szkoleniami. Na realizację swoje projektu potrzebują 30 tysięcy złotych.

Komisja składająca się ze specjalistów/specjalistek z odpowiednimi kwalifikacjami w zakresie przeciwdziałaniami problemom alkoholowym i narkomanii podczas jawnej oceny przyznają/lub nie środki na realizację konkretnych projektów.

Pozostałe środki powinny być przeznaczone na przeprowadzenie w mieście lokalnej edycji ogólnopolskich kampanii (z których w 2011 roku w Oławie zrezygnowano). Ponadto należy zaznaczyć, że w przedstawionych rekomendacjach nie wyczerpujemy całego wachlarza możliwości dobrych praktyk w tym zakresie.