Raport - biurose.sejm.gov.plbiurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_00/r-175.pdf · Unii Europejskiej oraz...

KANCELARIA SEJMUBIURO STUDIÓW

I EKSPERTYZ

WYDZIAŁ ANALIZEKONOMICZNYCHI SPOŁECZNYCH

Poziom konkurencyjności polskiegobudownictwa na tle budownictwa w

krajach UE i w krajach CEFTA

Kwiecień 2000 Eugeniusz Zawadzki

��Raport

��

Nr 175

Tematem opracowania jest porównanie względnego poziomukonkurencyjności budownictwa polskiego z budownictwem krajówUnii Europejskiej oraz budownictwem krajów CEFTA. Wśródczynników produkcji budowlanej będących przedmiotem porównańjest praca (wskaźnik aktywności zawodowej w budownictwie, poziomzatrudnienia, wykształcenie, wydajność pracy, wynagrodzenie iwypadkowość przy pracy) oraz poziom techniczno-organizacyjnybudownictwa (nakłady inwestycyjne, wielkość i struktura parkumaszynowego, organizacja budownictwa, innowacyjność wbudownictwie). Konkurencyjność krajowych i zagranicznych firmbudowlanych analizowano na krajowym rynku budowlanym orazkrajowych firm budowlanych na rynku światowym. Opracowaniekończą wnioski z przeprowadzonych analiz.

BSE 1

Uwagi wprowadzająceKonkurencyjność przedsiębiorstw budowlanych stanowi jedną z głównych zasad,

której podporządkowane jest budownictwo w gospodarce rynkowej. Wzrost znacze-nia konkurencyjności w budownictwie związany jest m.in. z umiędzynarodowieniemprodukcji budowlanej (np. wzrost udziału zagranicznych przedsiębiorstw budowla-nych w Polsce oraz polskich za granicą).

Pod pojęciem umiędzynarodowienia produkcji budowlanej rozumie się nie tylkomiędzynarodowy przepływ czynników warunkujących produkcję budowlaną (maszyn iurządzeń budowlanych oraz pracowników budownictwa), ale także wchłanianieświatowych innowacyjności budowlanych, postępu techniczno-organizacyjnego i re-alizację określonych efektów budowlanych (budynków i budowli). Natomiast konku-rencyjność budownictwa, oznacza jego - najogólniej rzecz ujmując - zdolność doprzystosowania do zmieniających się warunków, pozwalających utrzymać lub popra-wić pozycję budowlaną w przekroju międzynarodowym.

Umiędzynarodowienie produkcji budowlanej, w świetle integrowania się budow-nictwa krajowego z budownictwem krajów UE, stanowi obecnie jeden z ważniejszychczynników decydujących o konkurencyjności zarówno przedsiębiorstwa budowlanegojak i wytwarzanej przezeń produkcji budowlanej. Odnosi się to zarówno do krajowegorynku budowlanego, będącego siedzibą przedsiębiorstwa budowlanego, rynku lokali-zacji jego filii zagranicznych, jak i rynków eksportu usług budowlanych. Decyduje otym wiele czynników, wśród których można wymienić m.in.: tradycyjne (przewagakomparatywna w czynnikach produkcji budowlanej (rodzaj stosowanych technologiibudowlanych, jakość siły roboczej), instytucjonalne (pokonywanie barier taryfowych ipozataryfowych), jak i rozwiązania organizatorskie (na placu budowy i w firmie) orazmenedżerskie.

Podstawowym motywem umiędzynarodowienia produkcji budowlanej jest dąże-nie do zwiększenia zysku. Zasadniczo cel ten jest osiągany poprzez (tablica 1):

• obniżkę kosztów budowy (wytwarzania, zaopatrzenia, transportu, marketingu,B+R);

• wzrost ilości świadczonych usług budowlanych (wytwarzanie nowych produktówbudowlanych, zwiększenie rynków zbytu, poprawę dostępu do rynków zbytu);

• poprawę jakości świadczonych usług budowlanych poprzez szkolenie personeluoraz wykorzystanie nowych czynników w produkcji budowlanej).

Budownictwo polskie do 1989 r. rozwijało się w zasadzie autonomicznie (nie li-cząc centralnie sterowanego eksportu usług budowlanych na ważne, pod względempolitycznym, rynki), a więc poza procesami zmian techniczno-organizacyjnych za-chodzących w głównym nurcie światowego budownictwa. Odbiło się to negatywniena poziomie innowacyjności budownictwa. Okres ten nie sprzyjał także procesomumiędzynarodowienia produkcji budowlanej. Eliminował bowiem konkurencję i ogra-niczał konkurencyjność polskiego budownictwa.

Zmiany zachodzące po 1989 r. przybliżyły w pewnym stopniu polskie budownic-two do międzynarodowego rynku budowlanego. Liberalizacja powiązań budownictwaz zagranicą spełniła jednocześnie kilka funkcji:

• spowodowała przekształcenia techniczno-organizacyjne budownictwa;• wskazała krajowym przedsiębiorstwom budowlanym jak mają się zachowywać,

aby przetrwać i rozwijać się w nowych warunkach;

2 BSE

• zahamowała zbyt wysoki poziom stóp zysku osiągany przy kontraktach budow-lanych, jaki miał miejsce w gospodarce niedoboru;

• poszerzyła ofertę budowlaną na wewnętrznym rynku budowlanym, przyczynia-jąc się do wzrostu konkurencji;

• wzmocniła preferencje odbiorców usług budowlanych poprzez rozpoznaniemarki firmy oraz umożliwiła klientom możliwość korzystania ze zróżnicowanej ofertyusług budowlanych.

Pomimo szeregu pozytywnych zmian w umiędzynarodowieniu produkcji budow-lanej w Polsce w latach dziewięćdziesiątych poziom konkurencyjności polskiego bu-downictwa odbiega znacznie od konkurencyjności budownictwa w krajach Unii Euro-pejskiej. Nie jest to sprawa bagatelna, ponieważ uruchomione procesy integracji pol-skiego budownictwa z budownictwem krajów Europy Zachodniej, mogą stworzyćszansę jego rozwoju lub ją ograniczyć.

W pracach badawczych konkurencyjność budownictwa jest analizowana frag-mentarycznie i przy zupełnie innych okazjach. Natomiast brak jest analiz całościo-wych co wynika głównie z niepełnych danych statystycznych dotyczących innowacyj-ności w budownictwie, wielkości i struktury parku maszynowego, rozwoju zapleczaB+R budownictwa, międzynarodowych rynków budowlanych, światowego rynkuusług budowlanych itp.

Celem opracowania jest określenie poziomu konkurencyjności polskiego bu-downictwa na tle budownictwa w krajach Unii Europejskiej oraz w krajach CEFTA.Pracy składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale pierwszym omówiono pojęcie kon-kurencyjności i mierniki jej pomiaru. Dwa następne rozdziały poświęcono ocenie kon-kurencyjności czynników produkcji budowlanej: czynnika pracy oraz poziomu tech-niczno-organizacyjnego w budownictwie. Rozdział czwarty i piąty zawiera ocenękonkurencyjności odpowiednio firm krajowych i zagranicznych na krajowym rynkubudowlanym oraz firm krajowych na rynku międzynarodowym.

1. Pojęcie konkurencyjności w budownictwie i mierniki jej ocenyJedna z najprostszych spotykanych w literaturze ekonomicznej definicji stwier-

dza, że konkurencyjność oznacza sprzedawanie usług budowlano-montażowych zzyskiem - zarówno w kraju, jak i za granicą. Definicja ta jest na tyle uniwersalna, żemożna ją odnieść zarówno do wytwórcy jak i gospodarki.1 Wśród czynników wpły-wających na poziom konkurencyjności, z badań W. D. Jorgensona wynika, że 28%przyrostu konkurencyjności związane jest z podniesienia jakości siły roboczej, 30%ze wzrostu jakości kapitału trwałego, a 24% można przypisać badaniom naukowym.2

W pracy pod pojęciem konkurencyjności budownictwa będziemy rozumieć zdol-ność przedsiębiorstw budowlanych do przystosowywania się do zmieniających sięwarunków, tak wewnętrznych jak i zewnętrznych, w celu utrzymania lub poprawy po-zycji przedsiębiorstwa na rynku. Wśród cech charakteryzujących konkurencyjnośćbudownictwa można wymienić:

- dużą koncentrację finansowo-usługową wielkich przedsiębiorstw budowlanychoraz elastyczną współpracę z małymi i średnimi firmami budowlanymi,

1 J. Bossak, W. Bieńkowski, International Competitiveness: Basic Concepts. Referat na Międzynaro-dowe Seminarium Konkurencyjności, Warszawa 1990 r. (maszynopis powielony).2 W. D. Jorgenson, Investing in Productivity Growth, w: Technology and Economics, National Acade-my Press, Washington 1991.

BSE 3

Tablica 1. Instrumenty strategii konkurencyjnej budownictwa oraz związane z nimi korzyści i zagrożenia

Instrumenty stra-tegii konkuren-cyjnejbudownictwa

Korzyści strategii konkurencyjnej budownictwa

Główne niedo-godności kon-kurencyjnejstrategii bu-downictwa

Obniżka kosztówbudowy

Poprawa jakościusług budowla-nych

Wzmocnieniepreferencji od-biorców usługbudowlanych

Wzrost konku-rencyjnościbudownictwa

Nadmiernekoszty koordy-nacji świadczo-nych usługbudowlanych

Uczestnictwo wmiędzynarodowymrynku budowlanym

Wzrost ilościświadczonychusług budowla-nych

Wymagającyklienci i innowa-cyjni konkurenci

Dostępność doświatowego ryn-ku budowlanego iglobalne rozpo-znanie markifirmy budowlanej

Korzyści wcze-snego wejścia naświatowy rynekbudowlany

Zbyt wczesne lubzbyt silne przy-wiązanie się dorynku budowla-nego z uwagi najego odrębnąwartość

Globalizacja usługbudowlanych

Ograniczeniedublowania pracB+R w budow-nictwie. Zmniej-szenie kosztówzaopatrzenia,produkcji i zapa-sów w budownic-twie

Koncentracja nazmianach wurządzeniach iwyposażeniu nabudowie, nowychmateriałach inowych techno-logiach mocowa-nia

Umożliwienieklientom korzy-stania z materia-łów i wyrobówbudowlanych wróżnych miej-scach na świecie

Możliwość tań-szej inwazji naregionalne rynkibudowlane

Zmniejszeniewrażliwości nalokalne potrzebybudowlaneklientów

Globalizacja lokali-zacji działalnościbudowlanej

Koncentracjabudownictwaumożliwiającawiększą elastycz-ność wobec umówkontraktowych

Koncentracjawysiłków napoprawę jakościusług budowla-nych i ich kon-trolę

Możliwośćutrzymania prze-wagi konkuren-cyjnej niezależnieod warunkówlokalnych

Wyższe ryzykowykreowaniakonkurentów.Trudniejsze za-rządzanie współ-pracą budowlaną

Globalizacja mar-ketingu budowla-nego

Zmniejszeniekosztów tworzeniai promocji progra-mów marketingo-wych

Koncentracja naszkoleniu i wyko-rzystaniu czynni-ków produkcjibudowlanej

Wzmocnienieprzekazów mar-ketingowychpoprzez dostar-czanie tych sa-mych informacji

Słabsza adapta-cja do lokalnychpotrzeb konsu-mentów i uwa-runkowań rynko-wych

Globalizacja posu-nięć konkurencyj-nych

Większa dostęp-ność czynnikówbudowlanych dlakażdego kraju

Może wystąpićkoniecznośćpoświęcenia lok.pozycji konku-rencyjnej

Źródło: opracowanie własne

4 BSE

- sprawną organizację i nowoczesny system zarządzania, właściwy stopień kon-centracji produkcji budowlanej, jej powiązanie ze sferą badań rozwojowych i marke-tingowych, elastyczność procesów produkcyjnych, zdolność do ustawicznego roz-woju oraz wysoko kwalifikowaną kadrę.

Poziom konkurencyjności budownictwa jest pojęciem wartościującym, określają-cym pewien stan faktyczny na tle stanu pożądanego, lub uznanego za lepszy. Po-miar konkurencyjności budownictwa jest zawsze miarą relatywną i jej określenie wy-maga informacji nie tylko o badanym budownictwie krajowym lecz także informacji wprzekroju świata lub jego regionów (krajów).3

Wychodząc z założenia o jedności rynków budowlanych w gospodarce świato-wej, w poszczególnych jej regionach i krajach, rynki te można traktować jako układyodniesienia. Trudno jednak zaakceptować i przebadać formułę konkurowania bu-downictwa z jednakowym nasileniem dla wszystkich krajów i ze wszystkimi krajami.Dlatego też głównymi układami odniesienia dla budownictwa w Polsce jest poziomkonkurencyjności budownictwa w krajach Unii Europejskiej (rynek budowlany z któ-rym się integrujemy) oraz w krajach CEFTA (rynek budowlany w którym funkcjonu-jemy).

Należy także podkreślić, że celem mierzenia konkurencyjności budownictwa, jestw pierwszym rzędzie określenie kierunków i natężenia zmian charakteryzujących gowskaźników, a nie ich poziomu absolutnego. Mierzeniu konkurencyjności budownic-twa na tle krajów UE oraz krajów CEFTA przyświecają dwa cele:

• jeden z nich ma walor czysto poznawczy,• drugi polega na dostarczeniu bieżącej informacji dla polityki budowlanej w róż-

nych jej przekrojach (skala makro i mikro).

1.1 Konkurencyjność czynników produkcji budowlanejW pracy patrzymy na budownictwo raczej jak na proces niż na przemysł. Proces

ten obejmuje projektowanie, budowę, konserwację i przystosowanie. Czynności teangażują wiele organizacji z różnych sektorów gospodarczych tymczasowo pracują-cych razem nad konkretnym zadaniem. Takie funkcje obejmują projektowanie, dzia-łania inżynierskie, dostawy, wznoszenie i instalowanie rozmaitych materiałów, częścii coraz bardziej złożonych systemów technicznych. Natura tych związków z konkret-nym obiektem prac oznacza, że firmy muszą realizować złożone obszary współpracy.Konkurencyjność budownictwa zależy nie od pojedynczej firmy, ale od sprawnegodziałania sieci przedsiębiorstw.

Wśród czynników produkcji budowlanej kształtujących konkurencyjność budow-nictwa analizą objęto czynnik pracy (wskaźnik aktywności zawodowej w budownic-twie, poziom zatrudnienia, wykształcenie, wydajność pracy, wynagrodzenie oraz wy-padkowość przy pracy), poziom techniczno-organizacyjny budownictwa (nakłady in-westycyjne, wielkość i struktura parku maszynowego, organizacja budownictwa, po-ziom innowacyjności produktów i procesów oraz zaplecze B+R w budownictwie).

1.2 Konkurencyjność budownictwa na rynku krajowymKonkurencyjność budownictwa na rynku krajowym analizowana będzie w trzech

przekrojach: konkurencyjności budownictwa w układach przestrzennych, względnego 3 Informacje wykorzystane w pracy, tam gdzie nie podano ich źródła, pochodzą z Rocznika StatystykiMiędzynarodowej GUS z 1997 r. Informacje tam zawarte podane są zgodnie z klasyfikacją ONZ-ISIC(International Standard Industrial Classification of all Economic Activitities), co zapewnia ich porówny-walność.

BSE 5

poziomu konkurencyjności wyrobów zaopatrzeniowych budownictwa oraz konkuren-cyjności zagranicznych firm budowlanych w stosunku do polskich firm budowlanych.

Konkurencyjność budownictwa w układach przestrzennych. Dla rozważań opoziomie konkurencyjności budownictwa ważne jest zrozumienie zachodzącychwspółcześnie procesów organizacji produkcji budowlanej, wpływającej na poziom jejkoncentracji. Miernikiem koncentracji produkcji budowlanej jest udział regionu, w któ-rym jest ona realizowana, w globalnej krajowej wartości produkcji budowlano-montażowej. Można wyodrębnić cztery formy jej przestrzennego skupienia i stopniaintegracji tj.: integrację i dezintegrację poziomą oraz integrację i dezintegrację piono-wą.

Integracja pozioma (horyzontalna) ma miejsce wtedy, gdy małe i średnie firmybudowlane działają w komplementarnej grupie świadczeniodawców usług budowla-nych oraz mają powiązania kooperacyjne poprzez uczestnictwo w tym samym kon-trakcie budowlanym w formie podwykonawców. Wynikiem takiej horyzontalnej inte-gracji firm budowlanych jest z reguły powstawanie skupiska firm o komplementarnymprofilu, które poprzez kombinację czynników produkcji i wzajemną współpracę wy-twarzają szczególnie innowacyjne środowisko zdolne do konkurencji lokalnej i glo-balnej.

Obok integracji poziomej, w przestrzennej organizacji produkcji budowlanej wy-stępuje także jej przeciwieństwo tj. dezintegracja pozioma lub dokładniej mówiąc nie-zintegrowane skupiska wytwórców usług budowlanych. Charakteryzują się one sku-pieniem różnorakich małych firm budowlanych o zróżnicowanej specjalizacji w zakre-sie robót budowlanych, lecz z uwagi na niski poziom techniczny i słabą jakość pro-dukcji budowlanej, wysokie koszty produkcji budowlanej, małe środki finansowe, któ-rymi dysponują, nie są w stanie wejść w powiązania kooperacyjne z renomowanymifirmami budowlanymi.

Pionowa integracja budowlanej firmy wielofilialnej (multilokalizacyjnej) ma miej-sce wtedy, gdy jest możliwość realizacji kontraktów budowlanych częściowo w kraju,częściowo zaś w kontraktach innych firm, jako podwykonawcy, za granicą. Korzyści zrozmieszczenia zakładów w wielu miejscach za granicą wynikają z poszukiwania do-datkowych efektów np. wyższych zarobków, możliwości podnoszenia kwalifikacji,chęci zdobycia nowych doświadczeń przy realizacji wielkich kontraktów budowlanychitp. W takiej przestrzennej organizacji produkcji budowlanej, zakłady matki pozostająw regionach krajowych, natomiast ich filie tworzone są za granicą. Tego typu integra-cja wertykalna w przestrzennej organizacji produkcji budowlanej wyraźnie pokazuje wjakim miejscu przestrzeni firma wielofilialna konkuruje poprzez tanie pojedynczeczynniki produkcji budowlanej, a w jakich szuka wsparcia ze strony otoczenia regio-nalnego (krajowego). Jest to przykład stopniowego przechodzenia od konkurencji zestrony zasobów budowlanych do konkurencji w produkcji budowlanej na poziomiemiędzynarodowym.

Na terenach (regionach) peryferyjnych występuje też inna, szczególnie ważnaforma organizacji produkcji budowlanej, wpływająca na jej konkurencyjność, określa-na jako pionowa dezintegracja produkcji budowlanej. Taka forma pionowej dezinte-gracji charakteryzuje się następującą strukturą: cały proces produkcji budowlanej niejest kontrolowany przez jedną firmę, tzn., że firma-matka decyduje o typie specjaliza-cji przedsiębiorstw budowlanych (w zakresie wykonywanych robót budowlanych) ikluczowych technologiach jakie mają być zastosowane w budownictwie. Natomiasttzw. niestrategiczne działalności i dostawa komponentów budowlanych jest powie-

6 BSE

rzona oddzielnym firmom. One to poszukują możliwości prowadzenia robót budowla-nych w ramach oddzielnych kontraktów budowlanych.

Przy takiej organizacji robót budowlanych mamy do czynienia z układem, w któ-rym wokół dużych wiodących firm-matek tworzą się lokalne powiązania między ma-łymi i średnimi firmami budowlanymi, które orientują sieć powiązań na wielkie (częstomiędzynarodowe) firmy budowlane. Z uwagi na wysokie wymagania technologicznefirm międzynarodowych, kontraktorzy z mniejszych firm są zmuszeni do stosowanianajlepszej dostępnej technologii. Ten układ organizacji produkcji budowlanej ma silnyzwiązek ze stymulowaniem lokalnej przedsiębiorczości.

Względna konkurencyjność wyrobów zaopatrzeniowych dla budownictwa.Do oceny względnej konkurencyjności wyrobów zaopatrzeniowych dla budownictwa(branż pracujących na potrzeby budownictwa) zasadne jest posługiwanie się metodąDRC (Domestic Resource Cost).

Metoda ta polega na porównaniu kosztów zasobów krajowych (kapitału i pracy)ze światowymi cenami tych zasobów. Porównuje się wartość dodaną zawartą w da-nym „wyrobie zaopatrzeniowym budownictwa” w cenach krajowych i w cenach świa-towych z uwzględnieniem bezpośredniego zużycia materiałów oraz zużycia pośred-niego w innych wyrobach, wynikającego z produkcji danego wyrobu. W celu określe-nia współczynnika DRC dla wyrobów zaopatrzeniowych wykorzystuje się następują-ce grupy danych:

- bezpośrednie zużycie materiałów do produkcji poszczególnych wyrobów;- składniki produkcji sprzedanej i wartości dodanej (na podstawie F-01);- średnie relacje cen światowych i krajowych materiałów i surowców oraz średnie

relacje cen światowych i krajowych dla wyrobów poszczególnych branż.Wyrób zaopatrzeniowy jest konkurencyjny, jeśli wartość dodana w cenach świa-

towych jest wyższa niż w cenach krajowych, a współczynnik DRC jest mniejszy niżjeden i większy niż zero. Współczynnik jest ilorazem wartości dodanej w cenach kra-jowych i wartości dodanej w cenach światowych.

Ujemny wskaźnik DRC oznacza, że wartość dodana w cenach światowych jestujemna, a więc cena materiałów dostarczonych do produkcji budowlanej jest wyższaniż cena wytworzonego wyrobu (w cenach światowych). Jest to działalność niekonku-rencyjna. Jeśli wartość wskaźnika DRC jest większa niż 1 wskazuje to, że wartość wcenach krajowych jest wyższa niż w cenach światowych, a więc wyrób budowlanyjest również niekonkurencyjny.

Konkurencyjność zagranicznych firm budowlanych na rynku krajowym. Wlatach dziewięćdziesiątych równolegle do ograniczania dostępu firm polskich na ryn-kach budowlanych Europy Zachodniej obserwuje się rosnącą ekspansję zachodnichfirm budowlanych na rynek polski. Wśród kryteriów oceny konkurencyjności firm za-granicznych w stosunku do polskich firm budowlanych przyjęto:

- przewagę kapitałową,- dostęp do tanich kredytów,- możliwość kontaktowania się ze zleceniodawcą,- płynność finansowa,- reputacja firmy,- jakość robót budowlanych,- warunki ubezpieczenia i gwarancji,- cena świadczonych usług budowlanych.

BSE 7

1.3 Konkurencyjność budownictwa na rynkach zagranicznychPrzeprowadzenie pomiarów konkurencyjnych czynników budownictwa w prze-

kroju międzynarodowym wymaga dysponowania globalnym systemem danych staty-stycznych.

Wielkość eksportu (importu) budownictwa na świecie. Poziom eksportu (im-portu) budownictwa mierzy się po prostu procentowym udziałem sumy krajowegoeksportu i krajowego importu w ogólnej wielkości (wartości) rynku światowego.

Konkurencyjność eksportu (importu) usług budowlanych na danym konty-nencie. Konkurencyjność eksportu (importu) usług budowlanych z różnych rynkówna danym kontynencie mierzy się udziałem sumy krajowego eksportu (importu) da-nego kraju w ogólnej wartości eksportu (importu) usług budowlanych tego kontynen-tu.

Współzależność krajów w zakresie obrotów usługami budowlanymi. Konku-rencyjna współzależność krajów w zakresie budownictwa może być mierzona stop-niem, w jakim poszczególni konkurenci rozkładają swoją działalność budowlaną wramach sieci globalnej i krajowej. Kluczowym rodzajem działalności są rozmiary pro-dukcji budowlanej. Dla każdego z konkurentów stopień rozłożenia produkcji budow-lanej jest mierzony wolumenem jej sprzedaży za granicę w globalnych rozmiarach jejłącznej wartości.

1.4 Uwarunkowania wzrostu konkurencyjności budownictwaBudownictwo należy do jednego z ważniejszych działów gospodarki o czym

świadczy jego udział w tworzeniu produktu krajowego brutto (PKB). W 1995 r. wkrajach unijnych kształtował się on następująco: w Austrii - 7,6%, w Belgii - 5,1%, wDanii - 4,5%, we Francji - 5,1%, w Grecji - 5,6%, w Hiszpanii - 8,2%, w Holandii -5,2%, w Niemczech - 6,5%. W tym samym okresie w krajach CEFTA, udział budow-nictwa w strukturze PKB wynosił: w Polsce - 5,7%, w Czechach - 5,9%, w Słowacji iSłowenii - 4,6%, na Węgrzech - 5,1%. Znaczenie budownictwa dla zasobności i jako-ści życia daleko wykracza poza bezpośredni wkład sektora w tworzenie PKB. Pro-dukty i usługi dostarczane przez budownictwo tworzą infrastrukturę społeczną i tech-niczną, która wspiera istniejące i nowo powstające formy działalności społecznej igospodarczej.

Wśród najważniejszych uwarunkowań wpływających na poziom konkurencyjno-ści przedsiębiorstw budowlanych w ostatnim dziesięcioleciu można wskazać na:

• sposób transformacji budownictwa,• klimat wokół przedsiębiorstw budowlanych,• instytucje wspomagające,• intelektualne otoczenie budownictwa.Sposób transformacji budownictwa. Przejście z gospodarki nakazowej do go-

spodarki rynkowej winno być okazją do podniesienia konkurencyjności polskiego bu-downictwa (prywatyzacja, wolność gospodarcza itp.). Możliwości te nie zostały jed-nak wykorzystane. W minionym dziesięcioleciu transformacji gospodarki zatraconazostała tożsamość budownictwa jako działu gospodarki, zarówno w przekroju krajo-wym jak i międzynarodowym. Budownictwo stało się częścią składową „podsystemuprodukcji”.

Przeprowadzona w 1997 r. reforma Centrum Administracyjno-GospodarczegoRządu pozostawiła budownictwo w systemie licznych rozproszonych instytucji cen-

8 BSE

tralnych (Urząd Zamówień Publicznych, Urząd Mieszkalnictwa i Rozwoju Miast,Urząd Geodezji i Kartografii, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji,Główny Urząd Nadzoru Budowlanego) w miejsce jednej (Ministerstwo GospodarkiPrzestrzennej i Budownictwa). W tej sytuacji, z uwagi na rozbicie kompetencyjne,brak jest instytucji odpowiedzialnej za opracowanie i realizację całościowej politykibudowlanej państwa i mechanizmów ją wspomagających. Obserwowane ostatnioożywienie na rynku budowlanym nie jest zasługą realizacji określonego programulecz wynikiem wzmożonego zainteresowania inwestorów zagranicznych, dostrzega-jących niską konkurencyjność polskiego budownictwa, łatwe penetrowanie rynku bu-dowlanego i rynku wyrobów zaopatrzeniowych budownictwa oraz korzystne położe-nie geopolityczne.

Klimat wokół przedsiębiorstw budowlanych. Jest to ważny, aczkolwiek zwy-kle pomijany element, motywujący przedsiębiorców budowlanych do podejmowanialub zaniechania bardziej lub mniej korzystnych z punktu widzenia długofalowych ce-lów rozwoju gospodarczego kraju. Klimat ten jest kształtowany poprzez:

• stosunek instytucji państwa do rozwijającego się prywatnego sektora budowla-nego, który został pozostawiony samemu sobie;

• zachowania i praktyki prowadzenia działalności budowlanej przez przedsiębior-ców oparte na bardzo płytko osadzonych zwyczajach handlowych i etyce biznesu;

• nieufne oraz pełne uprzedzeń nastawienie społeczeństwa do wykonawców bu-dowlanych (wysokie ceny, niska jakość prac, niedotrzymywanie terminów umów).

Instytucje wspomagające budownictwo. Sprywatyzowane firmy państwowenie są w stanie, w krótkim okresie, dostosować się do rynkowych warunków działa-nia. Kadry kierownicze tych firm, wychowane na tradycyjnych technikach działania wbudownictwie, wykazują znaczny niedostatek przygotowania fachowego do twardejwalki konkurencyjnej, prowadzonej w nieustabilizowanych jeszcze warunkach praw-no-ekonomicznych rynku budowlanego. Sytuację pogarsza fakt niepowoływania in-stytucji samorządu gospodarczego budownictwa, który w ustabilizowanych rynkachbudowlanych pełni funkcje samo regulacyjne i ochrony uczciwej konkurencji.

Powstałe samorzutnie branżowe i terytorialne izby budowlane nie pełnią jeszczefunkcji samorządowych, a są raczej przedłużeniem dawnych zrzeszeń budowlanych,starając się pełnić rolę pośredników między podmiotami budowlanymi i rozproszo-nymi w strukturze rządu jednostkami, dysponującymi cząstkowymi kompetencjami, wstosunku do budownictwa.

Postępujący proces opanowywania polskiego rynku budowlanego przez firmyzachodnie jest następstwem braku egzekucji prawnych wynikających z prawa ouczciwej konkurencji (tekst jednolity Dz. U. nr 49, poz. 318 z 1997 r.) .

Intelektualne otoczenie budownictwa. Na intelektualne otoczenie budownic-twa składa się działalność B+R, edukacja i media. Silne ilościowo zaplecze badaw-czo-rozwojowe budownictwa utworzone w poprzednim systemie gospodarczym zo-stało właściwie zlikwidowane. Funkcjonujące resztki instytutów budowlanych nasta-wione są na działania doraźne zamiast na poważne badania i wdrożenia.

W ciągu ostatniego dziesięciolecia zostały odrzucone wszystkie wnioski o nada-nie stopnia naukowego doktora habilitowanego pracownikom nauki, których dorobekwykraczał poza sferę czystej teorii techniki w budownictwie.4 W tym stanie rzeczy,

4 K. Cieszyński, W poszukiwaniu rynkowego ustroju budownictwa, „Przegląd Budowlany”, nr 10 z1999 r.

BSE 9

zamknęło to możliwości dostosowania profilu kwalifikacyjnego inżynierów budow-nictwa, z uwagi na brak odpowiedniej kadry dydaktycznej, dla aktualnych potrzebbudownictwa. Powstała w ten sposób jednopokoleniowa luka w przygotowaniu kadrdydaktycznych budownictwa, o nietechnicznym profilu specjalności.

2. Ocena konkurencyjności czynnika pracy w budownictwieObecnie sektor budownictwa jest uważany za źródło zatrudnienia osób o niskich

kwalifikacjach i nisko opłacanych, zatrudnienia niepewnego i niebezpiecznego. Sek-tor budownictwa na ogół nie zatrudnia pracowników o wyższych kwalifikacjach, costwarza trudności firmom, które chcą rozwijać i wdrażać nowe technologie. Ponadtoprogramy szkoleniowe często nie są dostosowane do wyposażenia pracowników wtechnologie, którymi się posługują na budowie. Trzymanie się przestarzałych praktykrzemieślniczych i sztywno rozgraniczonych płac oraz tradycyjnych dyscyplin zawo-dowych, utrudnia edukację siły roboczej zdolnej do pracy z różnymi technologiami,tworzącymi budynki i konstrukcje o niskim koszcie i wysokich parametrach jakościo-wych.

Do czynników wpływających na poziom i jakość pracy w budownictwie możnazaliczyć:

- aktywność zawodową w budownictwie,- poziom zatrudnienia,- wykształcenie,- wydajność pracy,- poziom wynagrodzeń,- wypadkowość w budownictwie.

2.1 Wskaźnik aktywności zawodowej w budownictwieZ analizy struktury ludności aktywnej zawodowej (udział zatrudnionych w bu-

downictwie w odsetkach, do ogólnego poziomu zatrudnienia w gospodarce danegokraju) w latach 1985-1995 wynika, że w budownictwie jest ona zróżnicowana ikształtuje się następująco: w Hiszpanii wynosi 10%, w Japonii - 9,7%, w Słowacji -9,4%, w Austrii - 8,7%, w Korei Pd. - 8,5%, w Portugalii - 8,2%, we Włoszech - 7,8%,na Węgrzech - 7,0%, w Niemczech - 6,6%, w USA - 6,3%, w Rumunii - 5,6%, w Buł-garii - 5,2% i w Słowenii - 4,4%. Na tym tle wskaźnik dla Polski wynosi 5,3%. Ozna-cza to, że poziom aktywności zawodowej w budownictwie w Polsce należy do jedne-go z niższych w świecie. W porównaniu do Hiszpanii i Japonii jest on prawie dwu-krotnie niższy, zaś wśród krajów Europy Środkowej i Wschodniej jest on porówny-walny z Rumunią, Bułgarią i Słowenią.

2.2 Poziom zatrudnieniaPrzyjmując za kryterium porównania poziom zatrudnienia w budownictwie, rynek

budowlany krajów Unii Europejskiej jest pięciokrotnie większy od rynku krajów CE-FTA. Poziom zatrudnienia w budownictwie krajów Unii Europejskiej wynosi około 10mln osób5, zaś zatrudnienie w budownictwie krajów CEFTA kształtuje się na pozio-mie około 2,4 mln osób. Największy potencjał, pod względem zatrudnienia, na unij-nym rynku budowlanym mają Niemcy (3,4 mln osób, co stanowi 34% ogółu zatrud-nionych w budownictwie krajów UE).

5 Obliczono na podstawie Rocznika Statystyki Międzynarodowej, GUS, Warszawa 1997 r.

10 BSE

Z uwagi na rozwijającą się kooperację gospodarczą pomiędzy budownictwemniemieckim i budownictwem krajów CEFTA (w ramach inwestycji zagranicznych)warto nadmienić, że poziom zatrudnienia w budownictwie krajów CEFTA jest o 41%niższy od stanu zatrudnienia w budownictwie niemieckim. Relatywnie wysoki poziomzatrudnienia występuje także w budownictwie włoskim - 1,6 mln osób oraz francu-skim - 1,5 mln osób i hiszpańskim - 1,1 mln osób. Łącznie zatrudnienie w budownic-twie tych trzech krajów wynosi 4,1 mln osób i jest porównywalne z poziomem zatrud-nienia w budownictwie niemieckim.

Wśród krajów CEFTA największe zatrudnienie w budownictwie ma Polska (około0,9 mln osób). W dalszej kolejności znajdują się: Czechy - 0,46 mln, Rumunia - 0,6mln, Węgry - 0,2 mln, Słowacja - 0,2 mln oraz Słowenia - 0,05 mln osób.

2.3 WykształcenieDecydującym czynnikiem wzrostu konkurencyjności w budownictwie staje się

wykształcenie ludzi. Potrzebne jest ono nie tylko po to, by rozwijać nowoczesnetechnologie budowlane, ale także żeby je stosować na budowie. Tymczasem z po-równania systemów kształcenia kadr dla budownictwa w Polsce (i innych krajach te-go regionu) z systemami stosowanymi w krajach Unii Europejskiej wynika, że polskisystem nie tylko nie przystaje do wymogów stawianych absolwentom pracującym wbudownictwie, działającym na warunkach rynkowych, zgodnie z wymogami Unii Eu-ropejskiej, ale wykazuje tendencje przeciwne do światowych trendów i kierunkówmodernizacji kształcenia.6 Zachodnie programy edukacyjne przenoszą punkt ciężko-ści zakresu edukacji z problematyki technicznej (głównie konstrukcyjnej), charaktery-stycznej dla polskiej szkoły kształcenia inżynierów budowlanych, na zagadnieniaekonomiczno-produkcyjne budownictwa.

Inżynier budowlany na Zachodzie przygotowywany jest do rozwiązywania cało-ściowych problemów z zakresu zamierzeń budowlanych, inwestycyjnych i gospodarkiobiektami budowlanymi i inżynierskimi oraz kierowania interdyscyplinarnymi zespo-łami ludzkimi, w przeciwieństwie do polskiego inżyniera-specjalisty, wyszkolonego wkonkretnej budowlanej specjalności zawodowej (np. inżynier budownictwa lądowego)i kierującego jednorodnymi grupami ludzi z tego zakresu. Inżynier zachodni ma wy-kształcone umiejętności samodzielnego i twórczego działania w warunkach gospo-darki rynkowej oraz kumulowania, odnawiania i modyfikowania wiedzy technicznej,ekonomicznej, organizacyjnej, prawniczej i administracyjnej związanej z budownic-twem. Polski przeciętny inżynier jest tych umiejętności pozbawiony.

Obecnie obserwuje się w krajach Unii Europejskiej odchodzenie od tradycyjnegosystemu edukacji budowlanej opartej na „szkole anglosaskiej”, charakteryzującejsię oddzieleniem edukacji ogólnoteoretycznej w uczelniach, od procesu zdobywaniacertyfikatów (uprawnień, promocji). Preferowane jest pełne przygotowanie absol-wentów do pełnienia zróżnicowanych funkcji w budownictwie, realizowane w pań-stwach stosujących konsekwentnie system kształcenia „szkoły niemieckiej”.

Po wojnie pielęgnowane były tradycje „szkoły niemieckiej” w Polsce. Jednak wnastępnych latach nastąpił regres w kierunku teoretyczno-technicznego kształcenia zrezygnacją nawet z praktyk studenckich. Z uwagi na brak ukształtowanych struktursamorządu gospodarczego budownictwa nie jest możliwe jednocześnie uzyskiwanie

6 K. Cieszyński, Baza i instrumenty dostosowania systemu edukacji kadr dla budownictwa do warun-ków rynkowych z wykorzystaniem doświadczeń Wspólnot Europejskich, Fundacja Edukacji Mene-dżerskiej Budownictwa, Warszawa 1996 r.

BSE 11

pożądanego doświadczenia zawodowego, potwierdzonego certyfikatem nabytychumiejętności.

Stosownie do potrzeb rynku w państwach Unii Europejskiej ustawicznie dosko-nali się strukturę poziomów kwalifikacyjnych kadr. Zmiany zachodzą także i w szkol-nictwie brytyjskim. Przykładowo w Wielkiej Brytanii można wyróżnić 3-4 poziomykwalifikacji kadr budowlanych w zależności od typu szkoły. Nawet w najstarszychuniwersytetach typu Oxford czy Cambridge tylko 25-30% studentów decyduje się nadalsze studia, dla uzyskania dyplomu magistra. Także w Niemczech około 70% pra-cujących inżynierów to absolwenci wyższych szkół zawodowych. W Polsce stosowa-ny jest merytoryczny, kompetencyjny i organizacyjny rozdział budowlanego szkol-nictwa średniego i zawodowego od szkolnictwa wyższego. Praktycznie nie kształcisię inżynierów zawodowych (I-go stopnia), ponieważ studia wieczorowe i zaoczne,wydające dyplomy inżynierskie, różnią się od magisterskich nie strukturą i zakresempodawanej wiedzy lecz poziomem tego samego profilu kształcenia.

W krajach zachodnich specjalizację ekonomiczno-produkcyjną w budownictwieobok tradycyjnych studiów technicznych można zdobyć na:

• studiach „hybrydowych” łączących zagadnienia techniczne i ekonomiczne(technika, ekonomia, socjologia, zarządzanie, organizacja produkcji, marketing itp.),

• „uniwersytetach otwartych” (The Open University) wydających dyplomywszystkich stopni w tym także doktorskie,

• studiach kształcących inżynierów interdyscyplinarnych (Lean Production),• otwartych szkołach biznesu (Open Business Schol),• studiach w Szkołach Zarządzania w Budownictwie Europejskim.W Polsce wystąpiła odwrotna tendencja: przyjął się teoretyczno-techniczny typ

kształcenia. Dla uzyskania kwalifikacji, niezbędnych do funkcjonowania na rynku bu-dowlanym, konieczne jest kontynuowanie kształcenia na studiach „biznesu” lub wprywatnych szkołach zarządzania. Od kilkunastu lat nie można utworzyć „Uniwersy-tetu Otwartego”. Nie rozwija się w należyty sposób uczeni o profilu menedżerskim-inżynieryjnym.

Kierunki zmian w istniejącym modelu kształcenia inżynierów budowlanych w Pol-sce (i innych krajach naszego regionu) w celu dopasowania go do modelu występu-jącego w krajach Unii Europejskiej powinny polegać na:

• stworzeniu jednego spójnego systemu edukacji dla potrzeb budownictwa, li-kwidującego rozdział prawny, merytoryczny i organizacyjny szkolnictwa wyższego odpozostałych form szkolenia zawodowego;

• przyznaniu większych uprawnień szkołom wyższym w zakresie: kierunku stu-diów, specjalności, profilu kształcenia, swobody angażowania i wymiany kadr dy-daktycznych, swobody wchodzenia w różne formy związków z samorządami tereno-wymi i gospodarczymi, samodzielności finansowej;

• porównywalności dyplomów absolwentów szkół i uczelni.

2.4 Wydajność pracyBudownictwo należy do tych działów gospodarki, które charakteryzują się

względnie niską wydajnością pracy. Niskie tempo wzrostu wydajności pracy w po-równaniu z przemysłem przyczyniło się do względnego podniesienia kosztów bu-downictwa. Na przykład w okresie 1970 -1985 r. wydajność w budownictwie europej-skim wzrastała średnio o 0,9% rocznie, tzn. mniej niż w przemyśle gdzie była onaponad dwukrotnie wyższa. W latach 1985 - 1995 wzrost wydajności był jeszcze niż-

12 BSE

szy o połowę, a w niektórych krajach (USA, Austria, Norwegia) nastąpił jej spadek.Jeszcze gorzej było z wydajnością pracy w przypadku Polski.

Postawą do oceny wydajności pracy w budownictwie jest wartość produkcji bu-dowlano-montażowej. Na rynku unijnym kształtowała się ona w 1997 r. na poziomie760 mld USD, zaś na rynku budowlanym krajów CEFTA wyniosła 23 mld USD7. Pro-dukcja budowlano-montażowa realizowana w Niemczech wyniosła w tym okresie 182mld USD, co stanowi 24% ogólnej wartości produkcji budowlano-montażowej krajówunijnych. Ponadto produkcja ta była prawie ośmiokrotnie większa w porównaniu doprodukcji budowlano-montażowej krajów CEFTA.

Oceniając na tej podstawie wydajność pracy w budownictwie (liczoną wartościąprodukcji przypadającej na jednego zatrudnionego w budownictwie) można stwier-dzić, że w krajach Unii Europejskiej była ona przeciętnie siedmiokrotnie wyższa niż wkrajach CEFTA. Na rynku unijnym kształtowała się ona w 1997 r. przeciętnie na po-ziomie 76.000 USD, zaś w krajach CEFTA wyniosło 11.000 USD. W budownictwieniemieckim wydajność pracy w tym okresie wyniosła 53.500 USD, co oznacza, żebyła ona 4,8-krotnie wyższa niż w krajach CEFTA i 43% niższa od przeciętnej wydaj-ności w krajach Unii Europejskiej.

W poszczególnych krajach CEFTA wydajność pracy w budownictwie kształto-wała się w 1997 r. następująco: w Polsce - 7.185 USD, w Czechach - 18.372 USD,na Węgrzech 22.929 USD, w Słowacji -19.367 USD, a w Słowenii nawet 37.500USD. Oznacza to, że wydajność pracy w budownictwie w Polsce była od prawietrzech do pięciu razy niższa niż w innych krajach CEFTA. Wynika to głównie ze złejorganizacji pracy w budownictwie oraz słabego technicznego uzbrojenia pracy.

2.5 WynagrodzeniePłace w budownictwie krajów Unii Europejskiej są średnio dziesięciokrotnie wyż-

sze w porównaniu do płac w krajach CEFTA. Przeciętne wynagrodzenie nominalne wkrajach Unii Europejskiej kształtowało się następująco: w budownictwie niemieckimwynosiło w 1995 r. - 3080 USD miesięcznie, w budownictwie francuskim - 1752 USD,w budownictwie belgijskim - 2320 USD, w budownictwie angielskim - 2560 USD. Zkolei w krajach CEFTA wynagrodzenie w 1995 r. wynosiło: w Polsce - 240 USD, wSłowacji - 234 USD, w Słowenii - 570 USD, w Czechach - 327 USD, na Węgrzech -197 USD w Rumunii - 34 USD.

2.6 Wypadkowość przy pracyZ analizy liczby ofiar śmiertelnych przy pracy w budownictwie (liczonej na 1000

pracowników) wynika, że w niektórych krajach Unii Europejskiej jest ona zbliżona dopoziomu krajów CEFTA.

W Niemczech wynosił on w 1995 r. - 0,170; we Włoszech 0,202; w Wielkiej Bry-tanii - 0,106; a w Polsce - 0,136; w Rumunii - 0,220; w Słowacji - 0,240; w Słowenii -0,148. Wśród krajów CEFTA największy ten wskaźnik jest na Węgrzech - 0,305.

7 Przeliczeń dokonano przy następujących kursach walutowych z 1997 r.: 1 USD = 3,5 PLN; 36 CZK;203,5 HUF; 34,8 SKK; 169,2 SIT; 8023 ROL.

BSE 13

3. Ocena konkurencyjności poziomu techniczno-organizacyjnego w bu-downictwie

3.1 Organizacja budownictwaBudownictwo zarówno w krajach rozwiniętych jak i nowo uprzemysłowionych jest

tradycyjnie na ogół działalnością lokalną i regionalną, w której łączone są lokalnemateriały i siła robocza na tle konkretnych miejscowych potrzeb rynku. Często nabudownictwo wpływają lokalne warunki geologiczne (oddziaływują one na podażmateriałów budowlanych) oraz klimatyczne (wpływają one na strukturę popytu bu-dowlanego, np. inna jest ona z tego powodu w Kanadzie i we Włoszech).

Struktura organizacyjna budownictwa jest taka, że niezależnie od stopnia roz-woju kraju, większość firm budowlanych to firmy bardzo małe. Z badań Atkinsa wyni-ka,8 że w państwach Unii Europejskiej 97% firm na ogólną ich liczbę dochodzącą do1,8 miliona zatrudnia mniej niż 20 osób. Podobna sytuacja występuje w Polsce i in-nych krajach CEFTA (tablica 2).

Tablica 2. Struktura przedsiębiorstw budowlanych w krajach CEFTA w 1998 r. (wg. liczby zatrudnio-nych)

Kraj Ogółem Prywatneniezareje-strowane

Prywatnezareje-

strowane

Spółkiogółem

Spółki zoo

Spółkiakcyjne

Spół-dzielnie

Przedsię-biorstwa

państwowePolska 119.370 101.350 16.565 15.492 1073 901 554Czechy 186.507 164.973 1.457 11.924 11.504 620 369 102Węgry 77.530 47.007 14.115 1.124 -

Słowacja 41.663 37.115 241 4.105 3.720 279 113 2Słowenia 12.539 9.166 3.366 2.712 96 40 5Rumunia 32.793 15.499 17.190 15.613 1.577 88 14

Źródło: opracowano na podstawie „Statistical Bulletin”, 1998/4 , GUS

Rynki budowlane zarówno w krajach Europy Zachodniej jak i Europy Środkowejsą podzielone na segmenty, zgodnie z rodzajem świadczonych usług budowlanych:budownictwo mieszkaniowe, usługowe, przemysłowe, budownictwo lądowe i wodne,prace publiczne i naprawy, konserwacja oraz ulepszenia.

Struktura tych rynków, mierzona udziałem robót budowlanych na nich wykony-wanych jest zróżnicowana w Polsce w porównaniu do krajów UE, z uwagi na poziombudownictwa mieszkaniowego (jego udział jest kilkukrotnie mniejszy) jak i z uwagi naudział prac remontowych (w Polsce jest on około dwukrotnie mniejszy).

Najmniejsze firmy budowlane działają zwykle na rynkach lokalnych, gdzie więk-szość ich prac wykorzystuje technologie „tradycyjne”. Firmy średnie zwykle działająna rynkach regionalnych i krajowych. Firmy duże działają na rynkach krajowych imiędzynarodowych. Niektóre małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) specjalizują sięw poszczególnych rodzajach świadczonych usług budowlanych i związanymi z nimitechnikami, a niektóre z nich są innowacyjne.

W tym ostatnim przypadku firmy krajowe są mniej innowacyjne, należałoby tu ra-czej mówić o efekcie naśladownictwa.

8 W. S. Atkins, Strategies for the European Construction Sector, Office for Official Publication of theEuropean Communities, Brussels, 1997.

14 BSE

3.2 Nakłady inwestycyjneNakłady brutto na środki trwałe w budownictwie w krajach UE oraz w krajach

CEFTA są zróżnicowane. Najwyższy udział nakładów skierowanych do budownictwaw ogólnej kwocie nakładów inwestycyjnych w 1995 r. był w Portugalii - 6,1% oraz wPolsce - 4,1%. Relatywnie wysoki udział nakładów w budownictwie był także weWłoszech - 2,5%, Danii - 2,6% oraz Francji - 2,1%. Brak jest porównywalnych staty-styk z innych krajów CEFTA. W przypadku Polski budownictwo należało w poprzed-nim systemie gospodarczym do jednych z bardziej niedoinwestowanych działów go-spodarki w całym okresie powojennym. Udział nakładów inwestycyjnych kierowanychdo budownictwa kształtował się przykładowo w latach osiemdziesiątych na poziomieokoło 2%. Wysoki udział nakładów inwestycyjnych kierowanych do budownictwa wlatach dziewięćdziesiątych (od 4,3% w roku 1990 do około 6% w 1999 r.)9 jest próbąnadgonienia powstałej przez dziesięciolecia luki.

3.3 Wielkość i struktura parku maszynowegoZałamanie eksportu wyrobów przemysłu maszyn budowlanych do b. ZSRR na

przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przyczyniło się do upadku kra-jowego przemysłu maszyn budowlanych.10 Dysponując do końca lat osiemdziesią-tych potężnym potencjałem produkcyjnym, przemysł ten w latach dziewięćdziesiątychnie sprostał wyzwaniom konkurencji i nie był w stanie dopasować swej produkcji dopotrzeb odbiorców (w zakresie typoszeregów maszyn, uniwersalizacji osprzętowie-nia, ekonomiki użytkowania itp.).

Krótkowzroczna polityka B+R nastawiona na realizację bieżących zadań eks-portu do b. ZSRR (narzucał on specjalne warunki techniczne i normatywne dla eks-portowanych maszyn) spowodowała, że przemysł ten nie nadążał za światowym po-stępem technicznym. W efekcie tego krajowy przemysł maszyn budowlanych był zasłaby, aby wpłynąć na kształt polskiego rynku maszyn budowlanych w latach dzie-więćdziesiątych. Skorzystały z tego zachodnie firmy produkujące maszyny budowla-ne i przejęły kontrolę nad tym rynkiem.

Od 1989 r. GUS nie publikuje danych o stanie, wyposażeniu i wykorzystaniu ma-szyn budowlanych. Informacje z tego zakresu uzyskiwane są na podstawie badańankietowych oraz szacunków. Z danych szacunkowych z tego zakresu wynika, że nakoniec 1996 r. było w Polsce 64.287 sztuk maszyn budowlanych, z czego11:

- koparek jednonaczyniowych było 11.060 szt.;- spycharek było 4.950 szt.;- ładowarek jednonaczyniowych było 1.740 szt.;- żurawi wieżowych było 2.080 szt.;- żurawi jezdniowych było 7.640 sztuk.Wskaźnik technicznego wyposażenia w maszyny (liczba maszyn przypadająca

na 1000 robotników na rok) wyniósł w 1966 r. - 110,0 maszyn/1000 robotników. Od-powiedni wskaźnik dla Niemiec wynosił - 140,0 maszyn/1000 robotników i był naj-wyższy w Europie Zachodniej. Oznacza to, że wyposażenie polskich robotników wmaszyny budowlane jest o 21% gorsze niż robotników niemieckich.

9 L. Kałkowski: Majątek trwały w zapleczu budownictwa, PRB nr 2-3 z 1999 r.10 L. Rowiński: Pesymistycznie o roli polskiego budownictwa w związku z integracją Polski z krajamiUnii Europejskiej, PRB, nr 2-3 z 1999 r.11 W. Miklewski: Ile maszyn w budownictwie? , PRB, nr 4 z 1998 r.

BSE 15

Tablica 3. Struktura parku maszyn podstawowych w budownictwie niektórych krajów UE i CEFTA (w %)

Lp Nazwa maszyny Polska Czechy Słowacja Niemcy Austria Francja1 Koparki jednonaczyniowe 40,2 31,5 27,7 34,7 31,8 30,22 Spycharki 18,0 18,1 27,2 4,6 8,2 8,73 Zgarniarki 0,2 0,3 7,3 - 0,3 3,14 Ładowarki 6,3 11,2 2,4 32,2 26,6 30,25 Żurawie wieżowe 7,5 7,4 8,3 25,4 31,5 16,26 Żurawie jezdniowe 27,8 31,5 27,1 3,1 1,6 11,6

Razem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0Źródło: Na podstawie roczników statystycznych poszczególnych krajów

Z analizy struktury parku maszynowego w budownictwie krajów Unii Europejskiejoraz krajów CEFTA wynika, iż struktura ta w obu regionach jest zróżnicowana. Wkrajach unijnych (głównie Niemcy i Austria) przeważa udział ładowarek i żurawi wie-żowych (około 30%), natomiast w krajach CEFTA wiodące są spycharki i żurawiejezdniowe (od 20% do 30% - tablica 3).

Oceniając poziom i strukturę podstawowego sprzętu maszyn budowlanych wPolsce na tle Europy należy pamiętać i o tym, że jest on na dodatek wysoko zużyty.Wskaźniki zużycia krajowego sprzętu (określa go stosunek procentowy wartości zu-życia do wartości brutto) w wielu ankietowanych przedsiębiorstwach dochodzą do90%. Z badań wynika, że najlepsze wskaźniki mają żurawie wieżowe (około 20%),najgorsze zaś spycharki (około 90%). W stosunkowo dobrym stanie technicznym sąładowarki (około 40%). Pozostałe maszyny mieszczą się w przedziale 60-70%.

3.4 Innowacyjność w budownictwieInnowacje technologiczne w budownictwie (oceniane poprzez wprowadzanie

nowych technologii, czy nowych wyrobów na rynek) mogą być spowodowane naśla-downictwem i rywalizacją, przekazaniem i przyjęciem technik stosowanych gdzie in-dziej lub być wynikiem samodzielnego rozwiązywania różnych technicznych proble-mów. Mogą być także wynikiem radykalnych przedsięwzięć opracowania nowychproduktów i procesów.

W przypadku polskiego budownictwa oraz budownictwa krajów Europy Środko-wej innowacyjność polega głównie na przejmowaniu zachodnich technik budowla-nych, i ich przekazywaniu przez duże zachodnie firmy budowlane w ramach inwesty-cji zagranicznych realizowanych w tych krajach przy udziale krajowych firm budowla-nych w charakterze podwykonawców.

Innowacyjność w firmach budowlanych, po przejęciu zachodnich technik budo-wy, polega na małych doraźnych zmianach techniczno-organizacyjnych procesówbudowlanych o charakterze adaptacyjnym oraz na przystosowaniu materiałów i ichkomponentów. Wynika to bardziej z samej natury procesów budowlanych niż z celo-wej działalności B+R. Często prowadzi to do innowacji bezładnych, których celemniekoniecznie jest poprawa jakości i szybkości budowy oraz obniżka kosztów.

Powstaje pytanie o przyczyny tego stanu rzeczy. Jedną z nich jest malejący po-ziom zatrudnienia w działalności B+R budownictwa w ciągu ostatnich kilkunastu lat.Poziom zatrudnienia ogółem w działalności B+R budownictwa w Polsce według stanuna 31 XII przedstawiał się następująco:

1985 - 3.484 osoby,1990 - 2.481 osób,

16 BSE

1994 - 1.148 osób,1995 - 928 osób,1996 - 772 osoby,1997 - 691 osób,1998 - 610 osób.Z zaprezentowanych tu danych wynika, że w latach 1985-1998 poziom zatrud-

nienia w działalności B+R budownictwa spadł prawie sześciokrotnie. Spadkowymtendencjom zatrudnienia w zapleczu budownictwa towarzyszyła niska dynamika na-kładów ogółem na działalność B+R budownictwa, w szczególności w latach 1994-1997 (w cenach bieżących):

1994 - 30.003,6 tys. zł,1995 - 24.732,0 tys. zł,1996 - 25.497,9 tys. zł,1997 - 29.403,7 tys. zł,1998 - 43.288,9 tys. zł.W efekcie tych niekorzystnych tendencji malała liczba wdrażanych patentów do

produkcji. W 1990 r. zgłoszono w budownictwie 4,7 tys. projektów wynalazczych izastosowano 3,8 tys. projektów. Z kolei w 1998 r. zgłoszono w budownictwie 282wynalazki, zaś uzyskano patenty w przypadku 114 wynalazków. Zakładając optymi-stycznie, że wszystkie uzyskane patenty zostaną zastosowane oznacza to, że ilośćwdrożonych projektów w budownictwie wyniosła w 1998 r. w porównaniu z 1990 r. -3%.

W badaniach nad poziomem innowacyjności przyjmuje się12, że przedsiębior-stwo jest: - silnie innowacyjne, gdy wprowadziło 4 innowacyjne przedsięwzięcia wciągu roku, - średnio innowacyjne, gdy wprowadziło 3 innowacyjne przedsięwzięcia wciągu roku, - słabo innowacyjne, gdy wprowadziło 1 lub 2 innowacyjne przedsięwzię-cia w roku.

W świetle powyższych kryteriów wynika, że polskie przedsiębiorstwa budowlanesą znacznie poniżej słabej innowacyjności.

W przeciwieństwie do tego innowacyjność w budownictwie wysoko rozwiniętychpaństw zachodnich oparta jest na planowych działaniach B+R i prowadzi do istotnychzmian w materiałach, komponentach i urządzeniach. Działania te powodują na ogółodchodzenie od tradycyjnych praktyk rzemieślniczych w stronę ulepszonych metodtechniki i montażu.

Główne innowacje w produktach sektora budowlanego w krajach Unii Europej-skiej polegają na:13

• zmianach w urządzeniach i wyposażeniu na placu budowy. Opracowanosystemy automatyzacji i maszyny programowane (robotyka) dla prac powtarzającychsię na budowach. Szeroko dostępne stały się mniejsze narzędzia ręczne o większejmocy, co zwiększyło szybkość i dokładność prac konstrukcyjnych i zmniejszyło za-potrzebowanie na zdolności manualne i ręczne podnoszenie przedmiotów;

• wprowadzaniu nowych materiałów, obejmujących tworzywa sztuczne i żywi-ce, złożone wyroby płytowe, stopy, materiały ceramiczne, środki chemiczne, środkiczyszczące, farby i substancje ochronne. Opracowuje się również materiały bioche-miczne do wykorzystania w procesach odnowy biologicznej i czyszczenia. Nowe 12 M. Korona: Innowacje produktowe i technologiczne w polskich przedsiębiorstwach, „GospodarkaPlanowa” nr 1 z 1995 r.13 D. Gann:Technology and Industrial Performance in Construction, University of Sussex, 1997.

BSE 17

materiały są na ogół lżejsze i łatwiejsze w użytkowaniu na placu budowy, częstozwiększają estetykę i odporność fizyczną gotowego produktu;

• stosowaniu nowych technologii mocowania. Istnieje tendencja do standa-ryzacji i unifikacji zamocowań, umożliwiających szybkie dopasowanie i łączeniemontowanych części, zamiast szlifowania, wypełniania i kształtowania połączeń naplacu budowy. Dąży się do szybkiego łączenia, większej dokładności i tolerancji zewzględu na części wymienne. Kolejnym ważnym obszarem innowacji jest opracowa-nie i wykorzystywanie mocnych, szybko utwardzających spoiw.

Nowe technologie dla poszczególnych składników budowlanych są opracowy-wane zwykle przez producentów i testowane na budowach. Szczegółowe rozwiąza-nia projektowe wdrażane są w firmach produkcyjnych, zdolnych do wykonania i zba-dania standardowych części składowych, wstępnie montowanych w fabrykach wpodzespoły. W ten sposób produkuje się coraz więcej elementów budowlanych ikonstrukcyjnych, w celu minimalizacji prac na placu budowy. W efekcie prowadzi todo zwiększenia dokładności, szybkości oraz jakości konstrukcji.

3.5 Wpływ zmian technicznych na poziom międzynarodowej konkurencyj-ności budownictwa

Międzynarodowy rynek budowlany istnieje w dziedzinie dużych projektów inwe-stycyjnych i specjalistycznych programów rozwojowych. Ponadto istnieje dobrze roz-winięty międzynarodowy rynek materiałów i wyrobów budowlanych. Firmy produkują-ce w tym segmencie budownictwa są na ogół znacznie większe niż firmy budowlaneczy projektowe. Rozwój dalszych możliwości technicznych w międzynarodowych fir-mach projektowych i wykonawczych w zakresie budowy i doradztwa może zwiększyćeksport na rynki poza obszarem Unii Europejskiej. Stopniowej integracji budowlanychrynków europejskich i harmonizacji norm technicznych, a także prywatyzacji towa-rzyszyła pewna liczba fuzji, nabywania i przejmowania firm. W krajach Europy Za-chodniej tworzenie fuzji należy do powszechnych zjawisk. W Polsce proces ten roz-począł się na początku lat dziewięćdziesiątych i trwa do chwili obecnej.

3.6 Sumaryczna ocena konkurencyjności polskiego budownictwa na pod-stawie analizy czynników produkcji budowlanej

Przy formułowaniu zbiorczych ocen poziomu konkurencyjności budownictwamożna stosować kryteria opisowe lub punktowe. Kryteria punktowe mają przewagęnad kryteriami opisowymi, ponieważ są bardziej ostre. W badaniu poziomu konku-rencyjności innych dziedzin gospodarki lub nawet całych gospodarek stosowane sąnastępujące kryteria punktowe:14

• działalność najmniej konkurencyjna = 1,• działalność średnio konkurencyjna = 3,• działalność najbardziej konkurencyjna = 5.Przy formułowaniu sumarycznej oceny poziomu konkurencyjności poszczegól-

nych dziedzin polskiego budownictwa jak i globalnej działalności budowlanej na tlekrajów UE oraz krajów CEFTA wykorzystane zostaną obok analizy opisowej takżepowyższe kryteria punktowe.

Najbardziej syntetyczną miarą przebadanych dotychczas czynników produkcjibudowlanej wpływających na konkurencyjność budownictwa jest wydajność pracy.Można wyodrębnić sześć podstawowych elementów ją kształtujących tj.:

14 Zob. D. Walewska: Jaka konkurencyjność Polski, ”Rzeczpospolita” z 7 kwietnia 1998 r. nr 82(4942).

18 BSE

• przeciętny poziom umiejętności pracownika,• stopień rozwoju wiedzy budowlanej i jej technicznego zastosowania,• organizacja procesu produkcji budowlanej,• rozmiary i efektywność środków produkcji budowlanej,• strukturę produkcji budowlanej,• warunki naturalne z uwagi na sezonowość produkcji budowlanej.Działanie wymienionych wyżej czynników wzrostu wydajności pracy w budow-

nictwie wiąże się ze sobą, a działanie każdego z nich ma tylko charakter względny.Wydajność pracy w budownictwie jest określona przede wszystkim przez siłę pro-dukcyjną środków produkcji budowlanej. Z kolei siła produkcyjna środków produkcjibudowlanej (niezależnych od poszczególnych pracowników budowlanych) zależy odwyposażenia pracowników w maszyny i urządzenia (narzędzia) budowlane i od stanuorganizacji pracy na budowie.

Wydajność pracy w budownictwie zależy nie tylko od jego siły produkcyjnej, awięc od czynników obiektywnych, ale i od tego, jak są faktycznie użytkowane oraz odczynników subiektywnych, tj. zależnych od samego pracownika. Do czynników su-biektywnych wpływających na wydajność pracy w budownictwie, należą: kwalifikacjepracownika, intensywność pracy oraz naturalne uzdolnienia pracownika (jego ogólnyrozwój, energia fizyczna i umysłowa).

Mając na uwadze wszystkie te czynniki oraz przyjmowane kryteria punkto-we w pomiarze konkurencyjności wynika z nich, że z punktu widzenia wydaj-ności pracy w budownictwie Polska jest przeciętnie dwukrotnie mniej konku-rencyjna niż kraje Unii Europejskiej.

Do głównych czynników różnicujących, na naszą niekorzyść, należy zaliczyć:umiejętności pracownika, poziom wiedzy budowlanej i jej zastosowanie w praktyceoraz poziom organizacji pracy na budowie. Do czynników podobnych zalicza się wa-runki naturalne prowadzenia działalności budowlanej, natomiast do czynników zbli-żonych, rozmiary i strukturę środków trwałych w budownictwie oraz strukturę produk-cji budowlanej. Polska posiada zbliżoną konkurencyjność czynników produkcji bu-dowlanej w stosunku do krajów CFFTA. Czynnikami wyróżniającymi polskie budow-nictwo jest skala działalności (wyższa wartość produkcji, zatrudnienia), natomiast doczynników negatywnych należy zaliczyć czynniki efektywnościowe: wiedzę i jej za-stosowanie w budownictwie.

4. Konkurencyjność firm krajowych i zagranicznych na krajowym rynkubudowlanym

4.1 Poziom koncentracji krajowych firm budowlanych i ich wpływ na po-ziom konkurencyjności

Znajomość przestrzennych układów organizacji produkcji budowlanej ułatwiazrozumienie obecnego poziomu konkurencyjności budownictwa oraz zasad jegokształtowania w przyszłości. Przyjmując za kryterium koncentrację (złożoność i kon-figurację) zasobów budowlanych w regionach dla oceny poziomu konkurencyjnościprodukcji budowlanej można wyróżnić dwa podstawowe typy regionów (patrz map-ka):

a) regiony, w których przewaga konkurencyjna budownictwa bazuje na pojedyn-czych zasobach budowlanych lub prostej ich konfiguracji (niska koncentracja zaso-bów);

BSE 19

b) regiony, w których przewaga konkurencyjna budownictwa bazuje na złożonejkonfiguracji zasobów budowlanych, synergii regionalnej ich wykorzystania i rosnącejroli czynników intelektualnych (wysoka koncentracja zasobów). Pomiędzy tymi regio-nami istnieje spora liczba układów pośrednich.

Pierwszy typ może być utożsamiany z niektórymi regionami (obszarami) peryfe-ryjnymi, natomiast drugi typ może odpowiadać regionom węzłowym. Regiony grupy„a” nie są miejscem generowania innowacji w budownictwie (dotyczą one głównieobszarów Polski Wschodniej). Ich rozwój warunkuje przede wszystkim zdolność doabsorpcji innowacji budowlanych.

Tak więc prokonkurencyjna polityka budowlana na tych terenach powinnasprzyjać tworzeniu zachowań umożliwiających wprowadzanie innowacji budowlanychoraz organizować systemy transmisji dla jak najsprawniejszej dyfuzji innowacji z ob-szarów centralnych. Obszary centralne grupy „b” charakteryzuje zarówno zdolnośćdo generacji jak i absorpcji (region warszawski oraz region katowicki). Wartości tenależy wzmacniać, jeśli chcemy realnie myśleć o podniesieniu międzynarodowejkonkurencyjności budownictwa w Polsce.

Źródło: opracowano na podstawie danych GUS.

20 BSE

Czynnikiem sprzyjającym wzrostowi konkurencyjności firm budowlanych grupy„b” jest ich koncentracja poprzez konsolidację majątku innych firm budowlanych.Największe z nich, m.in. Exbud, Budimex, Mostostal Export, czy Mostostal Warsza-wa, mają 2-3% udziału w rynku. Aby z powodzeniem uczestniczyć w krajowychprzetargach budowlanych ich wielkość jest optymalna. Brak jest jednak szans, abyfirmy te mogły konkurować z powodzeniem na europejskim rynku budowlanym. Dotego potrzebny jest udział w rynku na poziomie 5-10%. Oznacza to, że potencjał bu-dowlany tych firm winien wzrosnąć od 2-5 krotnie.

Dla przykładu Exbud jest obecnie największą grupą budowlanej w Polsce i wkrajach CEFTA. W ciągu ostatnich kilku lat zbudowano silną grupę kapitałową, którątworzy 30 przedsiębiorstw. W Europie Exbud znajduje się w czwartej dziesiątce naj-większych firm budowlanych.

Potrzebny jest jednak nadal dopływ zachodniego kapitału i technologii, aby tagrupa kapitałowa znalazła się w gronie dziesięciu największych firm budowlanych wEuropie, co jest możliwe w ciągu 5-7 lat.

4.2 Względny poziom konkurencyjności wyrobów zaopatrzeniowych dlabudownictwa

Dla potrzeb niniejszej analizy posłużono się następującą klasyfikacją wyrobówzaopatrzeniowych dla budownictwa (branż pracujących na potrzeby budownictwa) wzależności od współczynnika DRC15:

- konkurencyjne (DRC=<0,9);- o neutralnej konkurencyjności (0,9<DRC=<1,1);- o potencjalnej konkurencyjności (1,1<DRC=<1,5);- niekonkurencyjne (DRC>1,5 i DRC=<0).Analizę poziomu konkurencyjności wybranych branż zaopatrzeniowych budow-

nictwa w latach 1993-1995 przedstawiono w tablicach 4 i 5.Z informacji zawartych w tablicach 4 i 5 wynikają następujące wnioski:- w badanym okresie czasu (lata 1993 oraz 1995) nastąpił ogólny wzrost konku-

rencyjności wyrobów zaopatrzeniowych dla potrzeb budownictwa;- wzrost konkurencyjności wyrobów zaopatrzeniowych budownictwa przejawia

się we wzroście zarówno liczby wyrobów zaopatrzeniowych w poszczególnych gru-pach klasyfikacyjnych jak i w zmianach poziomu współczynnika DRC;

- pomiędzy rokiem 1993 i 1995 nastąpił wzrost liczby branż konkurencyjnych od-powiednio z pięciu do dziesięciu, branż o neutralnej konkurencyjności z siedmiu dodziesięciu. W tym samym okresie czasu zmalała liczba branż o potencjalnej konku-rencyjności z jedenastu do czterech oraz wzrosła liczba branż niekonkurencyjnych zdwu do pięciu;

- bardziej skomplikowana sytuacja była w zmianach współczynnika DRC. W ana-lizowanym okresie czasu nastąpił spadek współczynnika DRC przykładowo w takichbranżach jak: produkcja cementu (z 0,984 do 0,690), produkcja wyrobów z betonu (z1,071 do 0,975) oraz produkcja szkła (z 1,075 do 0,790). Wzrosła natomiast wartośćwspółczynnika DRC w produkcji śrub (z 1,171 do 1,629) czy produkcji wyrobów ztworzyw sztucznych dla potrzeb budownictwa (z 1,341 do 1,615).

15 Mapa ryzyka inwestycyjnego, PBR, Warszawa –Gdańsk, 1995 r.

BSE 21

Tablica 4. Poziom konkurencyjności wybranych branż pracujących na potrzeby budownictwa w 1995 r.EKD Nazwa branży DRC Dominacja

BRANŻE KONKURENCYJNE2430 Produkcja farb, lakierów i podobnych substancji powłokowych 0,608 DP2626 Produkcja ogniotrwałych wyrobów ceramicznych 0,654 DP2811 Produkcja konstrukcji metalowych i ich części 0,678 MŚP2651 Produkcja cementu 0,690 DP2740 Produkcja metali szlachetnych i nieżelaznych 0,695 DP2611 Produkcja szkła 0,790 DP2630 Produkcja płytek ceramicznych 0,883 DP2652 Produkcja wapna 0,886 DP2822 Produkcja grzejników i bojlerów c.o. 0,894 MŚP

BRANŻE O NEUTRALNEJ KONKURENCYJNOŚCI2622 Produkcja ceramicznych wyrobów sanitarnych 0,912 DP1421 Wydobycie żwiru i piasku 0,928 DP2640 Produkcja cegły, dachówki i pozostała ceramika mat. budowlana. 0,934 MŚP2680 Produkcja wyrobów z kamienia 0,950 DP2862 Produkcja narzędzi ręcznych 0,953 MŚP2661 Produkcja wyrobów z betonu dla budownictwa 0,975 MŚP3130 Produkcja izolowanych drutów i przewodów 0,977 DP2666 Produkcja pozostałych wyrobów z betonu i gipsu 1,003 MŚP1412 Wydobywanie skał wapiennych, gipsu i kredy 1,021 MŚP2863 Produkcja zamków i zawiasów 1,078 MŚP

BRANŻE O POTENCJALNEJ KONKURENCYJNOŚCI2030 Produkcja drewnianych elementów konstrukcyjnych 1,212 MP2812 Produkcja metalowych elementów stolarki budowlanej 1,367 MŚP2721 Produkcja rur żeliwnych 1,384 DP2010 Cięcie i heblowanie drewna, impregnacja drewna 1,471 MŚP

BRANŻE NIEKONKURENCYJNE3613 Produkcja mebli kuchennych 1,556 DP2710 Produkcja stali oraz stopów żelaza 1,587 DP2523 Produkcja wyrobów z tworzyw sztucznych dla budownictwa 1,615 MŚP2874 Produkcja złączy, śrub, łańcuchów i sprężyn 1,629 MŚP2722 Produkcja rur stalowych 1,734 DP

Źródło: Mapa ryzyka inwestycyjnego, PBR, Warszawa-Gdańsk, 1995 r.Uwaga: Branża jest zdominowana przez MŚP, DP lub MP, jeśli udział zatrudnienia przekracza 50% odpowiednio w nastę-pujących grupach przedsiębiorstw: MŚP - zatrudnienie do 250 osób, DP - powyżej 250 osób, MP - do 50 osób.

4.3 Ocena konkurencyjności firm zagranicznych na polskim rynku budow-lanym

Lata dziewięćdziesiąte związane są z ekspansją kapitałową i budowlaną firm za-granicznych na rynki krajów CEFTA w tym i rynek polski. Z analiz przeprowadzonychdla lat 1995-1997 w Polsce wynika16, że:

- w okresie tym spadał poziom eksportu usług budowlanych (z. 2.939 mln zł w1995 r. do 2.674 mln zł w 1997 r.) oraz jednocześnie rósł poziom importu usług bu-dowlanych do Polski (z 1.159 mln zł w 1995 r. do 3.106 mln zł w 1997 r.;

16 Mapa ryzyka inwestycyjnego, PBR, Warszawa –Gdańsk, 1995 r.

22 BSE

- spadek eksportu był spowodowany dekoniunkturą na światowych rynkach bu-dowlanych w tym także na rynku unijnym, który jest głównym obszarem naszej eks-pansji eksportowej (około 70% eksportu) w zakresie usług budowlanych;

Tablica 5. Poziom konkurencyjności wybranych branż pracujących na potrzeby budownictwa w 1993 r.EKD Nazwa branży DRC Dominacja

BRANŻE KONKURENCYJNE2811 Produkcja konstrukcji metalowych i ich części 0,627 MŚP2626 Produkcja ogniotrwałych wyrobów ceramicznych 0,814 DP2862 Produkcja narzędzi ręcznych 0,851 MŚP3130 Produkcja izolowanych drutów i przewodów 0,860 DP

BRANŻE O NEUTRALNEJ KONKURENCYJNOŚCI1411 Wydobywanie kamienia dla potrzeb budownictwa 0,965 MŚP2822 Produkcja grzejników i bojlerów c.o. 0,981 MŚP2651 Produkcja cementu 0,984 DP2680 Produkcja wyrobów z kamienia 1,010 DP1421 Wydobycie żwiru i piasku 1,014 DP2661 Produkcja wyrobów z betonu dla budownictwa 1,071 MŚP2611 Produkcja szkła 1,075 DP

BRANŻE O POTENCJALNEJ KONKURENCYJNOŚCI2630 Produkcja płytek ceramicznych 1,129 DP2874 Produkcja złączy, śrub, łańcuchów i sprężyn 1,171 DP2812 Produkcja metalowych elementów stolarki budowlanej 1,178 MŚP2863 Produkcja zamków i zawiasów 1,196 MŚP2030 Produkcja drewnianych elementów konstrukcyjnych 1,206 MP2640 Produkcja cegły, dachówki i pozost. ceram. mat. budowlanych 1,209 MŚP2666 Produkcja poz. wyrobów z betonu i gipsu 1,244 MŚP2622 Produkcja ceramicznych wyrobów sanitarnych 1,248 DP2523 Produkcja wyrobów z tworzyw sztucznych dla budownictwa 1,341 MŚP2652 Produkcja wapna 1,449 DP2430 Produkcja farb i lakierów 1,471 DP

BRANŻE NIEKONKURENCYJNE2722 Produkcja rur stalowych 1,639 DP1412 Wydobywanie skał wapiennych, gipsu i kredy 2,494 MŚP

Źródło: jak w tablicy 1.

- wzrost importu usług budowlanych do Polski związany jest z napływem inwe-stycji bezpośrednich do Polski, których efektem jest import usług budowlanych;

- nowe tendencje w obrocie usługami budowlanymi spowodowały, że po razpierwszy w okresie powojennym Polska z eksportera netto usług budowlanych stałasię w 1997 r. netto importerem usług budowlanych.

Świadczy to o malejącej konkurencyjności polskich firm budowlanych na ryn-kach zagranicznych. Jednocześnie na krajowym rynku budowlanym większość firmpolskich zetknęła się w różnym stopniu z koniecznością konkurowania z firmami bu-dowlanymi z krajów Unii Europejskiej (tablica 6).

Z danych zaprezentowanych w tablicy 6 wynika, że na poziom konkurencyjnościzagranicznych firm na krajowym rynku budowlanym największe znaczenie (dla firmkrajowych) posiada przewaga kapitałowa firmy, dostęp do nisko oprocentowanych

BSE 23

kredytów oraz dostęp do zleceniodawcy. Względnie najmniejsze znaczenie posiadaniska oferta cenowa oraz warunki ubezpieczenia i gwarancji. Takie czynniki jak płyn-ność finansowa, reputacja firmy czy jakość robót zakwalifikowane zostały w środko-wej grupie kryteriów konkurencyjności firm zagranicznych.

Tablica 6. Ranking czynników wpływających na konkurencyjność firm zagranicznych w ocenie polskichfirm budowlanych w zależności od wielkości firmLp. Cechy konkurencyjności firm za-

granicznychWszyscy

respondenciRespondenci

firm dużychRespondencifirm średnich

Responden-ci firm ma-

łych1. Przewaga kapitałowa 7,44 6,30 7,67 8,252. Dostęp do tanich kredytów 6,95 7,05 6,52 7,373. Dostęp do zleceniodawcy 6,36 5,60 6,57 6,754. Płynność finansowa 6,18 4,80 6,57 6,875. Reputacja firmy 4,79 3,10 5,43 5,256. Wysoka jakość robót 4,28 2,40 4,81 5,257. Warunki ubezpieczenia i gwarancji 3,36 2,40 3,76 3,508. Niska cena ofertowa 3,00 3,70 2,71 2,87Źródło: W. Werner, T. Jaworski, E. Wężyk, Konkurencyjność polskich przedsiębiorstw budowlanych w warunkach pogłębia-jącej się integracji z Unią Europejską, IGM, Warszawa 1999 r.

5. Konkurencyjność firm krajowych na rynku międzynarodowym5.1 Notowania polskich firm budowlanych na rynku międzynarodowymWartość eksportu usług budowlanych realizowanego przez największe firmy bu-

dowlane na świecie, w ciągu ostatnich dwunastu lat, została prawie podwojona z 74mld USD w 1986 r. do 144 mld USD w 1998 r. (tablica 7). Zaszły także istotne zmia-ny w udziale poszczególnych regionów świata w wartości realizowanych usług bu-dowlanych. Na niezmienionej pozycji znajduje się jedynie udział Ameryki Północnej wwartości realizowanych kontraktów budowlanych (około 14%). W Afryce realizowanajest wartość produkcji budowlanej wynosząca zarówno przed dwunastu laty jak iobecnie około 13 mld USD.

Wartość nowych kontraktów na roboty budowlano-montażowe w 1998 r., zawar-tych przez 225 czołowych firm budowlanych na rynkach światowych, według McGrowHill, szacuje się na 144 mld USD.17

Dla wielkich firm budowlano-montażowych najważniejszym rynkiem działalnościpozostawał w 1998 r. nadal azjatycki rejon Pacyfiku. Ich wartość wyniosła 43,2 mldUSD w porównaniu do 49,9 mld USD w 1996 r. Kontrakty azjatyckiego rynku stano-wiły w 1998 r. - 30% wszystkich międzynarodowych zleceń, gdy w 1996 r. - 33,5%.

Drugą co do wielkości, po Azji, pozycję na rynku usług budowlanych utrzymałaEuropa, z terenu której 225 czołowych firm budowlanych otrzymało zlecenia wartości38,5 mld USD. Wartość kontraktów europejskich stanowiła w 1998 r. - 26,7%wszystkich międzynarodowych kontraktów.

17 Światowe budowanie, „Boss-Gospodarka”, nr 18 z 8.5.1999 r.

24 BSE

Tablica 7. Regionalne zróżnicowanie eksportu usług budowlanych największych firm budowlanych naświecie (mld USD)

Region 1986 1987 1988 1989 1990 1996 1998Afryka 13,2 9,0 10,1 14,3 15,2 12,0 13,0Azja 17,3 15,5 20,5 24,5 27,1 49,9 43,2

Am. Łacińska 5,2 7,4 7,5 7,6 5,8 6,0 11,9Bliski Wschód 16,1 13,4 17,4 17,8 19,9 15,1 16,7

Europa 11,9 17,2 19,4 25,4 30,4 45,8 38,5Am. Północ. 10,4 11,5 19,2 22,7 21,6 19,9 20,7

Ogółem 73,9 73,9 94,1 112,5 120,0 148,7 144,0Źródło: Information Technology and International Competitiveness: The Case of the Construction Services Industry,UNCTAD, 1999 oraz Engineering News Record, McGraw-Hill, za odpowiednie lata.

W 1988 r. nastąpiła poprawa w wartości usług budowlanych świadczonych na te-renie Stanów Zjednoczonych i Kanady, gdzie wiodący zagraniczni wykonawcy reali-zowali kontrakty o wartości 20,7 mld USD oraz Ameryki Łacińskiej, gdzie kontraktyopiewały na kwotę 11,9 mld USD. Łącznie na terenie obu Ameryk wartość kontrak-tów w 1998 r. wynosiła 32,6 mld USD, co stanowiło 22,6% wszystkich międzynaro-dowych zleceń.

Kryzysowym tendencjom oparł się też rynek Bliskiego Wschodu, gdzie zrealizo-wano w 1998 r. kontrakty o wartości 16,7 mld USD. Wreszcie w Afryce umowy naroboty budowlane opiewały na kwotę 13 mld USD. Tak więc łączna wartość kontrak-tów zawarta na terenie Bliskiego Wschodu oraz Afryki wynosiła w 1998 r. - 29,7 mldUSD tj. 20,7% wszystkich międzynarodowych kontraktów.

Światowy rynek usług budowlanych zdominowany jest przez duże firmy amery-kańskie i japońskie. Przedsiębiorstwa tych krajów należą, pod względem obrotów, donajwiększych firm budowlanych na świecie. W 1998 r. na firmy amerykańskie przy-padały kontrakty o wartości 38,3 mld USD. O połowę mniej pieniędzy (19 mld USD)zdobyli zajmujący drugie miejsce na tej liście Japończycy. Na kolejnych lokatachuplasowali się Francuzi (15,3 mld USD), Brytyjczycy (13,8 mld USD), Niemcy (12,5mld USD) i Włosi (10,5 mld USD).

Wartość eksportu usług budowlanych w Polsce w 1998 r. wyniosła około 760 mlnUSD, co stanowi 0,5% światowego eksportu usług budowlanych (w 1986 r. udział tenbył ponad czterokrotnie większy). W rankingu przedsiębiorstw budowlanych na świe-cie, z punktu widzenia ich konkurencyjności, firmy polskie plasują się dopiero w trze-ciej setce. Przyczyną tego są relatywnie niewielkie rozmiary obrotów polskich firm,mała koncentracja kapitałowa, niski poziom techniczny oraz mała elastyczność dzia-łania.

Nawet największe firmy budowlane z regionu CEFTA w tym i polskie w porów-naniu z konkurencją z Niemiec czy Skandynawii traktowane są co najwyżej jak spółkiśredniej wielkości. Największe niemieckie koncerny budowlane osiągają rocznie ob-roty rzędu 7-9 mld USD. Europejskie holdingi średniej wielkości mają obroty na po-ziomie 3-4 mld USD. Największe firmy budowlane z krajów CEFTA mają roczne ob-roty rzędu 1,2-2,0 mld USD. W stosunku do holdingów europejskich obroty najwięk-szych polskich firm budowlanych są dwu-trzy krotnie mniejsze, zaś w stosunku firmbudowlanych o renomie światowej nawet ośmiokrotnie mniejsze. Poprawa poziomukonkurencyjności polskich firm budowlanych związana jest z fuzją najbardziej konku-rencyjnych firm. Proces ten może pomóc ujednolicić oferty poszczególnych holdin-gów, ograniczyć ponoszone wydatki oraz pozwolić na zdobycie większego udziału wrynku.

BSE 25

Najlepsze firmy budowlane w Polsce uzyskują na intratnych kontraktach stopęzysku wynoszącą 6-7%. Zachodnie giganty budowlane zadowalają się 3% i mniejsząstopą zysku, rekompensując niski zysk wielkością obrotów.

Aby sprostać konkurencji zachodniej firmy budowlane z Polski będą również mu-siały pracować na podobnej granicy opłacalności. Wiele z nich już teraz jest w stanieosiągnąć stopę zysku w wysokości 3,5-4%, co nie wystarcza na wymianę przesta-rzałych, zdezelowanych maszyn. Liczne mniejsze firmy w celu zdobycia zamówieństosują wręcz dumpingowe praktyki i pracują poniżej granicy opłacalności. Nie mawięc mowy nie tylko o rozwoju, ale nawet o utrzymaniu dotychczasowego potencjału.

Zarysowuje się także proces nawiązywania współpracy pomiędzy firmami bu-dowlanymi w grupie krajów CEFTA w celu przeciwdziałania konkurencji ze stronyfirm budowlanych krajów Unii Europejskiej. Na węgierskim rynku budowlanym lide-rem jest firma Magyar Epito. Jego odpowiednikiem na polskim rynku budowlanymjest Exbud SA. Zarządy tych firm zrozumiały, że w krajach Unii Europejskiej firmyśrodkowoeuropejskie nie są oczekiwane z „otwartymi rękami”. Umowa, którą podpi-sały ze sobą obie firmy w październiku 1998 r. przewiduje, że firmy będą się infor-mować o możliwościach współpracy przy realizacji kontraktów na rynkach europej-skich.

5.2 Konkurencyjność obrotów usługami budowlanymi z Polski i innychkrajów CEFTA na rynku budowlanym krajów Unii Europejskiej

Obroty na rynku budowlanym krajów Unii Europejskiej oceniane są w 1998 r. na87 mld USD.18 Największy udział w rynku budowlanym krajów UE mają Niemcy (26mld USD - 29,9%). W dalszej kolejności znajdują się: Francja (14,5 mld USD -16,6%), Wielka Brytania (10,3 mld USD - 11,8%), Włochy (9,1 mld USD - 10,5%),Hiszpania (7,9 mld USD - 9,1%). Udział pozostałych krajów kształtuje się w wysoko-ści 19,2 mld USD, co stanowi 22,1% wartości obrotów usługami budowlanymi w 1998r.

Globalna wartość eksportu usług budowlanych krajów CEFTA na rynek budow-lany krajów Unii Europejskiej w 1998 r. szacowana jest na poziomie 1,3 mld USD. Wstrukturze eksportu usług budowlanych na rynek budowlany UE na pierwszym miej-scu znajduje się Polska z wartością eksportu wynoszącą 760 mln USD (58,5% ogól-nej wartości eksportu usług budowlanych).

Na drugim zaś miejscu uplasowały się Węgry, które wyeksportowały usługi bu-dowlane o wartości 230 mln USD (17,8%). Eksport usług budowlanych z pozostałychkrajów CEFTA do UE ukształtował się następująco: z Rumunii wyniósł 144 mln USD(10,8%), z Czech 60 mln USD (7,5%), ze Słowacji 38 mln USD (4,1%) oraz ze Sło-wenii 10 mln USD (1,3%).

Poziom importu usług budowlanych pochodzących z krajów Unii Europejskiej narynku budowlanym krajów CEFTA w 1998 r. szacowany jest na poziomie około 1,1mld USD. Oznacza to, że występowała nieznaczna nadwyżka importu usług budow-lanych nad eksportem tych usług w wysokości 0,3 mld USD. Nadwyżka importu nadeksportem usług budowlanych w obrotach krajów CEFTA z krajami Unii Europejskiejwynika z wartości robót budowlano-montażowych realizowanych przez te kraje wramach inwestycji bezpośrednich na terenie Europy Środkowej.

Udział krajów CEFTA na rynku budowlanym krajów Unii Europejskiej jest ślado-wy (w 1998 r. wynosił on 1,5%). Jeszcze mniejszy jest udział Polski na tym rynku. W

18 P. Stefaniak: Trudny wielki rynek budowlany Niemiec, „Boss-Gospodarka”, nr 41 z 16.10.1999 r.

26 BSE

1998 r. wynosił on 0,8%. Wpływają na to bariery ograniczające poziom konkurencyj-ności eksportu usług budowlanych z Polski i innych krajów CEFTA.

5.3 Bariery ograniczające poziom konkurencyjności firm krajowych na ryn-ku budowlanym krajów UE

Od 1 stycznia 1993 r., gdy weszły w życie przepisy o jednolitym rynku europej-skim (układ z Maastricht), każdy obywatel Unii Europejskiej uzyskał prawo do swo-bodnego podróżowania, osiedlania się i podejmowania pracy w innym kraju człon-kowskim. Niestety praw tych nie zagwarantowano krajom CEFTA w umowach stowa-rzyszeniowych. Postulat zmniejszenia bezrobocia jest priorytetem polityki Unii Euro-pejskiej, stąd uzyskanie wolności przepływu pracowników między krajami CEFTA agospodarką Unii może napotkać szczególne trudności w trakcie rokowań o pełneczłonkostwo.

Eksport usług budowlanych z krajów CEFTA do Niemiec odbywa się w ramachumów rządowych poszczególnych krajów z rządem niemieckim. Pogłębiająca sięrecesja w budownictwie powoduje stosowanie protekcjonizmu niemieckiego, dykto-wanego wymogami ochrony własnego rynku pracy i przyjętego modelu państwa so-cjalnego. Te czynniki powodują, że umowy dotyczące eksportu usług budowlanych zkrajów CEFTA są traktowana przez Niemców pomocowo, a nie gospodarczo. Ozna-cza to, że po stronie niemieckiej procedury dopuszczania kontraktów o dzieło bu-dowlane podporządkowane są polityce ochrony rynku pracy, nie zaś zasadom ko-operacji gospodarczej.

Podporządkowanie przez stronę niemiecką umów rządowych mechanizmomrynku pracy, pozwala na stosowanie blokad dla przyjmowania nowych kontraktów.Każda z trzech blokad (1992 r., 1997 r., 1998 r.) wprowadzana była z tego samegopowodu tj. przekroczenia przyznanego poszczególnym krajom CEFTA kontyngentuosobowego. Kontyngenty te dla krajów CEFTA były w 1998 r. następujące:19

- Polska 22.900 pracowników,- Węgry 6.990 pracowników,- Rumunia 4.220 pracowników,- Czechy 2.940 pracowników,- Słowacja 1.600 pracowników,- Słowenia 490 pracowników.Zawieszanie kontraktów przez stronę niemiecką odbywa się w najlepszym okre-

sie podpisywania nowych kontraktów (lipiec), co jest odbierane przez kraje CEFTAjako sygnał do zerwania wszelkich kontraktów. Największe problemy z przekracza-niem kontyngentu osobowego ma Polska oraz w dużo mniejszym stopniu - Węgry,co związane jest z poziomem bezrobocia w tych krajach oraz atrakcyjnością płac wNiemczech. Ponadto po stronie polskiej pokutuje mylny pogląd, że delegowanie pra-cowników do realizacji kontraktów budowlanych jest eksportem nadwyżek w zatrud-nieniu, w związku z czym udział w wysyłaniu pracowników powinien być zagwaran-towany każdemu podmiotowi gospodarczemu, nawet takiemu, który nie posiada narynku niemieckim swego zakładu. W efekcie taka polityka prowadzi do łatwego prze-kraczania limitów zatrudnienia oraz do polsko-polskiej niezdrowej konkurencji o kon-trakty.

Przy realizacji kontraktów budowlanych obowiązują płace ustalane przez stronęniemiecką w sposób administracyjny. W budownictwie minimalna stawka godzinowa

19 Na podstawie danych Stowarzyszenia Polskich Przedsiębiorców Usługowych w RFN.

BSE 27

netto wynosi obecnie 12,67 DM/h, co przy taryfowym czasie pracy w niemieckim bu-downictwie, wynoszącym 169 godzin, daje miesięczną płacę netto na poziomie wy-noszącym około 2.150 DM. Z porównania płac netto w Polsce wynoszących w1997 r. w budownictwie niecałe 700 DM dla pracowników wykwalifikowanych orazniecałe 1.300 DM dla inżynierów, z płacami minimalnymi stosowanymi w budownic-twie niemieckim wynika, że w przypadku inżynierów są one dla nich wyższe w Niem-czech o 65%, zaś w przypadku wykwalifikowanych robotników, ponad 3-krotnie.

Innym ograniczeniem stosowanym do krajów CEFTA na niemieckim rynku bu-dowlanym jest tzw. kwotowanie. Pracownicy cudzoziemscy są dopuszczani do wyko-nywania prac budowlanych tylko poprzez kontrakty zawierane z wyspecjalizowanyminiemieckimi firmami budowlanymi, a nie przez inwestorów i zleceniodawców. Stoso-wane tu kwotowanie polega na przyjęciu przez stronę niemiecką proporcji w zatrud-nianiu cudzoziemców wynoszącej maksymalnie 30% w relacji do zatrudnienia Niem-ców w firmie partnera. W przeciwieństwie do tego firmy niemieckie mogą być na ryn-ku budowlanym krajów CEFTA generalnymi wykonawcami i zawierać kontrakty bez-pośrednio z inwestorami.

5.4 Konkurencyjność MŚP budowlanych w Polsce w porównaniu z rynkiemunijnym

Na początek konkurencyjność MŚP budowlanych w Polsce i krajach Unii Euro-pejskiej porównana zostanie przy pomocy dwóch wskaźników: produktywności pracyi zyskowności. Produktywność pracy jest tu rozumiana jako wartość dodana w bu-downictwie przypadająca na jednego zatrudnionego. Zyskowność mierzona jestwartością dodaną pomniejszoną o koszty pracy w stosunku do wartości dodanej.20 Zprzeprowadzonych analiz dla 1995 r. wynika,21 że względna produktywność pracyMŚP budowlanych w Polsce wyniosła 113, zaś w krajach UE - 95. Oznacza to, żewzględna produktywność MŚP budowlanych w Polsce jest wyższa niż w krajach UEo 19%. Z kolei względna zyskowność MŚP budowlanych wynosiła w Polsce 9, zaś wkrajach UE - 2. Oznacza to, że względna zyskowność MŚP budowlanych w Polscebyła ponad czterokrotnie wyższa niż w krajach UE.

Względna produktywność pracy w zakresie obsługi nieruchomości wynosiła wPolsce w 1995 r. - 126, zaś w krajach UE - 105. Tak więc względna produktywnośćpracy MŚP w zakresie obsługi nieruchomości była w Polsce o 20% wyższa niż wkrajach UE. Wreszcie względna zyskowność MŚP w zakresie obsługi nieruchomościwynosiła w Polsce 6, zaś w krajach UE - 1. Wynika stąd wniosek, że względna zy-skowność MŚP dotycząca obsługi nieruchomości jest w Polsce 6-krotnie większa niżw krajach UE. Z powyższych analiz wynika także, że w badaniu konkurencyjności,przyjmując za punkt odniesienia produktywność oraz zyskowność, MŚP budowlanerównież w zakresie obsługi nieruchomości są w Polsce bardziej konkurencyjne niżodpowiednie przedsiębiorstwa w krajach UE.

W powyższej analizie pominięto jednak poziom innowacyjności MŚP w budow-nictwie. Ogólny poziom innowacyjności w budownictwie (mierzony liczbą zgłoszo-nych patentów oraz wydatkami na badania i rozwój) jest bardzo niski. Zarówno liczbazgłaszanych wynalazków, jak i wzorów użytkowych maleje od 1990 r. W przeliczeniu

20 Względna zyskowność jest wyrażana wzorem: WZ = (WDmśp -KPmśp/WDmśp) - (Wdr -KPr/WDr)gdzie symbole oznaczają: WZ - zyskowność, WD - wartość dodana, KP - koszty pracy. Człon pierw-szy zawiera wyłącznie parametry sektora MŚP, a drugi parametry dla danego kraju (UE).21 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 1995-1996, PolskaFundacja Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw, 1997 r.

28 BSE

na jednego mieszkańca wydatki na badania i rozwój wynoszą zaledwie około 10%przeciętnych wydatków w krajach UE. Jednocześnie udział sektora prywatnego nieprzekracza 5% całości ponoszonych nakładów. Wszystko to wskazuje, że łączny po-ziom konkurencyjności MŚP budowlanych nie jest wyższy od konkurencyjności du-żych przedsiębiorstw.

Pomimo tego, wzrasta zarówno eksport usług budowlanych z Polski na rynekkrajów UE jak i eksport obsługi nieruchomości. W 1998 r. nadal utrzymywała się wy-soka dynamika sprzedaży zagranicznej MŚP budowlanych oraz obsługi nieruchomo-ści w porównaniu do 1997 r. W przypadku eksportu usług budowlanych dynamikasprzedaży wyniosła prawie 38% natomiast w przypadku obsługi nieruchomości wy-niosła ona 27%. Warto podkreślić, że w eksporcie usług budowlanych największesukcesy odniosły firmy zatrudniające od 51 do 250 osób, a więc firmy stosunkowosilne pod względem zasobów kapitałowych i ludzkich (ich eksport w 1998 r. zwiększyłsię prawie o 48%, podczas gdy firm zatrudniających od 6 do 50 osób tylko o niespeł-na 10%).

MŚP w budownictwie odgrywają znaczącą rolę pod względem liczby zakładów,poziomu zatrudnienia oraz wartości produkcji budowlano-montażowej. Z badań prze-prowadzonych w 1995 r. wynika,22 że na ogólną liczbę 121.760 przedsiębiorstw bu-dowlanych, 121.279 stanowią MŚP budowlane, co stanowi 99,6% ogółu firm. Zatrud-nienie w budownictwie wynosi 857 tys. osób, zaś w MŚP wynosi 634 tys. osób, costanowi 74% ogółu zatrudnionych. I wreszcie udział w wartości produkcji budowlano-montażowej MŚP w ogólnej wartości produkcji budowlanej wynosi około 75-80%.

6. WnioskiZ przeprowadzonej analizy poziomu konkurencyjności polskiego budownictwa

wynikają następujące konkluzje:1. Przyjmując punktowe kryteria do oceny konkurencyjności budownictwa można

stwierdzić, że budownictwo w Polsce jest dwukrotnie mniej konkurencyjne niż bu-downictwo w krajach Unii Europejskiej oraz ma zbliżony poziom konkurencyjności dobudownictwa w krajach CEFTA. Na tle krajów CEFTA budownictwo polskie ma prze-wagę głównie w skali działania budownictwa (poziom zatrudnienia, wartość produkcjiitp). Do podstawowych mankamentów należą czynniki efektywnościowe: niski poziomwydajności pracy oraz słaba organizacja pracy.

2. Analiza konkurencyjności podstawowych czynników produkcji budowlanej,ujawniła główne słabości polskiego budownictwa w stosunku do budownictwa unijne-go, takie jak:

• brak dostosowania profilu kwalifikacyjnego kadry menedżerskiej do aktualnychpotrzeb budownictwa,

• powstanie jednopokoleniowej luki w przygotowaniu dydaktycznych kadr dla bu-downictwa o nietechnicznych specjalnościach,

• śladowe efekty zaplecza B+R budownictwa liczone liczbą wdrożonych paten-tów (10-15-krotnie niższe niż w krajach UE),

• niską wydajność pracy (od trzech do pięciu razy niższą niż w innych krajachCEFTA ) oraz dziesięciokrotnie niższą niż w krajach UE.

3. Do głównych czynników ograniczających poziom konkurencyjności polskiegobudownictwa należy zaliczyć:

22 Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw, op cit.

BSE 29

• rozproszenie kompetencyjne instytucji centralnych odpowiedzialnych za polity-kę budowlaną państwa,

• niedorozwój instytucji samorządu gospodarczego budownictwa (brak regulacjiprawnych), który powoduje, że instytucje te nie pełnią funkcji ochrony uczciwej kon-kurencji na rynku budowlanym,

• monopolizowanie krajowego rynku budowlanego oraz rynku wyrobów budow-lanych (np. cementowego w 70%) przez firmy unijne.

4. W ciągu ostatnich piętnastu lat Polska utraciła wysoki poziom konkurencyjno-ści eksportu usług budowlanych na świecie, co związane było także i z ówczesnymiuwarunkowaniami politycznymi. W latach osiemdziesiątych Polska była poważnymeksporterem usług budowlanych. O rozmiarach tego eksportu świadczył udział wglobalnym eksporcie usług budowlanych na świecie wynoszącym w 1986 r. około2,5%. Uwarunkowania polityczne przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesią-tych, a także zmiany związane z transformacją gospodarczą spowodowały, że roz-miary eksportu drastycznie się zmniejszyły (ponad 4,5-krotnie) do poziomu 0,5%.Przełamanie tej niekorzystnej tendencji związane jest z powrotem Polski na dawnerynki Bliskiego Wschodu (Iran, Algieria, Libia, Irak) oraz wybrane rynki azjatyckie (np.Chiny).

5. MŚP budowlane w Polsce relatywnie nie są na wyższym poziomie konkuren-cyjności niż duże przedsiębiorstwa budowlane. Cieszy jednak fakt, że mają one lep-sze wskaźniki produktywności i zyskowności niż w krajach Unii Europejskiej. Związa-ne jest to jednak z niskimi kosztami pracy w Polsce (dziesięciokrotnie niższe) niż wkrajach UE. Biorąc pod uwagę dwa podstawowe czynniki oceny konkurencyjności:wyszkolenie oraz innowacyjność należy stwierdzić, że są one znacznie gorsze (około10-krotnie) w Polsce niż w krajach UE.

6. Polityka budowlana państwa winna odegrać ważną rolę w promowaniu iwspieraniu konkurencyjności budownictwa. Należy rozwinąć następujące działania:

• Rozwój i promocja programów B+R. Wspieranie bazy badawczej, (pozosta-wienie wolej ręki w sektorze prywatnym budownictwa), jest niewystarczające. Rządmusi wspierać badania podstawowe w budownictwie i materiałoznawstwie. Rządmusi też dążyć do promowania zrozumienia przyszłych rynków i technologii budow-lanych, np. w drodze badań prognozujących. Kształtowanie otoczenia budownictwa(prawnego i finansowego), sprzyjającego badaniom interdyscyplinarnym w budow-nictwie, interdyscyplinarnym karierom naukowym oraz upowszechnianiu technologii,jest także obszarem, na którym polityka rządowa winna się przyczynić do poprawykonkurencyjności budownictwa.

• Rozwój kwalifikacji. Programy szkoleniowe na wszystkich szczeblach kształ-cenia muszą być zmodyfikowane i dostosowane do światowych trendów w tym za-kresie, a praktyki stosowane na budowie zmienione tak, aby umożliwić wprowadza-nie nowych technologii. Fragmentaryzacja szkolenia w budownictwie – ograniczającawyłącznie kształcenie w naukach technicznych z pominięciem nauk o zarządzaniu imarketingu oznacza, że zmiany w modelu edukacyjnym są sprawą pilną mogącąmieć duże znaczenie w ułatwieniu podnoszenia kwalifikacji pracowników, innowacyj-ności i rozwoju budownictwa.

• Wzmocnienie ram konkurencji i promowanie integracji rynku budowlane-go. Doświadczenia zdobyte w wielu sektorach budownictwa w związku z napływemzagranicznych inwestycji w latach dziewięćdziesiątych sugerują, że firmy budowlane

30 BSE

wprowadzają zaawansowane technologie w relacji do zwiększonej presji konkurencji,zwłaszcza zagranicznej, lecz są w tym działaniu osamotnione. Ponadto wielkie firmybudowlane pozostają głównymi podmiotami w promowaniu zmian technologicznychw budownictwie, lecz nie mają na ten cel odpowiednich warunków i środków. Rządzatem winien tworzyć ramowe warunki tam, gdzie w grę wchodzą wyraźne niepowo-dzenia rynkowe lub systemowe.

• Polityka przydziału środków. W sektorze budownictwa rząd pozostaje waż-nym klientem, nabywając projekty, towary i usługi budowlane. Obszary te mogą byćwykorzystane do stymulowania osiągnięcia lepszych wyników w poziomie konkuren-cyjności budownictwa na drodze jego zmian technicznych i organizacyjnych. Takapolityka budowlana państwa winna być prowadzona właśnie w ramach rozwoju kon-kurencji budownictwa.

• Polityka regulacyjna. Odpowiednie regulacje prawne (ochrona uczciwej kon-kurencji, zamówienia publiczne, samorząd budowlany) winny pobudzać do osiągnię-cia lepszych wyników w zakresie konkurencji i zachowaniom innowacyjnym w bu-downictwie. Wymaga to dalszych działań w dziedzinie harmonizacji przepisów mię-dzy Polską i krajami Unii Europejskiej oraz zapewnienia, że przepisy te nie będą sta-nowić barier utrudniających międzynarodową konkurencję w budownictwie (zniesie-nie asymetrii w dostępie do rynków budowlanych krajów UE dla firm z krajów CE-FTA).

Literatura1. W. S. Atkins, Strategies for the European Construction Sector, Office for Official Publication od the

European Communities, Brussels.2. J. Bossak, W. Bieńkowski: International Competitiveness, Basic Concepts. Referat na Międzynaro-

dowe Seminarium Konkurencyjności, Warszawa 1990 r. (maszynopis powielony).3. K. Cieszyński, W poszukiwaniu rynkowego ustroju budowictwa, „Przegląd Budowlany”, nr 10 z

1999 r.4. K. Cieszyński, Baza i instrumenty dostosowania systemu edukacji kadr dla budownictwa do warun-

ków rynkowych z wykorzystaniem doświadczeń Wspólnot Europejskich, Fundacja Edukacji Me-nedżerskiej Budownictwa, Warszawa 1996 r.

5. Engineering News Records, various issues, McGrow-Hill Inc.6. D. Gann, Technology and Industrial Performance in Construction, University of Sussex, 1997.7. Information Technology and International Competitiveness: The Case od the Construction Services

Industry, UNCTAD, 1999.8. W. D. Jorgenson, Investing in Produktivity Growth, w: Technology and Economics, National Aca-

demy Press, Washington 1991.9. L. Kałkowski, Majątek trwały z zapleczu budownictwa, PRB nr 2-3 z 1999 r.10. Mapa ryzyka inwestycyjnego, PBR, Warszawa-Gdańsk, 1995 r.11. W. Miklewski, Ile maszyn w budownictwie?, PRB nr 4 z 1998 r.12. Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 1995-1996, Polska

Fundacja Promocji i Rozwoju Małych i Średnich Przedsiębiorstw, Warszawa, 1997 r.13. P. Stefaniak, Trudny wielki rynek budowlany Niemiec, „Boss-Gospodarka”, nr 41 z 16. 10. 1999 r.14. D. Walewska, Jaka konkurencyjność Polski, „Rzeczpospolita” z 7 kwietnia 1988 r. nr 82(4942).15. W. Werner, T. Jaworski, E. Wężyk, Konkurencyjność polskich przedsiębiorstw budowlanych w

warunkach pogłębiającej się integracji z Unią Europejską, IGM, Warszawa 1999 r.

BSE 31

Spis treści

Uwagi wprowadzające ............................................................................................................ 11. Pojęcie konkurencyjności w budownictwie i mierniki jej oceny ..................................

1. Konkurencyjność czynników produkcji budowlanej ......................................................2. Konkurencyjność budownictwa na rynku krajowym ......................................................3. Konkurencyjność budownictwa na rynkach zagranicznych ..........................................4. Uwarunkowania wzrostu konkurencyjności budownictwa .............................................

14477

2. Ocena konkurencyjności czynnika pracy w budownictwie ..........................................1. Wskaźnik aktywności zawodowej w budownictwie .......................................................2. Poziom zatrudnienia .....................................................................................................3. Wykształcenie ...............................................................................................................4. Wydajność pracy ..........................................................................................................5. Wynagrodzenie .............................................................................................................6. Wypadkowość przy pracy .............................................................................................

99910111212

3. Ocena konkurencyjności poziomu techniczno-organizacyjnego w budownictwie ....1. Organizacja budownictwa .............................................................................................2. Nakłady inwestycyjne ...................................................................................................3. Wielkość i struktura parku maszynowego .....................................................................4. Innowacyjność w budownictwie ....................................................................................5. Wpływ zmian technologicznych na poziom konkurencyjności budownictwa ................6. Sumaryczna ocena poziomu konkurencyjności polskiego budownictwa na podstawie

analizy czynników produkcji budowlanej ........................................................................

131314141517

174. Konkurencyjność firm krajowych i zagranicznych na krajowym rynku budowlanym

1. Poziom koncentracji krajowych firm budowlanych i ich wpływ na poziom konkurencyj-ności ...........................................................................................................................

2. Względny poziom konkurencyjności wyrobów zaopatrzeniowych ................................3. Ocena konkurencyjności firm zagranicznych w stosunku do polskich firm budowla-

nych ................................................................................................................................

18

1820

215. Konkurencyjność firm krajowych na rynku międzynarodowym ..................................

1. Notowania polskich firm budowlanych na rynkach międzynarodowych ........................2. Konkurencyjność obrotów usługami budowlanymi z krajów CEFTA na rynku budowla-

nym krajów UE ............................................................................................................3. Bariery ograniczające poziom konkurencyjności firm krajowych na międzynarodowych

rynkach budowlanych ...........................................................................................4. Konkurencyjność MŚP budowlanych na rynku unijnym ...............................................

2323

25

2627

6. Wnioski .............................................................................................................................. 287. Literatura ............................................................................................................................ 30

Raport - biurose.sejm.gov.plbiurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_00/r-175.pdf · Unii Europejskiej oraz...

Documents

Transcript of Raport - biurose.sejm.gov.plbiurose.sejm.gov.pl/teksty_pdf_00/r-175.pdf · Unii Europejskiej oraz...