Raport z badania ewaluacyjnego projektu „Wsparcie osób ... · Badanie ewaluacyjne, które...

1

Raport z badania ewaluacyjnego projektu „Wsparcie osób niesłyszących

na rynku pracy”

Badanie ewaluacyjne zlecone przez Polski Związek Głuchych,

zrealizowane przez Pracownię Badawczą Respons

Rafał Klepacz Agnieszka Ogrocka

Warszawa 2009

Raport powstał w ramach projektu4 KROKI „Wsparcie osób niesłyszących na rynku pracy”Projekt realizowany w partnerstwiePaństwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnychi Zarządu Głównego Polskiego Związku Głuchych

Zakup publikacji przez Zarząd Główny Polskiego Związku Głuchychwspółfinansowany ze środków Unii Europejskiejw ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Druk: Poligraf, www.poligraf.net.pl

Zarząd Główny Polskiego Związku Głuchych ©

Warszawa 2009

Nakład 1000 egz.

3

Spis treści i załączników I. WSTĘP ...................................................................................................................... 5

II. METODOLOGIA BADANIA ............................................................................. 7

1. Opis przeprowadzonych badań, próba badawcza, metoda................................ 7

2. Problemy w realizacji badania .............................................................................. 10

III. GŁÓWNE WNIOSKI .......................................................................................... 12

IV. WYNIKI BADANIA – ocena poszczególnych elementów projektu ............ 17

1. Krok – diagnoza .................................................................................................... 17

2. Krok – szkolenia.................................................................................................... 35

3. Krok – staż ............................................................................................................. 60

4. Zarządzanie projektem ......................................................................................... 64 V. ZAŁĄCZNIKI ....................................................................................................... 17

Załącznik 1 – kwestionariusz badania ankietowego dotyczącego spotkania informacyjnego o projekcie „4 Kroki” z rodzicami,

Załącznik 2 – kwestionariusz wywiadu komputerowego z doradcami zawo-dowymi,

Załącznik 3 – kwestionariusz wywiadu ankietowego z uczestnikami spotkań z doradcami,

Załącznik 4 – dyspozycje do indywidualnego wywiadu swobodnego z uczest-nikami spotkań z doradcami,

Załącznik 5 – dyspozycje do wywiadu z uczestnikami warsztatów umiejętności psychologicznych,

Załącznik 6 – dyspozycje do wywiadu z opiekunami i tłumaczami,

Załącznik 7 – dyspozycje do wywiadu z osobami prowadzącymi zajęcia pod-czas warsztatów umiejętności psychologicznych,

Załącznik 8 – karta obserwacji nieuczestniczącej zajęć dydaktycznych w trak-cie warsztatów umiejętności psychologicznych,

Załącznik 9 – Kwestionariusz wywiadu wspomaganego komputerowo z dyrektorami szkół uczestniczącymi w Przeglądzie Edukacyjnym w Łodzi,

Załącznik 10 – dyspozycje do wywiadu z pracodawcami zapewniającymi staże,

Załącznik 11 – informacja o zespole badawczym.

3

Spis treści i załączników I. WSTĘP ...................................................................................................................... 5

II. METODOLOGIA BADANIA ............................................................................. 7

1. Opis przeprowadzonych badań, próba badawcza, metoda................................ 7

2. Problemy w realizacji badania .............................................................................. 10

III. GŁÓWNE WNIOSKI .......................................................................................... 12

IV. WYNIKI BADANIA – ocena poszczególnych elementów projektu ............ 17

1. Krok – diagnoza .................................................................................................... 17

2. Krok – szkolenia.................................................................................................... 35

3. Krok – staż ............................................................................................................. 60

4. Zarządzanie projektem ......................................................................................... 64 V. ZAŁĄCZNIKI ....................................................................................................... 17

Załącznik 1 – kwestionariusz badania ankietowego dotyczącego spotkania informacyjnego o projekcie „4 Kroki” z rodzicami,

Załącznik 2 – kwestionariusz wywiadu komputerowego z doradcami zawo-dowymi,

Załącznik 3 – kwestionariusz wywiadu ankietowego z uczestnikami spotkań z doradcami,

Załącznik 4 – dyspozycje do indywidualnego wywiadu swobodnego z uczest-nikami spotkań z doradcami,

Załącznik 5 – dyspozycje do wywiadu z uczestnikami warsztatów umiejętności psychologicznych,

Załącznik 6 – dyspozycje do wywiadu z opiekunami i tłumaczami,

Załącznik 7 – dyspozycje do wywiadu z osobami prowadzącymi zajęcia pod-czas warsztatów umiejętności psychologicznych,

Załącznik 8 – karta obserwacji nieuczestniczącej zajęć dydaktycznych w trak-cie warsztatów umiejętności psychologicznych,

Załącznik 9 – Kwestionariusz wywiadu wspomaganego komputerowo z dyrektorami szkół uczestniczącymi w Przeglądzie Edukacyjnym w Łodzi,

Załącznik 10 – dyspozycje do wywiadu z pracodawcami zapewniającymi staże,

Załącznik 11 – informacja o zespole badawczym.

5

I. WSTĘP Ewaluowany projekt dotyczący wsparcia osób niesłyszących na rynku pracy miał charakter systemowy. Projekt realizowany był w partnerstwie pomiędzy PFRON a Polskim Związkiem Głuchych. Jego realizacja przypadła na okres między lutym 2009 a styczniem 2010 roku. Celem całego projektu było przywrócenie aktywności społeczno-zawodowej osób niepełnosprawnych, przywrócenie wiary we własne możliwości, wyposażenie osób niesłyszących w umiejętności potrzebne na rynku pracy. Projekt w swych założeniach miał być projektem pilotażowym, którego celem było sprawdzenie takiego podejścia do kwestii aktywizacji zawodowej osób niesłyszących, w którym akcentuje się rolę odpowiedniego motywowania do zdobywania wykształcenia i pracy, podkreśla się rolę aktywnej postawy osób niesłyszących, jak i próbuje się rozwijać kompetencje osób niesłyszących zgodnie z ich indywidualnymi predyspozycjami i możliwościami. Projekt zakładał diagnozę sytuacji osoby niesłyszącej i opracowanie drogi rozwoju zawodowego (1. Krok), następnie przeszkolenie jej do określonej pracy (2. Krok), odbycie stażu zawodowego (3. Krok) i w konsekwencji zdobycie pracy (4. Krok). W związku z rodzajem udzielanego w trakcie projektu wsparcia, projekt został roboczo nazwany „4 Kroki”. W niniejszym raporcie używamy nazwy projektu, która jest rozpoznawalna i przyjęła się w środowisku ludzi niesłyszących, a więc „4 Kroki”. Każdorazowo więc, gdy używamy tej nazwy, mamy na myśli projekt „Wsparcie osób niesłyszą-cych na rynku pracy”. Propozycja zmiany nazwy projektu „Wsparcie osób niesły-szących na rynku pracy” na „4 Kroki – Wsparcie osób niesłyszących na rynku pracy” była zgłaszana do CRZL. Niestety, ograniczenia proceduralne spowodowa-ły, że zmiana ta nie została uwzględniona. Należy jednak podkreślić, że w świado-mości beneficjentów projektu obecna jest właśnie nazwa „4 Kroki” (wykonywana przy użyciu dwóch znaków języka migowego „cztery” i „kroki”; nazwa „wsparcie osób niesłyszących na rynku pracy” jest trudna do przetłumaczenia na język migowy). W oczywisty sposób problemy terminologiczne nie pozostały bez wpływu na proces badawczy, dlatego w trakcie badania z niesłyszącymi należało właśnie tej nazwy używać, która jest dla nich zrozumiała i rozpoznawalna. Ponieważ projekt miał charakter pilotażowy, dlatego zostały osobno ocenione niemal wszystkie działanie objęte projektem. Celem takiego podejścia badawczego była identyfikacja usprawnień, dzięki którym w przyszłości podobne działania będą mogły zostać ulepszone, a tym samym będą efektywniejsze. Uznano też, że w trakcie trwania projektu nie można ocenić jego skuteczności w perspektywie długofalowej. Takie badanie musiałoby siłą rzeczy wykraczać poza okres trwania projektu.

6

Stąd ewaluacja dotycząca skuteczności całego projektu, tego, jak sobie radzą uczestnicy projektu na drodze kariery zawodowej, oraz na ile w aktywności zawo-dowej pomogło im uczestnictwo w projekcie „4 Kroki” powinna być realizowana wraz z kontynuacją projektu, bo perspektywa czasu pozwoli wyciągnąć odpowied-nie wnioski. Badanie ewaluacyjne, które zostało przeprowadzone, miało na celu wskazanie tych obszarów, które w przyszłości można ulepszyć kontynuując projekt. W tym duchu zostały przygotowane rekomendacje i wnioski z badania. W poszczególnych działaniach w ramach projektu wzięła udział następująca liczba osób:

751 osób wzięło udział w spotkaniach informacyjnych dotyczących projektu, 751 osób wzięło udział w spotkaniach grupowych z doradcą zawodowym, 351 osób wzięło udział w konsultacjach z prawnikiem i psychologiem, 652 osoby wzięły udział z spotkaniach z doradcą zawodowym (indywidual-

nych), wzięto udział w 317 szkoleniach/ kursach zawodowych, 42 osoby odbyły staże zawodowe, 1500 osób wzięło udział w przeglądzie edukacyjnym, 100 osób wzięło udział w warsztatach umiejętności psychologicznych, 71 osób przygotowało wideo CV, 28 osób podjęło po zakończeniu projektu pracę.

Ponadto trzeba nadmienić, że projekt rozpoczął się konferencją inaugurującą, w której uczestniczyli przedstawiciele PFRON, Prezes i Sekretarz Zarządu Głów-nego PZG, dyrektorzy szkół zaproszonych do projektu oraz koordynatorzy lokalni projektu.

7

II. METODOLOGIA BADANIA

1. Opis przeprowadzonych badań, próba badawcza, metoda

W celu realizacji badania zostały poddane ocenie niemal wszystkie działania realizowane w ramach projektu. Każdorazowo metoda badania danego działania została indywidualnie dobrana do formy udzielanego wsparcia, tak aby znaleźć pełną odpowiedź na postawione pytania badawcze. Pytano z jednej strony o to, jak zostało zorganizowane dane działanie, o stronę organizacyjną, o odczucia związane z projektem, ale też o potrzebę takiego działania, o jego przydatność i wartość w ogóle. W niektórych przypadkach zastosowano kilka metod badawczych, tak aby zdobyć spojrzenie z różnych perspektyw, włączając do badania jako respondentów różne grupy docelowe. Najczęściej łączono badania jakościowe (IDI – InDepth Interview) z obserwacją uczestniczącą lub badania ilościowe w wersji klasycznej (PAPI – Paper and Pencil Interview) z badaniami jakościowymi (IDI). W ewaluacji stosowano następujące metody badawcze:

indywidualne wywiady pogłębione (IDI), ankietowe wywiady kwestionariuszowe (PAPI), wywiady kwestionariuszowe wspomagane komputerowo (CAWI – Computer

Assisted Web Interview), telefoniczne wywiady pogłębione (TDI – Telephone Depth Interview), wywiady grupowe (diady), obserwację uczestniczącą, obserwację nieuczestniczącą, analizę dokumentów, pism wychodzących i przychodzących.

Całe badanie zostało zrealizowane pomiędzy lutym a grudniem 2009 roku.

8

Szczegółowe zestawienie przeprowadzonych badań, zastosowaną technikę badaw-czą oraz próbę przedstawia poniższe zestawienie: Tabela nr 1 – sposób ewaluacji działań projektu „4 Kroki” Lp Działanie/badanie Technika Respondent Próba

1 Spotkanie grupowe z rodzicami PAPI Uczestnicy

spotkania N=56

Badanie zostało przeprowadzone przez koordynatorów terenowych, którzy przy pomocy tłumacza PJM (polski język migowy) przeprowadzali wywiad, zapisywali odpowiedzi na papierowej ankiecie, a następnie po przeprowadzeniu badania wprowadzili wyniki do arkusza Excel i przesłali

do Pracowni Badawczej RESPONS.

2 Spotkanie grupowe z doradcą zawodowym CAWI Doradcy

zawodowi N=10

Badanie zostało przeprowadzone za pomocą narzędzia ResponsCentre. Respondent otrzymał spersona-lizowany link do ankiety znajdującej się na stronie www niedostępnej inaczej niż poprzez kliknięcie

w link z wiadomości mailowej. Po wypełnieniu ankiety dane były zapisywane na serwerze ResponsCentre.

3 Spotkanie indywidualne z doradcą zawodowym IDI Uczestnik

spotkania N=10

Wywiady zostały poprowadzone przez tłumacza PJM w Łodzi. Wywiady były rejestrowane na nośniku wideo. Następnie treść wywiadu została nagrana przez tłumacza na nośnik audio

i przesłana do Pracowni Badawczej RESPONS.

4 Spotkanie indywidualne z doradcą, psychologiem

lub prawnikiem PAPI Uczestnik

spotkania N=22

Badanie zostało przeprowadzone przez koordynatorów lokalnych projektu, którzy przy pomocy tłumacza PJM przeprowadzali wywiad, zapisywali odpowiedzi na papierowej ankiecie, a następnie

po przeprowadzeniu badania wprowadzili wyniki do arkusza Excel i przesłali do Pracowni Badawczej RESPONS.

5 Warsztaty umiejętności psychologicznych

Diada

Uczestnicy N=10 Opiekunowie N=4

Tłumacze N=4 Prowadzący

zajęcia/trenerzy N=4

Obserwacja Zajęcia N=5 Badania zostały przeprowadzone podczas trwania warsztatów, w ich drugiej części. W wywiadach

z uczestnikami warsztatów uczestniczył tłumacz PJM. Ponadto badacz uczestniczył we wszystkich blokach zajęciowych realizowanych w ramach warsztatów i spotkaniach zespołu prowadzących.

8

Szczegółowe zestawienie przeprowadzonych badań, zastosowaną technikę badaw-czą oraz próbę przedstawia poniższe zestawienie: Tabela nr 1 – sposób ewaluacji działań projektu „4 Kroki” Lp Działanie/badanie Technika Respondent Próba

1 Spotkanie grupowe z rodzicami PAPI Uczestnicy

spotkania N=56

Badanie zostało przeprowadzone przez koordynatorów terenowych, którzy przy pomocy tłumacza PJM (polski język migowy) przeprowadzali wywiad, zapisywali odpowiedzi na papierowej ankiecie, a następnie po przeprowadzeniu badania wprowadzili wyniki do arkusza Excel i przesłali

do Pracowni Badawczej RESPONS.

2 Spotkanie grupowe z doradcą zawodowym CAWI Doradcy

zawodowi N=10



3 Spotkanie indywidualne z doradcą zawodowym IDI Uczestnik

spotkania N=10

Wywiady zostały poprowadzone przez tłumacza PJM w Łodzi. Wywiady były rejestrowane na nośniku wideo. Następnie treść wywiadu została nagrana przez tłumacza na nośnik audio

i przesłana do Pracowni Badawczej RESPONS.

4 Spotkanie indywidualne z doradcą, psychologiem

lub prawnikiem PAPI Uczestnik

spotkania N=22

Badanie zostało przeprowadzone przez koordynatorów lokalnych projektu, którzy przy pomocy tłumacza PJM przeprowadzali wywiad, zapisywali odpowiedzi na papierowej ankiecie, a następnie

po przeprowadzeniu badania wprowadzili wyniki do arkusza Excel i przesłali do Pracowni Badawczej RESPONS.

5 Warsztaty umiejętności psychologicznych

Diada

Uczestnicy N=10 Opiekunowie N=4

Tłumacze N=4 Prowadzący

zajęcia/trenerzy N=4

Obserwacja Zajęcia N=5 Badania zostały przeprowadzone podczas trwania warsztatów, w ich drugiej części. W wywiadach

z uczestnikami warsztatów uczestniczył tłumacz PJM. Ponadto badacz uczestniczył we wszystkich blokach zajęciowych realizowanych w ramach warsztatów i spotkaniach zespołu prowadzących.

9

Lp Działanie/badanie Technika Respondent Próba

6 Przegląd edukacyjny CAWI Dyrektorzy szkół N=18



7 Zarządzanie projektem

Diada

Przedstawiciele lidera N=2

Przedstawiciele biura

projektowego N=2

Obserwacje Spotkania zespołu

projektowego

N=3

Badanie zostało przeprowadzone w biurze projektu w Łodzi, w biurze lidera projektu w Warszawie oraz w trakcie trwania spotkań z zespołem projektowym w Łodzi i w Warszawie. Wywiady były

nagrywane na nośnik audio.

9

Lp Działanie/badanie Technika Respondent Próba

6 Przegląd edukacyjny CAWI Dyrektorzy szkół N=18



7 Zarządzanie projektem

Diada

Przedstawiciele lidera N=2

Przedstawiciele biura

projektowego N=2

Obserwacje Spotkania zespołu

projektowego

N=3

Badanie zostało przeprowadzone w biurze projektu w Łodzi, w biurze lidera projektu w Warszawie oraz w trakcie trwania spotkań z zespołem projektowym w Łodzi i w Warszawie. Wywiady były

nagrywane na nośnik audio.

10

2. Problemy w realizacji badania Przeprowadzanie badań napotkało na kilka problemów. Konstruując ewaluację tego projektu założono trochę inne narzędzia i inną metodologię realizacji badania niż później zrealizowaną. Stało się tak, ponieważ okazało się niemożliwe zrealizo-wanie wszystkich pomysłów badawczych. Główna bariera, która stanęła badaczom na drodze w realizacji badania, dotyczyła problemów komunikacyjnych. Każdy wywiad musiał być albo prowadzony przez osobę posługującą się polskim językiem migowym lub być przeprowadzony w towarzystwie tłumacza PJM. Okazało się, że zastosowanie systemu językowo-migowego nie zawsze pozwala na pełne porozumienie z osobą głuchą, a na pewno nie pozwala na precyzyjne wypowiedzi. Konieczność wykorzystania do każdego wywiadu tłumacza PJM ograniczyła z jednej strony mobilność i niezależność zespołu badawczego, a z drugiej strony wpłynęła znacząco na koszt jednostkowy wywiadu. Drugą barierą była słaba znajomość języka polskiego wśród osób głuchych, co przekładało się na niemożność zastosowania, zgodnie z planem badania, ankiet wypełnianych samodzielnie przez respondentów (SAQ – Self-administrated Question-naire). Istniała obawa, że odpowiedzi zebrane tą drogą będą skrzywione tym, że poprawnie na pytania odpowiedzą tylko te osoby, które dobrze posługują się językiem polskim. Konieczność takiego samego zrozumienia pytania przez wszyst-kich respondentów, jest warunkiem podstawowym każdego badania ilościowego. Dlatego zespół badawczy musiał zweryfikować pomysły na realizację badania. Zrezygnowano z realizacji badania techniką ankiety audytoryjnej (planowane m.in. w przypadku wywiadów z uczestnikami spotkań grupowych i szkoleń), także ankiet internetowych (CAWI) przesyłanych bezpośrednio do respondentów. Z tej ostatniej metody można było skorzystać tylko w celu poznania opinii dyrektorów szkół o przeglądzie edukacyjnym i doradców zawodowych o organizacji procesu przeprowadzenia spotkań z doradcą zawodowym. Niemożliwym też okazało się przeprowadzenie wywiadu ogniskowego. Pierwotnie planowano takie wywiady z uczestnikami warsztatów umiejętności psycholo-gicznych. Konieczność tłumaczenia symultanicznego, tłumaczenia każdej wypo-wiedzi zarówno moderatora, jak i uczestników, spowodowałaby zdaniem badaczy utratę dynamiki dyskusji. Ponadto pozostawała trudna kwestia ustawienia kamery, która w zasadzie powinna nagrywać zarówno uczestników, jak i tłumacza, dlatego ostatecznie zdecydowano się na zastąpienie wywiadów ogniskowych diadami (wywiady, w których brał udział moderator oraz dwóch respondentów).

11

W tej sytuacji, najlepszym narzędziem badawczym stosowanym do poznania opinii osoby niesłyszącej był wywiad indywidualny (lub diada), przeprowadzany w obecności tłumacza PJM, a dodatkowo nagrywany na nośnik audio, oraz wywiad kwestionariuszowy, przeprowadzany przez tłumacza PJM. Obie te techniki są dość kosztowne, ponieważ wymagają obecności badacza bezpośrednio przy rozmowie z respondentem, a opracowanie wyników takiego badania jest czasochłonne. Okazuje się więc, że nie wszystkie narzędzia stosowane w naukach społecznych można bez problemu zastosować w badaniach, w których respondentami są osoby niesłyszące.

12

III. GŁÓWNE WNIOSKI

Na podstawie danych zebranych w trakcie projektu badawczego, zdaniem zespołu badawczego realizującego badanie ewaluacyjne projektu „4 Kroki – Wsparcie osób niesłyszących na rynku pracy”, jest projektem wartym kontynuowania.

W chwili obecnej nie ma żadnego instrumentu wspierania osób niesłyszących na rynku pracy w sposób tak kompleksowy i wielostronny, jak proponuje to projekt „4 Kroki”.

Ponadto, wszystkie działania w projekcie „4 Kroki” zostały ocenione bardzo wysoko – zarówno pod względem przydatności, skuteczności jak i efektywności. Potwierdza to rekomendację do kontynuowania projektu w przyszłości.

Poniżej zostały przedstawione główne wnioski z badania poszczególnych działań wraz z rekomendacjami do implementacji w przyszłości:

Tabela nr 2 – wnioski i rekomendacje dotyczące realizacji projektu „4 Kroki” lp Wniosek z badania Rekomendacja

SPOTKANIA INFORMACYJNE Z RODZICAMI

1 Wysoko ocenione wszystkie ele-menty spotkania: materiały, prowa-dzenie, informacje.

Kontynuować ten sposób informowania rodziców o projekcie, zadbać, by jak naj-większa część rodziców brała w nich udział.

2 Szkoła i ośrodki to podstawowy lokalny partner w tego typu projek-tach. Informacja o projekcie pocho-dziła głównie ze szkoły (od dyrekcji, nauczyciela, ulotki ze szkoły).

Należy utrzymać ten kanał komunikacji (szkoła i instytucje oświatowo-wychowaw-cze, związane ze środowiskiem dzieci nie-słyszących), ale nie rezygnować z informacji w ONSI czy w PZG. Z innych obserwacji wynika, że informacje na ONSI czy w PZG nie były decydujące, ale uwiarygodniały projekt i dodatkowo go promowały. Wraz ze zwiększeniem dostępności Internetu w Polsce i w środowisku osób niepełno-sprawnych, szczególnie ten pierwszy kanał może zyskać na znaczeniu.

13

lp Wniosek z badania Rekomendacja

SPOTKANIA GRUPOWE Z DORADCAMI 3 Czas poświęcony na pracę z benefi-

cjentem jest zbyt krótki. Należy sprawdzić, na ile istnieje potrzeba wydłużenia czasu pracy doradcy z jednym beneficjentem. Trzeba mieć bowiem na względzie fakt, że zwiększenie liczby godzin pracy z beneficjentem jest „w inte-resie” doradcy. W zależności od tej analizy, podjąć decyzję, czy wydłużać czas spotka-nia, czy nie.

4 Ilość spotkań grupowych jest zbyt mała.

Należy przeanalizować, na ile faktycznie istnieje potrzeba zwiększenia ilości spotkań grupowych doradcy. W zależności od tej analizy podjąć decyzję o organizacji większej ilości spotkań.

5 Rozpoczęcie spotkań w czasach matur utrudnia ich organizację.

Trzeba pamiętać, by elementy projektu nie kolidowały z organizacją roku szkolnego. Spotkania z doradcami lepiej rozpocząć w innym terminie niż wiosna. Idealnym czasem na rozpoczęcie spotkań z doradcami jest albo późna zima, albo po prostu początek roku szkolnego.

6 Uzupełnić spotkania z doradcami o elementy warsztatowe, dotyczące umiejętności tzw. miękkich.

Rozważyć możliwość poprowadzenia dodatkowych spotkań lub warsztatów (dla chętnych) dotyczących umiejętności mięk-kich (komunikacja, autoprezentacja).

7 Zacieśnić współpracę z kadrą placówki w celu przygotowania przez szkoły list uczestników chęt-nych do wzięcia udziału w projekcie.

Rekomendujemy utrzymanie obecnego systemu koordynacji spotkań. W naszej ocenie włączenie w spotkania z doradcami kadry szkół dodatkowo je dociąży i skom-plikuje proces koordynacji spotkań. W kon-sekwencji może się okazać, że nie wiadomo kto odpowiada za spotkanie – szkoła czy koordynator lokalny.

SPOTKANIA INDYWIDUALNE Z DORADCAMI

8 Informacja o spotkaniach pochodzi-ła ze szkoły, ale też z Internetu.

Utrzymać obecne kanały komunikacyjne (szkoła i Internet).

14

lp Wniosek z badania Rekomendacja 9 Spotkania zostały wysoko ocenione,

doradcy wierzą w sens swojego dzia-łania, rzeczywiście pomogli benefi-cjentom wybrać ścieżkę rozwoju zawodowego, poszerzyli jego per-spektywę widzenia przyszłości i pra-cy zawodowej, przekonali o wartości edukacji.

Utrzymać w projekcie spotkania indywi-dualne.

10 Formularze Indywidualnego Planu Działania są niedostosowane do możliwości osób niesłyszących, za długie.

Przeanalizować i rozważyć możliwość modyfikacji IPD.

STAŻE ZAWODOWE

11 Udział opiekuna stażu był bardzo

pomocny. Utrzymać funkcję opiekuna stażu.

12 Bardzo dobrze została oceniona współpraca z PZG.

Utrzymać dotychczasową formę kontaktu i wymaganą ilość dokumentów.

13 Pracodawcy są bardzo pozytywnie nastawieni do idei współpracy ze stażystami niesłyszącymi.

1. Rozpowszechnić i wykorzystać te opinie w kolejnych organizowanych stażach.

2. Aby zachęcić innych pracodawców, rozważyć popularyzację kursów języka dla pracodawców, także by rozwiać ich obawy co do współpracy z osobami nie-słyszącymi.

SZKOLENIA

14 Szkolenia były narzędziem chętnie wykorzystywanym przez uczestni-ków projektu.

Szkolenia w formule, która była realizo-wana w projekcie, mają sens tylko wtedy, o ile są rzeczywiście indywidualne i rea-lizowane zgodnie z potrzebami uczest-ników. W takiej formule rekomendujemy kontynuowanie tego zadania.

WARSZTATY UMIEJĘTNOŚCI PSYCHOLOGICZNYCH

15 Warsztaty są unikalną formą podno-szenia umiejętności społecznych dzieci głuchych i słabosłyszących.

Rekomendujemy kontynuację tego typu pracy z dziećmi.

15

lp Wniosek z badania Rekomendacja 16 Zbyt duża ilość treści do przekazania

w ciągu warsztatów, nie wszystkie treści dostosowane do poziomu uczestników.

1. Wydłużyć czas trwania warsztatów, tak aby dziecko nie spędzało na zajęciach w sali więcej niż 4–5 godzin.

2. W programie warsztatów zarezerwować czas na codzienne zajęcia sportowe i ruchowe.

3. Scenariusze zajęć warto konsultować z nauczycielami pracującymi w szkołach dla osób niesłyszących – szczególnie gdy trenerzy mają mało doświadczeń w pracy z osobami głuchymi.

17 Dzieci niesłyszące mają luki w zakresie nazywania swoich emocji oraz komunikowania się.

Kontynuować w programie warsztatów treści związane z emocjami i komunikacją.

18 Początkowy chaos organizacyjny spowodowany brakiem spotkania organizatorów z opiekunami.

1. Na początku warsztatów zorganizować spotkanie wstępne na którym zostanie przedstawiona kadra i opiekunowie.

2. Stworzyć przestrzeń do wzajemnego wymieniania się informacjami dotyczą-cymi warsztatów pomiędzy prowadzą-cymi, organizatorami a opiekunami. Najlepiej w formie regularnych krótkich spotkań informacyjnych.

19 Nauczyciele, chcieliby odwoływać się po powrocie z warsztatów do treści poruszanych na warsztatach.

Przygotować pakiety materiałów z warsz-tatów w formie teczki lub segregatora, tak dla nauczycieli, jak i dla uczniów.

20 Wszystkie zajęcia, które zostały zrealizowane podczas warsztatów, były potrzebne.

Nie zmieniać zasadniczo programu zajęć, rozważyć dostosowanie treści do poziomu uczestników.

21 Konieczność zmieniana sali była kłopotliwa dla prowadzących i wprowadzała zamieszanie wśród uczestników.

Starać się doprowadzić do sytuacji, w której poszczególne zajęcia będą prowadzone w jednej sali przez cały czas trwania warsztatów.

22 W przerwach między zajęciami uczestnicy, prowadzący i opiekuno-wie nie mieli czym ugasić pragnienia.

Przygotować miejsca przygotowania napo-jów dla prowadzących i opiekunów (kawa, herbata) oraz zapewnić zimne napoje dla uczestników zajęć, między zajęciami.

23 Uczestnicy zajęć czuli się bezpiecz-nie w obecności tłumaczy PJM.

Utrzymać udział tłumaczy PJM w zajęciach.

16

lp Wniosek z badania Rekomendacja

PRZEGLĄD EDUKACYJNY

24 Przegląd został ogólnie bardzo dobrze oceniony.

Kontynuować to działanie.

25 Dzieci miały niewiele szans na interak-cje i integrację z uczniami z innych ośrodków, a mają taką potrzebę.

1. Przygotować więcej zajęć integracyj-nych dla młodzieży.

2. Spróbować tak zorganizować miejsca noclegowe, aby w jednym miejscu zostali zakwaterowani uczestnicy z różnych ośrodków.

3. Należy mieć na względzie potrzebę współpracy środowiska podczas or-ganizowania innych form wsparcia dla niesłyszących.

26 Zajęcia warsztatowe (wykłady) były zorganizowane blisko sceny, przez co hałas przeszkadzał w uczestnictwie w zajęciach.

Zorganizować wykłady w pomieszczeniu zapewniającym komfort uczestnictwa.

27 Brak dostatecznej ilości ofert dotyczą-cych zatrudnienia.

Zwiększyć ilość stanowisk/ propozycji dotyczących stażu i zatrudnienia – rozbu-dować treści przeglądu związane z ryn-kiem pracy.

ZARZĄDZANIE PROJEKTEM

28 Biuro projektowe przyjęło miękki model zarządzania projektem. Wszyst-kie podmioty uczestniczące w projekcie akcentowały zadowolenie z formuły współpracy.

Utrzymać podobny model, dbając o relacje oraz atmosferę pracy w zespole zarządzającym.

29 Struktura zarządzania projektem nie przewidywała powołania komitetu sterującego.

W przypadku, gdyby nadal projektem miał zarządzać jeden podmiot, nie ma potrzeby tworzenia komitetu sterującego.

POLSKI JĘZYK MIGOWY

30 Udział tłumaczy PJM pomaga uczest-nikom w realizacji projektu, zapewnia im poczucie bezpieczeństwa.

Utrzymać udział tłumaczy PJM w przy-padku kontynuacji projektu.

31 Nauczyciele chętnie doskonalą swoje umiejętności posługiwania się PJM.

Utrzymać kursy Polskiego Języka Migo-wego w obecnej formule w formie kształcenia w szkołach w trybie stacjo-narnym (niewyjazdowym).

15





















15





















15





















17

IV. WYNIKI BADANIA – ocena poszczególnych elementów projektu

1. Krok – diagnoza

a. Spotkania grupowe (z rodzicami/ opiekunami) Spotkania z rodzicami odbyły się na początku projektu, w lutym 2009. W 27 lokalizacjach odbyło się 27 spotkań, w których wzięło udział 186 rodziców/ opiekunów młodzieży niesłyszącej. Tabela nr 3 – uczestnicy spotkań dla rodziców w poszczególnych lokalizacjach

LOKALIZACJA LICZBA UCZESTNIKÓW

Wrocław 4 Zabrze 7 Katowice 14 Lubliniec 2 Długopole 5 Szczecin, ul. Szpitalna 5 Szczecin, ul. Grzymińska 1 Bydgoszcz 22 Żary 7 Poznań 10 Kalisz 5 Rydzyna 4 Łódź, ul. Wólczańska 4 Kutno 7 Łódź, ul. Krzywickiego 3 Kraków, ul. Spadachroniarzy 10 Kraków, ul. Św. Stanisława 1 Kraków, ul. Grochowa 9 Kielce 9 Lublin 15 Warszawa, plac Trzech Krzyży 0 Gołotczyzna 0 Otwock 0 Olsztyn 13 Warszawa, ul. Zakroczymska 16 Olecko 6 Radom 7 RAZEM: 186

18

Celem spotkań było przedstawienie opiekunom założeń projektu „4 Kroki” i zachęcenie do tego, by ich dzieci do niego przystąpiły. Ewaluacja działania została przeprowadzona za pomocą wywiadów ilościowych z opiekunami/ rodzicami, po przeprowadzeniu spotkań. Badanie miało formę wywiadów indywidualnych, przeprowadzanych za pośrednictwem tradycyjnej ankiety w wersji papierowej (PAPI, załącznik nr 1). Kwestionariusz składał się z sześciu pytań zamkniętych (ankieter zaznaczał wybraną przez respondenta odpowiedź, spośród wymienionych w ankiecie). Wywiady przeprowadzali lokalni koordynatorzy, którzy zostali w tym celu przeszkoleni. Badanym zapewniono poufność – odpowiedzi respondentów nie można powiązać z ich danymi osobowymi. Zrealizowano 56 wywiadów w czterech lokalizacjach, na pytania odpowiadało czterdzieści kobiet i szesnastu mężczyzn. Ze względu na niską podstawę wniosko-wania, dane na wykresach nie są przedstawione w formacie procentowym – cyfry na wykresach oznaczają rzeczywistą liczbę respondentów, którzy udzielili poszcze-gólnych odpowiedzi. Chociaż badanie nie jest reprezentatywne dla całej populacji rodziców/ opiekunów uczestniczących w spotkaniach, jego wyniki można i należy potraktować jako ważne wskazówki organizacyjne.

19

Ogólna ocena spotkania Wszyscy opiekunowie oceniają bardzo dobrze zorganizowane dla nich spotkanie informacyjne w sprawie projektu „4 Kroki”.

Szczegółowa ocena spotkania Opiekunowie oceniają także dobrze poszczególne aspekty spotkania, zarówno program, otrzymane materiały jak i kwestie organizacyjne.

5

51

Wykres nr 1. Jak ogólnie ocenia Pani/ Pan dzisiejsze spotkanie?Odpowiedzi na skali 1-4, gdzie 1 oznacza zdecydowanie mi się nie

podoba, a 4 – zdecydowanie mi się podobaPodstawa: N=56

zdecydowanie mi się podoba

raczej mi się podoba

5 12 9 5 3

51 4235 39 41

212 12 12

Przedstawienie programu przez

koordynatora programu

Materiały o programie 4

kroki

Informacja doradcy

zawodowego

Materiały otrzymane na spotkaniu od

doradcy zawodowego

Poczęstunek

Wykres nr 2. Proszę powiedzieć, jak ocenia Pan/ Pani poszczególne elementy spotkania?

Podstawa: N=56, oceny na skali 1-4, gdzie 1 bardzo źle, a 4 oznacza bardzo dobrze; dane sortowane wg TOP2BOXES (oceny 3 i 4)

Raczej dobrze Dobrze Nie wiem / odmowa

20

Zdecydowana większość zadowolona jest z zakresu informacji, jakie zostały przedstawione na spotkaniu. Tylko ośmioro z 56 respondentów uważa, że informa-cje mogłyby być bardziej dokładne i wyczerpujące.

Ocena projektu „4 Kroki” – opiekunowie Projekt podoba się prawie wszystkim opiekunom i rodzicom. Jednocześnie wszyscy rodzice deklarują chęć, by dziecko wzięło udział w tym projekcie.

36

1226

Wykres nr 3. Czy informacje jakie Pani/ Pan otrzymał na tym spotkaniu, były wyczerpujące?

Podstawa: N=56, oceny na skali 1-4

Zdecydowanie nie wyczerpujące

Raczej nie wyczerpujące

Raczej wyczerujące

Zdecydowanie wyczerujące

1 1314

37

Wykres nr 4. Jak ogólnie podoba się Panu/ Pani projekt „4 Kroki”?Podstawa: N=56, oceny na skali 1-6,

gdzie 1 oznacza zdecydowanie mi się podoba, a 6 – zdecydowanie mi się nie podoba


podoba mi się

trochę mi się podoba

nie podoba mi się

zdecydowanie mi się nie podoba

48 na 56 opiekunów uznało przekazane informacje za wystarczające

54 na 56 opiekunów stwierdziło, że projekt podoba im się

21

Instytucje edukacyjne odegrały podstawową rolę w procesie informowania opieku-nów o projekcie. Źródłem informacji była przede wszystkim szkoła – dyrekcja, wychowawca, dziecko (przynoszące tę informację ze szkoły). Co wydaje się istotne, żaden z opiekunów uczestniczących w badaniu nie dowiedział się o projekcie z PZG czy strony ONSI.

3117

128

73

00

Od dyrektora szkoły

Od wychowawcy klasy

Z ulotki

Od syna,córki

Z Internetu w ogóle

Od znajomych

Z Polskiego Związku Głuchych

Z Internetu, ze strony ONSI

Wykres nr 5. Proszę powiedzieć, skąd dowiedział się Pan/ Pani o tym projekcie? Podstawa: N=56, pytanie wielokrotnego wyboru

(możliwość udzielenia więcej niż jednej odpowiedzi)

21

Instytucje edukacyjne odegrały podstawową rolę w procesie informowania opieku-nów o projekcie. Źródłem informacji była przede wszystkim szkoła – dyrekcja, wychowawca, dziecko (przynoszące tę informację ze szkoły). Co wydaje się istotne, żaden z opiekunów uczestniczących w badaniu nie dowiedział się o projekcie z PZG czy strony ONSI.

3117

128

73

00


Od wychowawcy klasy

Z ulotki

Od syna,córki


Od znajomych



Wykres nr 5. Proszę powiedzieć, skąd dowiedział się Pan/ Pani o tym projekcie? Podstawa: N=56, pytanie wielokrotnego wyboru

(możliwość udzielenia więcej niż jednej odpowiedzi)

22

b. Spotkania grupowe z doradcą zawodowym Grupowe spotkania uczestnikami projektu zaplanowane były na luty 2009. Ich celem było zachęcenie uczestników do aktywnego podejścia do własnej kariery zawodowej. Zaplanowano 69 spotkań z doradcami zawodowymi; w rzeczywistości odbyło się 41 spotkań w 33 lokalizacjach. W spotkaniach wzięło udział 751 uczest-ników. W spotkaniach grupowych brali udział tłumacze PJM. Ewaluacja działania została przeprowadzona w postaci wywiadów ilościowo-jakościowych z organizatorami spotkań, po przeprowadzeniu spotkań. Badanie miało formę wywiadów indywidualnych, przeprowadzanych za pośrednictwem aplikacji internetowej online (CAWI – załącznik nr 2). Wybór takiej techniki z jednej strony pozwolił na zachowanie anonimowości przez doradców, a z drugiej strony pozwalał na elastyczne dopasowanie realizacji badania – każdy doradca wypełniał ankietę w dogodnym dla siebie czasie. Doradcom wysłano zaproszenie do badania, a następnie osobom, które nie wypełniły ankiety, wysłano dwukrotne przypomnie-nia o badaniu w tygodniowych odstępach. Badanym zapewniono poufność – odpowiedzi respondentów nie można powiązać z ich danymi osobowymi. Kwestionariusz składał się z dziewięciu pytań, pięciu zamkniętych (respondent zaznaczał odpowiedź spośród wymienionych na ekranie) i czterech otwartych (respondent zapisywał spontanicznie swoją wypowiedź). Informacja została wysłana do trzynastu doradców, ostatecznie w badaniu wzięło udział dziesięciu doradców. Ze względu na niską podstawę wnioskowania, dane na wykresach nie są przedstawione w formacie procentowym – cyfry na wykresach oznaczają rzeczywistą liczbę respondentów, którzy udzielili poszczególnych odpowiedzi.

23

Ocena projektu „4 Kroki” przez doradców zawodowych Wszyscy doradcy, którzy odpowiadali na pytania zawarte w kwestionariuszu, mają bardzo pozytywny stosunek do projektu „4 Kroki” – projekt im się podoba.

Doradcy wierzą, że projekt będzie skutecznym narzędziem działania w środowisku osób niesłyszących.

Połowa respondentów wskazała odpowiedź 8 na 9-punktowej skali oceny skutecz-ności projektu. Tylko jedna osoba wskazała odpowiedź znajdującą się poniżej środka skali (5) – można stwierdzić, że tylko ona jedna jest w mniejszym stopniu przekonana, że projekt będzie skuteczny. Oczywiście samo dobre nastawienie doradców na początku trwania projektu nie przesądza o powodzeniu działania, jednak przekonanie o celowości działania wpływać może raczej pozytywnie niż negatywnie na efektywność projektu (przekonanie, że praca, którą się wykonuje, ma sens, przyniesie oczekiwane rezultaty, jest motywujące).

3

7

Wykres nr 6. Jak ogólnie ocenia Pani/ Pan sam projekt „4 Kroki”?Podstawa: N=10



111

2

5

Wykres nr 7. Na ile, Pani/ Pana zdaniem, proojekt „4 Kroki” może okazać się skuteczny?

Podstawa: N=10, oceny na skali 1 – 9, gdzie 1 oznacza, że program jest w ogóle nieskuteczny, a 9, że program jest bardzo skuteczny

Podstawa N=10

ocena 8

ocena 7

ocena 6

ocena 5

ocena 4

24

Część respondentów starała się wskazać usprawnienia, które powinny zostać wprowadzone do projektu „4 Kroki”.

Uwagi doradców dotyczą usprawnień w dwóch głównych obszarach – jeden dotyczy bezpośrednio sposobu pracy z młodym człowiekiem, a drugi związany jest z kwestami organizacyjnymi. Po pierwsze, w wypowiedziach doradców pojawiła się kilkakrotnie kwestia ilości czasu, który powinien być poświęcony na pracę z beneficjentem. Doradcy wskazy-wali z jednej strony na potrzebę organizacji większej liczby spotkań grupowych z doradcami zawodowymi, a z drugiej – przeznaczenie większej ilości godzin na indywidualną pracę z uczestnikami projektu. W szczególności doradcy twierdzi-li, że zbyt mało czasu przeznaczone jest na przygotowanie IPD (indywidualnego planu działania), który miał być wiążącym dokumentem w projekcie. W opinii doradców trudno jest go przygotować po jednym czy dwóch spotkaniach. Jedno-cześnie pojawiły się także opinie, że IPD należy skrócić, a kartę dostosować w większym stopniu do potrzeb młodzieży niesłyszącej. Ponadto, zdaniem respon-dentów w trakcie inauguracji projektu warto poświęcić w szkołach i ośrodkach więcej czasu na uświadomienie młodzieży korzyści, jakie niesie ze sobą projekt „4 Kroki”. Duża liczba chętnych na spotkania indywidualne a terminy ograniczone (20 chętnych beneficjen-tów – 40 godzin na całą pracę doradczą). Zasadniczo można powiedzieć, że na przygotowanie IPD jednego uczestnika projektu przypada 30 minut. Doradca 3 Drugi obszar sugerowanych modyfikacji dotyczy kwestii związanych z organizacyj-nymi ramami projektu. Doradcy uważają, że projekt powinien być rozpoczęty wraz z rokiem szkolnym i uwzględniać w szczególności kwestie matur czy egzaminów zawodowych. Pojawiła się także sugestia dotycząca zarządzania – tzn. usprawnienia, doprecyzowania formy i zakresu współpracy między koordynatorami lokalnymi a kadrą terenową.

5

5

Wykres nr 8. Czy Pana/ Pani zdaniem, jest coś, co powinno zostać zmienione w projekcie „4 Kroki”?

Podstawa: N=10

nie

tak

25

Ocena spotkania grupowego z doradcami zawodowymi Doradcy ocenili bardzo dobrze przeprowadzane spotkania grupowe z uczestnika-mi. Tylko jeden na dziesięciu doradców biorących udział w badaniu ocenił, że nie jest zadowolony ze spotkania dotyczącego projektu „4 Kroki”.

W opinii wszystkim doradców biorących udział w badaniu, uczestnicy spotkań byli zainteresowani spotkaniem i przekazywanymi treściami.

1

3

6

Wykres nr 9. Jak ogólnie ocenia Pani/ Pan spotkanie dotyczące projektu „4 Kroki”?

Podstawa: N=10

zdecydowanie mi się podobało

raczej mi się podobało

zdecydowanie mi się nie podobało

3

7

Wykres nr 10. Jak ogólnie ocenia Pani/ Pan zainteresowanie słuchaczy podczas spotkania projektu „4 Kroki”?

Podstawa: N=10

zdecydowanie zainteresowani

raczej zainteresowani

26

Doradcy zadowoleni byli także z pracy tłumaczy uczestniczących w spotkaniach. Ponadto wszyscy respondenci stwierdzili, że nie mają żadnych uwag do pracy tłumaczy.

Zdecydowana większość doradców (ośmiu na dziesięciu) stwierdziła, że nie miała żadnych problemów w trakcie realizacji spotkań – zarówno od strony współpracy z koordynatorami lokalnymi, jak i uczestnikami projektu.

Współpraca z koordynatorem oraz beneficjentami układa się bez zarzutu. Doradca 1.

Jeden respondent wymienił kwestie związane z organizacją roku szkolnego, które utrudniały umawianie spotkań.

Rozpoczęcie działań w okresie matur, co wielokrotnie utrudniało umówienie spotkań. Doradca 2.

Poza wcześniej wspomnianym oczekiwaniem co do zwiększania liczby godzin na spotkania indywidualne i grupowe (więcej i dłuższe spotkania), doradcy wskazali także kilka pomysłów na usprawnienie procesu organizacji spotkań, zarówno indywidualnych, jak i grupowych.

Pierwszym obszarem jest współpraca z placówką, w której odbywają się zajęcia. Dobra kooperacja decyduje o tym, czy spotkania w ogóle się odbędą. Od zachęty kadry ośrodków w dużym stopniu zależy także zainteresowanie młodzieży. Zda-niem doradców kadra placówki pomogłaby w realizacji projektu, gdyby przed spotkaniem przygotowane zostały przygotowane listy osób chętnych do udziału w spotkaniu. Zostały wskazane szczegółowe rozwiązania organizacyjne, które pomogłyby efektywniej organizować spotkania z młodzieżą.

3

7

Wykres nr 11. Jak ogólnie ocenia Pani/ Pan współpracę z tłumaczem podczas spotkania w projekciee „4 Kroki”?

Podstawa: N=10



27

Młodzież umawia się na spotkania z wyprzedzeniem – otrzymuje bloczek z datą i dokładną godziną spotkania – unikamy w ten sposób nakładania się spotkań i luk. Na bloczku podane są dane kontaktowe – jeżeli jest problem z pojawieniem się na spotkaniu. Doradca 4. Kilkakrotnie pojawił się także pomysł, żeby do spotkań wprowadzić elementy warsztatowe, zorganizować cykle warsztatów tematycznych z rodzaju umiejętności „miękkich”, pomagających odnaleźć się na rynku pracy, takich jak na przykład autoprezentacja. Takie formy w ocenie respondentów są potrzebne i mogłyby być z powodzeniem realizować cel projektu „4 Kroki”. Zaproponowałabym też wprowadzenie formy warsztatowej - np. warsztat autoprezentacji, pisania dokumentów aplikacyjnych (3–4 osoby). Doradca 5. Ustalenie harmonogramu spotkań, zwiększenie ilości godzin na spotkania grupowe i indywidual-ne, wprowadzenie pracy warsztatowej. Doradca 6. Ogólnie doradcy dobrze oceniają zarówno sam projekt, jak i realizowane przez siebie zadania, ponadto oceniają zainteresowanie projektem wśród młodzieży jako wysokie, uważają, że projekt powinien być kontynuowany.

28

c. Spotkania z doradcami indywidualne (PAPI)

Spotkania z doradcami zawodowymi, psychologami i prawnikami odbyły się w 17 miastach. W indywidualnych spotkaniach z doradcami zawodowymi wzięły udział 652 osoby, mniejszym zainteresowaniem cieszyły się spotkania z prawnikami i psychologami – z ich porad skorzystało 351 osób.

Ewaluacja działania została przeprowadzona za pomocą wywiadów ilościowych z uczestnikami, po przeprowadzeniu spotkań. Badanie miało formę wywiadów indywidualnych, przeprowadzanych za pośrednictwem tradycyjnej ankiety w wersji papierowej (PAPI – załącznik nr 3). Wywiady przeprowadzali lokalni koordynatorzy, którzy zostali w tym celu prze-szkoleni. Kwestionariusz składał się z pięciu pytań typu zamkniętego (ankieter zaznaczał wybraną przez respondenta odpowiedź, spośród tych wymienionych w ankiecie). Badanym zapewniono poufność – odpowiedzi respondentów nie można powiązać z ich danymi osobowymi. Zrealizowano 22 wywiady. Na pytania odpowiadało jedenaście kobiet i jedenastu mężczyzn. Średnia wieku respondentów wynosi 20 lat (najstarsza osoba miała 23 lata, a najmłodsza – 17). Największa część spośród respondentów odbyła spotkanie z doradcą zawodowym. Chociaż badanie nie jest reprezentatywne dla całej populacji osób niesłyszących uczestniczących w spotkaniach, jego wyniki można i należy potraktować jako ważne wskazówki podczas organizowania tego rodzaju wsparcia.

Ze względu na niską podstawę wnioskowania, dane na wykresach nie są przedsta-wione w formacie procentowym – cyfry na wykresach oznaczają rzeczywistą liczbę respondentów, którzy udzielili poszczególnych odpowiedzi.

123

7

Wykres nr 12. Specjalista, z którym respondent odbył spotkaniePodstawa: N=22

Doradca zawodowy

Prawnik

Psycholog

29

Ogólna ocena spotkania

Ogólne zadowolenie uczestników ze spotkań jest bardzo wysokie (większość odpowiedzi „zdecydowanie mi się podoba”), tylko jedna osoba wskazała, że ze spotkania jest niezadowolona.

Zdaniem respondentów spotkania tego typu są bardzo potrzebne, a samo spotkanie było dla nich przydatne.

15

16

Wykres nr 13. Jak ogólnie ocenia Pani/ Pan dzisiejsze spotkanie?Odpowiedzi na skali 1-4, gdzie 1 oznacza zdecydowanie mi się nie podoba,

a 4 – zdecydowanie mi się podobaPodstawa: N=22

Zdecydowanie mi się podoba

Raczej mi się podoba

Raczej mi się nie podoba

5

17

Wykres nr 14. Czy takie spotkania są Pana/ Pani zdaniem potrzebne?Odpowiedzi na skali 1-4, gdzie 1 oznacza zdecydowanie niepotrzebne,

a 4 – bardzo potrzebnePodstawa: N=22

Bardzo potrzebne

Raczej potrzebne

30

Szczegółowa ocena spotkania

Wszystkie aspekty spotkania zostały przez respondentów ocenione bardzo wysoko – zarówno kwestie organizacyjne (miejsce, informacje i zaproszenie na spotkanie), jak i merytoryczne (praca doradcy/prawnika/psychologa, współpraca z tłuma-czem). Zdaniem respondentów spotkanie przebiegało w dobrej atmosferze.

2

5

15

Wykres nr 15. Jak ogólnie ocenia Pani/ Pan przydatność spotkania?Odpowiedzi na skali 1-4, gdzie 1 oznacza zdecydowanie nieprzydatne,

a 4 – bardzo przydatnePodstawa: N=22

Bardzo przydatne

Raczej przydatne

Raczej nie przydatne

7 9 9 7 6 5

15 13 13 15 16 17

Miejsce gdzie odbyło się spotkanie

Pracę doradcy zawodowego -

ogólnie

Atmosferę spotkania

Współpracę z tłumaczem

Informację o spotkaniu -

ogólnie

Sposób zaproszenia na

spotkanie

Wykres nr 16. Proszę powiedzieć, jak ocenia Pan/ Pani poszczególne elementy spotkania?oceny na skali 1-4, gdzie 1 bardzo źle, a 4 oznacza bardzo dobrze

Podstawa: N=22

Raczej dobrze Dobrze

31

Źródło informacji o projekcie

Głównym źródłem wiedzy o projekcie dla beneficjentów była kadra szkoły i ośrodka – nauczyciele i wychowawcy, a także dyrekcja. Podobnie jak w przypadku źródeł informacji o projekcie wśród rodziców i opiekunów, wydaje się, że znaczącej roli informacyjnej nie odegrał PZG, choć młodzi ludzie częściej niż ich opiekuno-wie dowiedzieli się o projekcie ze strony ONSI.

17

10

6

4

2

1

0

0

Od wychowawcy klasy, nauczyciela ze …


Od znajomych


Z innych źródeł


Z ulotki


Wykres nr 17. Proszę powiedzieć skąd dowiedział się Pan/ Pani o tym projekcie? Podstawa: N=22

31

Źródło informacji o projekcie

Głównym źródłem wiedzy o projekcie dla beneficjentów była kadra szkoły i ośrodka – nauczyciele i wychowawcy, a także dyrekcja. Podobnie jak w przypadku źródeł informacji o projekcie wśród rodziców i opiekunów, wydaje się, że znaczącej roli informacyjnej nie odegrał PZG, choć młodzi ludzie częściej niż ich opiekuno-wie dowiedzieli się o projekcie ze strony ONSI.

17

10

6

4

2

1

0

0

Od wychowawcy klasy, nauczyciela ze …


Od znajomych


Z innych źródeł


Z ulotki


Wykres nr 17. Proszę powiedzieć skąd dowiedział się Pan/ Pani o tym projekcie? Podstawa: N=22

32

d. Spotkania z doradcami indywidualne (IDI) Parę tygodni po spotkaniach zostało przeprowadzone dziesięć indywidualnych wywiadów z niektórymi uczestnikami spotkania (IDI – załącznik nr 4). Z uwagi na trudności komunikacyjne, wywiad prowadził tłumacz języka migowego. W celu odczytania treści wywiadów, wszystkie rozmowy były nagrywane na nośnik audio- video za pomocą kamery video umieszczonej w miejscu realizacji wywiadu. Następnie wywiady zostały przetłumaczone na język polski i poddane analizie. Uczestnicy o możliwości udziału w projekcie dowiedzieli się głównie w szkole. Informację otrzymywali albo bezpośrednio od nauczycieli, albo uzyskali informację z plakatów wiszących w szkole. Informacja docierała do uczestników, była czytelna i jasna. Ostatnie obawy związane z projektem rozwiewało spotkanie z osobami przedstawiającymi projekt w szkole. Nie znaczy to, że uczestnicy nie mieli refleksji nad skutecznością projektu, ale kontakt bezpośredni z osobami odpowiedzialnymi za realizację projektu ułatwiał na pewno podjęcie decyzji o przystąpieniu do projektu, a tym samym wzięciu udziału w spotkaniu z doradcą zawodowym. O Projekcie dowiedziałam się z plakatu w szkole. Było spotkanie i na spotkaniu dowiedziałam się szczegółów. Były slajdy, pokazano nam możliwości, jakie nam da udział w projekcie „4 Kroki”. Zdecydowałam się od razu. – IDI 3 Miałem obawy, nie byłem do końca pewny, czy to prawda czy fałsz, nie wiedziałam czy napraw-dę nam pomogą czy nie. – IDI 2 Samo spotkanie z doradcą też zostało dobrze oceniane. Doradca był w percepcji respondentów miły i pomocny. Podpowiadał jakie możliwości rozwoju zawodowe-go stoją przed młodym człowiekiem i dlaczego.

Z rozmów z respondentami widać, że każdy przypadek doradca traktował indywi-dualnie, a prognozowaną ścieżkę rozwoju zawodowego uzależniał od indywidual-nych możliwości uczestnika projektu. Jednej osobie doradził krótki kurs tynkowa-nia i rozpoczęcie pracy w zawodzie budowlańca, innej – studia ekonomiczne. Było dobrze. Doradca pomógł mi napisać formularze. Podpowiedział, że powinienem przejść kurs tynkowania, zapisał mnie. – IDI 1 Spotkania były potrzebne. Pokazały mi, że czeka mnie dłuższa perspektywa edukacji, ale myślę, że czas szybko minie. – IDI 2 Marzyłem o tym, żeby zostać informatykiem, ale doradca wyjaśnił mi, że będę siedział sam z komputerem. Zrozumiałem, że wolę pracować z ludźmi niż siedzieć w domu sam z kompute-rem – IDI4

33

Bardzo dobrze została też oceniona praca obecnego na spotkaniach tłumacza. Respondenci zgodnie stwierdzali, że czuli się pewnie podczas spotkania i doskonale rozumieli każdy przekaz. Po spotkaniu z doradcą uczestnicy projektu różnie oceniali swoją przyszłość. Część osób przedstawiała swoją przyszłość zachowawczo: Nie wiem, jak będzie w przyszłości. Zobaczymy. – IDI 1, a część pod wpływem spotkania zmieniła stosunek do swojej przyszłości zawodowej: Do tej pory skupiałem się bardziej na rozrywkach. Dzięki udziało-wi w projekcie „4 Kroki” zrozumiałem, że trzeba myśleć o przyszłości, o pracy. – IDI 1 Wcześniej myślałem, że warto szybko pójść do pracy. Dzięki programowi widzę, że może lepiej byłoby przedłużyć edukację. Jeśli pójdę od razu do pracy – to będę mniej zarabiał, jeśli więcej się teraz pouczę – to w przyszłości będę więcej zarabiał. – IDI 2 Wydaje się, że w wyniku spotkań z doradcą zawodowym udało się przełamać w osobach głuchych poczucie pewnej bierności. Uczestnicy spotkań zauważali, że praca może być wartością, pozwala na interakcje z innymi ludźmi, że osoby głuche nie są wcale skazane na rentę i bierność w życiu społecznym i zawodowym. Nie wiadomo oczywiście na tym etapie realizacji projektu czy plany zawodowe nakreślone przez doradców zawodowych zostaną zrealizowane. Zależy to od bardzo wielu czynników, w tym od czynników zewnętrznych, takich jak wspar-cie ze strony rodziny, sytuacja na rynku pracy, kondycja gospodarki itp. Ale wydaje się, że doradcom zawodowym udało się przekonać uczestników o tym, że warto spróbować, warto podjąć ryzyko poświęcając swój czas na dodatkowe szkolenia, kursy, staże. Chciałbym mieć własną firmę budowlaną. – IDI 1 Nie wiem, czy uda mi się zrealizować plan. Chciałbym spróbować… – IDI 2 Doradca powiedział mi, że warto pracować, że głusi powinni pracować. – IDI 3 Przy posiadanym oprzyrządowaniu badań i możliwej do zrealizowania próbie badawczej, trudno niestety sprawdzić, na ile to raczej właśnie jednostki aktywne, poszukujące, zdecydowane na rozwój, zgłosiły się do projektu i ich dążenie do rozwoju jest jedynie konsekwencją postaw życiowych wyniesionych z domu lub wynikających z postaw życiowych, a na ile to udział w spotkaniu z doradcą wpłynął na zmianę postaw życiowych. Bardzo możliwe jest, że jednostki z natury bierne, nie chcące rozwijać swoich kwalifikacji zawodowych, nie zainteresowane rozwojem osobistym, w ogóle nie zgłosiły się do projektu. Niestety nie ma łatwej i szybkiej możliwości weryfikacji

34

bądź falsyfikacji tej hipotezy. Można jednak przyjąć, że istnienie projektu „4 Kroki” pozwoliło osobom niesłyszącym mieć wybór. Dzięki temu, że projekt w ogóle zaistniał, osoby bierne nie mogą dziś powiedzieć, że nie stworzono im szansy rozwoju zawodowego, że nie widziały, gdzie zwrócić się o pomoc. A być może jednostkom aktywnym i zorientowanym na rozwój, uczestnictwo w projekcie ułatwiło planowanie przyszłej kariery zawodowej.

35

2. Krok – szkolenia

a. Kursy i szkolenia specjalistyczne/zawodowe

W ramach projektu beneficjenci mieli możliwość wskazania, która forma doskona-ląca ich interesuje, a koordynatorzy z ramienia PZG zapewniali wykupienie miejsca na dowolnym szkoleniu. Rodzaj szkolenia (jego temat, zakres treści) był dostoso-wywany do drogi rozwoju zawodowego, którą wybrała osoba niesłysząca. Uczest-nik projektu mógł iść na szkolenia z tłumaczem, który pozostawał do jego dyspo-zycji i pomagał mu w tłumaczeniu treści szkolenia.

Poniższa tabela przedstawia listę szkoleń wraz z ilością uczestników. Łącznie uczestnicy wzięli udział w 317 specjalistycznych formach szkoleniowych.

Tabela nr 4 – uczestnictwo w szkoleniach Lp Rodzaj kursu Ilość

osób Miejsce

1 Kurs obsługi wózków widłowych 10 Bydgoszcz 2 Kurs wizażu 8 Bydgoszcz 3 Kurs komputerowy podstawowy 3 Bydgoszcz 4 Kurs komputerowy ii stopnia 3 Bydgoszcz 5 Kurs bukieciarstwa 1 Częstochowa 6 Kurs stylizacji paznokci 1 Gorzów Wlkp 7 Kurs stylizacji paznokci 2 Kalisz 8 Pracownik robót wykończeniowych 2 Kalisz 9 Grafika komputerowa 2 Kalisz 10 Kurs malarstwa 1 Kalisz 11 Kurs masażu 1 Kalisz 12 Specjalista ds. Kadr i płac 1 Kalisz 13 Kurs „operatorów wózków jezdnych" 14 Katowice 14 Kurs fotograficzny 9 Katowice 15 Fotografia 5 Kielce 16 Florystyka 4 Kielce 17 Stolarstwo 3 Kielce 18 Szkolenie dla modelek połączone z profesjonalną sesją

fotograficzną i przygotowaniem 3 Kielce

19 Fryzjerstwo 2 Kielce 20 Kurs masażu głębokiego 1 Kraków 21 Masaż klasyczny 7 Lublin 22 Fotografia 2 Lublin 23 E-learning obsługa platformy moodle 5 Łódź 24 Kurs i stopnia wizażu, makijażu, stylizacji 3 Łódź 25 Technolog prac remonotowo-wykończeniowych 3 Łódź

36

Lp Rodzaj kursu Ilość osób

Miejsce 26 Kurs fryzjerski 2 Łódź 27 Kurs księgowości i stopnia 2 Łódź 28 Kurs fryzjerstwa 2 Łódź 29 Operatorów wózków widłowych 1 Łódź 30 Mysql – administracja bazą danych – szkolenie

podstawowe 1 Łódź

31 Fakturzystka 1 Łódź 32 Grafika komputerowa (Photoshop) 1 Łódź 33 Wózki widłowe 1 Łódź 34 Instruktor prawa jazdy A+B 1 Łódź 35 Kurs robienia biżuterii 1 Łódź 36 Stylizacja i kreowanie wizerunku 1 Łódź 37 Grafika komputerowa (Photoshop) 1 Łódź 38 Technolog robót remontowych 13 Olecko 39 Kurs kosmetyczny 11 Olecko 40 Kurs kucharz małej gastronomii 10 Olecko 41 Technolog robót wykończeniowych 10 Olecko 42 Kurs asystent osoby niepełnosprawnej-tłumacz 6 Olecko 43 Kurs ,,kosmetyczny” 9 Otwock 44 Grafika komputerowa (Photoshop) 3 Pabianice 45 Kurs masażu klasycznego i stopnia 1 Plewiska 46 Szkolenie fotograficzne 7 Poznań 47 Managing your infrastructure using microsoft opera-

tions manager 2005 4 Poznań

48 Projektowanie ogrodów 2 Poznań 49 Instruktor sportu (część ogólna) 1 Poznań 50 Kurs i stopnia wizaż dla początkujących 1 Poznań 51 Kurs ii stopnia- analiza kolorystyczna 1 Poznań 52 Stylizacja paznokci 2 Rzeszów 53 Fotografia 2 Sandomierz 54 Technolog robót budowlanych 14 Szczecin 55 Kurs obsługi wózków widłowych 13 Szczecin 56 Kurs fotograficzny 8 Szczecin 57 Kurs grafiki komputerowej 8 Szczecin 58 Kurs fryzjerski i stopnia 6 Szczecin 59 Kurs stylizacji paznokci 4 Szczecin 60 Kurs kosmetyczny – wizaż, henna 3 Szczecin 61 Kurs pedagogiczny dla rzemieślników, mistrzów,

właścicieli zakładów pracy, firm, warsztatów i innych osób szkolących uczniów w różnych zawodach

1 Szczecin

62 Kurs j. migowego I stopnia 2 Szczecin 63 Kurs gastronomiczny 1 Świeradów-Zdrój 64 Fotografia z elementami obróbki filmowej 12 Warszawa

36


Miejsce 26 Kurs fryzjerski 2 Łódź 27 Kurs księgowości i stopnia 2 Łódź 28 Kurs fryzjerstwa 2 Łódź 29 Operatorów wózków widłowych 1 Łódź 30 Mysql – administracja bazą danych – szkolenie

podstawowe 1 Łódź

31 Fakturzystka 1 Łódź 32 Grafika komputerowa (Photoshop) 1 Łódź 33 Wózki widłowe 1 Łódź 34 Instruktor prawa jazdy A+B 1 Łódź 35 Kurs robienia biżuterii 1 Łódź 36 Stylizacja i kreowanie wizerunku 1 Łódź 37 Grafika komputerowa (Photoshop) 1 Łódź 38 Technolog robót remontowych 13 Olecko 39 Kurs kosmetyczny 11 Olecko 40 Kurs kucharz małej gastronomii 10 Olecko 41 Technolog robót wykończeniowych 10 Olecko 42 Kurs asystent osoby niepełnosprawnej-tłumacz 6 Olecko 43 Kurs ,,kosmetyczny” 9 Otwock 44 Grafika komputerowa (Photoshop) 3 Pabianice 45 Kurs masażu klasycznego i stopnia 1 Plewiska 46 Szkolenie fotograficzne 7 Poznań 47 Managing your infrastructure using microsoft opera-

tions manager 2005 4 Poznań

48 Projektowanie ogrodów 2 Poznań 49 Instruktor sportu (część ogólna) 1 Poznań 50 Kurs i stopnia wizaż dla początkujących 1 Poznań 51 Kurs ii stopnia- analiza kolorystyczna 1 Poznań 52 Stylizacja paznokci 2 Rzeszów 53 Fotografia 2 Sandomierz 54 Technolog robót budowlanych 14 Szczecin 55 Kurs obsługi wózków widłowych 13 Szczecin 56 Kurs fotograficzny 8 Szczecin 57 Kurs grafiki komputerowej 8 Szczecin 58 Kurs fryzjerski i stopnia 6 Szczecin 59 Kurs stylizacji paznokci 4 Szczecin 60 Kurs kosmetyczny – wizaż, henna 3 Szczecin 61 Kurs pedagogiczny dla rzemieślników, mistrzów,

właścicieli zakładów pracy, firm, warsztatów i innych osób szkolących uczniów w różnych zawodach

1 Szczecin

62 Kurs j. migowego I stopnia 2 Szczecin 63 Kurs gastronomiczny 1 Świeradów-Zdrój 64 Fotografia z elementami obróbki filmowej 12 Warszawa

37


Miejsce 65 Administrator bazy danych 10 Warszawa 66 Subiekt magazynier + wózek widłowy 8 Warszawa 67 Asystent osoby niepełnosprawnej 10 Warszawa, Olecko 68 Pracownik administracyjno-biurowy z elementami

małej księgowości 7 Wrocław

69 Kurs wizażu 5 Wrocław 70 Kurs florystyczny 4 Wrocław 71 Kurs fotograficzny 3 Wrocław 72 Kurs stylizacji paznokci 3 Wrocław 73 Kurs gastronomiczny 1 Żary

Zwraca uwagę szerokie spektrum różnorakich kursów. Pojawiły się kursy w zawodach tradycyjnie wybieranych przez osoby niesłyszące (stolarz), ale zdecy-dowano się także na uczestnictwo w kursach dotąd zasadniczo nietypowych i niepopularnych wśród osób głuchych, takich jak operator wózków jezdnych, masaż.

38

b. Warsztaty Umiejętności Psychologicznych Specyficzną odmianą szkoleń, były Warsztaty Umiejętności Psychologicznych przygotowane dla uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Zgodnie z założeniami projektu już w tym wieku powinno się dużą wagę przykładać do funkcjonowania młodego człowieka w społeczeństwie, aby w przyszłości łatwiej mu było wejść w interakcje z przedstawicielami innych grup społecznych, to znaczy w miejscu nauki czy pracy. Warsztaty umiejętności psychologicznych odbyły się w dniach 16–20 listopada 2009, w ośrodku edukacyjnym Chorągwi Łódzkiej ZHP Nadwarciański Gród w Załęczu Wielkim. W warsztatach brało udział 100 uczestników oraz 18 osób zajmujących się opieką nad dziećmi oraz prowadzeniem zajęć. Uczestnicy przyjechali ze Szczecina (Szpi-talna), Sławna, Kutna, Łodzi ul. Krzywickiego, Katowic, Raciborza, Warszawy (pl. Trzech Krzyży), Wrocławia, Tarnowa. Celem warsztatów była nauka postaw i zachowań potrzebnych w dorosłym życiu. Aby zrealizować ten cel, uczestnicy warsztatów zostali podzieleni na 5 grup, w których przeprowadzono następujące bloki zajęć:

Barwy moich emocji – zajęcia mające na celu utrwalenie nazw emocji, roz-budowanie „słownika emocjonalnego” uczestników warsztatów, rozwijanie umiejętności budowania zdań opisujących własne przeżycia, kształtowanie refleksji nad własnymi przeżyciami emocjonalnymi, przygotowanie do radzenia sobie z trudnymi sytuacjami przez wdrażanie do mówienia o swoich emocjach, wdrażanie do różnorodnego komunikowania się celem wymiany informacji, kształtowanie dbałości o precyzję i dokładność różnych form wypowiedzi.

Współpraca z rówieśnikami – zajęcia mające na celu uświadomienie uczestnikom roli zasad komunikacji i asertywności w skutecznej i zgodnej współpracy, wyjaśnieniu na czym polega skuteczna komunikacja, jak wes-przeć komunikację przy użyciu słów i znaków mową ciała, postawą i zachowaniem. Uczestnicy dowiedzieli się, jakie zachowania są asertywne i czemu uległość i agresja nie służą współpracy.

Dorosłość – zajęcia mające na celu uświadomienie przyszłych ról życio-

wych, zachowania wobec sytuacji kryzysowych w rodzinie, planowanie przy-szłości.

39

Ja dla ciebie – zajęcia mające na celu pomóc uczestnikom odnaleźć swo-ją indywidualność, poznać swoje mocne i słabe strony, zrozumieć, co jest dla nich ważne, co uznają i cenią, jakie mają zainteresowania, ukryte talenty, jakie mają cechy osobowości, a także jak postrzegani są przez swoich rówieśni-ków. Podczas zajęć rozwijane były postawy twórczego myślenia, przedsię-biorczości i zaradności.

Tolerancja – zajęcia podejmujące tematykę nierówności szans życiowych, dyskryminacji i izolacji, niesprawiedliwości, a także solidarności oraz relacji między mniejszością a większością. W czasie gry „Limit 20” uczestnicy do-świadczali mechanizmów niesprawiedliwości i dyskryminacji, odkrywali zale-ty postawy tolerancyjnej oraz solidarności grupowej. Mieli także okazję do analizy znanych im przypadków dyskryminacji i wypracowania odpo-wiednich reakcji zgodnych z zasadą tolerancji.

Ponadto wieczorami były prowadzone zajęcia z pierwszej pomocy, w czwartkowy wieczór zorganizowano ognisko pożegnalne dla wszystkich uczestników. BADANIE EWALUACYJNE WARSZTATÓW Badanie ewaluacyjne było prowadzone w drugiej części warsztatów, do 18 listopada 2009 r. Celem badania była ocena warsztatów, ich przydatności, adekwatności treści, a także wartości treści i umiejętności dla uczestników zajęć. Przed przystąpieniem do badania zespół badawczy postawił następujące pytania badawcze, na które poszukiwano odpowiedzi w trakcie realizacji badania: Pytania badawcze:

1. Czy warsztaty pomagają uczestnikom osiągnąć pełnię funkcjonowania w społe-czeństwie?

2. Czy temat zajęć był adekwatny do potrzeb uczestników? 3. Czy udział w warsztatach da trwały efekt? 4. Czy tego typu warsztaty są potrzebne? 5. Jak zostały przygotowane warsztaty pod względem organizacyjnym?

W celu realizacji badania przeprowadzono jedenaście wywiadów z dwiema osoba-mi jednocześnie (diady – załączniki nr 5, 6, 7) w tym:

2 diady z tłumaczami uczestniczącymi w warsztatach (4 respondentów), 2 diady z prowadzącymi zajęcia (4 respondentów), 2 diady z opiekunami zajęć (4 respondentów), 5 diad z uczestnikami zajęć (10 respondentów).

40

Ogółem w wywiadach wzięło udział dwadzieścia dwie osoby. Ponadto badacz przeprowadzający ewaluację brał udział w spotkaniach zespołu trenerów prowadzących zajęcia oraz brał udział w samych zajęciach, obserwując zachowanie uczestników, relacje z prowadzącymi i opiekunami oraz to, jak zostały przygotowane i przeprowadzone poszczególne zajęcia (karta obserwacji – załącznik nr 8). WYNIKI BADANIA POTRZEBA PROWADZENIA WARSZTATÓW O ewidentnej potrzebie organizowania tego rodzaju warsztatów mówili opiekuno-wie i tłumacze. Wskazywano przede wszystkim na dwie istotne kwestie. Z jednej strony, programy nauczania w szkołach dla osób niesłyszących nie przewidują treści podobnych do tych, jakie zostały zaprezentowane na warsztatach. Spowodowane wydaje się to być trudnościami w realizacji takich zajęć z dziećmi głuchymi lub słabosłyszącymi oraz przeładowaniem programów szkolnych, jakie muszą zostać zrealizowane w szkole specjalnej. Takich rzeczy nie przekazuje się w szkole. Nie mamy tyle czasu. Przy obecnym układzie programu i masie zajęć nadliczbowych – nie mamy czasu by popracować nad takimi tematami. – opiekun 2 Wszystkie treści są ważne, są może trudne, bo z wieloma pojęciami spotykają się tak naprawdę po raz pierwszy, ale warto, żeby o tych rzeczach mówić. – opiekun 2 Myślę, że dzieci znajdują tu odpowiedź na kwestie, które je nurtują, a których nikt wcześniej im nie wyjaśnił. Mogą lepiej wyrazić się dzięki temu, że potrafią wyrazić swe uczucia, mogą je nazwać. W szkole się tego nie nauczą. – tłumacz 2 Opiekunowie (będący często nauczycielami w szkołach) zaznaczali, że gdyby mieli czas i możliwości, chętnie by prowadzili podobne zajęcia w szkole. Byli też bardzo zainteresowani materiałami z zajęć, ponieważ uważali, że na podstawie przeprowa-dzonych zajęć można efektywnie odwoływać się do zajęć z warsztatów i niejako kontynuować poruszoną na warsztatach tematykę w trakcie zajęć w szkole. Niektóre treści notujemy, szukamy jakichś broszur, materiałów, żeby do nich wrócić i może popracować dalej… Więc dobrze by było, gdyby był przygotowany materiał do opiekuna, żebyśmy mogli wrócić do tych tematów po powrocie do szkoły. Albo przesłać do placówek, przygotować jakąś teczkę z materiałami... Żeby mieć do czego się odwołać później – opiekun 2

41

Ponadto, na co zwróciły uwagę wszystkie dzieci, z którymi przeprowadzono wywiady, młode osoby niesłyszące nigdy wcześniej nie brały udziału w podobnych wyjazdach ani nie miały wiedzy, by ktoś z ich bliższych czy dalszych znajomych brał udział w tego rodzaju formie. Dotyczy to nie tylko treści zajęć, jakie zostały zrealizowane podczas warsztatu, ale i formy – czyli kilkudniowego wyjazdu, poświęconego określonemu tematowi. Dzieci ze szkół masowych często biorą udział w różnorakich „zielonych szkołach” poświęconych biologii czy szeroko rozumianej ekologii, natomiast respondenci, z którymi przeprowadzono wywiady, stwierdzili, że dla dzieci niesłyszących lub słabosłyszących takich wyjazdów się nie organizuje. To dodatkowo podniosło atrakcyjność wyjazdu i zadowolenie uczestni-ków. Dobrze by było, żeby takie zajęcia się powtarzały częściej. Te dzieci potrzebują takich zajęć, a nikt im ich nie organizuje. – tłumacz 1 Opiekunowie i tłumacze nie potrafili wskazać zajęć niepotrzebnych lub takich, z których można by zrezygnować w przyszłości. Wszystkie zajęcia wydawały im się ważne i potrzebne. Co prawda podkreślano, że część zajęć jest trudna, w szczegól-ności te dotyczące komunikacji i emocji, ale nie na tyle, by rezygnować z ich przeprowadzenia. Zajęcia tego typu są absolutnie potrzebne. Nie ma zajęć, z których bym zrezygnowała. No – już nawet rozmawiałam z prowadzącymi – część jest jednak za trudna. – opiekun 1 Dzieci głuche mają problemy z komunikacją, więc tym bardziej potrzebują zajęć dotyczących rozpoznawania emocji i zasad komunikacji… – tłumacz 1 Moim zdaniem wszystkie zajęcia były bardzo potrzebne. Te dotyczące emocji, dotyczące przyszło-ści, dotyczące ich własnej wartości. Wszystkie. – tłumacz 2 To jest duża luka w edukacji osób głuchych, jeśli chodzi o wyrażenie swoich emocji, dowiedzenie się czegoś o sobie. Wcześniej nie słyszałem o takich zajęciach dla osób niesłyszących. A dzieci nie są na tyle niedojrzałe, żeby nie zrozumieć treści tych zajęć. – tłumacz 2

42

ZAJĘCIA Zajęcia były prowadzone zwykle przez jedną osobę dla około dwudziestoosobowej grupy z jednej szkoły. Każdorazowo w zajęciach uczestniczył tłumacz PJM, który starał się utrzymać komunikację pomiędzy uczestnikami a prowadzącym, oraz opiekunowie. Rola opiekunów była różna w zależności od stylu pracy przyjętego w danej szkole. Część opiekunów czynnie uczestniczyła w zajęciach, część pozo-stawała na sali i starała się utrzymywać porządek w grupie, część starała się całą inicjatywę przekazać prowadzącym i nie narzucała swojej obecności prowadzącym zajęcia. Co istotne, w ocenie opiekunów, którzy także są pedagogami, zajęcia były dobrze przygotowane – byli z nich zadowoleni. Ogólnie to zajęcia są dobrze przygotowane, przemyślane – ale dla dzieci z pierwszej klasy gimnazjum to treści są trudne. – opiekun 2 Dobrze zostało ocenione także to, że zajęcia prowadziły osoby z zewnątrz. Uczniowie mogli poznać inny styl prowadzenia zajęć niż ten znany ze szkoły, co dodatkowo wpłynęło na atrakcyjność zajęć. Jest to inna forma nauki, dobrze, że treści przekazują inne osoby niż ich nauczyciele, ale osoby z zewnątrz, bo to jest inaczej odbierane. – opiekun 2 Dobrze, że zajęcia prowadzą nie nauczyciele – tłumacz 2 Dość często wskazywano na przeładowanie zajęć treściami. Postulowano, żeby w przyszłości ilość treści pozostała ta sama, jednak żeby zrealizować je w dłuższym czasie, ponieważ dzieci nie są przyzwyczajone do tak intensywnej pracy, do uczest-nictwa w zajęciach przez kilka godzin dziennie, a zatem nie są w stanie przyswoić tak wielu treści w krótkim czasie – uwagi takie wyrażali przede wszystkim prowa-dzący zajęcia, którzy pracowali z grupą i obserwowali jej dynamikę. Rekomendowa-no również częstsze przeplatanie zajęć w sali zajęciami terenowymi czy ruchowymi. Dobrze by było, gdyby większa ilość czasu była poświęcona na zajęcia ruchowe. Żeby był czas w ciągu dnia, żeby wyjść na zewnątrz. – opiekun 2 Jak była ta gra w terenie, to dzieci były zachwycone, domagały się, żeby taka gra była jeszcze kiedyś. – opiekun 2 Może być ta sama ilość treści, ale nie w tak krótkim czasie. Może po trzy godziny dziennie? – opiekun 2

43

Zwykli gimnazjaliści, w szkole masowej, mają zajęcia od 8.00 do 14.45. I koniec. Tu mają zajęcia od 9.00 do 20.00 nieraz. Nie są w stanie tyle wytrzymać. To nie jest dostosowane do ich wieku. Tu mają taką sytuację jak osoby dorosłe, które wyjeżdżają na warsztaty na 5 dni i pracują od rana do wieczora. – prowadzący 2 Żadne dziecko w tym wieku nie jest gotowe na taką ilość zajęć jednego dnia. Należałoby poprzeplatać je zajęciami sportowymi, terenowymi. Być może pół dnia z jednym prowadzącym, a drugie pół z innym, żeby ta sama osoba nie mówiła do nich przez cały dzień… – prowadzący 1 Może w ogóle zajęcia popołudniowe powinny być w formie warsztatów do wyboru przez uczestni-ków? Zajęcia komputerowe, plastyczne…? Pomogłoby dzieciom się zregenerować, bo nie są w stanie wysiedzieć 8 godzin na zajęciach, na których się mówi, ćwiczy i myśli. – prowadzący 1 Może trzeba by zrobić dłuższy pobyt, bo ilość treści nie jest przystosowana do tego, żeby przeka-zać je w takim czasie. – prowadzący 1 Prowadzący stosowali szeroką gamę form pracy z młodzieżą. Praktycznie cały czas były stosowane aktywizujące metody pracy, a więc treści przekazywane było często w formie gier, zabaw, pracy w grupie. Ponadto wspierano się prezentacjami multi-mediami, materiałami wideo. Dzięki temu treści zajęć mogły różnymi kanałami dotrzeć do uczestników zajęć. W każdych zajęciach jest coś, co się podoba dzieciom. Jednym podoba się film, a innym, że na zajęciach udało się popracować w grupie. – opiekun 2 Generalnie dzieci są bardzo zaangażowane w zajęcia, bardzo im się podobały te zajęcia, zwłaszcza ruchowe. – opiekun 1 Te zajęcia ruchowe były cudowne. Powinno być ich więcej. W tych zajęciach grupowych ujawniały się takie cechy, jakie nie ujawniają się w dzieciach na co dzień. – opiekun 1 Bardzo dobrze, że są stosowane różne formy. Dzieciaki w szkole mają zupełnie inny system nauczania. Nikt nie skupia na nich takiej uwagi, jak na tych zajęciach. Bo tu dwie osoby się na nich skupiają – prowadzący i tłumacze, dzięki czemu można przekazać wiedzę w taki sposób, żeby dzieci wszystko zrozumiały. Bo nie chodzi tylko o to, żeby przekazać wiedzę, ale żeby odbiorca ją zrozumiał. – tłumacz 2 Pomaga w prowadzeniu zajęć film. Dzieci bardzo chętnie oglądają film i doskonale go interpretu-ją. Nie ma też problemów z tłumaczeniem. – prowadzący 1 Osoby prowadzące zajęcia nie ukrywały, że nie mają dużo doświadczeń w pracy z młodzieżą niesłyszącą lub słabosłyszącą. Skutkowało to tym, że prowadzącym

44

trudno było określić możliwości absorpcji treści przez uczestników zajęć, co spowodowało przeładowanie zajęć treściami. Sami prowadzący zauważyli swój brak doświadczenia i postulowali, aby w przyszłości konspekt zajęć został skonsul-towany z nauczycielem ze szkoły specjalnej, mającym praktykę w nauczaniu dzieci głuchych. Z kolei opiekunowie dostrzegali przeładowanie treściami, ale raczej byli skłonni wydłużyć czas trwania warsztatów niż zrezygnować z jakichś treści (o czym pisano już wyżej). Osoby prowadzące przygotowały zajęcia, są do tego przygotowane… Ale widać, że nie mają doświadczenia w pracy z osobami głuchymi. To jest jednak normalne, bo takiego doświadczenia nie zdobywa się po jednych czy nawet kilku zajęciach, a po kilku latach pracy… – opiekun 2 Osoby układając program nie do końca znały osobowość, poziom wiedzy, wiadomości i poziom słownictwa dzieci głuchych. Nasze dzieci ukończyły szkołę podstawową i one operują minimal-nym zakresem pojęć. I z nimi pracować jest bardzo trudno. Uczymy na schematach, a żeby dojść do abstrakcji, to jest bardzo trudno. – opiekun 2 Czasami mi się wydaje, że te zajęcia są przygotowane dla młodzieży słyszącej, posiadającej większy zasób słownictwa, część terminów jest za trudna. – opiekun 1 Jeśli chodzi o wachlarz zaprezentowanych emocji – to jest tego za dużo. Jeśli chodzi natomiast o sferę tego, co się dzieje z emocjami, o barwy, jak się ujawniają, przedstawiają na zewnątrz, to jest to doskonale przedstawione, pokazane. No, jedyny mankament, że za dużo na raz. Za dużo terminów, na raz. – opiekun 1 Może należałoby bardziej dostosować rodzaje zajęć do wieku uczestników. Inne wymagania mają osoby w wieku 13–14 lat, a inne w wieku 16–17 lat. – tłumacz 1 Osoby prowadzące są dobrze przygotowane do zajęć. Może czasem stosują zbyt skomplikowane słownictwo. Ale same pytają czy wszystko w porządku, chcą się uczyć, oczekują informacji zwrotnej o zajęciach. – opiekun 1 Tematyka tych zajęć była dość trudna, jeśli chodzi o gimnazjalistów. Mieli pewne trudności, ale zajęcia były na tyle dobrze dostosowane, żeby dzieci wszystko zrozumiały. – tłumacz 2 Może zajęcia są przepełnione trochę treściami. Mam wrażenie, że prowadzący chcieli bardzo dużo upchnąć. A widać, że dzieciaki są zmęczone, jest zmęczenie. I jak dzieciaki są zmęczone, to dzieciaki przestają „trybić”, rozumieć, trzeba więcej powtarzać. – tłumacz 2 Mam wrażenie, że próbujemy przekazać im za dużo treści. Oni nie są w stanie przyswoić tak wielkiej ilości treści w tak krótkim czasie. – prowadzący 2

45

SKUTECZNOŚĆ WARSZTATÓW Nadmiar treści oraz duża ilość wiedzy i umiejętności do opanowania na jeden raz powoduje, że bardzo prawdopodobne jest, że dzieci nie będą potrafiły przyjąć wszystkich treści, a tym samym może warsztaty nie przyniosą planowanego rezulta-tu. Zdaniem prowadzących grupy młodzieży już same w sobie miały zróżnicowany poziom (grupy były bardzo zróżnicowane wiekowo) i każde zajęcia należało modyfikować w zależności od możliwości uczestników. Jednak zdaniem tłumaczy i opiekunów nawet jeśli dzieci przyswoiły tylko część przekazywanych treści zajęć – to już jest to sukces. Z opinią opiekunów zgadzają się w wywiadach same dzieci – stwierdzają, że wiele się na warsztatach nauczyły, lepiej potrafią rozmawiać na przykład o emocjach. Treści są dosyć ciężkie. Problemem jest wytłumaczenie im treści w taki sposób, żeby wszyscy ją zrozumieli. Jestem przekonany, że nie wszyscy dzisiaj zrozumieli zajęcia, ale sukcesem jest to, że chociaż kilka osób mogło czegoś się nauczyć, pokazać, co potrafią, poznać nowe rzeczy. – tłumacz 2 Gdyby na zajęciach było mniej treści, gdyby się skupić na samych najważniejszych rzeczach, ale te co są żeby bardziej dopracować, to może więcej by dzieciom zostało. – opiekun 2 Odnoszę wrażenie, że cel, jaki założył organizator, jest spełniony. – opiekun 2 Dzieci mają ograniczony zasób słów. Potrafią na przykład nazwać 3–4 emocje. Po moich zajęciach potrafiły nazwać, rozróżnić kilkanaście emocji. – prowadzący 1 Mam wrażenie, że o takich tematach, z jakich prowadzę zajęcia, o dorosłości, nikt z nimi nie rozmawia w szkole. Trudność, którą ja już zauważyłam, jest taka, że grupy tych dzieciaków są bardzo zróżnicowane. To powoduje, że bardzo trudno jest poprowadzić takie same zajęcia dla każdej grupy. Chodzi o wiek, o to, że w różnych grupach są dzieci w różnym wieku. – prowadzący 1 Oczywiście trzeba pamiętać, że część rezultatów działania nie dotyczy wiedzy, a raczej postaw – kwestii, której nie da się sprawdzić odpytując dziecko. Obserwa-cja zachowania dzieci na warsztatach przez osoby dorosłe pozwoliła jednak dostrzec większą chęć współpracy w ramach grupy, dało się zaobserwować aktyw-ność poszczególnych uczestników zajęć. Nie potrafię wskazać, które zajęcia są najpotrzebniejsze. Zauważyłem, że z zajęć na zajęcia dzieciaki otwierają się, przestają się wstydzić, zaczynają ze sobą współpracować (wcześniej się wstydziły współpracować), dostrzegają wartość, jaką jest współpraca, że opłaca im się współpra-cować. – tłumacz 2

46

Cieszy mnie, że uczestnicy dostrzegli wartość współpracy, że warto ze sobą rozmawiać, warto się komunikować, warto coś zrobić razem. I to jest chyba najważniejsza lekcja, jaką mogli wyciągnąć nie z treści zajęć, ale w ogóle z udziału w zajęciach. – tłumacz 2 Inna kwestia, to powody, dla których trudno jest podnieść skuteczność warsztatów. Zdaniem jednej z prowadzących winny jest temu system edukacji osób niesłyszą-cych, który nie stawia im zbyt wygórowanych wymagań i powoduje, że od dziecka nie wymaga się więcej niż można by wymagać. Warto zwrócić uwagę na ten pro-blem nie tylko przy organizacji kolejnych warsztatów, ale w szerszym kontekście pracy z nauczycielami, opiekunami, kadrą instytucji, które związane są edukacją dzieci niesłyszących. Te dzieciaki są przyzwyczajone do tego, że jak czegoś nie chcą, to nie będą tego robiły. Widać, że nauczyciele w szkole nie mają cierpliwości dążyć do tego żeby wymóc na uczniu robienie tego, czego się od niego oczekuje. Ja jestem przyzwyczajona do tego, że oczekuję od takiego młodego człowie-ka, że on jednak zrobi to co ja chcę. Może w innym tempie, może w inny sposób, ale jednak weźmie udział w zajęciach. A tu się tak nie dzieje, bo nauczycielka (opiekun grupy) kiwa ręką i mówi mi, że on tego nie zrobi. I efekt jest taki, że jak podchodzimy w ten sposób – to ja nie mam nic do gadania. Więc nieraz wolałabym, żeby opiekunowie nie uczestniczyli w zajęciach, bo wprowadzają inne zasady niż te, na które się umówiliśmy. – prowadzący 2 W części opinii opiekunów i prowadzących należałoby obniżyć trochę poziom zajęć po to, aby dostosować je do poziomu uczestników zajęć. Okazuje się, że zajęć, które nadają się dla dzieci ze szkoły masowej, nie można przeprowadzić dla dzieci ze szkoły dla niesłyszących. To była wspólna konkluzja, do rozważenia podczas przygotowania kolejnej edycji zajęć: Może osoby projektującym zajęcia uważały, że mogą traktować dziecko głuche tak samo, jak dziecko w tym samym wieku ze szkoły masowej. Nie jest to prawda, na przyszłość trzeba założyć 4 – 5 lat różnicy. – opiekun 2 Zajęcia są niedostosowane do poziomu intelektualnego tych osób, które w nich uczestniczą. Powinniśmy przed takimi warsztatami porozmawiać z opiekunami tych dzieci albo poznać program, według którego pracują w swojej klasie, albo skonsultować wcześniej program z opiekunami przed zajęciami. – prowadzący 2

47

ORGANIZACJA WARSZTATÓW/ MIEJSCE Ostatnią kwestią dotyczącą warsztatów i zajęć było miejsce, gdzie zostały one przeprowadzone oraz sposób, w jaki zostały zorganizowane. Warsztaty zostały przeprowadzone w ośrodku Chorągwi Łódzkiej ZHP Nadwar-ciański Gród w Załęczu Wielkim. Ośrodek położony jest w zakolu rzeki Warta, oddalony od najbliższej miejscowości o około 3 km. Cały teren jest ogrodzony. Warsztaty odbywały się w dwóch budynkach, tzw. kasztelach. W jednym z nich zostali zakwaterowani uczestnicy i odbywało się kilka zajęć. W drugim były dwie sale wykładowe, w których odbywały się zajęcia. W osobnym budynku znajdowała się stołówka, gdzie uczestnicy chodzili na posiłki. Ośrodek ma własne obiekty sportowe (boisko), miejsca ogniskowe, bogatą ofertę programową z zakresu edukacji ekologicznej i sportu. Uczestnicy, opiekunowie i prowadzący zajęcia zostali zakwaterowani w pokojach wieloosobowych z łazienkami na korytarzu. Pokoje były po remoncie w całym ośrodku było czysto i nie zanotowano skarg na standard ośrodka czy jakoś obsługi. Jedynym mankamentem mogło być to, że w chwili przyjazdu uczestników pokoje nie były wystarczająco nagrzane. Ale sytuacja zmieniła się w drugi dzień warszta-tów, gdy budynki nagrzały się już dostatecznie. Dobrze by było, gdyby w ośrodku było nagrzane na przyjazd grupy. Teraz jest ciepło, ale jak przyjechaliśmy to było trochę za zimno… – opiekun 2 Doskonale zostały ocenione posiłki. Tylko jedna dziewczynka powiedziała w trakcie wywiadu, że jedzenie nie jest tak dobre jak u jej mamy, ale zapewne prawdą jest twierdzenie, że z jedzeniem od mamy żadna kuchnia nie wygra. Wszy-scy uczestnicy, z którymi przeprowadzano wywiady podkreślali, że jedzenia jest dużo, jest smaczne i ładnie podane. Jedzenie przepyszne, dobrze podane, nie mamy uwag. – opiekun 2 Ośrodek jest przyjemny, bezpieczny dla dzieci, standard jest wystarczający, dużo pomocy do prowadzenia zajęć, pokoje przyjemne, jedzenie bardzo smaczne, ładnie podane. – opiekun 1 Ponadto opiekunowie podkreślali dogodne położenie ośrodka, z dala od sklepów czy miasta. Nie musieli się dzięki temu martwić, czy dzieci nie znikną, nie uciekną w celu dokonania zakupów. Opiekunowie grup mieli jedno zasadnicze zastrzeżenie do organizacji warsztatów. Opiekunom przeszkadzało, że na początku warsztatu nie doszło do spotkania

48

„kadry” warsztatów – osób prowadzących, opiekunów i tłumaczy, nie zostały sobie przedstawione osoby odpowiedzialne za różne obszary warsztatów. Zdaniem opiekunów wprowadziło to na początku chaos, który się skończył, gdy opiekuno-wie już znaleźli osoby odpowiedzialne za ośrodek i za zajęcia. Przydałaby się jedna osoba kontaktowa, z którą powinniśmy wyjaśniać różne sprawy. Zabrakło nam takiej osoby, nie wiedzieliśmy, kto za co odpowiada i do jakiej osoby z czym się zwrócić. Teraz już to wiemy, ale zabrakło nam takiego przedstawienia tej osoby na początku. – opiekun 2 Nie zawsze wiem, z kim i kiedy mam zajęcia. Zabrakło nam spotkania opiekunów i prowadzą-cych na samym początku. – opiekun 1 Samym dzieciom odpowiadały zarówno sale noclegowe, jedzenie jak i organizacja wyjazdu, ale wyraźnie przeszkadzał brak zasięgu telefonii komórkowej, przez co dzieci nie mogły utrzymywać kontaktu z rodzicami i znajomymi. Uwagi organizacyjne mieli także prowadzący zajęcia: chociaż ogólnie byli zadowo-leni i z warunków oraz z sal, w których prowadzili zajęcia, mieli jedno zastrzeżenie. Pracę utrudniała konieczność przenoszenia się między salami. Niedobrze, że musieliśmy zmieniać sale. Jak się raz rozłoży pomoce, poprzykleja się wszystko na ścianach, powiesi plakaty itp. – to zmiana tego potem jest kłopotliwa. A tu musieliśmy zmieniać sale. Lepiej by było, żeby zajęcia były przypisane do sali, żeby prowadzący nie musiał ze wszystkimi pomocami się przenosić. – prowadzący 1 Drugi problem to konieczność korzystania ze wspólnych łazienek dla kadry i dzieci. Zdaniem prowadzących bywa to krępujące dla dzieci, więc na przyszłość warto rozdzielić/przydzielić toalety dla prowadzących (opiekunów) i dla dzieci. Uważam, że powinno być tak, żeby te łazienki, z których korzystają uczestnicy i te łazienki, z których korzystają dorośli – to nie były te same łazienki. Tam są otwarte prysznice, ubikacje. I nie chodzi mi o komfort dorosłych – bo nam to nie przeszkadza – ale o komfort dzieci – bo one czasem nie wiedzą jak się zachować… – prowadzący 1 Wszystkim brakowało napojów w trakcie zajęć. W opinii respondentów zgodnie podkreślano, że przydałaby się ogólnie dostępna herbata, kawa i napoje w prze-rwach między zajęciami. Ogólnie organizacja warsztatów została oceniona bardzo dobrze na każdym etapie przygotowania i trwania formy: od momentu przekazania informacji do szkół, przez organizację transportu, po zakwaterowanie i rozłożenie zajęć. Wskazane powyżej drobne mankamenty można poprawić w przyszłości, aby podnieść jakość warsztatu, ale nie wpływają one na ogólną ocenę sposobu organizacji warsztatów.

49

TŁUMACZENIE W zajęciach uczestniczyli tłumacze polskiego języka migowego. Zostało to bardzo dobrze przyjęte przez uczestników zajęć, którzy w rozmowie podkreślali bardzo dobre zrozumienie zajęć i byli zadowoleni z tego, że wszystko rozumieją i w razie potrzeby mają się do kogo zwrócić z prośbą o pomoc w zrozumieniu treści. Tłumacze mają kontakt, starają się, widać to. – opiekun 2 Dzieci są zadowolone z tego, że jest tłumacz. Czują się bezpiecznie. – opiekun 2 Opiekunowie ze szkół dla słabosłyszących podkreślali, że funkcją szkoły dla słabosłyszących nie jest przygotowanie do posługiwania się językiem migowym, więc obecność tłumacza była czymś nowym, ale jednak pozytywnym dla wycho-wanków. Jest tylko różnica w tym czego oczekujemy od dziecka słabosłyszącego. Dziecko słabosłyszące powinno uczyć się czytać w ust. I ono chętnie patrzy na nauczyciela, by zrozumieć mowę. Ale dla dziecka, które jest głuche i nie umie czytać z ust – to jest szczęśliwe, że może normalnie rozma-wiać. – opiekun 2 Ze współpracy z tłumaczami PJM zadowoleni byli prowadzący zajęcia. Mimo braku większych doświadczeń w pracy z osobami głuchymi, dostrzegli oni fakt, że dzieci chętniej komunikują się w PJM. Jednak i to nie ograniczyło problemów komunika-cyjnych, które na linii słyszący – głuchy są dość oczywiste. Te dzieci zupełnie inaczej rozumieją. Trudno jest im zrozumieć rzeczy abstrakcyjne. Dokładnie rozumieją zdanie. Nie wyciągają z niego nic więcej ponad to, co się powie, i przez to inaczej realizują zadania niż ja oczekuję. To czasem odwraca do góry nogami tok zadania. – prowadzący 1 Część tłumaczy jest słabosłysząca. Czasem to przeszkadza, bo dziś na przykład tłumaczka nie utrzymywała ze mną kontaktu wzrokowego. Więc ilekroć chciałem, żeby coś przetłumaczyła, musiałam jakoś się do niej specjalnie zwrócić. Gdybym wiedziała, że tak będzie to wyglądało, to przygotowałabym więcej instrukcji pisanych. – prowadzący 1 Warto, żeby wszyscy tłumacze porozumiewali się PJM. To wyraźnie ułatwia komunikację z dziećmi. – prowadzący 2

50

Sami tłumacze również odczuli, że ich rola jest ważna i szczególna. Zauważali, że są różnice pomiędzy tłumaczeniem PJM, a tłumaczeniem prowadzonym w SJ-M (system językowo-migowy). Wskazywali konkretne przykłady: Czasem było tak, że na tablicy pojawił się napis dyskryminacja. Dzieci nie rozumiały o co chodzi. Prowadząca mówi wyraźnie DYS-KRY-MI-NA-CJA. Nie rozumieją. Przelitero-wałem cały wyraz w języku migowym. Nie rozumieją. Zamigałem znak dyskryminacja – od razu zrozumiały. – tłumacz 1 Inny przykład. Raz tłumacz pokazał zdanie „porozmawiamy o autobusie”. A miał przekazać „porozmawiajmy o komunikacji”. To pokazuje różnicę między językiem naturalnym a systemo-wym. – tłumacz 1 Zajęcia […] były trudne, bo pojawiły się takie pojęcia jak tolerancja. To są terminy, których nie można tak po prostu przetłumaczyć, trzeba wyjaśnić ich znaczenie. Ja jestem zadowolony, bo pod koniec dnia czułem, że przynajmniej kilka osób chyba zrozumiało, o co chodzi w tych terminach. To był dla mnie sukces tych zajęć. – tłumacz 2 To generalnie pokazuje słuszność zastosowania PJM do tłumaczenia zajęć podczas warsztatów i warto tę tendencję kontynuować.

51

c. Przegląd edukacyjny Przegląd Edukacyjny odbył się w dniach 8–12 października 2009 roku w Łodzi. Celem działania było upowszechnienie wiedzy na temat ośrodków edukacyjnych, w których mogą podjąć naukę osoby głuche. W przeglądzie wzięło udział 1500 osób z 22 ośrodków. W przeglądzie uczestniczył przedstawiciel PFRON – z-ca Dyrektora Wydziału Wdrażania Programów UE. Ewaluacja działania została przeprowadzona w postaci wywiadów ilościowo-jakościowych z kadrą ośrodków – dyrektorami szkół/ ośrodków biorących udział w przeglądzie. Badanie miało formę wywiadów indywidualnych, przeprowadzanych za pośrednictwem aplikacji internetowej online (CAWI – Computer Assisted Web Interview). Wybór takiej techniki z jednej strony pozwolił na zachowanie anonimo-wości przez dyrektorów, a z drugiej strony pozwalał na elastyczne dopasowanie realizacji badania – każdy respondent wypełniał ankietę w dogodnym dla siebie czasie. Badanym zapewniono poufność – odpowiedzi respondentów nie można powiązać z ich danymi osobowymi. Kwestionariusz składał się z sześciu pytań, trzech pytań zamkniętych (respondent wybierał odpowiedź spośród możliwych opcji, znajdujących się na ekranie) oraz trzech otwartych (respondent zapisywał spontanicznie swoją wypowiedź). W badaniu wzięło udział 18 z 23 dyrektorów; jest to zasadniczo bardzo wysoki response rate (0,78). Sugeruje to duże zaangażowanie respondentów w działanie. Ze względu na niską podstawę wnioskowania, dane na wykresach nie są przedsta-wione w formacie procentowym – cyfry na wykresach oznaczają rzeczywistą liczbę respondentów, którzy udzielili poszczególnych odpowiedzi.

52

Ogólna ocena Przeglądu Edukacyjnego Ogólna ocena działania jest wysoka – zdecydowana większość respondentów ocenia przegląd dobrze; tylko cztery na osiemnaście osób biorących w badaniu udział wskazało, że źle oceniają imprezę.

Jednocześnie piętnastu na osiemnastu dyrektorów oceniło, że przegląd był przy-datny dla uczniów niesłyszących.

1121

4

7

2

Wykres nr 18. Proszę powiedzieć, jak ogólnie ocenia Pan/ Pani przegląd?Podstawa: N=18

Bardzo dobrze

Dobrze

Raczej dobrze

Ani źle, ani dobrze

Raczej źle

Źle

Bardzo źle

15

3

Wykres nr 19. Czy Pana/ Pani zdaniem przegląd w formie w jakiej był organizowany w październiku 2009 roku, jest przydatny dla uczniów głuchych?

Podstawa: N=18

TAK

NIE

13 na 18 dyrektorów dobrze ocenia przegląd

53

Jako główne benefity, jakie młodzież, zdaniem opiekunów wyniosła z przeglądu, to: Wymiana doświadczeń, spotkanie młodzieży, integracja, Możliwość zapoznania się z różnymi ofertami szkół (w jednym miejscu

i czasie), bezpośredni kontakt z ich kadrą, Możliwość zaprezentowania swojej placówki, uczenie się prezentowania

swojej placówki, Możliwość poznania sprzętu rehabilitacyjnego, zapoznanie się z nowościami

technicznymi, nowym sprzętem, Kontakt z doradcą zawodowym.

Była to okazja do spotkania z kolegami i koleżankami ze szkół dla niesłyszących z całej Polski, zaprezentowania oferty edukacyjnej naszej szkoły i poznania ofert innych szkół. Uczniowie mieli możliwość zaprezentowania swoich rozlicznych talentów przed szerszą publiczno-ścią. – Opiekun 1 Daje szansę poznania oferty kształcenia, utwierdzenia się we własnych planach życiowych na tle rówieśników, poznania sprzętu rehabilitacyjnego i nowości w tej dziedzinie. Ma również aspekt psychologiczny w trudnym okresie dojrzewania może młody człowiek na tle rówieśników zobaczyć aspekty własnego rozwoju mimo trudnej niepełnosprawności. – Opiekun 2 Szczegółowa ocena Przeglądu Edukacyjnego Całościowo, ocena przedsięwzięcia jest wysoka. Respondenci oceniali także szcze-gółowe aspekty Przeglądu. Na podstawie deklaracji dyrektorów można stwierdzić, że do najlepiej ocenianych elementów Przeglądu należą: miejsce przeglądu (średnia ocen 4,5 na pięciostop-niowej skali satysfakcji), aspekty programowe – prezentacje i występy na scenie (średnia 4,5), prezentacje firm (średnia 4,5) i warsztaty dla nauczycieli (średnia 4,25) oraz przydatność Przeglądu (średnia 4,25). Z kolei ranking ocen najwyższych (TOP2BOXES) pokazuje, że najmocniejszą stroną Przeglądu była jego lokalizacja, a w drugiej kolejności kwestie pragmatyczne (przydatność) oraz programowe (występy i prezentacje).

54

Z kolei do relatywnie słabiej ocenionych stron przeglądu dyrektorzy zaliczyli: noclegi (średnia ocen 2,8 oraz relatywnie dużo ocen LOW2BOXES – ocen najniż-szych na skali), ogólnie organizację (średnia 3,6 oraz pierwsza pozycja w rankingu LOW2BOXES) oraz warsztaty z psychologiem i doradcą zawodowym (śred-nia 4,0). Jednak ogólnie przegląd jest oceniany dobrze – trzeba pamiętać, że wymienione powyżej elementy „słabsze”, czyli organizacja oraz warsztaty, oceniane były na pięciostopniowej skali, zatem uzyskane oceny nie są bardzo niskie. Przed-stawiona analiza jest kontekstowa, zatem nadane etykiety „źle” czy „dobrze” są rezultatem porównania do ocen pozostałych elementów (relatywnie wyższych).

Analizowane czynniki można najogólniej podzielić na organizacyjne (miejsce, organizacja, noclegi i informacja o przeglądzie) oraz programowe, stricte związane z celem organizowana imprezy (przydatność przeglądu oraz poszczególne aktywno-ści: warsztaty i prezentacje). Ogólnie, aspekty związane z programem zostały lepiej ocenione niż organizacyjne. Średnia ocen na skali satysfakcji 1-5 (gdzie 1 oznacza

16131313

1110

888

Miejsce przeglądu

Przydatność przeglądu

Prezentacje, występy na scenie

Prezentacje firm

Informacja o przeglądzie

Organizacja przeglądu

Noclegi

Warsztaty z psychologiem i doradcą zawodowym

Warsztaty dla nauczycieli

Wykres nr 20. Ocena Przeglądu – ranking TOP2BOXES (oceny najwyższe – 4 i 5) Podstawa: N=18

65

433

1111


Noclegi



Prezentacje firm

Miejsce przeglądu




Wykres nr 21. Ocena Przeglądu – ranking LOW2BOXES (oceny najniższe – 1 i 2) Podstawa: N=18

55

bardzo źle, a 5 bardzo dobrze) dla czynników związanych z programem to 4,3, a średnia dla kwestii dotyczących organizacji przeglądu wyniosła 3,5. Wśród aspektów organizacyjnych ponownie widać najsilniejszą pozycję miejsca, w którym przegląd był organizowany, a najgorzej oceniane są kwestie związane z organizacją noclegów. Ta kwestia miała też swoje odzwierciedlenie w skardze na organizację noclegów, jaka nadeszła z jednej ze szkół. To dodatkowo pokazało, że kwestię noclegów należałoby poprawić w przypadku kontynuacji tego działania.

Wśród kwestii programowych najlepiej ocenianymi aspektami są przydatność imprezy oraz prezentacje (występy na scenie, prezentacja firm). Słabiej oceniane są warsztaty – zarówno dla nauczycieli, jak i dla młodzieży.

42

3

14

4

2

1

32

1

3

8 65

13

3 4 3

Miejsce przeglądu Informacja o przeglądzie Organizacja przeglądu Noclegi

Wykres nr 22. Proszę powiedzieć, jak ogólnie ocenia Pan/ Pani Przegląd?KWESTIE ORGANIZACYJNE

Podstawa: N=18, dane sortowane wg TOP2BOXES; oceny na skali 1-5, gdzie 1 bardzo źle, a 5 oznacza bardzo dobrze

odmowa 1 2 3 4 5

56

Propozycje usprawnień Przeglądu Edukacyjnego Dyrektorzy mieli okazję wypowiedzieć się w kwestii tego, jak powinien wyglądać kolejny przegląd. Ich uwagi miały trojaki charakter: część uwag dotyczyła promocji imprezy (część postulowała, że potrzebna jest lepsza i szersza promocja imprezy – zarówno w mediach lokalnych, jak i w samym środowisku osób niepełnospraw-nych), jednak najwięcej opinii skupiło się na organizacji i propozycjach dotyczących elementów programu Przeglądu. Organizacja Propozycje dotyczące organizacji i zarządzania imprezą mają charakter raczej ogólny (bardziej uporządkowane, bardziej klarowna organizacja, dokładne i rzetelne informacje o organizacji w odpowiednio wcześniejszym terminie). Pojawiła się sugestia, że dla dwóch grup docelowych, opiekunów i uczniów, warto zorganizować osobne przedsięwzię-cia. Opiekunowie stwierdzali także, że w planie imprezy za mało było zajęć dla młodzieży. Inna organizacja Przeglądu. Wykłady, warsztaty dla nauczycieli nie powinny być w hałasie, szkoły dla niesłyszących nie powinny być całkowicie w odosobnionym budynku, zdecydowanie lepsze powinno być wyżywienie i zakwaterowanie. – Opiekun 3

1 2 11

1 31

33 4

2

7 657

5

5 58

68

3 3



Prezentacje firm Warsztaty z psychologiem i

doradcą zawodowym


Wykres nr 23. Proszę powiedzieć, jak ogólnie ocenia Pan/ Pani Przegląd?KWESTIE PROGRAMOWE

Podstawa: N=18, dane sortowane wg TOP2BOXES; oceny na skali 1-5, gdzie 1 bardzo źle, a 5 oznacza bardzo dobrze

odmowa 1 2 3 4 5

57

Sprecyzowanie grupy docelowej: czy nauczyciele, czy uczniowie. Rozdzielić miejsce konferencyjne od sceny; dlatego, że te rzeczy były niedograne. Prelegenci sami siebie nie słyszeli, bo przez ścianę występowały dzieci i grała głośna muzyka. Prelegenci kilka tygodni przygotowywali swoje wystąpienia, a podczas wystąpienia na sali obecnych było kilka osób. – Opiekun 4 Ale minusem był brak zajęć dla młodzieży... snuli się w hali wystawienniczej i robili sztuczny tłok. Opiekun 5 Program Wypowiedzi dotyczące oczekiwań wobec programu kolejnej tego rodzaju imprezy w dużej części pokrywały się z tym, co oferował Przegląd już w tym roku. Dyrekto-rzy jako elementy „obowiązkowe” podczas ewentualnego kolejnego przeglądu wymienili:

Prezentacje szkół Stworzenie informatora edukacyjnego Prezentacja sprzętu audio i aparatury wspomagającej nauczanie i codzienne

życie osób z uszkodzonym słuchem. Zaproponowane dodatkowe elementy, które powinny zostać uwzględnione, to:

Kwestie związane z rynkiem pracy dla osób niesłyszących: oferty pracy, spo-tkania z firmami, które podjęłyby się szkolenia osób z dysfunkcją słuchu, spotkania z niesłyszącymi, którzy zaistnieli na rynku pracy, którzy założyli swoje firmy.

Większy akcent na firmy, które deklarują gotowość zatrudnienia (staż) – niekoniecznie z ich udziałem. Może rzetelnie przygotowany wykaz takich firm, widoczny, łatwo dostępny, a po takich przeglądach, jak ten październikowy, cyklicznie uaktualniany. – Opiekun 6

Oferty szkoleń i kursów Szkolenia i warsztaty dla uczniów na przeglądzie Prezentacja literatury dotyczącej niesłyszących, szersza oferta pomocy

dydaktycznych Szersza oferta warsztatów dla nauczycieli, nowości edukacyjne.

Jednak najczęściej postulowanym dodatkowym punktem programu przeglądu edukacyjnego było przeprowadzenie zajęć integracyjnych dla młodzieży. Jakieś zajęcia integrujące młodzież niesłyszącą (np. na jednej hali w godzinach popołudniowych). – Opiekun 7 Zdecydowanie więcej propozycji dla młodzieży: warsztaty, w których mogliby uczestniczyć, spotkania z rówieśnikami, konkretne propozycje pracy dla niesłyszących absolwentów. – Opiekun 8

57









57









58

Przede wszystkim trzeba wówczas zagospodarować czas młodzieży. W tym roku młodzież „wałęsała” się po targach i nie miała co z sobą zrobić. Dużo lepszym rozwiązaniem byłoby zorganizowanie dla młodzieży wyjazdu integracyjnego, gdzie młodzież z różnych ośrodków mogłaby wymienić się doświadczeniami. Podobnie jeśli chodzi o noclegi. Młodzież bardzo narzekała że na miejscu noclegowym byliśmy sami (tylko nasz ośrodek). Młodzieży bardzo brakuje kontaktu z rówieśnikami z innych ośrodków. – Opiekun 9 Myślę, że wszystko było dobrze przygotowane. Ważne jest, aby osoby pracujące z niesłyszącymi oraz sami niesłyszący mogli się spotykać. Zabrakło mi czegoś w stylu integracji wszystkich uczestników, gdzie można byłoby spotkać się i porozmawiać. Wiem, że przy tej ilości uczestników byłoby to dość trudne, ale może warto się nad tym w przyszłości zastanowić. – Opiekun 10 Jak widać, część „listy życzeń” programowych wydaje się wykraczać poza samą formułę przeglądu o charakterze edukacyjnym, który w swoich celach nie miał głównie integracji młodzieży, nie był także targami pracy. Widać, że oczekiwania wobec przeglądu są wysokie, jest traktowany wielofunkcyjnie: zarówno jako miejsce poszerzania wiedzy kadry i uczniów, rozpowszechniania różnego rodzaju informa-cji, jak i po prostu jako miejsce spotkań środowiska. Wydaje się, że jest to główny powód, z uwagi na który propozycje kadry dydaktycznej wykraczają poza formułę imprezy. Jednocześnie nie powinno umknąć uwadze, że opiekunowie młodzieży zwracają właśnie uwagę na samą potrzebę spotykania się środowiska młodych osób niesłyszących (ponadlokalnie) czy rozpowszechniania wiedzy o możliwości podej-mowania pracy oraz dobrych praktykach z tym związanych. I o ile nie jest to format typowy dla targów edukacyjnych, warto wziąć pod uwagę te potrzeby beneficjen-tów, organizując dla nich inne formy wsparcia.

59

d. Tłumacze PJM Realizatorzy projektu kładli szczególny nacisk na obecność podczas realizacji projektu Polskiego Języka Migowego. W szczególności zadbali, aby w każdym działaniu uczestnik projektu był wspierany przez tłumacza polskiego języka migowego. Takie podejście można uznać z jednej strony za nietypowe, a z drugiej jako zdecydowanie potrzebne, bo doceniane przez uczestników. Z uwagi na to, że PJM jest naturalnym językiem, jakim posługują się osoby niesły-szące, internetowa strona projektu została przetłumaczona na język migowy. Takie działanie jest zdecydowanie nowatorskie i odpowiada na potrzeby osób niesłyszących. Jeżeli chodzi o obecność PJM podczas poszczególnych ewaluowanych działań projektu, w każdym badaniu pytaliśmy o rolę i ocenę tłumacza PJM; ich obecność była bardzo dobrze oceniana. W rozmowach indywidualnych, wywiadach i obser-wacjach, respondenci wielokrotnie dali do zrozumienia, że dzięki obecności tłumacza PJM czują się pewniej, bezpieczniej, mniej obawiają się kontaktów, jak to określił jeden ze stażystów: z obcym dla mnie światem. Rola PJM była początkowo niedoceniana przez niektórych nauczycieli uczestniczą-cych np. w Warsztatach Umiejętności Psychologicznych, ale następnie przyznawali oni, że obecność tłumacza PJM wpływa dobrze na dzieci, które podczas zajęć czują się bezpieczniej. Z rozmów z zespołem projektowym wiemy, że nauczyciele chwalą sobie także możliwość udziału w kursach PJM organizowanych w ramach projektu. Dobrze oceniane jest to, że kursy są organizowane w szkołach, przez co udział w nich nie niesie ze sobą konieczności wyjazdu w ciągu tygodnia, a także nie zabiera nauczy-cielowi dużo czasu wolnego, jaki może poświęcić rodzinie czy samodoskonaleniu. Wszystko to powoduje, że trzeba docenić samą obecność PJM oraz tłumaczy w realizacji projektu jak również rolę rozwijania umiejętności posługiwania się tym językiem przez nauczycieli i osoby związane ze środowiskiem głuchych. Warto kontynuować udział tłumacza PJM we wszystkich działaniach jak również promo-wać umiejętność posługiwania się językiem naturalnym przez osoby słyszące.

60

3. Krok – staż

Staże zawodowe zostały zorganizowane dla 42 osób. Pracodawca udostępniający staż otrzymywał pomoc w postaci osoby opiekującej się stażystą, która była jednocześnie tłumaczem języka migowego i pomagała stażyście w komunikacji z otoczeniem.

Staże odbywały się w bardzo różnych miejscach: w zakładzie fryzjerskim, zakładzie stolarskim, kwiaciarni, salonie masażu, restauracji, browarze, ośrodku szkolenio-wym, uzdrowisku, w administracji wyższej uczelni, przedszkolu, urzędzie gminy, ośrodkach pomocy społecznej, w ministerstwie. Spektrum miejsc, w których odbywały się staże, było zatem bardzo szerokie.

W celu ewaluacji staży przeprowadzono pięć telefonicznych wywiadów z osobami, które umożliwiły realizację stażu w swojej firmie, jednostce lub instytucji (TDI – załącznik nr 10). Do badania miejsca stażu zostały dobrane tak, żeby w badaniu wzięli udział właściciele firm i szefowie instytucji z różnych obszarów i różnych branż.

Badanie przeprowadzono z właścicielką kwiaciarni, zakładu fryzjerskiego, zakładu stolarskiego, salonu masażu i pracownikiem PCPR. Wszyscy respondenci opisywali stażystów bardzo pozytywnie, wszyscy byli zadowoleni z pracy stażysty. Co ważne, wszyscy respondenci zadeklarowali, że gdyby podobna sytuacja miała się powtó-rzyć, nie zawahaliby się przed ponownym zatrudnieniem stażysty.

Bardzo dobrze zostały też opisane relacje pomiędzy stażystami a innymi pracowni-kami. Bariera komunikacyjna, jeśli występowała, to nie wpłynęła znacząco na pracę stażysty. Z problemami komunikacyjnymi radzono sobie następująco: głośniejszym mówieniem (do osób wyposażonych w aparaty), wyraźnym układaniem ust, pisaniem karteczek. Jeden z przedsiębiorców był dzieckiem głuchych rodziców i doskonale znał język migowy, w którym porozumiewał się ze stażystami.

Pracodawcy zwykle dowiadywali się o projekcie ze środowiska – to znaczy są lub byli związani ze środowiskiem osób niesłyszących (wśród znajomych, rodziny są osoby niesłyszące) i stąd dowiedzieli się o projekcie. Motywacją do przyjęcia stażystów i rozpoczęcia współpracy była chęć pomocy, ułatwienia innemu człowie-kowi startu w życie, często połączona z autentyczną świadomością problemów, z jakimi na co dzień stykają się osoby niesłyszące.

Zdecydowałem się dlatego, że trzeba pomóc członkowi, na pewno była to szansa dla niego, żeby zdobyć wiedzę i umiejętności w zawodzie. – TDI staże 1

Chcieliśmy pomóc po to, by osoba niepełnosprawna mogła się jakoś wdrożyć do społeczeństwa, rozwinąć jakieś umiejętności przydatne w zawodzie. – TDI staże 1

61

Chciałyśmy osoby niesłyszące nauczyć czegoś więcej niż im się narzuca. Ja wiem, że są to ludzie doświadczeni przez los, trudno im się kontaktować z ludźmi słyszącymi. Na ogół są to ludzie zamknięci w swoim kręgu i chodziło o to, żeby jakby ich bardziej związać z resztą społeczeń-stwa. Chodziło o większe kontakty z ludźmi słyszącymi. – TDI staże 4

Jednocześnie warto zauważyć, że respondenci, z którymi przeprowadzone zostały wywiady, nie przejawiali większych obaw związanych z zatrudnieniem osoby niesłyszącej. Przeważnie wynikało to z faktu wcześniejszej znajomości z osobami głuchymi i wiedzy na temat ich możliwości. Jeśli pojawiały się obawy związane z zatrudnieniem osoby niesłyszącej, to przeważnie dotyczyły one problemów z komunikacją.

Absolutnie nie miałam żadnych obaw, ponieważ całe życie obracam się wśród osób głuchonie-mych. – TDI staże 4

Zajmujemy się PFRON-em, więc osoby które mają jakieś ułomności nie są nam obce, więc nie obawialiśmy się. – TDI staże 3

Zwykle stażyści wykonywali dokładnie te same zadania, co zwykli pracownicy. Ale nie wszystkie – na przykład w kwiaciarni stażysta nie stał na kasie, a w zakła-dzie fryzjerskim wykonywał wszystkie czynności – poza strzyżeniem.

W tych miejscach, w których prowadzono wywiady, stażyści doskonale wiedzieli, co będą robić, jeszcze przed rozpoczęciem stażu. W większości sami sobie zała-twiali formalności związane ze stażem, sami znaleźli miejsce stażu i przekonali właściciela do tego, by wziął udział w stażu.

Wszyscy respondenci byli zadowoleni ze stażu i wszyscy zauważyli, że gdyby podobna okazja miała się nadarzyć w przyszłości – skorzystaliby z pracy osoby niesłyszącej. Ponadto dobrze oceniali pracę tak samej osoby niesłyszącej, jak również nabyte przez nią umiejętności. Zauważano, że stażysta z czasem nabierał samodzielności, pewności, potrafił coraz lepiej wykonywać swoje obowiązki, rzadziej zwracał się o pomoc.

Jeden respondent, z którym przeprowadzono wywiad, zatrudnił po zakończeniu stażu stażystę w swojej firmie, ale pozostali niestety nie mieli takiej możliwości; nie ukrywali, że sytuacja ekonomiczna nie pozwala im na zwiększenie zatrudnienia, ale uważali, że osoby kończące staż mają taką wiedzę i umiejętności, które pozwoliłyby im podjąć zatrudnienie.

Stażysta czuje się pewnie przy pacjencie, zadaje mniej pytań, radzi sobie sam z problemami. – TDI staże 1

Stażysta po zakończeniu stażu otrzymał u nas zatrudnienie. Nie potrafię powiedzieć, czy każdy stażysta dostanie staż, ponieważ różni są ludzie. – TDI staże 1

Staż był bardzo przydatny. Stażysta nam dużo pomógł, bo mieliśmy dużo pracy. – TDI staże 1

62

Może gdybym nie znał stażysty, może byłyby jakieś problemy. Ale nie mieliśmy żadnych problemów ani z komunikacją, ani z pracą. – TDI staże 1

Stażystka sprawiała wrażenie bardzo samodzielnej osoby, nie potrzebowała naszej pomocy przy pracy, wiedziała, co zrobić, zdobyła jakieś doświadczenie. Miała taką samodzielność. – TDI staże 2

Stażystka spokojnie mogłaby pracować jako kwiaciarka. – TDI staże 2

Stażystko poprawnie funkcjonowała w grupie, przełamała jakieś bariery, myślę że to pomoże jej w przyszłości. – TDI staże 3

To był na pewno sukces. One wyszły do ludzi, okazało się, że jedna z nich to samorodek. Ona w lot chwytała wszystko, co dotyczy fryzjerstwa. Gdyby nie była osobą głuchoniemą, byłaby świetną fryzjerką. Może zdobyć zawód i być samodzielna, ale będzie jej bardzo trudno. Druga stażystka z kolei była bardzo ambitna. Bardzo przykładała się do wszystkiego i wszystko robiła poprawnie. Gdyby nie ich niepełnosprawność, byłyby świetne. – TDI staże 4

Mają szansę na pracę. Ale musiałby im pomóc Związek Głuchych bardziej. Jedna z nich mogłaby być zwykłym pracownikiem zakładu fryzjerskiego. Druga stażystka, mogłaby pracować w zakładzie, pod warunkiem, że będzie tam pracował ktoś, kto będzie miał z nią kontakt. Tłumacz. Ale musiałby pracować z nią cały czas. – TDI staże 4

Z dobrym przyjęciem spotkała się funkcja opiekuna stażu. Była to osoba niezbędna szczególnie w pierwszym etapie stażu. Jak zauważyli respondenci, opiekuna stażu potrzebowali nie tylko pracownicy do komunikacji ze stażystą, ale pomocy potrze-bował też sam stażysta, ponieważ początkowo mógł czuć się obco w świecie, z którym – przynajmniej początkowo – nie potrafił się komunikować.

Nawet respondent, który doskonale zna język migowy (wychował się w rodzinie niesłyszących rodziców) uważał, że dla komfortu psychicznego stażysty korzystniej jest, jeśli jest z nim na początku osoba zaufana, do której może się zwrócić po poradę czy pomoc. A więc opiekun stażu spełniał rolę nie tylko tłumacza, ale osoby wspierającej niesłyszącego.

Czasami opiekunem stażu był sam pracodawca. Związane to było z tym, że praco-dawca i stażysta znali się wcześniej. Taka sytuacja wydaje się niemal idealna, ponie-waż pozwalała na opiekę nad stażystą w trybie niemalże ciągłym.

Była kilkukrotnie osoba, która pomagała. Na samym początku pomogła nam się zapoznać, pokazała jak się komunikować. To było zdecydowanie pomocne, że była taka osoba. Zwłaszcza na początku – to było bardzo pomocne. – TDI staże 2

Opiekun stażu jest potrzebny, jak są jakieś problemy. A że u nas nie było problemów – to specjalnie potrzeby kontaktu nie mieliśmy. Ale taka osoba jest bardzo potrzebna, która przeprowadzi stażystę, przez wszystkie meandry takie, porozmawia z rodzicami, zareaguje jak jest jakiś problem. Gdyby to był inny salon [w znaczeniu: nie byłoby osoby, która miga – przyp. RK], to taki tłumacz byłby bardziej potrzebny. – TDI staże 4

63

Znamienne jest, że pracodawcy rozumieli, że komunikacja z osobą głuchą to nie tylko komunikacja z osobą, która nie mówi, ale to komunikacja z osobą, która porozumiewa się w innym języku. Więc nie wystarczają kartki i zapiski – potrzeba więcej uwagi włożyć w komunikację.

Komunikacja, to nie jest kwestia zapisania karteczki i odczytania jej przez osobę głuchoniemą, bo człowiekowi głuchoniememu trzeba wytłumaczyć jeszcze sens tego, co on czyta. To nie jest tak, że jak zadaje mu się jakąś czynność, to on ją zrozumie. Tu jak się mówi, to trzeba wytłumaczyć, że coś trzeba zrobić tak, ale przy tym należy pamiętać, żeby czegoś nie zrobić tak. Trzeba wszystko wytłumaczyć. To tak, jakby wytłumaczyć coś osobie która nie zna języka polskiego, jakby Włochowi trzeba by wytłumaczyć, co znaczy polecenie „poszukaj”. – TDI staże 4

Pracodawcy nie mieli żadnych uwag dotyczących współpracy z Polskim Związkiem Głuchych czy związanych z formalnościami dotyczącymi realizacji projektu – czyli z przyjęciem stażysty. Chwalono sprawną obsługę ze strony koordynatora, dobrą komunikację. Być może było o tyle łatwiej, że jak już zostało tu wspomniane, część pracodawców w jakiś sposób była wcześniej związana ze środowiskiem głuchych.

Minimalna ilość dokumentów jest niezbędna i to jest zrozumiałe. Dużo załatwił sam stażysta, ja tam byłem na dwóch spotkaniach. – TDI 1

Współpraca z PZG była dobra. Dotarła do nas bardzo profesjonalna osoba, bardzo sprawna i sympatyczna. Osoba z PZG była bardzo pomocna. Nie mam żadnych minusów tej współpra-cy. – TDI staże 2

Na koniec każdego wywiadu respondenci byli pytani o rady dla innych pracodaw-ców: o czym powinni pamiętać, na co powinni zwrócić uwagę uruchamiając u siebie staż.

Generalnie porady dotyczyły braku obaw. Respondenci radzili, by pracodawcy nie bali się kłopotów komunikacyjnych i uwierzyli, że osoba niesłysząca może wyko-nywać te same czynności, co osoba słysząca.

Ponadto padły głosy, że warto spróbować umożliwić realizację stażu, ponieważ warto pomagać innym ludziom.

Pojawiła się też rada, by poznać podstawy języka migowego, bo to na pewno ułatwi kontakt.

Bałyśmy się przede wszystkim, że nie będziemy umiały się porozumieć. – TDI staże 2

Przede wszystkim nie można się bać tych sytuacji, ani tych osób, bo reakcje są bardzo sympatycz-ne, osoby są bardzo miłe. Potrzebna jest pewna doza zrozumienia. Nie bać się. – TDI staże 2

Dałabym taką radę, że warto spróbować i pomóc drugiej osobie. – TDI staże 3

Gdyby stażystka trafiła do miejsca, gdzie nie ma osoby posługującej się językiem migowym, czy nawet osoby, która zna chociaż podstawy języka migowego, to ona się nie porozumie. – TDI staż 4

64

4. Zarządzanie projektem Przedmiotem ewaluacji było również to, w jaki sposób projekt był zarządzany.

W tym celu ewaluatorzy uczestniczyli w spotkaniach zespołu projektowego, w trakcie trwania projektu. Ponadto zostały przeprowadzone wywiady indywidual-ne z osobami odpowiedzialnymi za zarządzanie oraz z przedstawicielami PFRON.

Liderem projektu był Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, Partnerem projektu Zarząd Główny Polskiego Związku Głuchych, natomiast Biuro Projektu mieściło się w Oddziale Łódzkim Polskiego Związku Głuchych.

W celu efektywnego zarządzania projektem jesienią 2008 roku koordynatorzy projektu powołali pięciu koordynatorów lokalnych w tzw. obszarach:

Obszar I obejmujący województwa zachodniopomorskie, pomorskie i ku-jawsko-pomorskie,

Obszar II obejmujący województwa mazowieckie, podlaskie i warmińsko- -mazurskie,

Obszar III obejmujący województwa łódzkie i wielkopolskie, Obszar IV obejmujący województwa lubelskie, świętokrzyskie i podkarpackie, Obszar V obejmujący województwa śląskie, opolskie i dolnośląskie.

W trakcie trwania projektu doszło do wymiany koordynatora w obszarze V. Rekrutacja koordynatorów odbywała się na podstawie rozmowy kwalifikacyjnej. Osobom odpowiedzialnym za rekrutację koordynatorów bardzo trudno było wskazać wymagane doświadczenie czy wykształcenie niezbędne do koordynowania projektu, więc za podstawowe kryterium przyjęto zdolności komunikacyjne kandy-data. Kierując się tym kryterium koordynatorzy projektu wybrali koordynatorów lokalnych.

W celu ułatwienia kontaktu z koordynatorami i usprawnienia koordynacji zespołem koordynatorów, zakupiono program komputerowy egroupware, który integrował dyskusje, kalendarz, pliki i wiadomości przesyłane pomiędzy osobami zaangażowa-nymi w realizację projektu.

W trakcie trwania projektu dwukrotnie też zmieniła się osoba odpowiedzialna za koordynację nad projektem po stronie Lidera (PFRON), ale w opinii przedsta-wicieli lidera, jak i biura projektowego, nie wpłynęło to na realizację projektu.

Pierwotnie za realizację projektu odpowiadał Zarząd Główny PZG, jednak fak-tyczne czynności wykonawcze były realizowane przez Oddział Łódzki PZG. Aby ułatwić funkcjonowanie Oddziału Łódzkiego w zakresie koordynowania projektu w maju 2009 roku, PZG wystąpił o zmianę Partnera, a więc o ustanowienie Partne-rem projektu bezpośrednio Oddziału Łódzkiego PZG. W celu rozwiązania tego

65

problemu zorganizowano spotkanie robocze wszystkich podmiotów zaangażowa-nych w realizację projektu, gdzie ustalono, że Partnerem Projektu pozostanie nadal Zarząd Główny PZG, ale realizować go będzie Oddział Łódzki PZG na podstawie udzielonych mu przez ZG PZG pełnomocnictw.

W opinii koordynatorów projektu, współpraca z PFRON przebiegała bez zarzutu. Doszło do pewnych nieporozumień wewnątrz PZG, związanych z formalnym prowadzeniem projektu, ale po ustaleniach z maja 2009 sytuacja wyjaśniła się i nie dochodziło już później do komplikacji.

Podobne zdanie wyrażali przedstawiciele Lidera Projektu (PFRON). Nie zanoto-wano problemów związanych z zarządzaniem projektu, a kontakt z koordynatora-mi, szybkość reakcji na różnorakie problemy był określany mianem „bardzo dobry”. Przedstawiciel Lidera, w osobie koordynatora ds. sprawozdawczości i monitoringu projektu „Wsparcie osób niesłyszących na rynku pracy” podkreślał, że nie ma żadnych problemów z komunikacją z Biurem Projektu. Podobne zdanie ma koordynator ds. rozliczeń projektu „Wsparcie osób niesłyszących na rynku pracy” z PFRON, odpowiedzialny za rozliczenie projektu. W jego opinii biuro projektu reagowało bardzo szybko na zgłaszane uwagi i przez cały okres realizacji projektu nie było żadnych problemów z wnioskami o płatność czy wyjaśnieniami dotyczącymi płatności ze strony Biura Projektu. Lider projektu na bieżąco udzielał wsparcia zespołowi realizującemu projekt, między innymi biorąc udział w spotka-niach zespołu w Łodzi.

Projekt był kontrolowany przez Instytucję Wdrażającą – Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich – w dniach 24 lipca 2009, 29 lipca 2009 oraz 29 września 2009. Kontrola nie stwierdziła większych uchybień w realizacji projektu. Zastrzeżenie wzbudziło posługiwanie się nazwą „4 Kroki” (nazwa projektu powinna brzmieć „Wsparcie Osób Niesłyszących na Rynku Pracy”) oraz brak loga EFS na materia-łach oraz na sali w czasie jednego ze szkoleń zewnętrznych, finansowanych ze środków projektu. Ta sprawa znalazła swoje rozwiązanie dopiero w interpretacji Ministerstwa Rozwoju Regionalnego, które uznało, że skoro szkolenie w całości nie było finansowane ze środków EFS, a wykupiono tylko jedno miejsce – to nie ma obowiązku oznaczać wszystkich materiałów i sali logami EFS oraz projektu.

Przedstawiciel ewaluatora uczestniczył w niektórych spotkaniach zespołu projek-towego. Dało się zauważyć dobrą komunikację pomiędzy koordynatorami projektu a koordynatorami lokalnymi, ale również pomiędzy koordynatorami lokalnymi. Relacje w zespole koordynatorów nie były formalne, komunikacja była otwarta, dało się odczuć wzajemną chęć pomagania sobie i skupienia się na rozwiązaniu ewentualnych problemów.

Do koordynowania projektem nie powołano komitetu sterującego, z tego względu, że projektem koordynował tylko jeden podmiot (PZG) i nakładanie jeszcze komitetu sterującego byłoby niepotrzebnym mnożeniem struktur zarządzania projektem bez wpływu na wydajność struktury zarządzania.

66

Ostatnie spostrzeżenie dotyczy stylu zarządzania, jaki przyjęło Biuro Projektu. Ze wszystkich rozmów przeprowadzonych z respondentami – czy to z tłumaczami, przedstawicielem lidera, opiekunami czy doradcami zawodowymi – przebija się chęć do pracy w projekcie i zadowolenie z uczestnictwa w projekcie. Świadczy to o pewnym zmotywowaniu tych wszystkich osób do pracy na rzecz osób niesłyszą-cych. W opinii zespołu projektowego taka motywacja została osiągnięta dzięki miękkiemu, ale konsekwentnemu stylowi zarządzania przyjętemu przez Biuro Projektu. Wydaje się, że właśnie taki styl zarządzania należy kontynuować w następnych edycjach projektu.

67

V. ZAŁĄCZNIKI

Załącznik 1

Kwestionariusz wywiadu ankietowego z uczestnikiem spotkania informacyjnego o projekcie „4 Kroki”

Dzień dobry, NR RESP:………………

Nazywam się……………………………………… i przeprowadzam krótkie badanie dla Polskiego Związku Głuchych. Chciałbym zapytać Pana/ Panią o ocenę tego spotkania. Badanie jest anonimowe, jego wyniki zostaną wykorzystane tylko w zestawieniu zbiorczym. Czy zechce mi Pani/ Pan poświęcić 3–4 minuty?

P1. Proszę powiedzieć, jak ogólnie ocenia Pani/ Pan dzisiejsze spotkanie? Odpo-wiadając proszę wykorzystać tę skalę, na której 1 oznacza – zdecydowanie mi się nie podoba, 2 – raczej nie podoba mi się, 3 – trochę mi się podoba, 4 – zdecydowanie mi się podoba.

[ankieter zaznacz odpowiedź – tylko jedna odpowiedź]


trochę mi się nie podoba



Nie wiem/ odmowa [ank – nie czytaj]

1 2 3 4 9

68

P2. Czy Pani/ Pana zdaniem, informacje o projekcie jakie Pani/ Pan otrzymał/a na tym spotkaniu, są wyczerpujące dla Pani, to znaczy czy rozumie Pani/ Pan wszystkie informacje?, czy wystarczy informacji?


Tak, zdecydo-wanie wystarczy informacji

Troche wystarczy informacji

Trochę niewystarczy informacji

Nie, zdecydo-wanie nie wystarczy informacji


1 2 3 4 9

P3. Czy po zapoznaniu się z informacjami o projekcie, chciałaby Pani/ Pan, aby Pani/ Pana dziecko wzięło w nim udział?

a. tak 1 b. nie 2 c. nie wiem [ank – nie czytaj]

3

P4. Chciałbym poprosić Pana/ Panią o ocenę poszczególnych elementów spotka-nia. Odpowiadając proszę wykorzystać tę skalę, na której 1 oznacza – źle, 2 – raczej źle, 3 – raczej dobrze, 4 – dobrze.

[ankieter przeczytaj punkty A-F, poproś o ocenę każdego z nich; zaznacz odpowiedzi w poniższej tabeli]

Jak Pan/ Pani ocenia…

Źle Raczej źle

Raczej dobrze

Dobrze Nie wiem/ odmowa

[ank – nie czytaj]

4A Przedstawienie projektu przez koordynatora programu

1 2 3 4 9

4B Informacja doradcy Zawodo-wego

1 2 3 4 9

4C Materiały o projekcie „4 Kroki” 1 2 3 4 9 4D Materiały otrzymane na spotka-

niu od doradcy zawodowego 1 2 3 4 9

4E Poczęstunek 1 2 3 4 9 4F Miejsce spotkania 1 2 3 4 9

69

P5. Proszę powiedzieć, jak ogólnie ocenia Pani/ Pan projekt „4 Kroki”? Odpowia-dając proszę wykorzystać tę skalę, na której 1 oznacza – zdecydowanie mi się nie podoba, 2 – nie podoba mi się, 3 – trochę mi się nie podoba, 4 – trochę mi się podoba, 5 – podoba mi się, 6 – zdecydowanie mi się podoba.

[ankieter, zaznacz odpowiedź – tylko jedna odpowiedź]


nie podoba mi się



podoba mi się


Nie wiem / odmowa [ank – nie czytaj]

1 2 3 4 5 6 9

P6. Proszę powiedzieć skąd dowiedział się Pan/ Pani o tym projekcie?

[ankieter, zaznacz odpowiedź – możliwe wiele odpowiedzi]

6A Od wychowawcy klasy 1 6B Od dyrektora szkoły 2 6C Od znajomych 3 6D Z ulotki 4 6E Z Polskiego Związku Głuchych 5 6F Z Internetu w ogóle 6 6G Z Internetu, ze strony ONSI 7 6H Z innych źródeł [ANK: zapisz jakich]

……………………………………………………………………………….

8

M1. [ANKIETER – ZAZNACZ PŁEĆ – NIE PYTAJ!]

kobieta 1 mężczyzna 2

M2. Proszę podać rok swojego urodzenia: [ANK: wpisz rok urodzenia, na przykład 1965] _ _ _ _

To były wszystkie moje pytania, bardzo dziękuje Panu/ Pani za poświęcenie mi czasu. Do widzenia!

70

Załącznik 2

Kwestionariusz wywiadu wspomaganego komputerowo z doradcą zawodowym przeprowadzającym spotkanie w ramach projektu „4 Kroki”

INTRO:

Nazywam się Rafał Klepacz, reprezentuję Pracownię Badawczą RESPONS, która dla Polskiego Związku Głuchych przeprowadza badanie ewaluacyjne projektu „4 Kroki – Wparcie osób niesłyszących na rynku pracy”. Niedawno prowadził/a Pan/ Pani spotkanie dotyczące projektu. Chciałbym prosić Pana/ Panią o podzielenie się spostrzeżeniami dotyczącymi tego spotkania i wypełnienie w tym celu krótkiej ankiety. Ankieta znajduje się w linku poniżej – należy na niego kliknąć, by przejść do wypełniania ankiety. Jeśli link nie działa, proszę go skopiować do adresu w przeglądarce internetowej. Pańskie/ Pani odpowiedzi zapiszą się w zbiorczej bazie danych i zostaną wykorzystane wyłącznie w zestawieniu z innymi odpowiedziami. W razie jakichkolwiek pytań czy sugestii dotyczących badania proszę o kontakt pod adresem [email protected] P1. Proszę powiedzieć, jak ogólnie ocenia Pani/ Pan spotkanie dotyczące projektu „4 Kroki”? Odpowiadając proszę wykorzystać tę skalę, na której 1 – oznacza zdecydowanie mi się nie podobało, 2 – raczej nie podobało mi się, 3 – raczej mi się podobało, 4 –zdecydowanie mi się podobało.

[scripting: tylko jedna odpowiedź]

zdecydowanie mi się nie podobało

raczej mi się nie podobało

raczej mi się podobało

zdecydowanie mi się podobało

nie wiem

1 2 3 4 9

P2. Proszę powiedzieć, jak ogólnie ocenia Pani/ Pan zainteresowanie słuchaczy podczas spotkania? Odpowiadając proszę wykorzystać tę skalę, na której 1 oznacza – zdecydowanie nie zainteresowani, 2 – raczej nie zainteresowani, 3 – raczej zaintere-sowani, 4 –zdecydowanie zainteresowani.


Zdecydowanie nie zainteresowani

raczej nie zaintere-sowani

raczej zaintereso-wani

zdecydowanie zainteresowani

1 2 3 4

71

P3. Proszę powiedzieć, jak ogólnie ocenia Pani/Pan sam projekt „4 Kroki”? Odpowiadając proszę wykorzystać tę skalę, na której 1 oznacza - zdecydowanie mi się nie podoba, 2 – raczej nie podoba mi się, 3 – raczej mi się podoba, 4 –zdecydowanie mi się podoba.



raczej mi się nie podoba



Nie wiem

1 2 3 4 9

P4. Proszę powiedzieć, jak ogólnie ocenia Pani/Pan współpracę z tłumaczem podczas spotkania w projekcie „4 Kroki”? Odpowiadając proszę wykorzystać tę skalę, na której 1 oznacza - zdecydowanie nie jestem zadowolony, 2 – raczej nie jestem zadowolony, 3 – jestem zadowolony, 4 – jestem bardzo zadowolony.


Zdecydowanie nie jestem zadowolony

Raczej nie jestem zadowolony

Jestem zadowolony Jestem bardzo zadowolony

1 2 3 4

P5. Na ile Pana zdaniem, projekt „4 Kroki” może okazać się skuteczny? Odpo-wiadając proszę wykorzystać tę skalę, od 1 do 10, gdzie 1 oznacza, że program jest w ogóle nie skuteczny, a 9, że program jest bardzo skuteczny


W ogóle nieskuteczny

Bardzo skuteczny

Trudno powiedzieć

1 2 3 4 5 6 7 8 9 99

P6a. Czy Pana / Pani zdaniem, jest coś co powinno zostać zmienione w projekcie „4 Kroki”?


a. TAK ->[scripting: kontynuuj] b. NIE -> [scripting: przejdź do P6]

72

P6b. Co Pana / Pani zdaniem, powinno zostać zmienione w projekcie „4 Kroki”? Proszę zapisać wszystko co przychodzi panu do głowy:

[scripting: daj pole pytania otwartego]

P7. Czy jest coś, jeśli w ogóle, co sprawiało Panu / Pani problem w realizacji spotkania?


P8a. Czy ma Pan /Pani jakieś uwagi dotyczące pracy tłumacza?


c. TAK ->[scripting: kontynuuj] d. NIE -> [scripting: przejdź do 86]

P8b. Proszę napisać, jakie ma Pan / Pani uwagi do pracy tłumacza?


P9. Czy są jakieś rozwiązania dotyczące organizacji podobnych spotkań, które warto polecić na przyszłość?


To były wszystkie moje pytania, bardzo dziękuje Panu / Pani za poświęcenie mi czasu. Do widzenia!

73

Załącznik 3

Kwestionariusz wywiadu ankietowego z uczestnikiem indywidualnych spotkań z doradcą

RESP:………………

P0. ZAZNACZ Z KIM BYŁO SPOTKANIE:

a. doradcą zawodowym…………………1 b. psychologiem………………………….2 c. prawnikiem…….………………………3

Dzień dobry,

Nazywam się……………………………………… i przeprowadzam badanie ewaluacyj-ne w ramach projektu „Wsparcie Osób Niesłyszących na Rynku Pracy”. Chciałbym zapytać P. o ocenę tego spotkania. Badanie jest anonimowe, a jego wyniki zostaną wykorzystane wyłącz-nie do celów ewaluacyjnych projektu. Czy zechce mi Pani/Pan poświęcić 3–4 minuty?

P1. Proszę powiedzieć, jak ogólnie ocenia Pani/Pan spotkanie z doradcą zawodo-wym? Odpowiadając proszę wykorzystać tę skalę, na której 1 oznacza - zdecydo-wanie mi się nie podoba, 2 – trochę mi się nie podoba, 3 – trochę mi się podoba, 4 –zdecydowanie mi się podoba.






nie wiem / odmowa [ank – nie czytaj]

1 2 3 4 9

74

P2. Czy Pani/ Pana zdaniem, informacje i rady jakie otrzymał/a Pan/ Pani od doradcy będą dla Pana/ Pani przydatne?


Będą w ogóle nieprzydatne

Będą trochę nie przydatne

Będą trochę przydatne

Tak, będą bardzo przydatne


1 2 3 4 9

P3. Czy przygotowany wspólnie z Panem/ Panią indywidualny plan działania, spełnia Pana/ Pani oczekiwania?


W ogóle nie spełnia moich oczekiwań

Trochę nie spełnia moich oczekiwań

Trochę spełnia moje oczeki-wania

Tak, zdecydo-wanie spełnia moje oczeki-wania


1 2 3 4 9

P4. Chciałbym poprosić Pana/ Panią o ocenę poszczególnych elementów spotka-nia. Odpowiadając proszę wykorzystać tę skalę, na której 1 oznacza – źle, 2 – raczej źle, 3 – raczej dobrze, 4 – dobrze. [ankieter przeczytaj punkty A-F, poproś o ocenę każdego z nich; zaznacz odpowiedzi w poniższej tabeli]

Jak Pan/ Pani ocenia… Bardzo źle

Źle Dobrze Bardzo dobrze

Nie wiem/ odmowa [ank –

nie czytaj]

4A Miejsce gdzie odbyło się spotkanie

1 2 3 4 9

4B Pracę doradcy zawo-dowego - ogólnie

1 2 3 4 9

4C Atmosferę spotkania 1 2 3 4 9 4D Współpracę z tłuma-

czem 1 2 3 4 9

4E Informację o spotka-niu - ogólnie

1 2 3 4 9

4F Sposób zaproszenia na spotkanie

1 2 3 4 9

75

P5. Proszę powiedzieć, czy Pana/ Pani zdaniem, takie spotkania są potrzebne? Odpowiadając proszę wykorzystać tę skalę, na której 1 oznacza – w ogóle nie są potrzebne, 2 – trochę nie są potrzebne, 3 – trochę są potrzebne, 4 – są bardzo potrzebne. [ankieter, zaznacz odpowiedź – tylko jedna odpowiedź]

W ogóle nie potrzebne

Trochę nie potrzebne

Trochę potrzebne

Bardzo potrzebne

Nie wiem/ odmowa

[ank – nie czytaj]

1 2 3 4 9

P6. Proszę powiedzieć skąd dowiedział się Pan/ Pani o tym programie? [ankieter, zaznacz odpowiedź – możliwe wiele odpowiedzi]

6A Od wychowawcy klasy 1

6B Od dyrektora szkoły 2

6C Od znajomych 3

6D Z ulotki 4

6E Z Polskiego Związku Głuchych 5

6F Z Internetu w ogóle 6

6G Z Internetu, ze strony ONSI 7

6H Z innych źródeł [ANK: zapisz jakich]

……………………………………………………………………………….

8

M1. [ANKIETER - ZAZNACZ PŁEĆ - NIE PYTAJ!]

kobieta 1 mężczyzna 2

M2. Proszę podać rok swojego urodzenia: [ANK: wpisz rok urodzenia, na przykład 1965] _ _ _ _


76

Załącznik 4

Dyspozycje do wywiadu swobodnego z uczestnikiem spotkania indywidualnego z doradcą

Dzień dobry,

Nazywam się……………………………………… i przeprowadzam krótkie badanie na potrzeby projektu „4 Kroki – Wsparcie dla osób niesłyszących na rynku pracy”. Chcemy porozmawiać z Panem/ Panią o spotkaniu z doradcą zawodowym, które miało miejsce parę tygodni temu.

A. Projekt „4 Kroki” 1. Proszę powiedzieć, skąd dowiedział(a) się Pan/ Pani o projekcie „4 Kroki”? 2. Co Pani powiedział(a) ta osoba, od której dowiedział(a) się Pan/ Pani

o projekcie „4 Kroki”? 3. Kiedy zdecydował(a) się Pan/ Pani wziąć udział w tym programie? Proszę

opowiedzieć jak to wyglądało? 4. Czy miał(a) Pan/ Pani jakieś obawy związane z udziałem w tym projekcie?

Jakie to były obawy? Jakie jeszcze?

B. Spotkanie z doradcą 1. Proszę opowiedzieć, jak wyglądało Pana/ Pani spotkanie z doradcą zawo-

dowym? 2. Jaka panowała atmosfera podczas tego spotkania? Jak się Pan/ Pani czuł(a)

podczas spotkania? 3. Jakie efekty przyniosło Panu/ Pani spotkanie z doradcą? Co wykorzysta

Pan/ Pani w przyszłości z informacji/ porad jakie udzielił Pani/ Pani dorad-ca zawodowy?

4. Jak ocenia Pan pracę tłumacza podczas spotkania z doradcą zawodowym? 5. Co spotkanie z doradcą zawodowym zmieniło w Pana/ Pani życiu? Co jesz-

cze się zmieniło? 6. Czy sposób zgłoszenia się na spotkanie sprawiał Panu/ Pani jakieś proble-

my? Jakie to były problemy? 7. Proszę powiedzieć, jakie są Pana/ Pani plany na najbliższą przyszłość, zwią-

zane z projektem „4 Kroki”? Co zamierza Pan/Pani robić? 8. Proszę powiedzieć, czy takie spotkania są potrzebne? Dlaczego Pan/ Pani

tak uważa?


77

Załącznik 5

Dyspozycje do wywiadu z uczestnikami warsztatów umiejętności psychologicznych

1. Przedstawienie się prowadzącego, wyjaśnienie celu spotkania (Dzień dobry, nazywam się Rafał Klepacz, jestem badaczem, prowadzę badanie dotyczące tych warsztatów w których bie-rzecie udział. Chciałbym z Wami chwilę porozmawiać o tych warsztatach, o tym jak się tu czujecie i o tym czy Wam się podobają te warsztaty i czy są potrzebne. Będę Wam zadawał pytania i pro-szę Was o udzielania odpowiedzi. Chcę powiedzieć, że nie ma złych ani dobrych odpowiedzi. Nie odpowiadacie na ocenę. Każda Wasza odpowiedź jest dobra i cenna i każda będzie mi się po-dobała. W przyszłość z Waszych odpowiedzi będę spisywał raport, i dlatego abym nic nie prze-oczył, będę nagrywał to co mówicie. Wszystkie Wasze odpowiedzi będą w tym raporcie anonimowe, nie będę Was pytał o nazwisko, Wasze odpowiedzi zostaną zestawione z odpowiedziami innych uczestników.)

2. Przedstawienie się uczestników (powiedzcie mi jak macie na imię, skąd przyjechaliście ile macie lat, do której klasy chodzicie, jak długo jesteście już na warsztatach).

3. Pytanie wprowadzające. (Na początek chciałbym zapytać o to, co lubicie najbardziej robić. Czym zajmujecie się w czasie wolnym, jakie jest Wasze ulubione zajęcie?)

4. Informacja o Warsztatach (skąd dowiedzieliście się o tych warsztatach? W jaki sposób zgłosiliście się na warsztaty? Czy baliście się czegoś jadąc tutaj? Mieliście jakieś obawy związane z wyjaz-dem?)

5. Ocena zajęć (Jak wrócicie do domu, to co powiecie rodzicom/ kolegom o tych zajęciach? Co po-wiecie o tym o czym były te zajęcia? Czy podobały Wam się tematy? Jakie z zajęć podobały Wam się najbardziej? Co było w nich fajnego? Jakie inne zajęcia Wam się podobały? Co szczególnie po-doba Wam się w tych zajęciach?)

6. Potrzeba warsztatów (czy kiedykolwiek w przeszłości braliście udział w podobnych zajęciach? Jakich? Czego dotyczyły? Kto je organizował? Jeśli nie – czy uważacie, że takie zajęcia są po-trzebne? Dlaczego? Czy polecilibyście koledze udział w takich warsztatach? Czego mógłby się ko-lega nauczyć? Dlaczego to jest ważne?)

7. Efekt warsztatów (do czego przydadzą się e umiejętności, których nauczyliście się na zajęciach?)

8. Skuteczność (powiedzcie mi, co najbardziej zapadło Wam pamięć jeśli chodzi o zajęcia? Co było najlepszego na zajęciach? Czy poznaliście jakieś nowe słowa? Co one oznaczają?)

9. Ocena organizacji warsztatów (Jak Wam się podoba ośrodek? Pokoje? Sale zajęć? Czy smakuje Wam jedzenie? Co powiecie o łazienkach i ubikacjach?)

10. Zakończenie (dziękuję. To już wszystkie moje pytania, bardzo mi pomogliście i dziękuję Wam za udział w tym spotkaniu.)

78

Załącznik 6

Dyspozycje do wywiadu z opiekunami i z tłumaczami

1. Przedstawienie prowadzącego i wprowadzenie do wywiadu (Dzień dobry, nazywam się Rafał Klepacz, jestem niezależnym badaczem przeprowadzającym ewaluację tych warsztatów. Chciałbym poznać Pana/ Pani opinię o tych warsztatach. Odpowiedzi jakich Pan/ Pani udzieli będą zestawione z odpowiedziami innych opiekunów i nie powiązane w żaden sposób personalnie z Panem/ Panią. Nie ma tu dobrych ani złych odpowiedzi, a za to wszystkie są waż-ne. Chcę poznać Pana/ Pani opinię a nie będę sprawdzał Pana/ Pani wiedzy Aby wszystko dobrze spisać, będę chciał nagrać nasz wywiad. Czy wyraża Pan/ Pani zgodę na nagrywanie tego wywiadu?)

2. Pytanie wprowadzające (proszę powiedzieć, czym zajmuje się Pan / Pani w swojej pracy, jak długo pracuje Pan/ Pani z osobami głuchymi. Proszę powiedzieć jakie są największe problemy w Pana/ Pani pracy? Proszę opowiedzieć o jakiejś swojej radości/ sukcesie)

3. Ogólna ocena warsztatów (Proszę powiedzieć, tak ogólnie, jakie są Pana/ Pani spostrzeżenia dotyczące tych warsztatów? Co się Panu/ Pani podoba, co się Panu/ Pani nie podoba?)

4. Przydatność zajęć (Proszę powiedzieć, które zajęcia – Pana/ Pani zdaniem – są potrzebne dla wychowanków, a które zbędne? Jak ocenia Pan/ Pani dobór treści zajęć? Czy zajęcia były zrozu-miałe dla wychowanków? Czy będą im przydatne?)

5. Ocena prowadzących i zajęć (Jak ocenia Pan/ Pani przygotowanie prowadzących do przeprowadzenia takich zajęć? Co poradziłaby Pan/ Pani osobom prowadzącym, na przyszłość, by zmienili w swoich zajęciach?)

6. Skuteczność (Jaki wpływ, udział w tych warsztatach może mieć na wychowanków? Czy treści zajęć/ umiejętności będą dla nich przydatne? Czy będą trwałe? Czy Pana/ Pani zdaniem wpłyną na postawy/ świadomość wychowanków? Dlaczego tak? Dlaczego nie?)

7. Propozycje zmian (Gdyby miał Pan/ Pani doradzać w przyszłości w układaniu programu zajęć takich warsztatów – co by Pan/ Pani zmienił(a), jakich zajęć Panu/ Pani brakowało, co można by uzupełnić… dlaczego?)

8. Ocena organizacji (Jak ocenia Pan/ Pani warsztaty pod względem organizacyjnym? Jak ocenia Pan/ Pani ośrodek, jedzenie, łazienki, kwestię organizacji dnia, ilość zajęć itp.?)

9. Zakończenie wywiadu (dziękuję, to już wszystkie moje pytania. Bardzo dziękuję za poświęco-ny czas)

79

Załącznik 7

Dyspozycje do wywiadu z osobami prowadzącymi zajęcia podczas warszta-tów umiejętności psychologicznych

Przedstawienie prowadzącego i wprowadzenie do wywiadu (Dzień dobry, nazywam się Rafał Klepacz, jestem niezależnym badaczem przeprowadzającym ewaluację tych warsztatów. Chciałbym poznać Pana/ Pani opinię o tych warszta-tach. Odpowiedzi jakich Pan/ Pani udzieli będą zestawione z odpowiedziami innych opiekunów i nie powiązane w żaden sposób personalnie z Panem/ Panią. Nie ma tu dobrych ani złych odpowiedzi, a za to wszystkie są ważne. Chcę poznać Pana/ Pani opinię a nie będę sprawdzał Pana/ Pani wiedzy Aby wszystko dobrze spisać, będę chciał nagrać nasz wywiad. Czy wyraża Pan/ Pani zgodę na nagrywanie tego wywiadu?)

1. Pytanie wprowadzające (Proszę opowiedzieć, o swoich doświadczeniach trenerskich, oraz o tym, co sprawiło Pani satysfakcję w trakcie prowadzenia szkoleń),

2. Problemy (Załóżmy, że za rok, ktoś ponownie będzie prowadził takie zajęcia. Jakich rad udzie-liłaby Pani/ Pan osobie prowadzącej zajęcia w przyszłości, wiedząc o tym, jak wyglądają takie za-jęcia?)

3. Trudności (Co sprawiło Panu/ Pani największą trudność w prowadzeniu zajęć? Dlaczego?)

4. Skuteczność (Czy Pana/ Pani zdaniem efekt warsztatów będzie trwały? Dlaczego? Jak nale-żałby poprowadzić zajęcia, by uzyskać trwały efekt? Czy cos można by zmienić?)

5. Miejsce (jak ocenia Pan/ Pani miejsce do prowadzenia zajęć, Sale, warunki socjalne w ogóle ośrodek itp.)

6. Zakończenie wywiadu. (To wszystkie moje pytania na dzisiaj, bardzo dziękuję Panu/ Pani za udział w wywiadzie)

80

Załącznik 8

Karta obserwacji nieuczestniczącej, zajęć w trakcie warsztatów umiejętności psychologicznych

Temat zajęć:

Data / godzina:

Numer grupy:

Prowadzący:

Tłumacz:

Opiekun:

Aktywność uczestników:

Zadawanie pytań:

81

Dopytywanie:

Reagowanie prowadzącego na potrzeby grupy:

Porozumiewanie się prowadzącego z tłumaczem:

Rola opiekuna grupy:

Poziom zainteresowania tematem wśród uczestników zajęć:

Poziom zrozumienia tematu przez uczestników zajęć:

82

Załącznik 9

Kwestionariusz wywiadu wspomaganego komputerowo z dyrektorami szkół uczestniczącymi w Przeglądzie Edukacyjnym w Łodzi

Dzień Dobry

Pracownia Badawcza RESPONS na zlecenie PFRON i Polskiego Związku Głu-chych przeprowadza badanie dotyczące oceny Przeglądu Edukacyjnego „4 Kroki” zorganizowanego w ramach projektu „4 Kroki – Wsparcie osób niesłyszących na rynku pracy”.

Chcemy zadać Panu/ Pani kilka pytań dotyczących oceny tego projektu, po to aby w przyszłości podobne przedsięwzięcia móc realizować lepiej.

Badanie zajmie Panu/ Pani nie więcej niż 7 minut. Pana/ Pani odpowiedzi pozo-staną zupełnie anonimowe, a w raporcie zostaną zestawione z odpowiedziami innych osób biorących udział w badaniu.

M1. Czy wyraża Pan/ Pani zgodę na udział w badaniu?

a. Tak – kontynuuj b. Nie – zakończ wywiad

M2. Czy brał Pan/ Brała Pani udział w przeglądzie edukacyjnym, które odbyły się w październiku 2009 roku w ramach projektu „4 Kroki – Wsparcie osób niesłyszą-cych na rynku pracy?

a. Tak – kontynuuj b. Nie – zakończ wywiad

P1. Proszę powiedzieć, jak ogólnie ocenia Pan/i przegląd. Odpowiadając, proszę użyć skali, gdzie 1 oznacza „bardzo źle” a 7 „bardzo dobrze”.

1 2 3 4 5 6 7

Bardzo źle

źle Raczej źle Ani źle ani dobrze

Raczej dobrze

Dobrze Bardzo dobrze

83

P2. Proszę powiedzieć, jak ogólnie ocenia Pan/ Pani poszczególne elementy przeglądu. Tym razem, proszę posłużyć się skalą 5 punktową, gdzie 1 oznacza „bardzo źle” a 5 oznacza „bardzo dobrze”

1 2 3 4 5 Odmowa

Miejsce przeglądu




Noclegi




Prezentacje firm

P3. Proszę powiedzieć, gdyby podobny przegląd miał odbyć się w przyszłości, to jakie elementy powinny się w nich znaleźć? <pole pytania otwartego>

P4. Dlaczego akurat te elementy? <pole pytania otwartego>

P5. Czy Pana/ Pani zdaniem przegląd w formie w jakiej były organizowane w październiku 2009 roku, jest przydatny dla uczniów głuchych?

a. Tak b. Nie

P6. Proszę powiedzieć dlaczego? <pole pytania otwartego>

To już wszystkie nasze pytania. Bardzo dziękuję Panu/ Pani za udział w badaniu!

84

Załącznik 10

Dyspozycje do wywiadu z przedstawicielem firmy (instytucji), która zorganizowała staże w ramach projektu 4Kroki

Wprowadzenie

- Przedstawienie się moderatora, objaśnienie celu badania, informacja o długości trwania rozmowy.

- Wyjaśnienia odnośnie nagrywania rozmowy oraz zasad: interesujące jest wszyst-ko, nie ma dobrych ani złych odpowiedzi, etc.

Rozgrzewka

- W jakiej branży działa, czym ogólnie zajmuje się Państwa firma? Ile osób zatrudnia?

- Proszę powiedzieć coś o sobie, od jak dawna pracuje Pan/i w tej firmie? Jak Pan/i tu trafił?

- Na czym dokładnie polega Pana/i praca? Co należy do Pana/i obowiązków? Czym się Pan/i tu zajmuje?

Staże ogólnie

- Ile staży odbywa się w Państwa firmie? - Skąd dowiedzieliście się Państwo o projekcie „4 Kroki”? - Skąd wziął się pomysł, by wziąć udział we wspólnym projekcie z PZG?

Kto zainicjował współpracę? Dlaczego zdecydowaliście się Państwo wziąć udział w tym projekcie? Kto zadecydował o tym w Państwa firmie?

- Na czym ogólnie polega idea stażu w Państwa firmie? Czemu służą staże, jaki cel/funkcję pełnią? Do kogo są adresowane?

- Jaka jest Pana/i rola w organizacji stażu?

Praca ze stażystą

- Na czym polega staż w Państwa firmie? Jak długo trwa? Ilu stażystów pracuje? Dlaczego zdecydowaliście się Państwo na taką liczbę stażystów? Czy to dobre rozwiązanie?

- W jaki sposób aktualny stażysta trafił do firmy? Czy mieliście Państwo wpływ na to, kto będzie odbywał staż w Państwa firmie? Czy prowadziliście rekrutację – jeżeli tak, jak ona wyglądała? Jeżeli nie – czy byłaby wskazana?

85

- Czy osoby przychodzące na staż do Państwa firmy mają wiedzę o jej działaniu, czy raczej znalazły się tutaj w przypadkowy sposób?

- Proszę opisać Państwa stażystę – tak w kilku słowach. - Proszę opisać typowy dzień stażysty, na czym polega jego praca? - Jak wyglądają relacje stażysty z innymi pracownikami? Jakie jest nastawienie

pracowników do stażu? Czy pojawiały się jakieś problemy? Może przykłady dobrze układającej się współpracy z innymi pracownikami?

- Po czym poznajecie, że odnieśliście sukces w przypadku jakiegoś stażysty? - Jak wynagradzany jest stażysta, na jakich zasadach? - Czy stażysta po zakończeniu stażu ma szansę na zatrudnienie? Czy planujecie

Państwo zatrudnić stażystę? Co jakie warunki musiałby spełnić, żeby zostać zatrudniony?

- Jak ogólnie ocenia Pan/i zadowolenie ze stażu?

Opiekun stażu

- Czy w trakcie stażu w pracy był stale obecny opiekun stażu? Jak Pan/i ocenia taką formę komunikacji ze stażystą?

- Jak ocenia Pan/i pracę opiekuna stażu? - Jak ocenia Pan/i współpracę z opiekunem stażu?

Bariery i problemy

- Czy przed rozpoczęciem stażu mieliście Państwo jakieś obawy związane ze stażami? Jakie? Czy one się potwierdziły?

- Co jest jej największym sukcesem firmy w trakcie stażu? Co się Państwu udało? - Jak można by usprawnić i ulepszyć staż w Państwa firmie? - A jest coś co się Państwu nie udało? Co to było? Co stanęło na przeszkodzie?

Jakie problemy się pojawiły? Na czym polegają? (Nastawienie stażystów? Przygo-towanie stażystów? Przyczyny prawne? Nastawienie innych pracowników? Inne?)

- Czy próbowaliście Państwo jakoś pokonać te trudności? W jaki sposób? Jakie były tego konsekwencje?/ Dlaczego nie?

- Od czego zależy powodzenie stażu? Czy można wskazać jakieś takie 3 kluczowe warunki? Jakie rady zostałyby udzielone firmie, która chce rozpocząć organizację staży? Na jakie przeszkody może napotkać? Z jakich doświadczeń może skorzy-stać?

86

Współpraca z PZG

- Czy Pana/i firma współpracuje z innymi firmami organizującymi staże? Jeżeli tak – na czym polega ta współpraca? Jeżeli nie – czy byłaby potrzebna, np. w ramach wymiany doświadczeń?

- Czy firma współpracuje, kontaktuje się z PZG w trakcie trwania stażu? Jeżeli tak – na czym polega ta współpraca? Czego dotyczy? Jest raczej stała czy doraźna Jeżeli nie – czy byłaby potrzebna?

- Czy PZG dostarczało wsparcia w trakcie staży? Jeżeli tak – czy było wystarczają-ce, na czym polegało, co można by usprawnić w tej kwestii?

Plany na przyszłość

- Czy mają Państwo w planach przyjęcie kolejnych stażystów? - Jak powinien wyglądać przebieg idealnego stażu? - A może w ogóle mają Państwo pomysły na zupełnie nowe rozwiązania i sposoby

organizacji staży? Jakie? Czy da się je zrealizować? Co może stanąć na przeszko-dzie? Co może pomóc?

To były wszystkie moje pytania, bardzo dziękuje Panu/i za poświęcenie czasu. Do widzenia!

87

Załącznik 11

Informacja o zespole badawczym

Rafał Klepacz – Kierownik zespołu badawczego – absolwent socjologii w Instytucie Stosowanych Nauk Społecznych Uniwersytetu Warszawskiego, ukończył podyplomowe studia z psychologii społecznej w Wyższej Szkole Psychologii Społecznej w Warszawie oraz podyplo-mowe studia Organizacji Pomocy Społecznej na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach, doktorant socjologii na Uniwersytecie Śląskim w Katowicach.

Brał udział w projektach badawczych dla organizacji pozarządowych oraz projektów z zakresu badań marketingowych dla jednego z czołowych instytutów badania rynku i opinii. Interesuje się wykorzystaniem badań w strategiach rozwoju organizacji.

Agnieszka Ogrocka – badacz – ukończyła studia magisterskie na Wydziale Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego. Uczestniczyła w projektach badawczych związanych między innymi z problematyką ekonomii społecznej, organizacji pozarządowych, przedsiębiorczości młodych ludzi, systemu stypendialnego oraz systemu edukacji w Polsce. Współautorka publikacji dotyczących społeczeństwa obywatelskiego i organizacji pozarządowych w Polsce (m.in. „Wolonta-riat, filantropia i 1% – raport z badań 2007”, „Społeczny kontekst rozwoju ekonomii społecznej w Polsce”). Interesuje się metodologią badań, a także szeroko rozumianą problematyką wykluczenia.

Przez kilka ostatnich lat pracowała jako badacz w międzynarodowej firmie badawczej, aktualnie specjalista ds. badań, koordynuje badania, analizuje dane i opracowuje raporty.

Kamil Wais – badacz, informatyk – doktor nauk humanistycznych (ukończył studia doktoranckie na Uniwersytecie Rzeszowskim) oraz studia podyplomowe w Europejskim Informatycznym Studium Certyfi-kacyjnym.

Od kilku lat jest związany z działem badawczym dużej organizacji pozarządowej, gdzie zajmuje się koordynowaniem i realizacją projektów badawczych.

Prowadzi projekt badań online ResponsCenter, w którym realizowane są różne projekty badań online.

Raport z badania ewaluacyjnego projektu „Wsparcie osób ... · Badanie ewaluacyjne, które...

Documents

Transcript of Raport z badania ewaluacyjnego projektu „Wsparcie osób ... · Badanie ewaluacyjne, które...